Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақстандық парламентаризмнің саяси- құқықтық институт ретінде қалыптасуы
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
I тарау. Қазақ тарихындағы парламентаризм бастаулары мен алғышарттары
1.1. Дала демократиясы және қазақ қоғамы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2. ХХғ. басындағы Мемлекеттік Дума және қазақ депутаттарының қоғамдық-
саяси
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .16
IIтарау.Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақстандық парламентаризмнің саяси-
құқықтық институт ретінде қалыптасуы
2.1. Қазақстандағы саяси жүйенің
эволюциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .24
2.2. Қазақстандық парламентаризм: мәселелері
мен
көкжиектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...47
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының он сегіз жылдан астам
тәуелсіз мемлекет ретінде дамуы, оның саяси жүйесі мен ондағы дербес
мемлекеттік-саяси жэне қоғамдық институттардың қалыптасып, дамуын,
қызметінің ерекшеліктерін тарих, саясаттану, құқық ілімдері тұрғысында
талдап, белгілі бір теориялық маңызды қорытындылар жасауға мүмкіндік
береді.
Тарихи тамырларға қайтып жүгінсек, ғаламшардың әрбір бөлігіндегі -қандай
түрде болғанмен де қоғамның билікке ықпал етуінің, яғни өкілдіктің бірнеше
түрі қалыптасты: Ежелгі Грекиядағы Халық жиналыстары, Римдегі Сенат,
Новгородтық вече, Далалық халықтар құрылтайы, т.б. Олардың барлығы
мемлекеттік билікке ықпал етудің маңызды құралы, қоғам - мемлекет
механизмін реттеуші түйін ретінде ежелден қалыптасқан институттар болып
табылады. Өкілдік биліктің жан-жақты жетілуі, тұрғындар санының өсуі мен
кеңістіктегі әділдік факторының жетілу үрдістері, саяси тәжірибе алмасу
әсер етті. Тарихи-мемлекеттік, салыстырмалы-құқықтық аспектілер қазіргі
таңдағы парламентаризмнің қалыптасуы мен дәстүрлі даму мәселелерінің
ұштасуының табиғи негіздерін танып білу үшін аса қажет. Алайда бұл мәселені
зерттеген жағдайда өзіндік парламентаризм мәнісін жойып алмау аса
маңызды. Оның негізгі қалыптасқан халық сайлаған мемлекеттік орган -
парламенттің қалыптасқан заңнамалық қызметті атқаруы болып табылады.
Парламентаризм билікті бөлісу қағидасы конституциялық тұрғыдан ескерілген
уақытта ғана
дамиды. Болмаған жағдайда, бұрынғы Кеңес Одағы қалыптасқан парламентаризм-
сымақ, яғни нормаларды тағайындау, атқарушы және бақылау қызметін бір
қолда шоғырландырылған Кеңестерді де парламентаризмге жатқызуға болушы еді.
Парламентаризм институтын орнықтыру тәжірибесін оны қалыптыстыруға саяси
негіздемесі жоқ қоғамға бірден орнықтыру, жұмысын жедел қарқынды кәсіби
деңгейге жеткізу өте күрделі процесс. Ол үшін ең әуелі сол халықтың
қоғамдық сипатын, тарихи тұғырларын, ділін, салт-дәстүр ерекшеліктерін,
үлттық психологиялық нышандарын, т.с.с. зерттеу қажет. Сондықтан бүл ғылыми
еңбекте қазақ халқының тарихындағы парламентаризмнің дәстүрлік негіздері
тақырыбына көп көңіл бөлінген. Демократия, парламентаризм сияқты
қоғамдық-саяси институттар қоғаммен бірге өсіп өніп, өзінің белгілі бір
эвалюциялық даму мерзімін өткеру керек. Бүған он-жиырма жыл емес ғасырдан
артық уақыт қажет.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы еліміздің өтпелі кезеңіндегі қоғамның
саяси, элеуметтік-экономикалық, рухани-идеологиялық, демографиялық
проблемалары, қоғамның саяси жүйесін, ондағы демократиялық үрдістерді,
саяси алуандықты бекітудің алғашқы тәжірибелері, әр қырлы, көп салалы
реформалар, сайлау жүйесі, әсіресе, президенттік институттың рөлі мен орны,
саяси жүйенің қүрамдас бөлігі ретінде парламент қызметінің кейбір қырлары
К.Бүрханов, С.Борбасов, Е.Ертісбаев, С. Дьяченко, Ж. Жүнісова, Л. Иватова,
Р. Қадыржанов, М. Қасымбеков, Қ. Көшербаев, Н. Нығматуллин, Б. Майлыбаев,
М. Машан, Ж. Молдабеков, Д. Назарбаева, Н. Романова, Қ. Сүлтанов, А.
Сэрсенбаев, И.Тасмағамбетов, Ө.Озғанбай, Н.Қалиевтің, М.Тэтімовтердің
докторлық, кандидаттық диссертацияларында қамтылды. Жалпы еліміздегі саяси,
демократиялық, әлеуметтік-демографиялық проблемалардың, реформалардың
табиғатын білу, тану үшін М. Әшімбаев, Л. Байделдінов, М. Баймаханов, Ә.
Бақаев, М. Биекенов, Ә. Ғали, Ғ. Есімов, Л. Ешмүхамедов, Н. Жотабаев, С.
Зиманов, Ә. Нысанбаев, М. Құл-Мүхамед, Ғ. Ыбыраева, Ғ. Сапарғалиев, С.
Сейдуманов, А. Төлеғүловтардың зерттеулерінің маңызы ерекше. Ел
Парламентінің қызметін алғашқылардың бірі болып Ж.Жүнісова зерттеп,
өз еңбектерінде Қазақстандағы 1990-1993
жылдардағы алғашқы парламенттік процестерді қысқаша қамтып, 1993, 1995
жылдардағы Конституциялардың парламенттік институтқа енгізген
өзгерістерінің жалпы сипаттамасын берді [1]. Осы мезетте жарық көрген саяси
зерттеулер ішінде Д. Назарбаеваның "Саяси жүйе" атты монографиясы
парламентаризмнің қалыптасуының тарихи-әдістсмелік сараптамасы мен ТМД
елдерінде кәсіби парламенттердің қалыптасуын салыстырмалы зерттеуімен
құнды[2]. Саяси жүйенің қүрамдас бөлімдерінің, сондай-ақ, парламенттің де
конституциялық нормалар аясында жаңа жағдайларға икемделу механизмін өз
кітабында М. Машан талдады [3]. Осы жоғарыда аталған еңбектермен бір рухта
тәуелсіз Қазақстандағы өкілдікті биліктің қалыптасуы төңірегіндегі саяси
тартысты тарихи-мемуарлық жанрда тартымды сипаттаған Е. Ертісбаевтың
еңбегін де атап өту абзал [4]. Кеңестік дәуірден кейінгі қоғамдық саяси
жүйелердегі саяси, демократиялық жаңғырудың жалпы теориялық проблемаларын
және оның жаңа жағдайларға бейімделуінің парламент қызметіне әсерін қараған
Ә. Нысанбаев бастаған авторлар [5] мен А. Дьяченко зерттеулері [6]. Осы
проблема бойынша отандық және әлемдік саясаттану ғылымындағы соңғы
жетістіктерге сүйенуімен мәнді. Алайда, оларда парламент қызметі сол
зерттеулердің тақырыбы мен мақсатына байланысты жеке, тек кейбір бағыттар
бойынша ғана жалпылама қарастырылып, оның қызметі тұтас, кешенді түрғыдан,
жүйелі қамтылған жоқ.
Керісінше Нәубет Қалиев өзінің Қазақстан парламентаризмі монографиялық
еңбегінде бұрын аталмай келген кемшіліктерді саяси-қүқықтық тұрғыдан
талдап, тақырып аясын кең көлемді зерттеп ашып берді. Қазақстан
парламентаризмінің алғашқы тарихи сабақтары жайында маңызды зерттеу
жүргізген Өмірзақ Озғанбай болды. Ол XX ғасырдың басындағы қазақ
депутаттарының Ресейдің Мемлекеттік Думасындағы қызметі мен тарихи
тағдырлары, сол кездегі қоғамдық саяси жағдайдың көріністері жайында
маңызды монографиялық еңбек жазды.
Н. Назарбаев өзінің парламентаризм туралы саяси жэне ғылыми көзқарасын,
еліміздің егемен мемлекет ретінде дамуының алғашқы жылдарының қайшылықты да
күрделі саяси тәжірибесі "Ғасырлар тоғысында" атты белгілі еңбегінде өте
түжырымды да, нақты, қызықты да тартымды қорытындылаған. Ол өз еңбегінде
"Депутаттардың көпшілігі жаңа жағдайларда парламент қызметінің атымен
жаңарғанын, өтпелі кезең мен мемлекеттілікті қалыптастыру
жағдайында оның өте өрелі сипат алғанын аңғарып үлгермей жатыр. Ол,
әлеуметтік жэне ұлттық мүдделерді үйлестіре отырып,
жалпыхалықтық, мемлекеттік мүддеге айналдыру, сөйтіп, күллі
халықтың еркін білдіру"екендігіне ерекше назар аударды [7].
Зерттеу жұмысының негізгі проблемалары : Ғылыми жұмыстың негізгі
мақсаты Қазақстандағы парламентаризмнің даму тарихын зерттеу, оның қазіргі
таңдағы деңгейі мен қоғам өміріндегі рөлін анықтау.
- Еліміздегі Парламент саяси институтының қалыптасу динамикасын,
ерекшеліктерін саралау, оның саяси-қүқықтық аспектілерін талдау болып
табылады;
- Қазақстан Республикасы Парламентінің салыстырмалы даму
перспективаларын анықтау;
- Парламенттің саяси-мемлекеттік жүйедегі орны мен маңызын, Қазақстан
Республикасы Парламентінің ішкі үйымдасуы мен оның құрылым бөлімшелерінің
дәрежесі мен қызметтерін жан-жақты талдау, баға беру;
- Қазақстанның заң шығару процесіне саяси құқықтық талдау жүргізу;
- Қазақ тарихындағы парламентаризмнің дамуы оның дәстүрлік негіздеріне
зерттеу жүргізу, өкілдік демократияның қазақи нышандарын айқындау; қазақ
қоғамындағы демократиялық қағидалардың тарихи даму динамикасын сипаттау;
- Қазақстандық парламентаризмнің дамуының қазіргі деңгейіне баға беру
шет мемлекеттердегі парламенттік жүйелермен өзара салыстырмалы талдау
жүгізу, т.с.с.
Тақырыптың негізгі міндеттері. ХІХ-ХХғ.ғ. Қазақ қоғамындағы демократиялық
негіздердің даму ерекшеліктерін зерттеу; Қазақстандық парламентаризмнің
даму тарихын саяси қүқықтық аспектілер тарапынан жан-жақты зерттеу. Тарих
сабақтарының қазіргі таңдағы үлгілі жақтары мен кемшіліктерін анықтау;
Отандық парламентаризмнің қазіргі кездегі даму деңгейін ашып көрсету, оның
негізгі функцияларын талдау; Парламент жұмысын жетілдіру жолдарын нүсқап,
болашақтағы даму перспективаларын анықтау.
Зерттеудің тақырыптық негізі. Қазақстандық парламентаризмнің тарихи даму
негіздемесі, қызметінің саяси-құқықтық аспектілері; Оның мемлекеттегі
жоғары өкілеттік орган ретіндегі рөлі мен қоғамдық қызметі, т.б.
Тақырыптың зерттеу объектісі. Қазақстандық заң шығару процесі жэне оның
қоғамдық қатынастарды реттеудегі рөлі, оның өзге де мемлекеттік органдар
мен қоғам арасындағы қарым-қатынас орнату функциясының орындалу жағдайлары;
тарихи шеңберде отандық өкілдік демократия дәстүрлерінің қоғам дамуына әсер
етудегі рөлі, маңызы, даму динамикасы. Саяси сауаттылығы мен саяси
мәдениет деңгейін жетілдіру жағынан маңызды. Қазақстан Республикасы
Парламенті жайындағы жалпы ақпарат және оның жұмысын жетілдіру бойынша
әдістемелік нұсқаулар қоғам пайдасына асады деген үміттеміз.
Тақырыптың жаңашылдығы. 2007 жылы 19 ақпанда Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан Республикасы Парламенті палаталарының бірлескен отырысында
Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі -еркін демократиялық қоғамды
жедел дамыту жөнінде сөйлеген сөзінде елімізде жүргізілетін маңызды
реформалар барысы жария етілді. Мұндай мемлекет тарихындағы басты оқиғаға
қос палата депутаттарынан өзге Жоғарғы Сот пен Конституциялық Кеңестің
мүшелері, шетел елшіліктерінің өкілдері, Президент әкімшілігі мен Премьер-
Министр Кеңесінің жауапты қызметкерлері, саяси партиялардың жетекшілері,
ғалымдар, қоғамдық бірлестіктер мен бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері
қатысты. Конституцияға енгізілетін өзгерістер мен толықтырулар туралы
ұсыныстармен Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев таныстырды [8].
Қазақстанның саяси жүйесіндегі өкілдік демократия қағидаларын дұрыс іске
асыратын болсақ, болашақта Ата заңымыздың бірінші бабында көрсетілген
-зайырлы, демократиялық, азаматтық қоғам құра алатынымыз сөзсіз.
Қазақ тарихындағы парламентаризм бастаулары мен алғышарттары 1.1. Дала
демократиясы және қазақ қоғамы
Парламентаризмді кең мағынада қарастыратын болсақ, қоғам өмірінде барлығына
бірдей міндетті халық өкілдігіне негізделген мемлекет идеясы мен
тәжірибелік функциясын жүзеге асыру болып табылады. Парламентаризм әлемнің
даму тарихында XIII ғасырдан белгілі. Ағылшын парламенті белгілі бір үш
бөліктен тұрады: король, лордтар палатасы және қауымдар палатасы алдындағы
жауапты кабинет болған. Кезінде бұл жүйені парламенттегі король деп
атаған. XVII ғасырда париждік парламент -сословиелік-өкілдік және соттық-
әкімшілік мекеме болған. Оның құзіреттеріне мирасқорлық ережелерді
қадағалау, король эдиктілері мен ордонанстарын бекіту, т.с.с. корольдіктің
қалыпты заңдарын талаптарға сай өзгерту қызметін атқарган. Карл Шмидтің
пікірінше Ренесанстың гуманистік ағымдары адамзат қоғамының сана сезімін
толық өзгертіп, діни нышандар биліктен ығыстырылды. Антропоцентристік қоғам
қалыптасты. Құдай бұрынғыша әлем орталығы бола алмады. Конституциялық
негіздегі мемлекеттер пайда болды. Азаматтық қоғам қалыптасып, оның негізгі
субъектісі құдай емес, халық (ұлт, азаматтар) болып табылды. Мемлекет
ұйымына интеграцияланудың бірден-бір құралы - ұлт, ал ортақ идеялары
конституцияда түйісті. Конституция міндетті түрде азаматтар еркіндіктері
мен бостандықтарының кепіліне айналды. Конституцияның бар болуы аз, онда
көрсетілген еркіндік идеялары, құқықтары мен міндет-нышандары өмір сүріп
отырған орта мен қоғам талаптарына сай, айқын бейнеленуі еркіндік идеясының
игерілгендігін дәлелдейді. Жоғарыда көрсетілген жағдайлар іске асырылған
тұста, халық билігі, яғни демократия үстем ете бастайды. Көпшіліктің
азшылыққа ықпалы іске асырылады [9].
Саяси жүйе теориясының пайда болуы американ саясаттанушысы Давид Истонның
есімімен тығыз байланысты (ХХғ. 50ж.). Ол саяси жүйенің қызмет ету
тетіктерін былай сипаттайды. Саяси жүйе сыртқы ортамен кіріс, шығыс
принциптері арқылы байланысады [10]. Кірістің екі түрі бар: талап және
қолдау. Талапты халықтың билік органдарына қоғамдағы құндылықтардың, қазына
мен қаржының, қоғамдық қордың әділетті, дұрыс немесе әділетсіз, бұрыс
бөлінуі туралы пікірі, билік органдарына үндеуі деуге болады. Ол қоғамда
белгілі бір қажеттіліктің, мұқтаждықтың бар екенін білдіреді жэне әртүрлі
болады. Мысалы, еңбекақыны көтеру, жұмыс күнін қысқарту, элеуметтік салаға
қаржыны көбейту, т.с.с. Мұндай талаптар көбейіп, оларға билік органдары
назар аудармаса, саяси жүйе әлсірейді.
Қолдау коғам мүшелерінің саяси жүйеге ниеттестігін, адалдығын, саяси
институттарға сенетіндігін білдіреді. Ол үстемдік етіп отырған саяси жүйені
күшейтеді. Қолдауға, мысалы, салықты дер кезінде төлеу, әскерлік міндетті
атқару, ұлтжандылық білдіру, сайлауға белсенді қатысу,заңды бұлжытпай
орындау, т.б. жатады. Халықтың әр түрлі жіктерінен түскен талаптарға саяси
жүйе қандай типке жатуына байланысты әр түрлі қарайды. Мысалы,
антидемократиялық, тоталитарлық саяси жүйе адамдардың талап-тілектеріне
билікке көрсетілген наразылық ретінде қарайды. Сондықтан олардың әділдігіне
сенімсіздік білдіріп, әртүрлі айла-тәсілдермен басып-жаншуға тырысады.
Демократиялық, конституциялық саяси жүйе халықтың мұқтаждығына, тілек-
талаптарына жауап беруді, оларды мүмкіндігінше қанағаттандыруды өз қызметін
атқару деп түсінеді.
Шығыс - саяси жүйе жұмысының нәтижесі. Онда саяси жүйе түскен талап-
тілектерге сәйкес саяси шешімдер қабылдайды, оларды жүзеге асыру жоспары
қарастырылады. Оны халықтың талап-тілектеріне жауап деп түсінуге болады.
Мысалы, шығысқа қабылданып жатқан заңдарды, атқарушы биліктің қаулыларын,
соттардың шешімдерін және т.б. жатқызуға болады. Саяси жүйе орасан зор
әлеуметтік мәлімет, хабарламаларды қарастырып, оларды нақтылы шешімдерге
айналдырады. Олар жаңа талаптарды тудыруы мүмкін. Сөйтіп кіріс пен
шығыс әрдайым әсер етіп отырады. Саяси өмірдегі бұндай кері байланыс
қабылданған шешімдердің дұрыстығын тексеру, оларды түзету, қателерді жою,
қолдауды ұйымдастыру үшін үлкен маңызы бар. Кері байланыстың бұрын таңдаған
бағыттан бас тартып, басқа бағдар алуға, жаңа мақсат қойып, оған жету жолын
таңдауға да мәні зор. Егер билік басындағылар қоғам мүшелерінің талаптарын
тыңдамаса, оның шешімдері қолдау таппайды. Егер талаптар шамадан тыс көп
болмаса жэне кіріс пен шығыстың әрекеттері дер кезінде өзара
үйлестіріліп отырса, саяси жүйе тиянақты қызмет атқарады.
Сол сар даланың ұлы ғұламасы, бабамыз Әбу Насыр әл-Фараби Әлеуметтік-
этникалық көзқарастар еңбегінде: Ең жоғарғы даму шегіне жету үшін адамдар
бірігіп, қауымдасуы тиіс, - деп жазды. Бабамыз қоғамды үшке бөледі:
біріншісі - ұлы бірлестік, яғни барлық халықтардың бірлігі. Екіншісі - орта
билік, яғни бір халықтың бірлігі. Үшіншісі ең төменгі бірлік немесе қала
мемлекет. Бұл толық қоғам болып саналады.
Адамдар әртүрлі белгілерімен қауымдасады. Айталық өмір сүру қажеттілігі:
табиғаттың тылсым күштерімен арпалыс, оны жеңу, игеру, үйлесу, қоян-қолтық
араласу; табиғаттан бірлескен күшпен қажет нәрсені алу, жаудан қорғану, оны
жеңу; рухани жағынан қанаттану; өнерді, білімді, ғылымды игеру, т.с.с.
[11].
Көшпелілер тарихын зерттеп, пайымдауда келесі бір методологиялық әлсіздік -
мемлекет туралы айтылған немесе жазылған пікірлерде қоғамның билік жүргізу
жүйесін, оның әр түрлі атрибуттарын (мәселен, қазына, сот, прокуратура,
әскер, т.с.с.) зерттеу жэне реттеу басым да, ал мемлекеттің ұйымдастырушы
жүйе екендігі естен шығарылады. Сондықтан далалық өркениеттің құрамдас
бөлігі болып табылатын ХҮ-ХУШғ.ғ. Қазақ хандығынан басқа, яғни
отырықшыларға тән атрибуттарды таба алмағаннан кейін көшпелілерде мемлекет
жоқ жэне болуы мүмкін емес дейтін пайымнан әрі аса алмаған. Ал
көшпелілер қоғамының ерекшелігі туралы айтатын болсақ:
экзистенция государственности кочевников в
многовековой
межцивилизационной динамике, обращенной во внутрь. Такое государство,
образующее начало не всегда совпадает с публично-политической властью, т.е.
традиционной характеристикой аппарата принуждения [12]. Егер біз
мемлекеттілікті саяси-құқықтық, әлеуметтік және мәдениет пен рухани
бастаулардың кешені ретінде түсінсек, онда оның мағынасы өте бұлдырлау
болып көрінеді. Сондықтан бұл құбылысты күрделі жүйе ретінде қоғам деп
атап, біртүтас этномэдени жэне күрделі организм ретінде қабылдау керек.
Өткенге көз жіберсек, көшпелі дала дүниесінде өзіндік өмір тәжірибесін
байытқан, ұлы дәстүрлер мен салт-сананы дамытқан. Соның бірі - еуропалық
тілмен айтқанда, демократия. Қазақ табиғатына аударсақ, демократия
дегеніміз - әркімнің қауымдағы орнын таба біл, қабілетіне сай сұрыпта,
барлық адамды тең көр, өзіңді өзің басқар деп мағыналаймыз.
1) Қазақстан тарихындағы парламентаризм бастаулары ХХғ. басында
қалыптасты. Дегенмен, жоғарыда айтылғанай, өкілдік демократияның дәстүрлері
ертеден-ақ қалыптасқандығы белгілі. ХҮІІ-ХУШғ.ғ. Қазақ хандығы күрделі
иерархиялық, әлеуметтік-саяси басқару жүйесін қалыптастырды. Өз бойына
далалық өркениет дәстүрлерін, феодалдық монархия мен аристократиялық
республика элементтерін үштастырды. Бұл мәселені тарихшы Л.Н.Гумилев жақсы
зерттеген. Ол қазақ хандарын герман императорлары, араб халифтары мен
қытайдың Аспан ұлдарымен тең келерліктей, егемен билеушілермен тең
дәрежелеген. Алтын орда ыдырағаннан кейін қазақтар өзінің бұрынғы ата-
бабаларының салт-дәстүрлеріне қайта оралған, оны республикалық құрылым деп
анықтаған [13].
Осылайша, Тәуке хан ордасында неғұрлым құдіретті билерді жақындатып,
мемлекет билігіне қосқан, оларға хан өкілдігінің бір бөлігін беріп қойған.
Ол, әсіресе, қазақтың үш жүзінің билері Төле бимен, Қазыбек бимен және
Әйтеке бимен қатты санасқан. Тәукенің ішкі саясаты бір орталықтан
басқаратын хан билігін нығайта түсті.
Абай өзінің Ғақлия сөздерінің үшіншісінде былай деп жазған : Бұл билік
деген қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы
Қасым ханның Қасқа жолы, Есім ханның Ескі жолы, Тәуке ханның
Күлтөбенің басында күнде кеңес болғанда, Жеті жарғысын білмек керек. Ол
ескі сөздердің қайсысы дүрыс, заман өзгергендікпенен ескіріп, бұл заманға
келіспейтұғын болса, оның орнын татымды, толық билік шығарып, төлеу саларға
жарарлық кісі болса керек еді, ондай кісі аз. Яки тіпті жоқ [14].
Хандық өкімет тәртібі барған сайын уақыт санына төзбей өлкенің өндіргіш
күштеріне зиян келтірген өзара ішкі қырқыстарды тоқтатуға дәрмені жетпеді.
XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында Қазақстаннның саяси құрылымына
тән ішкі бытыраңқылық экономикалық алғышарттардың болмауынан сақтап қалды.
Қазақ қоғамының экономикалық әлсіреуі мен сол кездегі тарихи процестер
саясатта өз көрінісін тапты және байырғы мемлекеттік аппараттың мазмұны мен
формасын анықтап берді. Хандық биліктің қызметі жан-жақты жетілдіруге аса
мұқтаж еді. Биліктің төменгі, жоғарғы сатыларындағы байланыс вассалитет
(сатылап бағыну) түрғысында болды [15]. Жергілікті басқарушылықтың өз
бетімен әрекет жүргізуінің сақталуы жағдайында орталық басқару аппаратының
дамуына жол ашылмады. Бұл кезеңде бірнеше руларды біріктіретін сұлтандық
басқарма еркін әрекет етті. Ресей өкіметі хандық билікті әлсіретуге мүдделі
болды. Мысалы, Орта жүздегі хандық билікті әлсірету мақсатында Уәли ханмен
қатар 1815жылы Барақтың тұқымы Бөкейді тағайындаған. Бұл әрекет негізінен
патшалық үкіметтің Орта жүзде өзіне қажетті саясатты жүргізу үшін жасаған
қулығы еді. Хандық өкіметтің ішінде осындай бірнеше кішігірім биліктің
болуы, патшалық өкіметтің өзіне тікелей тәуелді жергілікті, беделді
сүлтандар мен билермен байланыс жасауына мүмкіндік берді. Біреулерге
қамқорлық жасап, екіншілерге қымбат заттар сыйлап, патшалық өкімет қазақ
қоғамы ішінде өз беделін нығайтып алды. Осындай саясат біртіндеп хандық
билікті жойып, сұлтандар мен ірі билер билігін мойындауға мәжбүр етті.
Назар аударатын бір жәй қазақ хандарын XVIII ғасырдың өзінде-ақ патша
өкіметі тағайындап, олардың жұмысы патша чиновниктерінің тікелей бақылауына
алынған болатын. Сол кезеңдегі деректердің бірінде былай деп жазылды: Жаңа
ханды сайлау уақытша тоқтатылсын..., қандай жағдайда болмасын, сұлтандар
мен старшиндарға рұқсатсыз жэне нұсқаусыз жаңа хан сайлауға жол бермеу
керек [16].
Орыс өкіметі қазақтардың өздеріне толық тәуелді болуын, өркендемеуін, білім
алмауын қалады. 1822 жылы 22 маусымда қабылданған Сібір қазақтары туралы
Ереже бойынша Орта жүздің территориясы округтарға, болыстарға және
ауылдарға бөлінді. 1822 жылы Ереженің жарияланғанының артынша Сібір өкімет
орындары округтерді ашу ісіне кірісті. Ереже бойынша барлығы 8 осындай
округтер ашылуы тиіс болды. 1824 жылы Қарқаралы жэне Құсмұрын округтері
ашылды.
Билер ежелден қазақ халқының интелектуалдық және билеуші элитасы болды.
Алайда Шыңғыс хан үрпақтары билігі тұсында билер институты өз мәнісін жоя
бастаған. Дегенмен, билер қолында сот билігі сақталып, басқару жүйесінде
алдыңғы қатарлы билік күшіне ие болды. Алқа билер ережелерді
талдап, шешімдер қабылдап, шешімдерді орындаудың әдіс-тәсілдері мен
түрлерін анықтап, барлық билікті өз қолында шоғырланлырды.
Ресей патшалық үстемдігінің орнауына дейін, билерді ешкім жоғарыдан
тағайындамаған, халықтың өзі сайлаған. Д'Айренің пікірінше: Билер
жетістігі - табиғи ақылгөйлік, ерекше жан дүниесінің болуы болып табылады
[17]. Оның пікірін Л.Ф.Баллюзек те қолдаған: Би - халық жылнамасы, заңгер,
әрі заң шығарушы [18].
Тәуке хан Жарғысы қабылданғаннан кейін, қоғам дамуымен қатар, экономикалық,
саяси, элеуметтік қатынастардың күрделену жағдайында билер жергілікті
түрғыда заңдар қабылдай бастаған. Қазіргі таңда соттық тэжірибеде мұндай
әрекеттер құқық өзегі болып келді. Мысалы, 1995ж. 30-тамызда қабылданған
Ата заңымыздың 4-бабында, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының
қабылданған қаулылары әрекет етуші кұқыққа жатқызылады. Билер институты әрі
заң шығарушы, әрі сот билігін қатарымен атқарған. Билер қызметі халық
жадында аңыз-әңгіме, шешендік сөз, мақал-мәтел ретінде сақталған. Билер
тілі афоризмдер, өлеңдер, мысалдар мен аналогияларға аса бай. Билермен
қатар қазақ қоғамында жырау институты болған. Жыраулар қазақ хандарының
идеологтары мен ақылшылары қызметін атқарған. Олар халық ауыз әдебиетін
байытып, әйгілі туындылардың авторларына айналған. Әйгілі зерттеуші
М.Мағауиннің пайымдауынша, қазақ халқының өмірінде жыраулар маңызды роль
атқарған: Асан қайғы, Доспамбет, Шалкиіз, Ақтамберді, Бұхар жырау, т.б.
Жырау дегеніміз - қазақ поэзиясының ежелгі түрі. Жырау сөзінің өзі жар
- өлең, тақпақ, яғни шығармашы мағынасын білдіреді [19]. Көшпелі өмір
жағдайында жыраулар қоғамдық қызметті де атқарған. Жыраулар ақын болып қана
қоймай, тайпа, ұлыс, тайпа одағының көсемі де болған. Ел басына күн
туғанда, соғыс жағдайында, әйгілі құрылтай жиналғанда өз аталастары алдында
сөз сөйлеп, шешендік сөздер мен өлеңдер арқылы халық санасына ықпал еткен.
Ойшыл жырау қоғамның өзекті мәселелерін қозғаған. Сонымен бірге жыраулар
билеуші хандар қызметіне, саяси шешіміне ықпал еткен, кеңес беріп, шындықты
айтып, керек кезде сын пікір айтқан [20]. Жоғарыда келтірілген патшалық
Ресейдің жүргізген саясатымен қатар қоғам өмірін модернизациялау саясаты да
жүргізілді. Аталған реформалар қазақ халқының Ресей империясының әкімшілік,
соттық, әлеуметтік, қаржылық, шаруашылық жүйесіне толық енуін қамтамасыз
етті. Қалай да болмасын модернизация өз алдына унификация элементтерін ала
келді. Жалпы өркениеттілік дәрежесінің өсуі, әлемдік мәдениетке тартылу
процесі қоғам ішінде азаматтық жэне ұлттық сананың өсуіне алып келді жэне
де ұлтаралық қатынастардың жаңа түрін жаратты. ¥лттық қозғалыстар - XVIII
ғасырдың өзінде-ақ басталған Еуропа мен бүкіл әлемді қамтыған
фундаментальді экономикалық, саяси, мәдени жаңарудың жемісі еді.
Жұмылдырушы фактор ретінде индустрияландыру, урбанизациялану, сауатсыздықты
жою, мектептік білім беру жүйесін тарату, т.с.с. патша үкіметінің қазақ
даласында жүргізілген саясатын жатқызуға болады.
Қорытындылай келе, қазақ даласында өзіндік ерекшелігі бар дала
демократиясына негізделген мемлекеттік жүйенің болғандығы шын ақиқат. Бірақ
сол жүйенің патшалық Ресейдің отаршылдық саясатының кесірінен аяқ асты
болып, еріксіз ұмыт болып, барша қазақ қауымының еуропашыл саяси жүйеге
тартылғандығын көреміз. Көшпелі өркениет пен дәстүрлі қоғам менталитетіне
сай өкілдік демократия нышандары қалыптасып, билер және жыраулар
институттарының бар болғандығы оның көрінісі болып табылады. Дегенмен сол
дәстүрлер халық санасында сақталып бүгінгі таңда ұлттың игілігіне айналып
отыр.
1.2. ХХғ. басындағы Мемлекеттік Дума және қазақ депутаттарының
қоғамдық-саяси қызметі
ХХғ. бірінші жартсында әлемде демократиялық-революциялық көтерілістер мен
ұлт-азаттық қозғалыстар кең өрістеді. Бұлардың ішінде 1905-1907ж.ж. орыс
революциясы маңызды орын тапқан. Біріншіден, бұл ғасырдағы ең бірінші
маңызды революция болды. Екіншіден, бұл революция барлық әлемдегі ұлт-
азаттық күрестің көтерілуіне себеп болды. Сонымен қатар, мазмұны бойынша
Ресей империясының шет аймақтары мен ұлт тұрғындарының көптеген әлеуметтік
топтары қатыстырылған халықтық-демократиялық революция болды. Халық
арасындағы толқұларды басу мақсатында, 1905жылы 18 қаңтарда патша Николай
II, ішкі істер министрі Булыгин есіміне қатысты рескрипт кұжатына қол
қойды. Онда халық өкілдерін сайлау арқылы заң шығару ісіне бұқара халықты
тарту мақсатында Мемлекеттік Думаны сайлауға тапсырысын берген болатын.
Петербургтегі кеңестің кезекті отырысында көшпелі халықтарға сайлауға
қатысу құқығын беру туралы арнайы мәселені қойып, Ресей ішкі істер министрі
Булыгин сөз сөйледі. Ол көшпелі жэне кезбе бұратаналарды сайлау құқығынан
толық айыру туралы ішкі істе министрлігі мен Министрлер Кеңесінің бұрынғы
шешімінен бас тартуды ұсынды. Булыгин мұндай көзқарасты оның астарын ашып
жатпастан, қазіргі кезде кейбір бұратаналар отырықшыға айналады деп
түсіндірді [22].
Сайлау алдындағы дайындық қарсаңында орыс емес бұратана халықтарды
сайлаудан шеттету жер-жерде баскөтерулерге алып келді. Степной край
газетінде келесідей пікір айтылған : Павлодар жэне Семипалатинск
уездерінің тұрғындары патшаның 1905жылғы 6 тамыздағы сайлау туралы
бұйрығына қарсылығымызды білдіреміз. Заң шығарушы корпусты тегіне, діни
нанымына, ұлты мен жыныс ерекшелігіне қарамастан барлық халық болып, құпия
және тікелей сайлау жолы арқылы қалыптастыруымыз керек [23].
Булыгиндік дума революцияның күшеюіне екпін берді. Дума халыққа ешқандай
жақсылық әкелген жоқ, тек Конституцияның көлеңкесіне айналды. Қазақ
халқын сайлау құқығынан айыру, халық наразылықтарына, ереуілге, толқуларға
алып келді. Әрине баскөтерулердің алдыңғы қатарында қазақтың ұлттық
интеллигенциясы тұрды. Омбы, Томск, Барнаул, Сібір, Қазақстан
жерінде Булыгин комиссиясына қарсы үгіттеу кағаздары таратылған. Онда
патшаға қарсы халықты қарулы көтеріліске шақыратын үндеу парақтары да бар
[24]. Патша, яғни халық жауының байлар мен қанаушылар өз мүдделерін
қорғап, қолдайды, ал қарап бұқара халық патша уәделеріне бірауыздан
сенімсіздік білдірді. Байлардың, халық жауларының мемлекеттік думасы
жойылсын! Барлығына тең сайлау құқығы берілсін! [25]. Бұл талаптар қазақ
интеллигенциясының ойын білдірді. Жалпы айтқанда 1905 жылы революция шығыс
халқының соның ішінде қазақтардың саяси сана-сезіміне ықпалын тигізді [26].
Қиыншалықтарға жэне Мемлекеттік Думаға сайлауды ұйымдастырушылардың
қауіптенуіне қарамастан, Ресейде парламентаризмнің қалыптасуы мен дамуының
бастапқы кезеңінде алғашқы рет сайлау өтті. Осы кезде қазақ интелигенцияның
ролі ерекше болды. XIX ғ. аяғы XX ғасырдың басында Ресейдің Петербург
университетінде 20-ға жуық қазақ студенттері оқыған: Бақытжан Қаратай,
Бақыткерей Құлман, Б.Саптанұлы, А.Тұрлыбайұлы, У.Шоқай, Ж.Ақбайұлы, т.б.
Москва жэне Санкт-Петербург жоғары оқу орындарын Ә.Бөкейханұлы,
Х.Досмұхамедұлы оқып үздік бітірген [27]. Бұл мәліметтер аса кұнды
болып табылады. Себебі қазақ интеллигенциясы Ресейдің маңызды
қалалары Санкт-Петербург пен Москва, Қазақстан мен көршілес қалалар Омбы,
Томск, Орынбор, Саратов, Ташкент қаласында білім алып, сонда өзінің саяси
қызметті бастап, қоғамдық - саяси көзқарастарын қалыптастырған. XX ғ.
таңында шыңдалған алғашқы қазақ интелигенциясы Ж.Досмұхамедұлы,
М.Тынышбайұлы, Жақып Ақбайұлы, Х.Досмұхамедұлы, 1905-1907 ж.ж. революцияға
қатыса отырып, оқиғаларды ой елегінен өткізіп, өзінің мүдде-мақсаттарын
қорғай алатын саяси партиялар қатарына тартыла бастадды. Таптық мүдделердің
мәнісі бола қоймады [28]. Мемлекеттік Дума сайлауы Қазақстанда 1906 ж.
көктемінде басталды. Сайлау науқанының ең қызған кезі сәуір-масым айларына
тұспа-тұс келеді. Дала өлкесінде жарияланған соғыс жағдайы сайлау өткізуге
жэне оған қалың бұқараның қатысуына көп қиындық келтірді. I Мемлекеттік
Думаның жүмысына қазақ депутаттар - Торғай облысынанА.Қ.Бірімжан, Уфа
облысынан С.С.Жантөреев, Орал облысынан А.Қ.Қалменов,Астрахан облысынан
Д.С.Ноян-Тандутов, Ақмола облысынан Ш.Қосшығүловжәне Семей облысынан
Ә.Н.Бөкейхан қатысты. 1906 жылдың 8 маусымында I
Мемлекеттік Дума таратылды. Қалай дегенмен де Мемлекеттік Дума жаңа
билік жүйесін қалыптастырудағы жаңа мүмкіншіліктер ашты.
Демократиялық,ұлттық талаптарға сай мемлекетті дамытудың тың жолы ашылды.
IМемлекеттік Дума күрамында 62 украин халқы, 12 белорус, 6 латыш, 7 татар,
7қазақ басқа да ұлт өкілдері болған [29]. Бірақ 1907 жылы 7 маусымдағы
жаңасайлау туралы заң бойынша Мемлекеттік Дума қүрамы 524-тен 442
депутатқақысқарды. Ақмола, Закаспий, Самарқанд, Семей, Торғай, Орал,
Ферғана, Якутгуберниялары мен облыстары сайлау үқықтарынан айырылды.
Мемлекеттік
Дума құрамындағы ұлттық аймақ өкілдері азайтылды. Бүл мәселеге қатысты
П.Сорокиннің пікірінше элиталардың жаңартылу механизмі тоқтағанда,
элиталар ескіріп - революция басталады [30]. Аталулы пікір бойынша да ой
салуға болады.
II Мемлекеттік Дума өз жүмысын 1907 жылдың 20 ақпанында бастады.
Оның құрамында қазақ халқының атынан: Ақмола облысынан Ш.Қосшығүлов,
Торғай облысынан А.Қ.Бірімжанов, Семей облысынан Т.Аллабергенов, Орал
облысынан Б.Қаратаев, Астрахан облысынан Б.Құлманов енді. 1907 жылғы 3
маусымда екінші Мемлекеттік Дума да таратылды. 3 маусым жарлығы
бойынша III жэне IV Мемлекеттік Думаларға қазақ елінен депутаттар сайланған
жоқ [31]. Мемлеккеттік Думаның маңызды емес мәнін түсінуде, оның саяси өмір
белсенділігі тұсында туындағандығын ескеру қажет. Ресейдегі Мемлекеттік
Думаның қажеттілігі өдігінен туындады. Мемлекеттік Дума пайда болған тұста
халықтың көпшілігі қарапайым шаруа өкілдері еді. Ресейдің отарлық бұғауында
болған қазақ даласындағы әлеуметтік-саяси жағдай келесідей болды. 1905 ж.
қазақ даласындағы тұрғындар саны 4 млн. 442,8 мың адам болса, оның 10,3 %
қоныстанушы шаруалар, 6,3% - казактар, ал 3,4% - қазақтар болды [32]. Бұл
көрсеткіштер Қазақстандағы отарлау процесінің демографиялық жағдайларға
әсерін көрсетеді. Ресей халқының көпшілігі шаруауалар болды. Сондықтан олар
Ресей халқының маңызды элеуметтік тобын құрады. Мемлекеттік Дума бұрынғы
монархиялық билікті жаңартып, оған демократиялық сипат беру үшін қажет
болды. Сонымен қатар шаруалардың ең маңызды мұқтаждығы - жер мәселесін
шешуде қажетті құрал болды.
Жер мәселесі XX ғ. басында Ресейде белең алған саяси-әлеуметтік
процестердің себебі болып, жаңа демократиялық басқару жүйесі мен ескі
қоғамдық құрылымның арасындағы конфликтінің өзегіне айналған болатын. I
Мемлекеттік Думаға сайлау партиялар мен әртүрлі әлеуметтік топтар
арасындағы қарама-қарсылықтарға әкелді. Билікке ұмтылған партиялар үшін
сайлау қатаң әскери-полициялық бақылау мен қудалаумен қатар өтті. Думаға
сайлау алдындағы дайындық кезінде әр түрлі саяси іс-шаралар өткізілді.
Отаршылдыққа қарсы күресте қазақ интелигенциясы басқа ұлт өкілдері мен
орыстың демократиялық күштерімен бірікті.
1905 жылы 6-13 қараша аралығында Мэскеуде Ресейдің әр аймағының өкілдері
қатысуымен қалалық қоғамдық қайраткерлердің съезі өтті. Съезд сайлауға
облыстық, ұлттық, әлеуметтік ерекшеліктерге қарамастан барлық Ресей
азаматтарын қатыстыру мақсатын алға қойды. Бұл съезд жұмысына Ә.Бекейханов
қатысты. Ол барлық қазақ халқы атынан сөз сейледі. Сол сөзінен үзінді
келтірсек: ... Мен осы жерде поляк, украин, латыш ұлттар өкілдерінің сөзін
тыңдадым. Сіздерде сияқты бізде де қырғыз (қазақ) тіліндегі мектептер
қудаланып жатыр. Цензура біздің қоғамды да өзі қамшысының астына алды. Өзім
отыз ай бойы қазақ тіліне аударған Крыловтың шығармаларын баспаға шығару
рұқсатын ала алмай отырмын. Крестьяндық басқармалар қазақ тіліндегі өтініш
пен арыздарды қарауға көңілдері де бармайды. Қазақтардың патша үкіметіне
қатысты жазған петициясын Петербургке жіберудің өзі қиынға түсті. Бұл
петицияда қазақ халқының барлық мұң-мұқтажы бейнеленген. Бүгінгі съезд
мүмкіншілігін пайдалана отырып, сіздердің қарауларыңызға ұлттық тілдерді
құдалау саясатына тыйым салу ұсынысын жасап отырмын [33]. 1905 жылы
қарашада Петербургте автономистердің съезді өтті. Съезд барысында
М.Тынышбаев өз баяндамасымен халық алдынды сөйледі. Бұл кезде ол Александр
I атындағы Петербург теміржол және транспорт инженерлерінің институтының
студенті еді. Өз сөзінде Тынышбаев царизмнің қалаушыларының тәртібін
әшкерледі. Билік тарапынан қазақ халқының тіл, әдет-ғұрыптарын, дініне
қарсы бағытталған, ұлтты жою, халықты жабайы деп айыптау іс-әрекеттерін
ашық айтып, орыс өкілдерінің күштеп орыстандыру саясатын тоқтатуды талап
етті. Әрине сол замаңдағы талаптарды ескіретін
болсақ, М.Тынышбаевтың іс-әрекеті батыл қадам еді. Қазақтың рулары мен
қазақ автономиясын қүру мэселесін көтерді [34].
I Мемлекеттік Дума 72 күн ғана жұмыс істеді. 1906 ж. 9 шілдеде Дума үкімет
шешімімен таратылды. Мемлекеттік Думаның таратылуымен жергілікті қазақ
даласындағы революциялық толқулар толастамады. РСДЖП жер-жерде I
Мемлекеттік Думаның жұмысына сенімсіздік білдіріп, эр түрлі саяси -қоғамдық
шерулер үйымдастырды.
II Мемлекеттік Думаға сайлау 1907 жылдың қаңтар-ақпан айларында өтті
уездік, қалалық сайлау комиссиялары қүрылды. Қазақ өлкесіндегі депутаттарды
сайлау бүрынғы жүйе бойынша жүргізілді. Керісінше, үкімет бүйрығымен
сайланатын депутаттардың саны қысқартылды. Мүліктік ценз енгізілді [35]. II
Мемлекеттік Думаға сайлау барысында кадеттер мен эсерлер бір сайлау
компаниясына бірікті. Дегенмен, Торғай, Ақмола, Петропавл, Омбы, Орынбор
қалаларында кадеттердің, Қазақ Конституциялық-демократиялық партиясының
ролі төмендеді. Олар халықтың сенімінен шықты. Себебі олар ең маңызды жер
мәселесін Дума трибуналарында шеше алмаған болатын жэне ол мумкін емес еді.
Кадеттер өз қатарына сайлаушыларды тарту мақсатында жүмысшы табын тартуға
көп көңіл бөлгенменде, I Мемлекеттік Думадағы шешілмеген жер мәселесі,
халық сенімін төмендетіп ауыл-село түрғындарының партия қатарынан
бөлектенуіне алып келді. II Мемлекеттік Думага сайлау барысында солшыл
партиялар: социал-демократтар, жүмысшылар, октябристер, эсерлердің ықпалы
күшейді. Сайлау кезінде көптеген тэртіп бүзушылықтар мен заңды бүзу
эрекеттері байқалды. Күпия дауыс беру қагидасын бүзу, парақорлық, қамауға
алу, т.с.с. Сонымен қатар солшыл партиялардың барлығы революциялық деп
жарияланып, оларға өз бағдарламаларын үгіттеуге тиым салынды.
II Мемлекеттік Думаға сайлау барысында сайланатындар орыс тілін білуі
міндеттікерлігі сақталды. II Мемлекеттік Думаға сайлау қорытындылары
бойынша Ақмола облысынан Ш.Қосшығүлов, Торғай облысынан инженер қызметкері
А.Бірімжан, Семей облысынан Т.Нурекен, Жетісу облысынан инженер
М.Тынышбаев, Сырдария облысынан көпес Т.Аллабергенүлы, Орал облысынан
торист Б.Қаратай, Астрахань губерниясынан юрист Б.Қүлман. Депутаттыққа
сайланғандардың барлығы дерлік мүсылман фракциясында қызмет етті. Тек
М.Тынышбаев кадет фракциясына кірді. Осылайша, қазақ халқы өз қүқықтары
үшін патша империясының қысымдарына қарсы күресте, ез өкілдерін Ресейдің II
Мемлекеттік Думасына сайлады. Соған қарамастан қазақ халқы демократиялық
көтеріліс барысында саяси аренаға шықты. Бірінші орыс революциясымен қатар,
жалпы саяси деңгейдің көтерілуіне экелді. I Мемлекеттік Думамен
салыстырғанда II Мемлекеттік Думаның қүрамы көбіне солшыл топтардан түрды
[36].
1907 ж-ң 16 мамырында депутаттар тапсыр-ң дискуссиясында Орал облысының
депутаты, юрист Б.Қаратай сөз сөйледі. Ол өз халқының жер мәселесін
қозгады. Бүл саясат үлыдержавалық шовинизм көрінісі болып табылды.
Нәтижесінде көші-қон мекемелері қазақтарды түпкілікті жерінен
ығыстыру, үйлері мен ауылынан қуып-таратумен айналысты. Б.Қаратай барлық
орыс халқы мен интелегенцияны қазақ халқының ауыр жағдайына назар аударуға
шақырды. Қазақ халқының өкілдері басқа депутаттармен қатар Мемлекеттік Дума
ішінде қүрылған комиссия қүрамына кірді. Ахмет Бірімжан эскери-далалық
соттарды жою туралы Заң проектісін жасау бойынша комиссияның мүшесі болды.
II Мемлекеттік Дума патша өкіметінің аграрлық жэне қоныстандыру саясатының
сынау ортасына айналды. Сол себептен 1907 ж. 3 маусымда Үкімет бүйрығымен
II Мемлекеттік Дума таратылды. Қазақ депутаттары қатысқан I жэне II
Мемлекеттік Думада қазақ қоғамының отарлық жағдайын жеңілдететін бір-де бір
заң қабылданған жоқ. Алайда, қазақ депутатарының саяси күресі мүнымен
аяқталған жоқ. Қазақтың үлттық қоғам қайраткерлері Думадағы жүмыс барысында
басты мақсат-мүдделерді жүзеге асыру үшін барлық халықтың белсенділігі мен
ауызбірлігі қажет екендігін түсінді. Енді қазақ интеллигенциясының алдында
жауапкершілік пен өз ісіне берілгендікті талап ететін үлкен күрес күтіп
түрды. 1907 жылдың 3 маусымынан қазақтар сайлау қүқығынан айырылды. III
Мемлекеттік Думаға қазақ өкілдері сайланбады [37]. Ресейдің империялық
басқару саясаты элитараралық, үлттық интеллигенциямен келісім негізінде
жүргізілді. Сонымен қатар отар халықтардың шаруашылық, элеуметтік жүйесін
сақтай отырып, оған кедергі жасамау қағидасын үстануға тырысты. Ресей
империясының қүрамындағы халықтардың өзін-өзі басқару жүйесі көбіне
сақталып отырды. Патша үкіметі үлтаралық унификация саясатын үстанды, бүл
саясат самодержавиенің қүлауына себеп болды.
Мемлекеттік Дума жэне Мемлекеттік Кеңестің заң шығару процесі, отырыстарды
өткізу ережелері арнайы Наказдарда көрініс тапты. Наказдар үкім етуші Сенат
рүқсатымен баспаға шықты. Үкім етуші Сенат - сот жүйесінің ең жоғарғы
инстанциясы болды. Бүл мемлекеттік орган Наказдарды бақылауға алу қүқығына
ие болып, оған ықпал етті.
Николай ІІ-нің тақтан бас тартуы мен монархияны қүтқарудың басқа
амалдарының таусылып қалуына байланысты 1917 жылдың басында жаңа
мемлекеттік қүрылымды қалыптастыруда Қүрылтай жиналысын қүру ғана жағдайды
сақтап қала алды. 1917 жылы қазанда Уақытша үкімет арнайы комиссия
жасақтап, Н.И.Лазаревскийдің басшылығымен Негізгі заңдар проектісін
күратыруға кіріскен болатын. 1917жылы күзде Ресейді мықты президенттік
билікке сүйенген республикаға айналдырудың негіздері жасалып жатты.
1917жылдың қазанында бүл ойлар күйреп, ресей парламентаризімінің дамуына
түсау салынды[38].
Тарихи өзгерістердің аяқ алысы адамның жеке басы туралы үғымның өзін
түбегейлі қайта қарау жэне оның мэнісі қалыптасқан жағдаяттар мен қарым-
қатынастарға енжар мойынсыну емес, жасампаздыққа, инициативашылдыққа,
шығармашылдыққа саятынан терең үғына түсіну қажеттігін анықтады. Үш
үрпақтың өкілдері өз ғүмырында ақылға кен, жомарт жүректі жэне ел қамын
жеген небір талант иелерін, кіндік қаны тамған туған жеріне, өзінің халқына
адал қызмет еткен біртуар үлдардың есімін естіп білмей кетті.
Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақстандық парламентаризмнің саяси-қүқықтық
институт ретінде қалыптасуы
2.1. Қазақстандағы саяси жүйенің эволюциясы
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан мемлекетімен бірге оның саяси жүйесі
де түбегейлі эволюциялық өзгерістерге үшырады. Бүл эволюциялық процестер
саяси жүйенің конституциялық статусы мен функцияларын, қызметтері мен
бағыттарын, қүрылымын, оның барлық қүрамдас бөліктерін, қоғамдық
қатынастардағы орны мен рөлін қамтыды.
Осы өзгерістердің барысы мен ауқымының, бүкіл табиғатының басты бір
ерекшелігі - олардың бүкіл мемлекеттік қүрылыстағы
ішкі-сыртқы саясатпен түтас алғанда белгілі бір үйлестікте, оқыс
шиеленістерсіз, әлеуметтік-саяси қақтығыстарсыз, қоғам, демократия дамуының
ішкі заңдылықтары шеңберінде біртіндеп, эволюциялық жолмен дамуы.
Қазақстан қоғамындағы, оның конституциялық қүрылысындағы, әлеуметтік-
экономикалық, рухани-саяси бағдарындағы іргелі, сапалық өзгерістер бүл
процеске саяси жүйені де тартып, оның қызметіне серпінділік, түбірлі
қүрылымдық, функциялық өзгерістер енгізуі - заңды, табиғи-тарихи қүбылыс,
қоғам, ел дамуының объективті жемісі, эрі қажеттілігі. Қазақстанның саяси
жүйесі өз дамуында қоғам дамуындағы уақыттық-кеңістік ықпалына, қысымына да
тап болды.
Кешегі кеңестік-социалистік жүйенің заңдылықтарына бағынып,
бір конституциялық-қүқықтық кеңістікте қызмет жасаған Қазақстанның
саяси жүйесі сол әкімшілдік-әміршілдік жүйеде 1985 жылдың көктемінен
басталған әрқилы, эртүрлі қайшылықты өзгерістер ықпалын өз тіршілік-
эретінде толық басынан кешті, көрді. Осы түрғыдан алғанда Қазақстанның
саяси жүйесіндегі эволюциялық өзгерістерді нақты түрде үш кезеңге бөлуге
болады: бірінші кезең- 1985-1991 жылдар; екінші кезең- 1991-1995 жылдар;
үшінші кезең- 1996 жылдан басталды.
Үшінші кезеңнің басталуы саяси жүйенің аса маңызды қүрамдас бөлігі
-мемлекеттің өміріндегі сапалық өзгеріске Қазақстандағы 1995 жылғы бүкіл
халықтық референдумда жаңа Конституцияның қабылданып, елімізде президенттік
басқару пошымындағы унитарлық мемлекеттің, Қазақстанның қос палаталы кәсіби
парламентінің, конституциялық негізінде билік тармақтарының ажыратылған
субьектілерінің нақтылы қызметке кірісуіне байланысты.
Бірінші кезеңде республикамыздың саяси жүйесіндегі өзгерістер сол кездегі
КСРО-дағы саяси жүйе ықпалында, оның қысым-бақылауында болды, әміршілдік-
әкімшілік қатал регламентінің тезінен шықпады. Дегенмен, рес-публикамыздың
саяси жүйесінде қүрылымдық-функциялық өзгерістердің алғашқы толқыны
басталды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
I тарау. Қазақ тарихындағы парламентаризм бастаулары мен алғышарттары
1.1. Дала демократиясы және қазақ қоғамы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2. ХХғ. басындағы Мемлекеттік Дума және қазақ депутаттарының қоғамдық-
саяси
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .16
IIтарау.Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақстандық парламентаризмнің саяси-
құқықтық институт ретінде қалыптасуы
2.1. Қазақстандағы саяси жүйенің
эволюциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .24
2.2. Қазақстандық парламентаризм: мәселелері
мен
көкжиектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...47
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының он сегіз жылдан астам
тәуелсіз мемлекет ретінде дамуы, оның саяси жүйесі мен ондағы дербес
мемлекеттік-саяси жэне қоғамдық институттардың қалыптасып, дамуын,
қызметінің ерекшеліктерін тарих, саясаттану, құқық ілімдері тұрғысында
талдап, белгілі бір теориялық маңызды қорытындылар жасауға мүмкіндік
береді.
Тарихи тамырларға қайтып жүгінсек, ғаламшардың әрбір бөлігіндегі -қандай
түрде болғанмен де қоғамның билікке ықпал етуінің, яғни өкілдіктің бірнеше
түрі қалыптасты: Ежелгі Грекиядағы Халық жиналыстары, Римдегі Сенат,
Новгородтық вече, Далалық халықтар құрылтайы, т.б. Олардың барлығы
мемлекеттік билікке ықпал етудің маңызды құралы, қоғам - мемлекет
механизмін реттеуші түйін ретінде ежелден қалыптасқан институттар болып
табылады. Өкілдік биліктің жан-жақты жетілуі, тұрғындар санының өсуі мен
кеңістіктегі әділдік факторының жетілу үрдістері, саяси тәжірибе алмасу
әсер етті. Тарихи-мемлекеттік, салыстырмалы-құқықтық аспектілер қазіргі
таңдағы парламентаризмнің қалыптасуы мен дәстүрлі даму мәселелерінің
ұштасуының табиғи негіздерін танып білу үшін аса қажет. Алайда бұл мәселені
зерттеген жағдайда өзіндік парламентаризм мәнісін жойып алмау аса
маңызды. Оның негізгі қалыптасқан халық сайлаған мемлекеттік орган -
парламенттің қалыптасқан заңнамалық қызметті атқаруы болып табылады.
Парламентаризм билікті бөлісу қағидасы конституциялық тұрғыдан ескерілген
уақытта ғана
дамиды. Болмаған жағдайда, бұрынғы Кеңес Одағы қалыптасқан парламентаризм-
сымақ, яғни нормаларды тағайындау, атқарушы және бақылау қызметін бір
қолда шоғырландырылған Кеңестерді де парламентаризмге жатқызуға болушы еді.
Парламентаризм институтын орнықтыру тәжірибесін оны қалыптыстыруға саяси
негіздемесі жоқ қоғамға бірден орнықтыру, жұмысын жедел қарқынды кәсіби
деңгейге жеткізу өте күрделі процесс. Ол үшін ең әуелі сол халықтың
қоғамдық сипатын, тарихи тұғырларын, ділін, салт-дәстүр ерекшеліктерін,
үлттық психологиялық нышандарын, т.с.с. зерттеу қажет. Сондықтан бүл ғылыми
еңбекте қазақ халқының тарихындағы парламентаризмнің дәстүрлік негіздері
тақырыбына көп көңіл бөлінген. Демократия, парламентаризм сияқты
қоғамдық-саяси институттар қоғаммен бірге өсіп өніп, өзінің белгілі бір
эвалюциялық даму мерзімін өткеру керек. Бүған он-жиырма жыл емес ғасырдан
артық уақыт қажет.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы еліміздің өтпелі кезеңіндегі қоғамның
саяси, элеуметтік-экономикалық, рухани-идеологиялық, демографиялық
проблемалары, қоғамның саяси жүйесін, ондағы демократиялық үрдістерді,
саяси алуандықты бекітудің алғашқы тәжірибелері, әр қырлы, көп салалы
реформалар, сайлау жүйесі, әсіресе, президенттік институттың рөлі мен орны,
саяси жүйенің қүрамдас бөлігі ретінде парламент қызметінің кейбір қырлары
К.Бүрханов, С.Борбасов, Е.Ертісбаев, С. Дьяченко, Ж. Жүнісова, Л. Иватова,
Р. Қадыржанов, М. Қасымбеков, Қ. Көшербаев, Н. Нығматуллин, Б. Майлыбаев,
М. Машан, Ж. Молдабеков, Д. Назарбаева, Н. Романова, Қ. Сүлтанов, А.
Сэрсенбаев, И.Тасмағамбетов, Ө.Озғанбай, Н.Қалиевтің, М.Тэтімовтердің
докторлық, кандидаттық диссертацияларында қамтылды. Жалпы еліміздегі саяси,
демократиялық, әлеуметтік-демографиялық проблемалардың, реформалардың
табиғатын білу, тану үшін М. Әшімбаев, Л. Байделдінов, М. Баймаханов, Ә.
Бақаев, М. Биекенов, Ә. Ғали, Ғ. Есімов, Л. Ешмүхамедов, Н. Жотабаев, С.
Зиманов, Ә. Нысанбаев, М. Құл-Мүхамед, Ғ. Ыбыраева, Ғ. Сапарғалиев, С.
Сейдуманов, А. Төлеғүловтардың зерттеулерінің маңызы ерекше. Ел
Парламентінің қызметін алғашқылардың бірі болып Ж.Жүнісова зерттеп,
өз еңбектерінде Қазақстандағы 1990-1993
жылдардағы алғашқы парламенттік процестерді қысқаша қамтып, 1993, 1995
жылдардағы Конституциялардың парламенттік институтқа енгізген
өзгерістерінің жалпы сипаттамасын берді [1]. Осы мезетте жарық көрген саяси
зерттеулер ішінде Д. Назарбаеваның "Саяси жүйе" атты монографиясы
парламентаризмнің қалыптасуының тарихи-әдістсмелік сараптамасы мен ТМД
елдерінде кәсіби парламенттердің қалыптасуын салыстырмалы зерттеуімен
құнды[2]. Саяси жүйенің қүрамдас бөлімдерінің, сондай-ақ, парламенттің де
конституциялық нормалар аясында жаңа жағдайларға икемделу механизмін өз
кітабында М. Машан талдады [3]. Осы жоғарыда аталған еңбектермен бір рухта
тәуелсіз Қазақстандағы өкілдікті биліктің қалыптасуы төңірегіндегі саяси
тартысты тарихи-мемуарлық жанрда тартымды сипаттаған Е. Ертісбаевтың
еңбегін де атап өту абзал [4]. Кеңестік дәуірден кейінгі қоғамдық саяси
жүйелердегі саяси, демократиялық жаңғырудың жалпы теориялық проблемаларын
және оның жаңа жағдайларға бейімделуінің парламент қызметіне әсерін қараған
Ә. Нысанбаев бастаған авторлар [5] мен А. Дьяченко зерттеулері [6]. Осы
проблема бойынша отандық және әлемдік саясаттану ғылымындағы соңғы
жетістіктерге сүйенуімен мәнді. Алайда, оларда парламент қызметі сол
зерттеулердің тақырыбы мен мақсатына байланысты жеке, тек кейбір бағыттар
бойынша ғана жалпылама қарастырылып, оның қызметі тұтас, кешенді түрғыдан,
жүйелі қамтылған жоқ.
Керісінше Нәубет Қалиев өзінің Қазақстан парламентаризмі монографиялық
еңбегінде бұрын аталмай келген кемшіліктерді саяси-қүқықтық тұрғыдан
талдап, тақырып аясын кең көлемді зерттеп ашып берді. Қазақстан
парламентаризмінің алғашқы тарихи сабақтары жайында маңызды зерттеу
жүргізген Өмірзақ Озғанбай болды. Ол XX ғасырдың басындағы қазақ
депутаттарының Ресейдің Мемлекеттік Думасындағы қызметі мен тарихи
тағдырлары, сол кездегі қоғамдық саяси жағдайдың көріністері жайында
маңызды монографиялық еңбек жазды.
Н. Назарбаев өзінің парламентаризм туралы саяси жэне ғылыми көзқарасын,
еліміздің егемен мемлекет ретінде дамуының алғашқы жылдарының қайшылықты да
күрделі саяси тәжірибесі "Ғасырлар тоғысында" атты белгілі еңбегінде өте
түжырымды да, нақты, қызықты да тартымды қорытындылаған. Ол өз еңбегінде
"Депутаттардың көпшілігі жаңа жағдайларда парламент қызметінің атымен
жаңарғанын, өтпелі кезең мен мемлекеттілікті қалыптастыру
жағдайында оның өте өрелі сипат алғанын аңғарып үлгермей жатыр. Ол,
әлеуметтік жэне ұлттық мүдделерді үйлестіре отырып,
жалпыхалықтық, мемлекеттік мүддеге айналдыру, сөйтіп, күллі
халықтың еркін білдіру"екендігіне ерекше назар аударды [7].
Зерттеу жұмысының негізгі проблемалары : Ғылыми жұмыстың негізгі
мақсаты Қазақстандағы парламентаризмнің даму тарихын зерттеу, оның қазіргі
таңдағы деңгейі мен қоғам өміріндегі рөлін анықтау.
- Еліміздегі Парламент саяси институтының қалыптасу динамикасын,
ерекшеліктерін саралау, оның саяси-қүқықтық аспектілерін талдау болып
табылады;
- Қазақстан Республикасы Парламентінің салыстырмалы даму
перспективаларын анықтау;
- Парламенттің саяси-мемлекеттік жүйедегі орны мен маңызын, Қазақстан
Республикасы Парламентінің ішкі үйымдасуы мен оның құрылым бөлімшелерінің
дәрежесі мен қызметтерін жан-жақты талдау, баға беру;
- Қазақстанның заң шығару процесіне саяси құқықтық талдау жүргізу;
- Қазақ тарихындағы парламентаризмнің дамуы оның дәстүрлік негіздеріне
зерттеу жүргізу, өкілдік демократияның қазақи нышандарын айқындау; қазақ
қоғамындағы демократиялық қағидалардың тарихи даму динамикасын сипаттау;
- Қазақстандық парламентаризмнің дамуының қазіргі деңгейіне баға беру
шет мемлекеттердегі парламенттік жүйелермен өзара салыстырмалы талдау
жүгізу, т.с.с.
Тақырыптың негізгі міндеттері. ХІХ-ХХғ.ғ. Қазақ қоғамындағы демократиялық
негіздердің даму ерекшеліктерін зерттеу; Қазақстандық парламентаризмнің
даму тарихын саяси қүқықтық аспектілер тарапынан жан-жақты зерттеу. Тарих
сабақтарының қазіргі таңдағы үлгілі жақтары мен кемшіліктерін анықтау;
Отандық парламентаризмнің қазіргі кездегі даму деңгейін ашып көрсету, оның
негізгі функцияларын талдау; Парламент жұмысын жетілдіру жолдарын нүсқап,
болашақтағы даму перспективаларын анықтау.
Зерттеудің тақырыптық негізі. Қазақстандық парламентаризмнің тарихи даму
негіздемесі, қызметінің саяси-құқықтық аспектілері; Оның мемлекеттегі
жоғары өкілеттік орган ретіндегі рөлі мен қоғамдық қызметі, т.б.
Тақырыптың зерттеу объектісі. Қазақстандық заң шығару процесі жэне оның
қоғамдық қатынастарды реттеудегі рөлі, оның өзге де мемлекеттік органдар
мен қоғам арасындағы қарым-қатынас орнату функциясының орындалу жағдайлары;
тарихи шеңберде отандық өкілдік демократия дәстүрлерінің қоғам дамуына әсер
етудегі рөлі, маңызы, даму динамикасы. Саяси сауаттылығы мен саяси
мәдениет деңгейін жетілдіру жағынан маңызды. Қазақстан Республикасы
Парламенті жайындағы жалпы ақпарат және оның жұмысын жетілдіру бойынша
әдістемелік нұсқаулар қоғам пайдасына асады деген үміттеміз.
Тақырыптың жаңашылдығы. 2007 жылы 19 ақпанда Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан Республикасы Парламенті палаталарының бірлескен отырысында
Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі -еркін демократиялық қоғамды
жедел дамыту жөнінде сөйлеген сөзінде елімізде жүргізілетін маңызды
реформалар барысы жария етілді. Мұндай мемлекет тарихындағы басты оқиғаға
қос палата депутаттарынан өзге Жоғарғы Сот пен Конституциялық Кеңестің
мүшелері, шетел елшіліктерінің өкілдері, Президент әкімшілігі мен Премьер-
Министр Кеңесінің жауапты қызметкерлері, саяси партиялардың жетекшілері,
ғалымдар, қоғамдық бірлестіктер мен бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері
қатысты. Конституцияға енгізілетін өзгерістер мен толықтырулар туралы
ұсыныстармен Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев таныстырды [8].
Қазақстанның саяси жүйесіндегі өкілдік демократия қағидаларын дұрыс іске
асыратын болсақ, болашақта Ата заңымыздың бірінші бабында көрсетілген
-зайырлы, демократиялық, азаматтық қоғам құра алатынымыз сөзсіз.
Қазақ тарихындағы парламентаризм бастаулары мен алғышарттары 1.1. Дала
демократиясы және қазақ қоғамы
Парламентаризмді кең мағынада қарастыратын болсақ, қоғам өмірінде барлығына
бірдей міндетті халық өкілдігіне негізделген мемлекет идеясы мен
тәжірибелік функциясын жүзеге асыру болып табылады. Парламентаризм әлемнің
даму тарихында XIII ғасырдан белгілі. Ағылшын парламенті белгілі бір үш
бөліктен тұрады: король, лордтар палатасы және қауымдар палатасы алдындағы
жауапты кабинет болған. Кезінде бұл жүйені парламенттегі король деп
атаған. XVII ғасырда париждік парламент -сословиелік-өкілдік және соттық-
әкімшілік мекеме болған. Оның құзіреттеріне мирасқорлық ережелерді
қадағалау, король эдиктілері мен ордонанстарын бекіту, т.с.с. корольдіктің
қалыпты заңдарын талаптарға сай өзгерту қызметін атқарган. Карл Шмидтің
пікірінше Ренесанстың гуманистік ағымдары адамзат қоғамының сана сезімін
толық өзгертіп, діни нышандар биліктен ығыстырылды. Антропоцентристік қоғам
қалыптасты. Құдай бұрынғыша әлем орталығы бола алмады. Конституциялық
негіздегі мемлекеттер пайда болды. Азаматтық қоғам қалыптасып, оның негізгі
субъектісі құдай емес, халық (ұлт, азаматтар) болып табылды. Мемлекет
ұйымына интеграцияланудың бірден-бір құралы - ұлт, ал ортақ идеялары
конституцияда түйісті. Конституция міндетті түрде азаматтар еркіндіктері
мен бостандықтарының кепіліне айналды. Конституцияның бар болуы аз, онда
көрсетілген еркіндік идеялары, құқықтары мен міндет-нышандары өмір сүріп
отырған орта мен қоғам талаптарына сай, айқын бейнеленуі еркіндік идеясының
игерілгендігін дәлелдейді. Жоғарыда көрсетілген жағдайлар іске асырылған
тұста, халық билігі, яғни демократия үстем ете бастайды. Көпшіліктің
азшылыққа ықпалы іске асырылады [9].
Саяси жүйе теориясының пайда болуы американ саясаттанушысы Давид Истонның
есімімен тығыз байланысты (ХХғ. 50ж.). Ол саяси жүйенің қызмет ету
тетіктерін былай сипаттайды. Саяси жүйе сыртқы ортамен кіріс, шығыс
принциптері арқылы байланысады [10]. Кірістің екі түрі бар: талап және
қолдау. Талапты халықтың билік органдарына қоғамдағы құндылықтардың, қазына
мен қаржының, қоғамдық қордың әділетті, дұрыс немесе әділетсіз, бұрыс
бөлінуі туралы пікірі, билік органдарына үндеуі деуге болады. Ол қоғамда
белгілі бір қажеттіліктің, мұқтаждықтың бар екенін білдіреді жэне әртүрлі
болады. Мысалы, еңбекақыны көтеру, жұмыс күнін қысқарту, элеуметтік салаға
қаржыны көбейту, т.с.с. Мұндай талаптар көбейіп, оларға билік органдары
назар аудармаса, саяси жүйе әлсірейді.
Қолдау коғам мүшелерінің саяси жүйеге ниеттестігін, адалдығын, саяси
институттарға сенетіндігін білдіреді. Ол үстемдік етіп отырған саяси жүйені
күшейтеді. Қолдауға, мысалы, салықты дер кезінде төлеу, әскерлік міндетті
атқару, ұлтжандылық білдіру, сайлауға белсенді қатысу,заңды бұлжытпай
орындау, т.б. жатады. Халықтың әр түрлі жіктерінен түскен талаптарға саяси
жүйе қандай типке жатуына байланысты әр түрлі қарайды. Мысалы,
антидемократиялық, тоталитарлық саяси жүйе адамдардың талап-тілектеріне
билікке көрсетілген наразылық ретінде қарайды. Сондықтан олардың әділдігіне
сенімсіздік білдіріп, әртүрлі айла-тәсілдермен басып-жаншуға тырысады.
Демократиялық, конституциялық саяси жүйе халықтың мұқтаждығына, тілек-
талаптарына жауап беруді, оларды мүмкіндігінше қанағаттандыруды өз қызметін
атқару деп түсінеді.
Шығыс - саяси жүйе жұмысының нәтижесі. Онда саяси жүйе түскен талап-
тілектерге сәйкес саяси шешімдер қабылдайды, оларды жүзеге асыру жоспары
қарастырылады. Оны халықтың талап-тілектеріне жауап деп түсінуге болады.
Мысалы, шығысқа қабылданып жатқан заңдарды, атқарушы биліктің қаулыларын,
соттардың шешімдерін және т.б. жатқызуға болады. Саяси жүйе орасан зор
әлеуметтік мәлімет, хабарламаларды қарастырып, оларды нақтылы шешімдерге
айналдырады. Олар жаңа талаптарды тудыруы мүмкін. Сөйтіп кіріс пен
шығыс әрдайым әсер етіп отырады. Саяси өмірдегі бұндай кері байланыс
қабылданған шешімдердің дұрыстығын тексеру, оларды түзету, қателерді жою,
қолдауды ұйымдастыру үшін үлкен маңызы бар. Кері байланыстың бұрын таңдаған
бағыттан бас тартып, басқа бағдар алуға, жаңа мақсат қойып, оған жету жолын
таңдауға да мәні зор. Егер билік басындағылар қоғам мүшелерінің талаптарын
тыңдамаса, оның шешімдері қолдау таппайды. Егер талаптар шамадан тыс көп
болмаса жэне кіріс пен шығыстың әрекеттері дер кезінде өзара
үйлестіріліп отырса, саяси жүйе тиянақты қызмет атқарады.
Сол сар даланың ұлы ғұламасы, бабамыз Әбу Насыр әл-Фараби Әлеуметтік-
этникалық көзқарастар еңбегінде: Ең жоғарғы даму шегіне жету үшін адамдар
бірігіп, қауымдасуы тиіс, - деп жазды. Бабамыз қоғамды үшке бөледі:
біріншісі - ұлы бірлестік, яғни барлық халықтардың бірлігі. Екіншісі - орта
билік, яғни бір халықтың бірлігі. Үшіншісі ең төменгі бірлік немесе қала
мемлекет. Бұл толық қоғам болып саналады.
Адамдар әртүрлі белгілерімен қауымдасады. Айталық өмір сүру қажеттілігі:
табиғаттың тылсым күштерімен арпалыс, оны жеңу, игеру, үйлесу, қоян-қолтық
араласу; табиғаттан бірлескен күшпен қажет нәрсені алу, жаудан қорғану, оны
жеңу; рухани жағынан қанаттану; өнерді, білімді, ғылымды игеру, т.с.с.
[11].
Көшпелілер тарихын зерттеп, пайымдауда келесі бір методологиялық әлсіздік -
мемлекет туралы айтылған немесе жазылған пікірлерде қоғамның билік жүргізу
жүйесін, оның әр түрлі атрибуттарын (мәселен, қазына, сот, прокуратура,
әскер, т.с.с.) зерттеу жэне реттеу басым да, ал мемлекеттің ұйымдастырушы
жүйе екендігі естен шығарылады. Сондықтан далалық өркениеттің құрамдас
бөлігі болып табылатын ХҮ-ХУШғ.ғ. Қазақ хандығынан басқа, яғни
отырықшыларға тән атрибуттарды таба алмағаннан кейін көшпелілерде мемлекет
жоқ жэне болуы мүмкін емес дейтін пайымнан әрі аса алмаған. Ал
көшпелілер қоғамының ерекшелігі туралы айтатын болсақ:
экзистенция государственности кочевников в
многовековой
межцивилизационной динамике, обращенной во внутрь. Такое государство,
образующее начало не всегда совпадает с публично-политической властью, т.е.
традиционной характеристикой аппарата принуждения [12]. Егер біз
мемлекеттілікті саяси-құқықтық, әлеуметтік және мәдениет пен рухани
бастаулардың кешені ретінде түсінсек, онда оның мағынасы өте бұлдырлау
болып көрінеді. Сондықтан бұл құбылысты күрделі жүйе ретінде қоғам деп
атап, біртүтас этномэдени жэне күрделі организм ретінде қабылдау керек.
Өткенге көз жіберсек, көшпелі дала дүниесінде өзіндік өмір тәжірибесін
байытқан, ұлы дәстүрлер мен салт-сананы дамытқан. Соның бірі - еуропалық
тілмен айтқанда, демократия. Қазақ табиғатына аударсақ, демократия
дегеніміз - әркімнің қауымдағы орнын таба біл, қабілетіне сай сұрыпта,
барлық адамды тең көр, өзіңді өзің басқар деп мағыналаймыз.
1) Қазақстан тарихындағы парламентаризм бастаулары ХХғ. басында
қалыптасты. Дегенмен, жоғарыда айтылғанай, өкілдік демократияның дәстүрлері
ертеден-ақ қалыптасқандығы белгілі. ХҮІІ-ХУШғ.ғ. Қазақ хандығы күрделі
иерархиялық, әлеуметтік-саяси басқару жүйесін қалыптастырды. Өз бойына
далалық өркениет дәстүрлерін, феодалдық монархия мен аристократиялық
республика элементтерін үштастырды. Бұл мәселені тарихшы Л.Н.Гумилев жақсы
зерттеген. Ол қазақ хандарын герман императорлары, араб халифтары мен
қытайдың Аспан ұлдарымен тең келерліктей, егемен билеушілермен тең
дәрежелеген. Алтын орда ыдырағаннан кейін қазақтар өзінің бұрынғы ата-
бабаларының салт-дәстүрлеріне қайта оралған, оны республикалық құрылым деп
анықтаған [13].
Осылайша, Тәуке хан ордасында неғұрлым құдіретті билерді жақындатып,
мемлекет билігіне қосқан, оларға хан өкілдігінің бір бөлігін беріп қойған.
Ол, әсіресе, қазақтың үш жүзінің билері Төле бимен, Қазыбек бимен және
Әйтеке бимен қатты санасқан. Тәукенің ішкі саясаты бір орталықтан
басқаратын хан билігін нығайта түсті.
Абай өзінің Ғақлия сөздерінің үшіншісінде былай деп жазған : Бұл билік
деген қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы
Қасым ханның Қасқа жолы, Есім ханның Ескі жолы, Тәуке ханның
Күлтөбенің басында күнде кеңес болғанда, Жеті жарғысын білмек керек. Ол
ескі сөздердің қайсысы дүрыс, заман өзгергендікпенен ескіріп, бұл заманға
келіспейтұғын болса, оның орнын татымды, толық билік шығарып, төлеу саларға
жарарлық кісі болса керек еді, ондай кісі аз. Яки тіпті жоқ [14].
Хандық өкімет тәртібі барған сайын уақыт санына төзбей өлкенің өндіргіш
күштеріне зиян келтірген өзара ішкі қырқыстарды тоқтатуға дәрмені жетпеді.
XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында Қазақстаннның саяси құрылымына
тән ішкі бытыраңқылық экономикалық алғышарттардың болмауынан сақтап қалды.
Қазақ қоғамының экономикалық әлсіреуі мен сол кездегі тарихи процестер
саясатта өз көрінісін тапты және байырғы мемлекеттік аппараттың мазмұны мен
формасын анықтап берді. Хандық биліктің қызметі жан-жақты жетілдіруге аса
мұқтаж еді. Биліктің төменгі, жоғарғы сатыларындағы байланыс вассалитет
(сатылап бағыну) түрғысында болды [15]. Жергілікті басқарушылықтың өз
бетімен әрекет жүргізуінің сақталуы жағдайында орталық басқару аппаратының
дамуына жол ашылмады. Бұл кезеңде бірнеше руларды біріктіретін сұлтандық
басқарма еркін әрекет етті. Ресей өкіметі хандық билікті әлсіретуге мүдделі
болды. Мысалы, Орта жүздегі хандық билікті әлсірету мақсатында Уәли ханмен
қатар 1815жылы Барақтың тұқымы Бөкейді тағайындаған. Бұл әрекет негізінен
патшалық үкіметтің Орта жүзде өзіне қажетті саясатты жүргізу үшін жасаған
қулығы еді. Хандық өкіметтің ішінде осындай бірнеше кішігірім биліктің
болуы, патшалық өкіметтің өзіне тікелей тәуелді жергілікті, беделді
сүлтандар мен билермен байланыс жасауына мүмкіндік берді. Біреулерге
қамқорлық жасап, екіншілерге қымбат заттар сыйлап, патшалық өкімет қазақ
қоғамы ішінде өз беделін нығайтып алды. Осындай саясат біртіндеп хандық
билікті жойып, сұлтандар мен ірі билер билігін мойындауға мәжбүр етті.
Назар аударатын бір жәй қазақ хандарын XVIII ғасырдың өзінде-ақ патша
өкіметі тағайындап, олардың жұмысы патша чиновниктерінің тікелей бақылауына
алынған болатын. Сол кезеңдегі деректердің бірінде былай деп жазылды: Жаңа
ханды сайлау уақытша тоқтатылсын..., қандай жағдайда болмасын, сұлтандар
мен старшиндарға рұқсатсыз жэне нұсқаусыз жаңа хан сайлауға жол бермеу
керек [16].
Орыс өкіметі қазақтардың өздеріне толық тәуелді болуын, өркендемеуін, білім
алмауын қалады. 1822 жылы 22 маусымда қабылданған Сібір қазақтары туралы
Ереже бойынша Орта жүздің территориясы округтарға, болыстарға және
ауылдарға бөлінді. 1822 жылы Ереженің жарияланғанының артынша Сібір өкімет
орындары округтерді ашу ісіне кірісті. Ереже бойынша барлығы 8 осындай
округтер ашылуы тиіс болды. 1824 жылы Қарқаралы жэне Құсмұрын округтері
ашылды.
Билер ежелден қазақ халқының интелектуалдық және билеуші элитасы болды.
Алайда Шыңғыс хан үрпақтары билігі тұсында билер институты өз мәнісін жоя
бастаған. Дегенмен, билер қолында сот билігі сақталып, басқару жүйесінде
алдыңғы қатарлы билік күшіне ие болды. Алқа билер ережелерді
талдап, шешімдер қабылдап, шешімдерді орындаудың әдіс-тәсілдері мен
түрлерін анықтап, барлық билікті өз қолында шоғырланлырды.
Ресей патшалық үстемдігінің орнауына дейін, билерді ешкім жоғарыдан
тағайындамаған, халықтың өзі сайлаған. Д'Айренің пікірінше: Билер
жетістігі - табиғи ақылгөйлік, ерекше жан дүниесінің болуы болып табылады
[17]. Оның пікірін Л.Ф.Баллюзек те қолдаған: Би - халық жылнамасы, заңгер,
әрі заң шығарушы [18].
Тәуке хан Жарғысы қабылданғаннан кейін, қоғам дамуымен қатар, экономикалық,
саяси, элеуметтік қатынастардың күрделену жағдайында билер жергілікті
түрғыда заңдар қабылдай бастаған. Қазіргі таңда соттық тэжірибеде мұндай
әрекеттер құқық өзегі болып келді. Мысалы, 1995ж. 30-тамызда қабылданған
Ата заңымыздың 4-бабында, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының
қабылданған қаулылары әрекет етуші кұқыққа жатқызылады. Билер институты әрі
заң шығарушы, әрі сот билігін қатарымен атқарған. Билер қызметі халық
жадында аңыз-әңгіме, шешендік сөз, мақал-мәтел ретінде сақталған. Билер
тілі афоризмдер, өлеңдер, мысалдар мен аналогияларға аса бай. Билермен
қатар қазақ қоғамында жырау институты болған. Жыраулар қазақ хандарының
идеологтары мен ақылшылары қызметін атқарған. Олар халық ауыз әдебиетін
байытып, әйгілі туындылардың авторларына айналған. Әйгілі зерттеуші
М.Мағауиннің пайымдауынша, қазақ халқының өмірінде жыраулар маңызды роль
атқарған: Асан қайғы, Доспамбет, Шалкиіз, Ақтамберді, Бұхар жырау, т.б.
Жырау дегеніміз - қазақ поэзиясының ежелгі түрі. Жырау сөзінің өзі жар
- өлең, тақпақ, яғни шығармашы мағынасын білдіреді [19]. Көшпелі өмір
жағдайында жыраулар қоғамдық қызметті де атқарған. Жыраулар ақын болып қана
қоймай, тайпа, ұлыс, тайпа одағының көсемі де болған. Ел басына күн
туғанда, соғыс жағдайында, әйгілі құрылтай жиналғанда өз аталастары алдында
сөз сөйлеп, шешендік сөздер мен өлеңдер арқылы халық санасына ықпал еткен.
Ойшыл жырау қоғамның өзекті мәселелерін қозғаған. Сонымен бірге жыраулар
билеуші хандар қызметіне, саяси шешіміне ықпал еткен, кеңес беріп, шындықты
айтып, керек кезде сын пікір айтқан [20]. Жоғарыда келтірілген патшалық
Ресейдің жүргізген саясатымен қатар қоғам өмірін модернизациялау саясаты да
жүргізілді. Аталған реформалар қазақ халқының Ресей империясының әкімшілік,
соттық, әлеуметтік, қаржылық, шаруашылық жүйесіне толық енуін қамтамасыз
етті. Қалай да болмасын модернизация өз алдына унификация элементтерін ала
келді. Жалпы өркениеттілік дәрежесінің өсуі, әлемдік мәдениетке тартылу
процесі қоғам ішінде азаматтық жэне ұлттық сананың өсуіне алып келді жэне
де ұлтаралық қатынастардың жаңа түрін жаратты. ¥лттық қозғалыстар - XVIII
ғасырдың өзінде-ақ басталған Еуропа мен бүкіл әлемді қамтыған
фундаментальді экономикалық, саяси, мәдени жаңарудың жемісі еді.
Жұмылдырушы фактор ретінде индустрияландыру, урбанизациялану, сауатсыздықты
жою, мектептік білім беру жүйесін тарату, т.с.с. патша үкіметінің қазақ
даласында жүргізілген саясатын жатқызуға болады.
Қорытындылай келе, қазақ даласында өзіндік ерекшелігі бар дала
демократиясына негізделген мемлекеттік жүйенің болғандығы шын ақиқат. Бірақ
сол жүйенің патшалық Ресейдің отаршылдық саясатының кесірінен аяқ асты
болып, еріксіз ұмыт болып, барша қазақ қауымының еуропашыл саяси жүйеге
тартылғандығын көреміз. Көшпелі өркениет пен дәстүрлі қоғам менталитетіне
сай өкілдік демократия нышандары қалыптасып, билер және жыраулар
институттарының бар болғандығы оның көрінісі болып табылады. Дегенмен сол
дәстүрлер халық санасында сақталып бүгінгі таңда ұлттың игілігіне айналып
отыр.
1.2. ХХғ. басындағы Мемлекеттік Дума және қазақ депутаттарының
қоғамдық-саяси қызметі
ХХғ. бірінші жартсында әлемде демократиялық-революциялық көтерілістер мен
ұлт-азаттық қозғалыстар кең өрістеді. Бұлардың ішінде 1905-1907ж.ж. орыс
революциясы маңызды орын тапқан. Біріншіден, бұл ғасырдағы ең бірінші
маңызды революция болды. Екіншіден, бұл революция барлық әлемдегі ұлт-
азаттық күрестің көтерілуіне себеп болды. Сонымен қатар, мазмұны бойынша
Ресей империясының шет аймақтары мен ұлт тұрғындарының көптеген әлеуметтік
топтары қатыстырылған халықтық-демократиялық революция болды. Халық
арасындағы толқұларды басу мақсатында, 1905жылы 18 қаңтарда патша Николай
II, ішкі істер министрі Булыгин есіміне қатысты рескрипт кұжатына қол
қойды. Онда халық өкілдерін сайлау арқылы заң шығару ісіне бұқара халықты
тарту мақсатында Мемлекеттік Думаны сайлауға тапсырысын берген болатын.
Петербургтегі кеңестің кезекті отырысында көшпелі халықтарға сайлауға
қатысу құқығын беру туралы арнайы мәселені қойып, Ресей ішкі істер министрі
Булыгин сөз сөйледі. Ол көшпелі жэне кезбе бұратаналарды сайлау құқығынан
толық айыру туралы ішкі істе министрлігі мен Министрлер Кеңесінің бұрынғы
шешімінен бас тартуды ұсынды. Булыгин мұндай көзқарасты оның астарын ашып
жатпастан, қазіргі кезде кейбір бұратаналар отырықшыға айналады деп
түсіндірді [22].
Сайлау алдындағы дайындық қарсаңында орыс емес бұратана халықтарды
сайлаудан шеттету жер-жерде баскөтерулерге алып келді. Степной край
газетінде келесідей пікір айтылған : Павлодар жэне Семипалатинск
уездерінің тұрғындары патшаның 1905жылғы 6 тамыздағы сайлау туралы
бұйрығына қарсылығымызды білдіреміз. Заң шығарушы корпусты тегіне, діни
нанымына, ұлты мен жыныс ерекшелігіне қарамастан барлық халық болып, құпия
және тікелей сайлау жолы арқылы қалыптастыруымыз керек [23].
Булыгиндік дума революцияның күшеюіне екпін берді. Дума халыққа ешқандай
жақсылық әкелген жоқ, тек Конституцияның көлеңкесіне айналды. Қазақ
халқын сайлау құқығынан айыру, халық наразылықтарына, ереуілге, толқуларға
алып келді. Әрине баскөтерулердің алдыңғы қатарында қазақтың ұлттық
интеллигенциясы тұрды. Омбы, Томск, Барнаул, Сібір, Қазақстан
жерінде Булыгин комиссиясына қарсы үгіттеу кағаздары таратылған. Онда
патшаға қарсы халықты қарулы көтеріліске шақыратын үндеу парақтары да бар
[24]. Патша, яғни халық жауының байлар мен қанаушылар өз мүдделерін
қорғап, қолдайды, ал қарап бұқара халық патша уәделеріне бірауыздан
сенімсіздік білдірді. Байлардың, халық жауларының мемлекеттік думасы
жойылсын! Барлығына тең сайлау құқығы берілсін! [25]. Бұл талаптар қазақ
интеллигенциясының ойын білдірді. Жалпы айтқанда 1905 жылы революция шығыс
халқының соның ішінде қазақтардың саяси сана-сезіміне ықпалын тигізді [26].
Қиыншалықтарға жэне Мемлекеттік Думаға сайлауды ұйымдастырушылардың
қауіптенуіне қарамастан, Ресейде парламентаризмнің қалыптасуы мен дамуының
бастапқы кезеңінде алғашқы рет сайлау өтті. Осы кезде қазақ интелигенцияның
ролі ерекше болды. XIX ғ. аяғы XX ғасырдың басында Ресейдің Петербург
университетінде 20-ға жуық қазақ студенттері оқыған: Бақытжан Қаратай,
Бақыткерей Құлман, Б.Саптанұлы, А.Тұрлыбайұлы, У.Шоқай, Ж.Ақбайұлы, т.б.
Москва жэне Санкт-Петербург жоғары оқу орындарын Ә.Бөкейханұлы,
Х.Досмұхамедұлы оқып үздік бітірген [27]. Бұл мәліметтер аса кұнды
болып табылады. Себебі қазақ интеллигенциясы Ресейдің маңызды
қалалары Санкт-Петербург пен Москва, Қазақстан мен көршілес қалалар Омбы,
Томск, Орынбор, Саратов, Ташкент қаласында білім алып, сонда өзінің саяси
қызметті бастап, қоғамдық - саяси көзқарастарын қалыптастырған. XX ғ.
таңында шыңдалған алғашқы қазақ интелигенциясы Ж.Досмұхамедұлы,
М.Тынышбайұлы, Жақып Ақбайұлы, Х.Досмұхамедұлы, 1905-1907 ж.ж. революцияға
қатыса отырып, оқиғаларды ой елегінен өткізіп, өзінің мүдде-мақсаттарын
қорғай алатын саяси партиялар қатарына тартыла бастадды. Таптық мүдделердің
мәнісі бола қоймады [28]. Мемлекеттік Дума сайлауы Қазақстанда 1906 ж.
көктемінде басталды. Сайлау науқанының ең қызған кезі сәуір-масым айларына
тұспа-тұс келеді. Дала өлкесінде жарияланған соғыс жағдайы сайлау өткізуге
жэне оған қалың бұқараның қатысуына көп қиындық келтірді. I Мемлекеттік
Думаның жүмысына қазақ депутаттар - Торғай облысынанА.Қ.Бірімжан, Уфа
облысынан С.С.Жантөреев, Орал облысынан А.Қ.Қалменов,Астрахан облысынан
Д.С.Ноян-Тандутов, Ақмола облысынан Ш.Қосшығүловжәне Семей облысынан
Ә.Н.Бөкейхан қатысты. 1906 жылдың 8 маусымында I
Мемлекеттік Дума таратылды. Қалай дегенмен де Мемлекеттік Дума жаңа
билік жүйесін қалыптастырудағы жаңа мүмкіншіліктер ашты.
Демократиялық,ұлттық талаптарға сай мемлекетті дамытудың тың жолы ашылды.
IМемлекеттік Дума күрамында 62 украин халқы, 12 белорус, 6 латыш, 7 татар,
7қазақ басқа да ұлт өкілдері болған [29]. Бірақ 1907 жылы 7 маусымдағы
жаңасайлау туралы заң бойынша Мемлекеттік Дума қүрамы 524-тен 442
депутатқақысқарды. Ақмола, Закаспий, Самарқанд, Семей, Торғай, Орал,
Ферғана, Якутгуберниялары мен облыстары сайлау үқықтарынан айырылды.
Мемлекеттік
Дума құрамындағы ұлттық аймақ өкілдері азайтылды. Бүл мәселеге қатысты
П.Сорокиннің пікірінше элиталардың жаңартылу механизмі тоқтағанда,
элиталар ескіріп - революция басталады [30]. Аталулы пікір бойынша да ой
салуға болады.
II Мемлекеттік Дума өз жүмысын 1907 жылдың 20 ақпанында бастады.
Оның құрамында қазақ халқының атынан: Ақмола облысынан Ш.Қосшығүлов,
Торғай облысынан А.Қ.Бірімжанов, Семей облысынан Т.Аллабергенов, Орал
облысынан Б.Қаратаев, Астрахан облысынан Б.Құлманов енді. 1907 жылғы 3
маусымда екінші Мемлекеттік Дума да таратылды. 3 маусым жарлығы
бойынша III жэне IV Мемлекеттік Думаларға қазақ елінен депутаттар сайланған
жоқ [31]. Мемлеккеттік Думаның маңызды емес мәнін түсінуде, оның саяси өмір
белсенділігі тұсында туындағандығын ескеру қажет. Ресейдегі Мемлекеттік
Думаның қажеттілігі өдігінен туындады. Мемлекеттік Дума пайда болған тұста
халықтың көпшілігі қарапайым шаруа өкілдері еді. Ресейдің отарлық бұғауында
болған қазақ даласындағы әлеуметтік-саяси жағдай келесідей болды. 1905 ж.
қазақ даласындағы тұрғындар саны 4 млн. 442,8 мың адам болса, оның 10,3 %
қоныстанушы шаруалар, 6,3% - казактар, ал 3,4% - қазақтар болды [32]. Бұл
көрсеткіштер Қазақстандағы отарлау процесінің демографиялық жағдайларға
әсерін көрсетеді. Ресей халқының көпшілігі шаруауалар болды. Сондықтан олар
Ресей халқының маңызды элеуметтік тобын құрады. Мемлекеттік Дума бұрынғы
монархиялық билікті жаңартып, оған демократиялық сипат беру үшін қажет
болды. Сонымен қатар шаруалардың ең маңызды мұқтаждығы - жер мәселесін
шешуде қажетті құрал болды.
Жер мәселесі XX ғ. басында Ресейде белең алған саяси-әлеуметтік
процестердің себебі болып, жаңа демократиялық басқару жүйесі мен ескі
қоғамдық құрылымның арасындағы конфликтінің өзегіне айналған болатын. I
Мемлекеттік Думаға сайлау партиялар мен әртүрлі әлеуметтік топтар
арасындағы қарама-қарсылықтарға әкелді. Билікке ұмтылған партиялар үшін
сайлау қатаң әскери-полициялық бақылау мен қудалаумен қатар өтті. Думаға
сайлау алдындағы дайындық кезінде әр түрлі саяси іс-шаралар өткізілді.
Отаршылдыққа қарсы күресте қазақ интелигенциясы басқа ұлт өкілдері мен
орыстың демократиялық күштерімен бірікті.
1905 жылы 6-13 қараша аралығында Мэскеуде Ресейдің әр аймағының өкілдері
қатысуымен қалалық қоғамдық қайраткерлердің съезі өтті. Съезд сайлауға
облыстық, ұлттық, әлеуметтік ерекшеліктерге қарамастан барлық Ресей
азаматтарын қатыстыру мақсатын алға қойды. Бұл съезд жұмысына Ә.Бекейханов
қатысты. Ол барлық қазақ халқы атынан сөз сейледі. Сол сөзінен үзінді
келтірсек: ... Мен осы жерде поляк, украин, латыш ұлттар өкілдерінің сөзін
тыңдадым. Сіздерде сияқты бізде де қырғыз (қазақ) тіліндегі мектептер
қудаланып жатыр. Цензура біздің қоғамды да өзі қамшысының астына алды. Өзім
отыз ай бойы қазақ тіліне аударған Крыловтың шығармаларын баспаға шығару
рұқсатын ала алмай отырмын. Крестьяндық басқармалар қазақ тіліндегі өтініш
пен арыздарды қарауға көңілдері де бармайды. Қазақтардың патша үкіметіне
қатысты жазған петициясын Петербургке жіберудің өзі қиынға түсті. Бұл
петицияда қазақ халқының барлық мұң-мұқтажы бейнеленген. Бүгінгі съезд
мүмкіншілігін пайдалана отырып, сіздердің қарауларыңызға ұлттық тілдерді
құдалау саясатына тыйым салу ұсынысын жасап отырмын [33]. 1905 жылы
қарашада Петербургте автономистердің съезді өтті. Съезд барысында
М.Тынышбаев өз баяндамасымен халық алдынды сөйледі. Бұл кезде ол Александр
I атындағы Петербург теміржол және транспорт инженерлерінің институтының
студенті еді. Өз сөзінде Тынышбаев царизмнің қалаушыларының тәртібін
әшкерледі. Билік тарапынан қазақ халқының тіл, әдет-ғұрыптарын, дініне
қарсы бағытталған, ұлтты жою, халықты жабайы деп айыптау іс-әрекеттерін
ашық айтып, орыс өкілдерінің күштеп орыстандыру саясатын тоқтатуды талап
етті. Әрине сол замаңдағы талаптарды ескіретін
болсақ, М.Тынышбаевтың іс-әрекеті батыл қадам еді. Қазақтың рулары мен
қазақ автономиясын қүру мэселесін көтерді [34].
I Мемлекеттік Дума 72 күн ғана жұмыс істеді. 1906 ж. 9 шілдеде Дума үкімет
шешімімен таратылды. Мемлекеттік Думаның таратылуымен жергілікті қазақ
даласындағы революциялық толқулар толастамады. РСДЖП жер-жерде I
Мемлекеттік Думаның жұмысына сенімсіздік білдіріп, эр түрлі саяси -қоғамдық
шерулер үйымдастырды.
II Мемлекеттік Думаға сайлау 1907 жылдың қаңтар-ақпан айларында өтті
уездік, қалалық сайлау комиссиялары қүрылды. Қазақ өлкесіндегі депутаттарды
сайлау бүрынғы жүйе бойынша жүргізілді. Керісінше, үкімет бүйрығымен
сайланатын депутаттардың саны қысқартылды. Мүліктік ценз енгізілді [35]. II
Мемлекеттік Думаға сайлау барысында кадеттер мен эсерлер бір сайлау
компаниясына бірікті. Дегенмен, Торғай, Ақмола, Петропавл, Омбы, Орынбор
қалаларында кадеттердің, Қазақ Конституциялық-демократиялық партиясының
ролі төмендеді. Олар халықтың сенімінен шықты. Себебі олар ең маңызды жер
мәселесін Дума трибуналарында шеше алмаған болатын жэне ол мумкін емес еді.
Кадеттер өз қатарына сайлаушыларды тарту мақсатында жүмысшы табын тартуға
көп көңіл бөлгенменде, I Мемлекеттік Думадағы шешілмеген жер мәселесі,
халық сенімін төмендетіп ауыл-село түрғындарының партия қатарынан
бөлектенуіне алып келді. II Мемлекеттік Думага сайлау барысында солшыл
партиялар: социал-демократтар, жүмысшылар, октябристер, эсерлердің ықпалы
күшейді. Сайлау кезінде көптеген тэртіп бүзушылықтар мен заңды бүзу
эрекеттері байқалды. Күпия дауыс беру қагидасын бүзу, парақорлық, қамауға
алу, т.с.с. Сонымен қатар солшыл партиялардың барлығы революциялық деп
жарияланып, оларға өз бағдарламаларын үгіттеуге тиым салынды.
II Мемлекеттік Думаға сайлау барысында сайланатындар орыс тілін білуі
міндеттікерлігі сақталды. II Мемлекеттік Думаға сайлау қорытындылары
бойынша Ақмола облысынан Ш.Қосшығүлов, Торғай облысынан инженер қызметкері
А.Бірімжан, Семей облысынан Т.Нурекен, Жетісу облысынан инженер
М.Тынышбаев, Сырдария облысынан көпес Т.Аллабергенүлы, Орал облысынан
торист Б.Қаратай, Астрахань губерниясынан юрист Б.Қүлман. Депутаттыққа
сайланғандардың барлығы дерлік мүсылман фракциясында қызмет етті. Тек
М.Тынышбаев кадет фракциясына кірді. Осылайша, қазақ халқы өз қүқықтары
үшін патша империясының қысымдарына қарсы күресте, ез өкілдерін Ресейдің II
Мемлекеттік Думасына сайлады. Соған қарамастан қазақ халқы демократиялық
көтеріліс барысында саяси аренаға шықты. Бірінші орыс революциясымен қатар,
жалпы саяси деңгейдің көтерілуіне экелді. I Мемлекеттік Думамен
салыстырғанда II Мемлекеттік Думаның қүрамы көбіне солшыл топтардан түрды
[36].
1907 ж-ң 16 мамырында депутаттар тапсыр-ң дискуссиясында Орал облысының
депутаты, юрист Б.Қаратай сөз сөйледі. Ол өз халқының жер мәселесін
қозгады. Бүл саясат үлыдержавалық шовинизм көрінісі болып табылды.
Нәтижесінде көші-қон мекемелері қазақтарды түпкілікті жерінен
ығыстыру, үйлері мен ауылынан қуып-таратумен айналысты. Б.Қаратай барлық
орыс халқы мен интелегенцияны қазақ халқының ауыр жағдайына назар аударуға
шақырды. Қазақ халқының өкілдері басқа депутаттармен қатар Мемлекеттік Дума
ішінде қүрылған комиссия қүрамына кірді. Ахмет Бірімжан эскери-далалық
соттарды жою туралы Заң проектісін жасау бойынша комиссияның мүшесі болды.
II Мемлекеттік Дума патша өкіметінің аграрлық жэне қоныстандыру саясатының
сынау ортасына айналды. Сол себептен 1907 ж. 3 маусымда Үкімет бүйрығымен
II Мемлекеттік Дума таратылды. Қазақ депутаттары қатысқан I жэне II
Мемлекеттік Думада қазақ қоғамының отарлық жағдайын жеңілдететін бір-де бір
заң қабылданған жоқ. Алайда, қазақ депутатарының саяси күресі мүнымен
аяқталған жоқ. Қазақтың үлттық қоғам қайраткерлері Думадағы жүмыс барысында
басты мақсат-мүдделерді жүзеге асыру үшін барлық халықтың белсенділігі мен
ауызбірлігі қажет екендігін түсінді. Енді қазақ интеллигенциясының алдында
жауапкершілік пен өз ісіне берілгендікті талап ететін үлкен күрес күтіп
түрды. 1907 жылдың 3 маусымынан қазақтар сайлау қүқығынан айырылды. III
Мемлекеттік Думаға қазақ өкілдері сайланбады [37]. Ресейдің империялық
басқару саясаты элитараралық, үлттық интеллигенциямен келісім негізінде
жүргізілді. Сонымен қатар отар халықтардың шаруашылық, элеуметтік жүйесін
сақтай отырып, оған кедергі жасамау қағидасын үстануға тырысты. Ресей
империясының қүрамындағы халықтардың өзін-өзі басқару жүйесі көбіне
сақталып отырды. Патша үкіметі үлтаралық унификация саясатын үстанды, бүл
саясат самодержавиенің қүлауына себеп болды.
Мемлекеттік Дума жэне Мемлекеттік Кеңестің заң шығару процесі, отырыстарды
өткізу ережелері арнайы Наказдарда көрініс тапты. Наказдар үкім етуші Сенат
рүқсатымен баспаға шықты. Үкім етуші Сенат - сот жүйесінің ең жоғарғы
инстанциясы болды. Бүл мемлекеттік орган Наказдарды бақылауға алу қүқығына
ие болып, оған ықпал етті.
Николай ІІ-нің тақтан бас тартуы мен монархияны қүтқарудың басқа
амалдарының таусылып қалуына байланысты 1917 жылдың басында жаңа
мемлекеттік қүрылымды қалыптастыруда Қүрылтай жиналысын қүру ғана жағдайды
сақтап қала алды. 1917 жылы қазанда Уақытша үкімет арнайы комиссия
жасақтап, Н.И.Лазаревскийдің басшылығымен Негізгі заңдар проектісін
күратыруға кіріскен болатын. 1917жылы күзде Ресейді мықты президенттік
билікке сүйенген республикаға айналдырудың негіздері жасалып жатты.
1917жылдың қазанында бүл ойлар күйреп, ресей парламентаризімінің дамуына
түсау салынды[38].
Тарихи өзгерістердің аяқ алысы адамның жеке басы туралы үғымның өзін
түбегейлі қайта қарау жэне оның мэнісі қалыптасқан жағдаяттар мен қарым-
қатынастарға енжар мойынсыну емес, жасампаздыққа, инициативашылдыққа,
шығармашылдыққа саятынан терең үғына түсіну қажеттігін анықтады. Үш
үрпақтың өкілдері өз ғүмырында ақылға кен, жомарт жүректі жэне ел қамын
жеген небір талант иелерін, кіндік қаны тамған туған жеріне, өзінің халқына
адал қызмет еткен біртуар үлдардың есімін естіп білмей кетті.
Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақстандық парламентаризмнің саяси-қүқықтық
институт ретінде қалыптасуы
2.1. Қазақстандағы саяси жүйенің эволюциясы
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан мемлекетімен бірге оның саяси жүйесі
де түбегейлі эволюциялық өзгерістерге үшырады. Бүл эволюциялық процестер
саяси жүйенің конституциялық статусы мен функцияларын, қызметтері мен
бағыттарын, қүрылымын, оның барлық қүрамдас бөліктерін, қоғамдық
қатынастардағы орны мен рөлін қамтыды.
Осы өзгерістердің барысы мен ауқымының, бүкіл табиғатының басты бір
ерекшелігі - олардың бүкіл мемлекеттік қүрылыстағы
ішкі-сыртқы саясатпен түтас алғанда белгілі бір үйлестікте, оқыс
шиеленістерсіз, әлеуметтік-саяси қақтығыстарсыз, қоғам, демократия дамуының
ішкі заңдылықтары шеңберінде біртіндеп, эволюциялық жолмен дамуы.
Қазақстан қоғамындағы, оның конституциялық қүрылысындағы, әлеуметтік-
экономикалық, рухани-саяси бағдарындағы іргелі, сапалық өзгерістер бүл
процеске саяси жүйені де тартып, оның қызметіне серпінділік, түбірлі
қүрылымдық, функциялық өзгерістер енгізуі - заңды, табиғи-тарихи қүбылыс,
қоғам, ел дамуының объективті жемісі, эрі қажеттілігі. Қазақстанның саяси
жүйесі өз дамуында қоғам дамуындағы уақыттық-кеңістік ықпалына, қысымына да
тап болды.
Кешегі кеңестік-социалистік жүйенің заңдылықтарына бағынып,
бір конституциялық-қүқықтық кеңістікте қызмет жасаған Қазақстанның
саяси жүйесі сол әкімшілдік-әміршілдік жүйеде 1985 жылдың көктемінен
басталған әрқилы, эртүрлі қайшылықты өзгерістер ықпалын өз тіршілік-
эретінде толық басынан кешті, көрді. Осы түрғыдан алғанда Қазақстанның
саяси жүйесіндегі эволюциялық өзгерістерді нақты түрде үш кезеңге бөлуге
болады: бірінші кезең- 1985-1991 жылдар; екінші кезең- 1991-1995 жылдар;
үшінші кезең- 1996 жылдан басталды.
Үшінші кезеңнің басталуы саяси жүйенің аса маңызды қүрамдас бөлігі
-мемлекеттің өміріндегі сапалық өзгеріске Қазақстандағы 1995 жылғы бүкіл
халықтық референдумда жаңа Конституцияның қабылданып, елімізде президенттік
басқару пошымындағы унитарлық мемлекеттің, Қазақстанның қос палаталы кәсіби
парламентінің, конституциялық негізінде билік тармақтарының ажыратылған
субьектілерінің нақтылы қызметке кірісуіне байланысты.
Бірінші кезеңде республикамыздың саяси жүйесіндегі өзгерістер сол кездегі
КСРО-дағы саяси жүйе ықпалында, оның қысым-бақылауында болды, әміршілдік-
әкімшілік қатал регламентінің тезінен шықпады. Дегенмен, рес-публикамыздың
саяси жүйесінде қүрылымдық-функциялық өзгерістердің алғашқы толқыны
басталды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz