Қазақстан Республикасы Парламентінің қызметі, жеке қарауына жататын мәселелері, мәні, белгілері
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының маңыздылығы. Қазақстан Республикасының жиырма жылдан
астам тәуелсіз мемлекет ретінде дамуы оның саяси жүйесі мен ондағы дербес
мемлекеттік-саяси және қоғамдық институттардың қалыптасуын, дамуын,
қызметінің ерекшеліктерін саясаттану ілімі тұрғысынан талдап, белгілі бір
теориялық маңызды қорытындылар жасауға алғышарттар жасады.
Демократиялық мемлекеттердің саяси өмірінде, ондағы сан салалы қоғамдық
процестерде парламенттердің ерекше роль атқаратыны белгілі. Демократия
жолына бұрын түскен елдердің онды тәжірибесі көрсетіп отырғандай парламент
елдің үдемелі, тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етеді, сол
арқылы адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың және өркениетке лайықты
өмір сүруінің кепілі мен негізін қалайды. Осы себептен бұл демократиялық
институттың маңызы мен қажеттілігі айрықша. Оған қоғамның әлеуметтік-
экономикалық күрделі организмінің құқық пен заңдылық арнасында қалыптасып
қызмет жасауы мен дамуының бүкіл қозғалысын заңдар арқылы бағыттау,
реттеудің тарихи миссиясы жүктелген.
Мұндай миссияны орындау жауапты да қиын. Ол, ең алдымен, объективті
және субъективті реттегі әртүрлі жағдайлар мен факторларға байланысты.
Бұл жердегі ең бастысы және қиыны - парламенттің өзінің қызметінде,
алға қойған мақсаттары мен міндеттерінде қоғам дамуының негізгі талаптары
мен үрдістерін, ең алдымен, ондағы әлеуметтік таптар мен топтардың
мүдделерін объективті, толық, дәл анықтап, қамтып, бейнелеуінде жатыр. Бұл
әлемдік парламенттік тәжірибенің түбегейлі талаптары.
Бұл талаптарды орындау еліміз басынан кешіп отырған тарихи кезеңде
қалыптасу, кемелдену үрдісіндегі Қазақстан парламенті үшін оңайға
түспейтіні анық.
Демек, Қазақстан қоғамының бүгінгі басынан кешіп отырған өтпелі саяси-
тарихи кезеңіндегі жоғарғы заң шығарушы өкілетті органының еліміздегі
қоғамдық қатынастардың бүкіл жүйесіне әсер, ықпалына талдау жасаудың
қажеттігі проблеманың ғылыми маңыздылығын арттыра түседі.
Жалпы парламентаризм деп аталатын фундаменталды құбылыстың қоғамымыздың
саяси, демократиялық жүйесіндегі орнын, қалыптасу ерекшеліктерін,
институтизациялану заңдылықтарын, қызмет жасау принциптерін түбегейлі, жан-
жақты талдау - теориялық және практикалық тұрғыдан маңызды, әрі ғылыми
тұрғыдан кең ауқымды және перспективалы.
Парламент қызметіне ғылыми талдау жасаудың қажеттілігі - қазақстандық
парламентаризмнің қалыптасып, дамуының феноменін теориялық зерделеу,
талдау, біртұтас (унитарлық) мемлекеттегі қос палаталы парламент қызметінің
ерекшеліктері мен қайшылықтарына, басқа елдерден өзгешеліктеріне талдау
жасау - толғағы жеткен ғылыми проблемалар. Кәсіби парламенттің сегіз жылға
жуық қызметі мен тарихы бұған әр қырынан, жан-жақты талдау жасауға мол және
нақтылы материал беріп отыр.
Мәселенің осындай ғылыми-саяси өзектілігі, жалпы қоғамдық пікірдегі
еліміздегі парламентаризм табиғаты, оның орны мен рөлі туралы әртүрлі
ұстанымдар мен тұжырымдардың, көзқарастардың болуы бізге осы аса маңызды
проблеманы таңдап, оны саясаттану ғылымы заңдары мен категориялары
талаптары тұрғысынан зерттеуге негіз болды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі.
Жалпы еліміздің өтпелі кезеңіндегі қоғамның саяси, элеуметтік-экономикалық,
рухани-идеологиялық, демографиялық проблемалары, қоғамның саяси жүйесін,
ондағы демократиялық үрдістерді, саяси алуандықты бекітудің алғашқы
тәжірибелері, әр қырлы, көп салалы реформалар, сайлау жүйесі, әсіресе,
президенттік институттың рөлі мен орны, саяси жүйенің қүрамдас бөлігі
ретінде парламент қызметінің кейбір қырлары С. Зиманов, Ә. Нысанбаев, Ғ.
Сапарғалиев, К.Бүрханов, С.Борбасов, Е.Ертісбаев, С. Дьяченко, Ж. Жүнісова,
Л. Иватова, Р. Қадыржанов, М. Қасымбеков, Қ. Көшербаев, Н. Нығматуллин, Б.
Майлыбаев, М. Машан, Ж. Молдабеков, Д. Назарбаева, Н. Романова, Қ.
Сүлтанов, А. Сэрсенбаев, И.Тасмағамбетов, Ө.Озғанбай, Н.Қалиевтің,
М.Тэтімовтердің докторлық, кандидаттық диссертацияларында қамтылды. Жалпы
еліміздегі саяси, демократиялық, әлеуметтік-демографиялық проблемалардың,
реформалардың табиғатын білу, тану үшін М. Әшімбаев, Л. Байделдінов, М.
Баймаханов, Ә. Бақаев, М. Биекенов, Ә. Ғали, Ғ. Есімов, Л. Ешмүхамедов, Н.
Жотабаев, , , М. Құл-Мүхамед, Ғ. Ыбыраева, С. Сейдуманов, А.
Төлеғүловтардың зерттеулерінің маңызы ерекше. Ел Парламентінің қызметін
алғашқылардың бірі болып Ж.Жүнісова зерттеп, өз еңбектерінде
Қазақстандағы 1990-1993
жылдардағы алғашқы парламенттік процестерді қысқаша қамтып, 1993, 1995
жылдардағы Конституциялардың парламенттік институтқа енгізген
өзгерістерінің жалпы сипаттамасын берді [1]. Осы мезетте жарық көрген саяси
зерттеулер ішінде Д. Назарбаеваның "Саяси жүйе" атты монографиясы
парламентаризмнің қалыптасуының тарихи-әдістсмелік сараптамасы мен ТМД
елдерінде кәсіби парламенттердің қалыптасуын салыстырмалы зерттеуімен
құнды[2]. Саяси жүйенің қүрамдас бөлімдерінің, сондай-ақ, парламенттің де
конституциялық нормалар аясында жаңа жағдайларға икемделу механизмін өз
кітабында М. Машан талдады [3]. Осы жоғарыда аталған еңбектермен бір рухта
тәуелсіз Қазақстандағы өкілдікті биліктің қалыптасуы төңірегіндегі саяси
тартысты тарихи-мемуарлық жанрда тартымды сипаттаған Е. Ертісбаевтың
еңбегін де атап өту абзал [4]. Кеңестік дәуірден кейінгі қоғамдық саяси
жүйелердегі саяси, демократиялық жаңғырудың жалпы теориялық проблемаларын
және оның жаңа жағдайларға бейімделуінің парламент қызметіне әсерін қараған
Ә. Нысанбаев бастаған авторлар [5] мен А. Дьяченко зерттеулері [6]. Осы
проблема бойынша отандық және әлемдік саясаттану ғылымындағы соңғы
жетістіктерге сүйенуімен мәнді. Алайда, оларда парламент қызметі сол
зерттеулердің тақырыбы мен мақсатына байланысты жеке, тек кейбір бағыттар
бойынша ғана жалпылама қарастырылып, оның қызметі тұтас, кешенді түрғыдан,
жүйелі қамтылған жоқ.
Керісінше Нәубет Қалиев өзінің Қазақстан парламентаризмі монографиялық
еңбегінде бұрын аталмай келген кемшіліктерді саяси-қүқықтық тұрғыдан
талдап, тақырып аясын кең көлемді зерттеп ашып берді. Қазақстан
парламентаризмінің алғашқы тарихи сабақтары жайында маңызды зерттеу
жүргізген Өмірзақ Озғанбай болды. Ол XX ғасырдың басындағы қазақ
депутаттарының Ресейдің Мемлекеттік Думасындағы қызметі мен тарихи
тағдырлары, сол кездегі қоғамдық саяси жағдайдың көріністері жайында
маңызды монографиялық еңбек жазды.
Н. Назарбаев өзінің парламентаризм туралы саяси жэне ғылыми көзқарасын,
еліміздің егемен мемлекет ретінде дамуының алғашқы жылдарының қайшылықты да
күрделі саяси тәжірибесі "Ғасырлар тоғысында" атты белгілі еңбегінде өте
түжырымды да, нақты, қызықты да тартымды қорытындылаған. Ол өз еңбегінде
"Депутаттардың көпшілігі жаңа жағдайларда парламент қызметінің атымен
жаңарғанын, өтпелі кезең мен мемлекеттілікті қалыптастыру
жағдайында оның өте өрелі сипат алғанын аңғарып үлгермей жатыр. Ол,
әлеуметтік жэне ұлттық мүдделерді үйлестіре отырып,
жалпыхалықтық, мемлекеттік мүддеге айналдыру, сөйтіп, күллі
халықтың еркін білдіру"екендігіне ерекше назар аударды.
Еліміз Парламентінің қызметін алғашқылардың бірі болып Ж. Жүнісова
зерттеп, өз еңбектерінде Қазақстандағы 1990 және 1993 жылдардағы алғашқы
парламенттік процестерді қысқаша қамтып, 1993, 1995 жылдардағы
Конституциялардың парламенттік институтқа енгізген өзгерістерінің жалпы
сипаттамасын берді. Осы мезетте жарық көрген саяси зерттеулер ішінде
Д.Назарбаеваның Саяси жүйе атты монографиясы парламентаризм қалыптасуының
тарихи-әдістемелік, ТМД елдерінде кәсіби парламенттер қалыптасуын
салыстырмалы зерттеуімен құнды.[7]
Өтпелі кезеңдегі Қазақстан қоғамы саяси жүйесінің жаңа қоғамдық
қатынастарға икемделуі, еліміздің әлеуметтік-саяси жүйесіндегі
институционалдық және құрылымдық өзгерістердің ерекшелігін сол кезеңдегі
қоғамдық қатынастардың қажеттіктері мен табиғаты деңгейлерінде осы күрделі
де тың проблемаларды еліміздің саяси ғылымында алғашқылардың бірі болып өз
зерттеулерінде түбегейлі жүзеге асырған И. Тасмағамбетовтың , А. Бижановтың
, Б. Аяғанның еңбектері маңызды. Бүл еңбектер, әсіресе, қоғам дамуындағы
әлеуметтік-экономикалық, рухани мәселелерді ең алдымен сол кезеңдегі қоғам
дамуындағы өткір саяси процестермен тығыз байланыста және жас мемлекетіміз
қалыптасуының қажеттеріне және уақыт талабына байланысты жан-жақты әрі
жедел зерттеулерімен назар аударады.
Ерекше назар аудартын мәселе - Н. Назарбаевтың еліміздің саяси
жүйесіндегі парламент пен парламентаризмнің орнына көзқарасы белгілі бір
эволюциядан өтіп, ол өз еңбектері мен сөздерінде парламентті Қазақстандағы
мемлекеттік биліктің маңызды бір тармағы, өзінің бүкіл саясатының басты
тіректерінің бірі, ал парламентаризмді демократиялық жүйенің аса маңызды
институты және ажырамас бөлігі ретінде теориялық, саяси-практикалық жағынан
жан-жақты негіздеуі. Елімізде Парламент пен парламентаризмнің
қалыптасуындағы Н.Назарбаевтың орны мен рөлі жұмыстың екінші бөлімінде
арнайы қарастырылады.
Дипломдық жұмыста көзделген ғылыми мақсатқа жету үшін Қазақстан және
алыс-жақын шет ел зерттеушілерінің конституциялық теория мен мемлекет
институттары, билік тармақтары қызметінің ерекшеліктері мен функциялары,
саяси жүйе мен оның құрамдас бөлімдері, демократия, мемлекеттік билік пен
басқарудағы парламенттің орны және парламентаризм табиғаты, оның
институционалдық қалыптасуы туралы еңбектерге кеңінен сүйеніп, бүл
жұмыстардың теориялық қорытындылары мен практикалық ұсыныстарын ғылыми
талғаммен қарап, зерделеп, қазақстандық парламентаризмді талдауға, оның
тарихи-саяси, конституциялық, заңнамалық негіздері мен өзіндік қалыптасу
ерекшеліктерін еске ала отырып, олардың теориялық-методологиялық
қорытындыларына сүйенудің, орнымен, үйлесімді пайдаланудың маңызы зор
болды. Олардың ішінде, әсіресе, ресейлік зерттеушілер М.В. Баглай, И.В.
Гранкин, А.Д. Керимов, А.А. Мишин, М.А. Могунова, Н.А. Сахаров, Г.Н.
Селезнев, И.П. Рыбкин, Р.М. Романов, В.Е. Чиркиндердің зерттеулері
конституциялық теория, биліктердің ажыратылуы негізінде мемлекеттік билік
жүйесіндегі парламенттің орны, әсіресе, ХХ-ХХІ ғасырлар түйіндісінде -
қазіргі заманғы парламенттер мен парламентаризмнің қалыптасуы ерекшеліктері
мен үрдістерін әлемдік саяси және мемлекеттану ілімдеріндегі жаңа
парадигмалар тұрғысынан зерттеулерімен құнды. Бұрынғы КСРО-ның құрамында
болған Ресейде де, Қазақстанда да парламентаризм принциптері мен идеялары
қабылданбады. Оларды теориялық тұрғыдан теріске шығару ісіне елдің беделді
ғылыми күштері жұмылдырылып, ондаған еңбектер жарық көрді. Осылайша ғылыми
әдебиетте парламентаризм идеялары теориялық тұрғыдан негізсіз деп
дәлелденіп, саяси тұрғыдан танылмай, социалистік демократия идеяларына жат,
қайшылықты, зиянды құбылыс деп есептеп, насихаттық-идеологиялық жаппай
қыспаққа алынды. Осындай теориялық-идеологиялық ахуал ол кездегі бір
мемлекеттің, бір саяси жүйенің құрамындағы Қазақстан мен Ресейге ортақ еді.
Демек, бір саяси, мемлекеттік және идеологиялық жүйеден демократия мен
парламентаризм жолына Қазақстанмен бір тарихи уақытта, ортақ әлеуметтік-
саяси проблемалармен енген Ресей ғалымдарының осы елдегі кеңестен кейінгі
даму кезеңіндегі парламент қызметі мен парламентаризм процестері туралы
бүгінде қалыптасып үлгерген сындарлы идеялар осының айғағы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті:
- Парламент және парламентаризм туралы қазіргі заманғы теориялық
көзқарастар эволюциясына және олардың еліміздің төл саяси жүйесінде
қызмет жасау табиғатына талдау жасау;
- Қазақстан парламентаризмінің, демократиялық институт ретіндегі құқықтық-
саяси мәртебесін анықтау, оның құрылымы мен қызметіндегі қазіргі даму
сатысындағы бүкіл қоғамдық қатынастардың талаптары мен даму
заңдылықтарының бейнеленуі мен қамтылыуының деңгейін көрсету;
- Парламентаризмның негізгі функциясын, олардың қызмет жасау
ерекшеліктерін зерделеу;
- Парламентаризмнің заң шығару қызметінің елдегі саяси, әлеуметтік-
экономикалық реформалардың заңнамалық, ұйымдық-құқықтық базасын
қалыптастыру жөніндегі сан-салалы қызметіне саясаттану теориялары
тұрғысынан талдау жасап, бұл процестердегі палаталар аппаратының рөлін
көрсетуге ұмтылу.
Дипломдық жұмыстың міндеті болып төмендегілер табылады:
- Парламентаризмнің заң шығару процесі арқылы саяси жүйенің басқа
институттары қызметіне ықпалын, олардың өзара байланыстарының
нысандарын, мазмұны мен ерекшеліктерін жан-жақты ашу;
- Парламенттің заң шығарушылық қызметінің мемлекет дамуының
перспективалық проблемалары: демократиялық процестерді тереңдетіп,
дамытудағы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет орнатудағы, ақпараттық
кеңістікті нығайтудағы еліміздің саяси элитасын қалыптастырудағы орны
мен рөлін көрсету;
- Парламент қызметіндегі қайшылықтарды ашу, оның даму
перспективаларын болжамдап және оның бүкіл жұмысын жетілдіру жөнінен
нақты ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін еліміздегі және
алыс-жақын шет елдердегі саясаттану теориясы саласындағы кейінгі жылдардағы
соны зерттеулер құрады. Дипломдық жұмыста еліміздегі және шетелдегі
саясаттану теориясындағы жүйелілік-құрылымдық теорияның қағидалары,
институционалдық талдау принциптері және тарихи-салыстырмалы әдістер
қолданылды. Зерттеу барысында жалпы әлемдік ғылыми әдебиеттегі (саясаттану,
мемлекеттік билік теорияларындағы) парламентаризм, конституционализм
теориялары, билік тармақтарының ажыратылуы, құқықтық мемлекеттегі
парламенттік нақты билік, әлеуметтік мемлекет туралы зерттеулерге кеңінен
арқа сүйедік. Сонымен бірге, зерттеуге мемлекеттік билік, өкілді билік,
билік тармақтарының ажыратылуы, парламент және парламентаризм туралы саяси-
ақыл ойда кең танымал Д. Локк, Ш. Монтескье, Ж. Руссо, Г. Гегель, К. Маркс,
Б.Н.Чичериннің және басқа да оқымыстылардың құнды теориялық ой
қорытындылары методикалық арқау болды.
Н. Назарбаевтың еліміздің саяси жүйесіндегі жаңа тұрпатты қос палаталы
кәсіби Парламенттің орны, құзіреті, өкілдіктері мен міндеттерінің
конституциялық-теориялық негіздері, оның қызметіне әр жыл сайынғы терең
талдаулары және тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік, демократиялық және
құқықтық дамуы туралы еңбектерінің әдістемелік, саяси-практикалық және
бағдарлық маңызы ерекше орында.
Зерттеудің негізгі объектісі. . Қазақстандық заң шығару процесі жэне оның
қоғамдық қатынастарды реттеудегі рөлі, оның өзге де мемлекеттік органдар
мен қоғам арасындағы қарым-қатынас орнату функциясының орындалу жағдайлары;
тарихи шеңберде отандық өкілдік демократия дәстүрлерінің қоғам дамуына әсер
етудегі рөлі, маңызы, даму динамикасы. Саяси сауаттылығы мен саяси
мәдениет деңгейін жетілдіру жағынан маңызды. Қазақстан Республикасы
Парламенті жайындағы жалпы ақпарат және оның жұмысын жетілдіру бойынша
әдістемелік нұсқаулар қоғам пайдасына асады деген үміттеміз.
Қазақстан парламентаризмнің еліміздің саяси жүйесінде қызмет жасауы мен
қалыптасуының ерекшеліктерін, даму эволюциясын саяси талдау.
Зерттеудің тақырыптық негізі. Қазақстандық парламентаризмнің тарихи даму
негіздемесі, қызметінің саяси-құқықтық аспектілері; Оның мемлекеттегі
жоғары өкілеттік орган ретіндегі рөлі мен қоғамдық қызметі, т.б.
Тақырыптың жаңашылдығы. 2007 жылы 19 ақпанда Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан Республикасы Парламенті палаталарының бірлескен отырысында
Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі -еркін демократиялық қоғамды
жедел дамыту жөнінде сөйлеген сөзінде елімізде жүргізілетін маңызды
реформалар барысы жария етілді. Мұндай мемлекет тарихындағы басты оқиғаға
қос палата депутаттарынан өзге Жоғарғы Сот пен Конституциялық Кеңестің
мүшелері, шетел елшіліктерінің өкілдері, Президент әкімшілігі мен Премьер-
Министр Кеңесінің жауапты қызметкерлері, саяси партиялардың жетекшілері,
ғалымдар, қоғамдық бірлестіктер мен бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері
қатысты. Конституцияға енгізілетін өзгерістер мен толықтырулар туралы
ұсыныстармен Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев таныстырды [8].
Қазақстанның саяси жүйесіндегі өкілдік демократия қағидаларын дұрыс іске
асыратын болсақ, болашақта Ата заңымыздың бірінші бабында көрсетілген
-зайырлы, демократиялық, азаматтық қоғам құра алатынымыз сөзсіз.
Дипломдық жұмыс құрылымы: кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I тарау. Парламентаризмді зерттеудің теориялық негіздері мен
ҚР Парламентінің жеке институт ретінде қалыптасу тарихы
1.1 Парламентаризмді зерттеудің теориялық негіздері.
Парламент сөзі француздың ″parler″ сөзінен шығып, ″сөйлеу″ деген
мағынаны береді. Саяси лексиконда парламент және парламентаризм сөздері
бірге қолданылады. Біз осы екі сөзді бір-бірінен ең алдымен ажыратып алсақ.
Парламенттің классикалық анықтамасы бойынша Парламент тұрғындардың
белсенді сайланбалы топтарының саяси және әлеуметтік өкілеттіктерін жүзеге
асыратын жоғарғы заң туғызушы орган. Қазіргі саяси ғылым Парламентті жалпы
мемлекеттік заң қабылдаушы, бюджетті бекітуші, үкімет бақылаушы орган деп
қабылдайды.
Ал, Парламентаризм түсінігі бойынша екі пікір бар. Біріншіден, бұл
мемлекеттік құрылым жүйесі, бұл тұрғыда парламент тек заң шығарушы орган
емес, атқарушы билікке бақылау жасаушы ретінде қарастырылады. Бұндай
көзқарасты парламент демократиялық үрдістің бір бөлшегі болып қалады.
Екінші жағынан Парламентаризмді мемлекеттік шешімге қатысушы халық
билігінің өкілдігі ретінде қарастыруға болады. Ғылыми ортада парламенттік
түрдегі демократиялық тәртіп деп те айтылады.
Бұл екі анықтамаға қарап біз, парламент пен парламентаризм ұғымдарының
арақашықтығын біле алмаймыз. Себеп, екуінде де, халық билігін жүзге
асыратын жоғарғы өкілетті орган болып қана айтылады. Бірақ, бір нәрсенің
басы ашық.
Демократиялық өркениет тәжірибесіне сүйенсек, парламентаризм үшін
мынандай айқын да міндетті шарттар бар.
Біріншіден, өзін "парламент" деп атаған кез-келген мекемені ол деп
қабылдауға болмайды. "Парламент" деп, ең алдымен, міндетті түрде
демократиялық құқықтар мен нормаларды, рәсімдерді сақтай отырып, бүкіл
халық тікелей сайлаған өкілдер енетін, демек, бүкіл халықтың мүддесін
білдіруші және қорғаушы коллегиялық органды айтады. Мұнымен бірге
депутаттар жоғарғы өкілетті органды парламенттік қызметтің әлемдік
демократиялық дәстүрлері мен стилінде қалыптасқан әдістері мен нысандарына
сәйкес міндетті түрде тұрақты негізінде жұмыс істеуі керек. Немесе
парламентшілер ақы төленетін, заңдармен реттелмеген басқа да бір
функцияларды орындаудан толық босатылып, бүкіл қызметін парламентте
шоғырландырып, заңдармен егжей-тегжейлі анықталған, белгілі бір әлеуметтік
мәртебесі бар өкілдіктерге ие болу керек. Біздің пікірімізше, тек осы
көрсетілген белгілер мен қасиеттерге ие жоғары өкілетті орган ғана
"Парламентаризм" деп аталған нағыз демократиялық үрдістегі саяси
құндылықтардың толыққанды іс-әрекетін қамтамасыз ете алады.
Екіншіден, парламентаризм деп, парламенттің елдің саяси жүйесіндегі
басқа мемлекеттік органдармен өзара сан-салалы жүйелі байланысында өзінің
негізгі конститутциялық функциялары мен қызметін жүзеге асыруға қажетті
орынға ие болған институтты айту керек. Әрине, бұл жерде, ең алдымен
парламенттің мемлекеттік ішкі және сыртқы саясатын жүзеге асыруға пәрменді
қатысу, заң шығару функциясының толыққандылығы, атқарушы билікке бақылау,
басқа да мемлекеттік органдарды құру бір деңгейлер мен шектерде қатысу
туралы болып отыр.
Үшіншіден, парламентаризм, оның қызметіндегі белгілі бір кемшіліктері
мен олқылықтарына қарамастан ел азаматтарының көпшілігі интелектуалдық және
мәдени деңгейінің кемелденіп толысу негізінде өздерінің саяси санасында оны
адамзаттың өркениет жолындағы басты жетістіктерінің бірі, өкілетті
демократияның принциптері мен құндылықтарының жиынтығы ретінде қабылдаған
жағдайда толыққанды бекітуі мүмкін. Тек осындай ақуалды ғана ол ұлттық
топыраққа ену, сіңісуі, жат жұрттық құбылыс ретінде емес, халықтың өзінің
саяси еркін білдіру нәтижесінде төл топырақта дүниеге келген құндылық
ретінде пәрменді мемлекеттік- халықтық орган болады. Осы және алыс-жақын
шет елдердегі ғылыми пікірге сүйене келе біз парламентаризмге мынандай
анықтама жасамақпыз.
Парламентаризм – парламенттің басқа органдармен өзара қатынасының
қалыптасқан, пәрменді жүйесі, мемлекеттік билік механизмінде оның орны мен
рөлін, тиісті мәртебесін қамтамасыз етуші өкілетті дипломатияның қызмет
жасауы мен ұйымдастырушының негізгі әдісі.
Парламентаризм мемлекеттік биліктің формасы емес, оны жүзеге асырудың
әдісі.
Өкілді демократияның түр-түрі бұл адамдардың саясатқа араласуы халық
өкілдігі – парламент арқылы жүзеге асуы. Парламентке жоғары заң шығарушылық
өкілдігі тән және Парламент мемлекеттің жоғарғы өкілетті билік органы болып
табылады. Парламент өкіметтен маусымдық есептерді алуға өкіметке
сенімсіздік білдіруге құқығы бар. Парламенттің классикалық моделіне толық
және ешкімге тәуелді емес заң шығарушылық қызметі жатады.
Сонымен, біз парламент пен парламентаризм түсініктерін анықтап алған
секілдіміз. Қысқаша айтсақ, парламентаризм парламенттің жұмыс істеу аясы.
Екінші сөзбен айтсақ парламент жоқ жерде парламентаризм өмір сүрмейді.
Енді біз парламенттің қалыптасу тарихына көз жүгіртсек. XI – XII
ғасырда Еуропа елдерінде алғашқы парламенттер өмірге келе бастады. 1076
жылы Францияның солтүстігіндегі Камбре қаласы коммуна шақырды. Францияның
оңтүстігінде сайлау консультанттары өмірге келді. Италияда да коммуналар
шақырылады, 1183 жылы Фридрих Барборасса Констанцкий әлемнің жаулап алынған
италияндық қалаларының коммуналарына еркіндік беруге мәжбүр болады. Осындай
коммуналарды басқару және өкілдік институттар құрылып қазіргі парламент
үлгілерін алып келді.
1066-68 жылдары Испанияда "Барселоналық дәстүрлер" атты жиында
каталондық кортестердің билігін заң шығарушу, атқарушы, сот билігі деп
бөлуі іске асқан. Хронология XI ғасырда Скандинавия, Исландия елдеріндегі
альтиктер мен тинктер туралы деректер береді. Бұларда өз кезегінде өкілетті
демократияның бір көріністері ретінде бағаланады.
Ал, "парламент" деген сөз ең алғаш Англияда XIII-XIV ғасырларда
пайдаланған. Мағынасының толық нұсқасы орта ғасырда бере алмаған.
Зерттеушілердің айтуы бойынша parlamentum сөзі алғашында барлық Еуропа
елдерінде латынның "жиналыс", "келіссөз","дидарласу" сөзінің мағынасымен
коллоквиум сөзімен теңестірілген. XII ғасырдың ортасында Англияда
мемлекеттік істер бойынша салтанатты жиын деген мағынада қолданылып келеді.
Парламенттердің "әкесі" деп аталатын ағылшын парламентіне толығырақ
тоқталсақ. XII ғасырдың соңында пайда бола бастаған ағылшын Парламенті әлі
күнге дейін өз жұмысын жалғастырып келеді. Ағылшын парламентінің қалыптасуы
мемлекеттік орталықтандыруының өсуімен және шаруалар толқуының өршуімен,
ірі феодалдармен (барондар) ұсақ және орта феодалдар (рыцарлар) арасындағы
тартыс күшеюімен байланысты өмірге келген. Қалалар өсіп, қалалық сословие
өкілдері еркін хартиясында бекітілген өз құқықтарын қорғауда, шетел
көпестерінің бәсекелестігінен, корольдік шенеуніктердің асыра
сілтеушілігінен сақтауды корольдік биліктен талап етеді. Осының барлығы
феодалдық мемлекеттің саясатын сословие өкілеттігінің элементтерін енгізуге
тура келеді.
1215 жылы король мен шіркеу, рыцарлықтар, барондар арасындағы
конститутция үшін болған шиеленіс саяси күрестің алғашқы кезеңі болып,
осының нәтижесінде еркіндіктің Ұлы хартиясы өмірге келді. Хартия үшін
қозғалысқа қатысқан әртүрлі әлеуметтік жіктер оппозицияның бұқаралық саси
әрекетінің үлгісін көрсетті. Қорытындысын рыцарлықтар мен қаланың орталық
жіктеріне қарағанда, қоғамның жоғары жігіне жататын рухани және діни
барондық топтар пайдаланады. Хартияның 61 бабы мемлекеттік олигархиялық
басқаруды 25 Англия баронына берді. Билікке келген ГенрихIII барондар
билігінен қорғану үшін хартияның барлық баптарын пайдаланып қалуға тырысты.
ГенрихIII саясатының нәтижесі күшті әрі жалғанбалы 1258-1267 жылғы
шиеленіске алып келді. Барондар барлық халықтың жіктерін өздеріне қосып
алып, ол азаматтық соғысқа жеткізді. Соғыс барысында рыцарлықты күшейтіп,
барондарды әлсірету саясаты король Эдуард I-дің рыцарлық және қала одағының
пайдасына шешілді. Осындай компромисс арқасында 1264-1265 жылдары алғаш
өкілді парламент құрылды.
Ағылшын парламентінің әлеуметтік құралы жоғары сословие өкілдерінен
тұрып, қарапайым халық шет қалды. Оның құрамына жоғарғы зиялы қауым,
барондар, рыцарлар, қалалық және жергілікті өзін-өзі басқару басшылары
енді.
Белгілі ғалым Е.В.Гутнова мынадай ой айтады: ″Бірліксіз және
бөлінбейтін ″ұлт″ XIII ғасырдың соңында қалыптасқан әртүрлі жік өкілдері
ағылшын парламентінің дәлірек айтсақ, өкілетті- сословие жиналысының
құрамына енді″.
Орта ғасыр парламенттерінің құрамдық және құрылымдары бірдей емес. Егер
Англияда XIII ғасырдан бастап лордтар тек қауымдар өкілдерінің өз палатасы
болса, Швецияда дворяндар, діни және қалалық сословиеден шаруалар өкілдері
де парламент құрамына енді. Кастилия, Арагон, Каталонияда сословие санына
байланысты кортестерде палаталар анықталады: бұлар-рухани, дворян, ұжым
палаталары. Барлық парламентте сословиелер жеке-жеке дауыс береді.
М.М.Ковалевский ″сословиялық монархия өкілдіктерінің бастауын азаматтар
өкілдерінің дворяндар мен рухани өкілдерге қосылуынан″ алады деп санайды.
XIV-XV ғасырда Еуропа шаруалары мен қаланың төменгі топ адамдары
бірігіп, жоғарғы топқа (дворяндар, рыцарьлар, шіркеу қызметкерлері т.б.)
қарсы күрес жүргізеді. Бұған қарсы билік иелері жоғарғы сословие
өкілдерімен қосылып, кері жұмыс істеді. Бұндай жағдайда парламент рөлі
төмендейді.
Тек Англияда ғана парламентаризм дами береді. Генрих VIII корольден
бастап, монархтар парламенттерге көңіл бөліп, олардың дамуына жағдай
жасауға ұмтылады. Парламентшілердің жеке қауіпсіздіктеріне мемлекет жағынан
кепілдік беріп, өздерінің саяси қызметтерін адал атқаруға шақырды. Ағылшын
парламенті 1640 жылға дейін болған Теодор, Стюарт секілді билеушілердің
кезінде дамыды. 1640 жылы Карл I өзінің жеке билігін орнатуға тырысады.
1648 жылы құрылған ″ұзақ парламент″ ұйымдасқан оппозиция құруға талпынады.
Ағылшын парламентінің тарихы туралы ұзақ әңгіме айтуға болады. Алайда,
бір нәрсенің басы ашық. Англия – парламент.
Ал, бірінші әлем парламенттерінің дамуы туралы әртүрлі пікірлер
айтылады. Әр парламенттің басқару тәртібіне орай, Парламенттерді
құрылымына, алып отырған орнына байланысты әртүрлі түрлерге бөлуге болады.
Биліктердің ажыратылу принципінің негізін қалушылар Ш. Монтескье мен
Дж. Локктың идеялары бойынша ажыратылу принципінің бастапқы талабы биліктің
буржуазия мен дворяндардың арасында бөлінуі болса, кейін, уақыт оза келе,
XX ғасырдың екінші жартысында ол демократиялық, құқықтық мемлекеттің дамуы
мен қалыптасуының басты да міндетті шарттарының бірі ретінде қабылданса,
қазіргі кезде- XXI ғасырдың басында оның құқықтық мазмұны мүлдем жаңа
реңктерге, сипаттарға ие болып отыр.
Классикалық анықтама бойынша, парламент – мемлекеттік билік жүйесіндегі
ең жоғарғы заң шығарушы өкілді орган. Бүгінгі ТМД мемлекеттеріне кіретін
елдердің барлығында парламенттің осы негізгі функциясы конституциялардан
орын тапқан. Ал алыс шетелдер – Франция, Италия және Канада
конституциясында парламенттің заң шығарушы орган екені нақты айтыла
қоймағанмен, басы ашық дүние – қай елдің парламенті болсын, ол ең бірінші
заң шығарушылық қызметпен айналысады. Парламенттің басқа билік
тармақтарынан айырмашылығы да осы негізгі функциясында. Осы жерде
Дж.Локктың пікірін келтіре кетейік: Заң шығарушы билік қажетінше жоғары
тұруға тиіс және қоғамның қандай да бір мүшелері немесе бөліктері
нысанындағы қалған биліктердің барлығы содан туындайды және оған бағынысты
болады Заң шығарушы органның мемлекеттік өкімет органдары жүйесінде мұндай
артықшылықпен пайдаланудың өзіндік себептері болады.
Өкілетті жиналыс пен атқарушы билік арасындағы қарым-қатынас негізінде
парламенттерді былай жіктеуге болады: 1. Басым парламент. 2. Тәуелсіз
парламент. 3. Шектеулі афтономиялық парламент. 4. Тәуелді парламент. 5.
Толығымен тәуелді парламент. 6. Тар парламент.
Ғалымдардың парламентаризмнің аса маңызды белгісі- халықтың ең жоғарғы
өкілдікті органы парламенттің заң жүйесінде ғана емес, сонымен бірге іс
жүзіндегі де үстемдігі деген пікірін ешқандай да теріске шығара алмайсыз.
В.И. Ленин XIX ғасырдағы буржуазиялық парламентаризмге тән кемшіліктердің
бірі- парламенттер мен оны сайлаған халықтың арасында байланыстың болмауы,
депутаттардың өз сайлаушылардың алдында ешқандай жауапкершілігі жоқтығы деп
атап көрсеткен еді. "Парламенттік құрылыс бар жердің бәрінде- деп жазды ол,-
демократиялық өкілдік бар және ол мақұлданған, бірақ бұл өкілдік құқына
шек қойылған, өйткені, халық екі жылда бір рет қана дауыс беруге құқылы, ал
көбінесе оның даусы арқылы өткендер оның өзін езуге көмектесетін адамдар
болып шығады, оларды орнынан түсіру, оларға тыйым салу шараларын қолдану
жөніндегі құқықтар халықта жоқ". Бұл тәртіп көп елдерде бүгін де сақталып,
ал демократия жолына енді түскен елдерде де күрт енгізіліп келеді.
Американдық мемлекеттанушы ғалым Н. Орнстин былай деп жазады: "Заң шығарушы
органның ең бірінші және басты міндеті- өкілдік, яғни әуел бастан-ақ
халықпен тікелей тығыз байланыстылық... Көпшілік заң шығарушы органдардың
тағы бір басты сипатты ерекшелігі: бір жағынан, олар бүкіл қоғамның
мүддесін қамтитын заңдарды әзірлеп, оларды қоғамның бірлескен мүдделерін
еске ала отырып қабылдайды; екінші жағынан, жекелеген заң шығарушылар
өздерінің сайлау округтарының мүддесін де білдіруге тиіс".
Парламентаризм бүгін де Африканың, Азияның, Латын Америкасының көптеген
дамушы елдерінің мемлекеттік, саяси жүйесіне тән емес. Бұның себептерін
А.И. Черкасов дамушы елдердегі көкейтесті проблемаларды тез және тиімді
шешу үшін халықты ұлттық басшылықтың төңірегіне топтастыру қажеттігімен,
мемлекеттік және партиялық аппараттық, ұлттық буржуазияның әлсіздігінен
ұлттық мәселелердің шиеленісіп, тап күресінің асқынуымен байланысты деп
түсіндіреді."Бұл елдердің көпшілігі,- деп жазады ол,- буржуазиялық
парламенттің жетілмеген, мешел органдарын жойып, жаңа өкілетті органдар
қалыптастырады". Іс жүзінде бұл елдерде мемлекет басшысының жеке дара
үстемдігі режимі орнатылды. Билеуші партияның лидері мемлекет басшысы
болады. Азия, Африка және Латын Америкасының көптеген елдерінде бұл
режимдердің қызметі демократиялық құқықтар мен бостандықтарды шектеумен,
басқа партияларды мемлекет басқарудан шеттеумен, яғни авторитарлық саяси
табиғатымен сипатталады.
Қазіргі заманғы "парламенттің үстемдігі" доктринасына баға бере келе
ресейлік ғалым Н.С. Крылов " оны жоғарғы заң шығарушы органның және оған
заң түрінде бағыныстағы атқарушы биліктің өмір сүруі деп емес, қайта
парламентте басымдыққа ие атқарушы биліктің өмір сүруі деп түсіну қажет"
деп есептейді.
Басқарудың парламенттік пошымындағы елеулі өзгерістер француз оқымыстысы
Ж.Бюрдоның мынадай қорытынды жасауына негіз болды: парламенттік монархиялар
мен республикаларды төрт түрлі типке бөлуге болады. Оның біріншісіне
парламенттің егеменді билігімен ерекшеленетін, сондықтан да "таза
парламентаризмге жататын" монистік парламентаризм; екіншісіне іс жүзінде
биліктің қос орталығы болып, парламент пен үкіметті қамтитын дуалистік
парламентаризм; үшіншісіне парламенттің үстемдігі жағдайындағы парламенттік
басқару жатады. Ал ерекше, төртінші типіне кабинеттік басқару жатқызылады,
бұл жағдайда билік жүйесінде үкіметтің билігі басымдықта болып, үстемдік
парламенттен үкіметке ауысады. Әрине, мұндай жіктеумен келісу қиын.
Өйткені, мемлекеттік билік тәжірибесінде қазіргі заманда бұлардың ешқайсысы
да таза күйінде кездеспейді. Мысалы, монистік парламентаризм мен
парламенттік басқарудың бір-бірінен түбегейлі айырмашылығы ғылыми
әдебиетте, әзірше, нақты ажыратылып, жіліктелініп, толық сараланбаған.
Сондай-ақ парламенттің егемендігі, парламенттің үстемдігі деген
түсініктердің ара жігі де саралай ашылмаған.
Кейбір заңгерлердің айтуынша "парламентаризм" мен "биліктердің
ажыратылуы" табиғаты жағынан көп мәселелерді үйлесімді ұғады. Мысалы осы
саланың беделді маманы В.Е. Чиркин биліктің үш тармағы туралы дәстүрлі
пікірлер қазіргі заманғы құқықтық практика мен конституциялық норма
жасаппаздыққа сай келе бермейтініне, ендеше "билік тармақтарының бөліну
доктринасының" да таза күйіне еш елде кездеспейтініне назар аударады. Өмір
олардың арасындағы, батыс елдеріндегі әдеттегі, дәстүрлі тепе- теңдікке өз
өзгерістерін енгізді. Осыдан барып басты елдегі кейбір конституционалист-
ғалымдар билік тармақтарының ажыратылуы түсінігінен бас тартып, оны
мемлекеттің үш функциясы ұғымымен ауыстыруға талап жасап жүр. Ғалымдардың
парламентаризмнің аса маңызды белгісі- халықтың ең жоғарғы өкілдікті органы
парламенттің заң жүйесінде ғана емес, сонымен бірге іс жүзіндегі де
үстемдігі деген пікірін ешқандай да теріске шығара алмайсыз.
Қазіргі замандағы көптеген мемлекеттерде парламент ролінің
шектелгендігіне қарамастан, ғылым парламентаризм идеяларын зерттеп, талдап,
насихаттауда. Тіпті Европа елдеріндегідей парламентті мемлекет басшысының
таратуы, үкіметтің парламенттік жауапкершілігі тәрізді дәстүрлі,
классикалық парламентаризм үрдістері американдық саяси жүйеде жоқ болса да,
С.А.Егоров пен М.А.Никифоров АҚЩ-тың конгресі атты мақалалар жинағында
конгрестің президент пен федералдық атқару билігіне бақылау жасау
өкілеттігіне сүйене отырып, АҚШ-тың өзінде де парламентаризм бар деп
есептейді.
Әрине, мұндай жалпылама, кең пікірлер аясында, парламентаризмнің
мәнін, табиғатын ашу, оның өзіндік принциптерін дәл көрсету қиын
болғанымен, мейлінше қажетті шаруа. Ғалымдар ол жөнінде әртүрлі пікірлер
айтады. Скандинавия елдеріндегі парламентаризм табиғатын зерттеуші ресейлік
ғалым М.А. Могунова швед ғалымдары фон Сюдов, фон Бейта және Вернеялардың
парламентаризм президенттік билікке қарағанда неғұрлым жеткен билік деген
көзқарасын қолдайды.
1.2 Қазақ тарихындағы парламентаризм бастаулары мен алғышарттары,
қалыптасуы.
Парламентаризмді кең мағынада қарастыратын болсақ, қоғам өмірінде
барлығына бірдей міндетті халық өкілдігіне негізделген мемлекет идеясы мен
тәжірибелік функциясын жүзеге асыру болып табылады. Парламентаризм әлемнің
даму тарихында XIII ғасырдан белгілі. Ағылшын парламенті белгілі бір үш
бөліктен тұрады: король, лордтар палатасы және қауымдар палатасы алдындағы
жауапты кабинет болған. Кезінде бұл жүйені парламенттегі король деп
атаған. XVII ғасырда париждік парламент -сословиелік-өкілдік және соттық-
әкімшілік мекеме болған. Оның құзіреттеріне мирасқорлық ережелерді
қадағалау, король эдиктілері мен ордонанстарын бекіту, т.с.с. корольдіктің
қалыпты заңдарын талаптарға сай өзгерту қызметін атқарган. Карл Шмидтің
пікірінше Ренесанстың гуманистік ағымдары адамзат қоғамының сана сезімін
толық өзгертіп, діни нышандар биліктен ығыстырылды. Антропоцентристік қоғам
қалыптасты. Құдай бұрынғыша әлем орталығы бола алмады. Конституциялық
негіздегі мемлекеттер пайда болды. Азаматтық қоғам қалыптасып, оның негізгі
субъектісі құдай емес, халық (ұлт, азаматтар) болып табылды. Мемлекет
ұйымына интеграцияланудың бірден-бір құралы - ұлт, ал ортақ идеялары
конституцияда түйісті. Конституция міндетті түрде азаматтар еркіндіктері
мен бостандықтарының кепіліне айналды. Конституцияның бар болуы аз, онда
көрсетілген еркіндік идеялары, құқықтары мен міндет-нышандары өмір сүріп
отырған орта мен қоғам талаптарына сай, айқын бейнеленуі еркіндік идеясының
игерілгендігін дәлелдейді. Жоғарыда көрсетілген жағдайлар іске асырылған
тұста, халық билігі, яғни демократия үстем ете бастайды. Көпшіліктің
азшылыққа ықпалы іске асырылады [9].
Саяси жүйе теориясының пайда болуы американ саясаттанушысы Давид Истонның
есімімен тығыз байланысты (ХХғ. 50ж.). Ол саяси жүйенің қызмет ету
тетіктерін былай сипаттайды. Саяси жүйе сыртқы ортамен кіріс, шығыс
принциптері арқылы байланысады [10]. Кірістің екі түрі бар: талап және
қолдау. Талапты халықтың билік органдарына қоғамдағы құндылықтардың, қазына
мен қаржының, қоғамдық қордың әділетті, дұрыс немесе әділетсіз, бұрыс
бөлінуі туралы пікірі, билік органдарына үндеуі деуге болады. Ол қоғамда
белгілі бір қажеттіліктің, мұқтаждықтың бар екенін білдіреді жэне әртүрлі
болады. Мысалы, еңбекақыны көтеру, жұмыс күнін қысқарту, элеуметтік салаға
қаржыны көбейту, т.с.с. Мұндай талаптар көбейіп, оларға билік органдары
назар аудармаса, саяси жүйе әлсірейді.
Қолдау коғам мүшелерінің саяси жүйеге ниеттестігін, адалдығын, саяси
институттарға сенетіндігін білдіреді. Ол үстемдік етіп отырған саяси жүйені
күшейтеді. Қолдауға, мысалы, салықты дер кезінде төлеу, әскерлік міндетті
атқару, ұлтжандылық білдіру, сайлауға белсенді қатысу,заңды бұлжытпай
орындау, т.б. жатады. Халықтың әр түрлі жіктерінен түскен талаптарға саяси
жүйе қандай типке жатуына байланысты әр түрлі қарайды. Мысалы,
антидемократиялық, тоталитарлық саяси жүйе адамдардың талап-тілектеріне
билікке көрсетілген наразылық ретінде қарайды. Сондықтан олардың әділдігіне
сенімсіздік білдіріп, әртүрлі айла-тәсілдермен басып-жаншуға тырысады.
Демократиялық, конституциялық саяси жүйе халықтың мұқтаждығына, тілек-
талаптарына жауап беруді, оларды мүмкіндігінше қанағаттандыруды өз қызметін
атқару деп түсінеді.
Шығыс - саяси жүйе жұмысының нәтижесі. Онда саяси жүйе түскен талап-
тілектерге сәйкес саяси шешімдер қабылдайды, оларды жүзеге асыру жоспары
қарастырылады. Оны халықтың талап-тілектеріне жауап деп түсінуге болады.
Мысалы, шығысқа қабылданып жатқан заңдарды, атқарушы биліктің қаулыларын,
соттардың шешімдерін және т.б. жатқызуға болады. Саяси жүйе орасан зор
әлеуметтік мәлімет, хабарламаларды қарастырып, оларды нақтылы шешімдерге
айналдырады. Олар жаңа талаптарды тудыруы мүмкін. Сөйтіп кіріс пен
шығыс әрдайым әсер етіп отырады. Саяси өмірдегі бұндай кері байланыс
қабылданған шешімдердің дұрыстығын тексеру, оларды түзету, қателерді жою,
қолдауды ұйымдастыру үшін үлкен маңызы бар. Кері байланыстың бұрын таңдаған
бағыттан бас тартып, басқа бағдар алуға, жаңа мақсат қойып, оған жету жолын
таңдауға да мәні зор. Егер билік басындағылар қоғам мүшелерінің талаптарын
тыңдамаса, оның шешімдері қолдау таппайды. Егер талаптар шамадан тыс көп
болмаса жэне кіріс пен шығыстың әрекеттері дер кезінде өзара
үйлестіріліп отырса, саяси жүйе тиянақты қызмет атқарады.
Сол сар даланың ұлы ғұламасы, бабамыз Әбу Насыр әл-Фараби Әлеуметтік-
этникалық көзқарастар еңбегінде: Ең жоғарғы даму шегіне жету үшін адамдар
бірігіп, қауымдасуы тиіс, - деп жазды. Бабамыз қоғамды үшке бөледі:
біріншісі - ұлы бірлестік, яғни барлық халықтардың бірлігі. Екіншісі - орта
билік, яғни бір халықтың бірлігі. Үшіншісі ең төменгі бірлік немесе қала
мемлекет. Бұл толық қоғам болып саналады.
Адамдар әртүрлі белгілерімен қауымдасады. Айталық өмір сүру қажеттілігі:
табиғаттың тылсым күштерімен арпалыс, оны жеңу, игеру, үйлесу, қоян-қолтық
араласу; табиғаттан бірлескен күшпен қажет нәрсені алу, жаудан қорғану, оны
жеңу; рухани жағынан қанаттану; өнерді, білімді, ғылымды игеру, т.с.с.
[11].
Көшпелілер тарихын зерттеп, пайымдауда келесі бір методологиялық әлсіздік -
мемлекет туралы айтылған немесе жазылған пікірлерде қоғамның билік жүргізу
жүйесін, оның әр түрлі атрибуттарын (мәселен, қазына, сот, прокуратура,
әскер, т.с.с.) зерттеу жэне реттеу басым да, ал мемлекеттің ұйымдастырушы
жүйе екендігі естен шығарылады. Сондықтан далалық өркениеттің құрамдас
бөлігі болып табылатын ХҮ-ХУШғ.ғ. Қазақ хандығынан басқа, яғни
отырықшыларға тән атрибуттарды таба алмағаннан кейін көшпелілерде мемлекет
жоқ жэне болуы мүмкін емес дейтін пайымнан әрі аса алмаған. Ал
көшпелілер қоғамының ерекшелігі туралы айтатын болсақ:
экзистенция государственности кочевников в
многовековой
межцивилизационной динамике, обращенной во внутрь. Такое государство,
образующее начало не всегда совпадает с публично-политической властью, т.е.
традиционной характеристикой аппарата принуждения [12]. Егер біз
мемлекеттілікті саяси-құқықтық, әлеуметтік және мәдениет пен рухани
бастаулардың кешені ретінде түсінсек, онда оның мағынасы өте бұлдырлау
болып көрінеді. Сондықтан бұл құбылысты күрделі жүйе ретінде қоғам деп
атап, біртүтас этномэдени жэне күрделі организм ретінде қабылдау керек.
Өткенге көз жіберсек, көшпелі дала дүниесінде өзіндік өмір тәжірибесін
байытқан, ұлы дәстүрлер мен салт-сананы дамытқан. Соның бірі - еуропалық
тілмен айтқанда, демократия. Қазақ табиғатына аударсақ, демократия
дегеніміз - әркімнің қауымдағы орнын таба біл, қабілетіне сай сұрыпта,
барлық адамды тең көр, өзіңді өзің басқар деп мағыналаймыз.
1) Қазақстан тарихындағы парламентаризм бастаулары ХХғ. басында
қалыптасты. Дегенмен, жоғарыда айтылғанай, өкілдік демократияның дәстүрлері
ертеден-ақ қалыптасқандығы белгілі. ХҮІІ-ХУШғ.ғ. Қазақ хандығы күрделі
иерархиялық, әлеуметтік-саяси басқару жүйесін қалыптастырды. Өз бойына
далалық өркениет дәстүрлерін, феодалдық монархия мен аристократиялық
республика элементтерін үштастырды. Бұл мәселені тарихшы Л.Н.Гумилев жақсы
зерттеген. Ол қазақ хандарын герман императорлары, араб халифтары мен
қытайдың Аспан ұлдарымен тең келерліктей, егемен билеушілермен тең
дәрежелеген. Алтын орда ыдырағаннан кейін қазақтар өзінің бұрынғы ата-
бабаларының салт-дәстүрлеріне қайта оралған, оны республикалық құрылым деп
анықтаған [13].
Осылайша, Тәуке хан ордасында неғұрлым құдіретті билерді жақындатып,
мемлекет билігіне қосқан, оларға хан өкілдігінің бір бөлігін беріп қойған.
Ол, әсіресе, қазақтың үш жүзінің билері Төле бимен, Қазыбек бимен және
Әйтеке бимен қатты санасқан. Тәукенің ішкі саясаты бір орталықтан
басқаратын хан билігін нығайта түсті.
Абай өзінің Ғақлия сөздерінің үшіншісінде былай деп жазған : Бұл билік
деген қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы
Қасым ханның Қасқа жолы, Есім ханның Ескі жолы, Тәуке ханның
Күлтөбенің басында күнде кеңес болғанда, Жеті жарғысын білмек керек. Ол
ескі сөздердің қайсысы дүрыс, заман өзгергендікпенен ескіріп, бұл заманға
келіспейтұғын болса, оның орнын татымды, толық билік шығарып, төлеу саларға
жарарлық кісі болса керек еді, ондай кісі аз. Яки тіпті жоқ [14].
Хандық өкімет тәртібі барған сайын уақыт санына төзбей өлкенің өндіргіш
күштеріне зиян келтірген өзара ішкі қырқыстарды тоқтатуға дәрмені жетпеді.
XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында Қазақстаннның саяси құрылымына
тән ішкі бытыраңқылық экономикалық алғышарттардың болмауынан сақтап қалды.
Қазақ қоғамының экономикалық әлсіреуі мен сол кездегі тарихи процестер
саясатта өз көрінісін тапты және байырғы мемлекеттік аппараттың мазмұны мен
формасын анықтап берді. Хандық биліктің қызметі жан-жақты жетілдіруге аса
мұқтаж еді. Биліктің төменгі, жоғарғы сатыларындағы байланыс вассалитет
(сатылап бағыну) түрғысында болды [15]. Жергілікті басқарушылықтың өз
бетімен әрекет жүргізуінің сақталуы жағдайында орталық басқару аппаратының
дамуына жол ашылмады. Бұл кезеңде бірнеше руларды біріктіретін сұлтандық
басқарма еркін әрекет етті. Ресей өкіметі хандық билікті әлсіретуге мүдделі
болды. Мысалы, Орта жүздегі хандық билікті әлсірету мақсатында Уәли ханмен
қатар 1815жылы Барақтың тұқымы Бөкейді тағайындаған. Бұл әрекет негізінен
патшалық үкіметтің Орта жүзде өзіне қажетті саясатты жүргізу үшін жасаған
қулығы еді. Хандық өкіметтің ішінде осындай бірнеше кішігірім биліктің
болуы, патшалық өкіметтің өзіне тікелей тәуелді жергілікті, беделді
сүлтандар мен билермен байланыс жасауына мүмкіндік берді. Біреулерге
қамқорлық жасап, екіншілерге қымбат заттар сыйлап, патшалық өкімет қазақ
қоғамы ішінде өз беделін нығайтып алды. Осындай саясат біртіндеп хандық
билікті жойып, сұлтандар мен ірі билер билігін мойындауға мәжбүр етті.
Назар аударатын бір жәй қазақ хандарын XVIII ғасырдың өзінде-ақ патша
өкіметі тағайындап, олардың жұмысы патша чиновниктерінің тікелей бақылауына
алынған болатын. Сол кезеңдегі деректердің бірінде былай деп жазылды: Жаңа
ханды сайлау уақытша тоқтатылсын..., қандай жағдайда болмасын, сұлтандар
мен старшиндарға рұқсатсыз жэне нұсқаусыз жаңа хан сайлауға жол бермеу
керек [16].
Орыс өкіметі қазақтардың өздеріне толық тәуелді болуын, өркендемеуін, білім
алмауын қалады. 1822 жылы 22 маусымда қабылданған Сібір қазақтары туралы
Ереже бойынша Орта жүздің территориясы округтарға, болыстарға және
ауылдарға бөлінді. 1822 жылы Ереженің жарияланғанының артынша Сібір өкімет
орындары округтерді ашу ісіне кірісті. Ереже бойынша барлығы 8 осындай
округтер ашылуы тиіс болды. 1824 жылы Қарқаралы жэне Құсмұрын округтері
ашылды.
Билер ежелден қазақ халқының интелектуалдық және билеуші элитасы болды.
Алайда Шыңғыс хан үрпақтары билігі тұсында билер институты өз мәнісін жоя
бастаған. Дегенмен, билер қолында сот билігі сақталып, басқару жүйесінде
алдыңғы қатарлы билік күшіне ие болды. Алқа билер ережелерді
талдап, шешімдер қабылдап, шешімдерді орындаудың әдіс-тәсілдері мен
түрлерін анықтап, барлық билікті өз қолында шоғырланлырды.
Ресей патшалық үстемдігінің орнауына дейін, билерді ешкім жоғарыдан
тағайындамаған, халықтың өзі сайлаған. Д'Айренің пікірінше: Билер
жетістігі - табиғи ақылгөйлік, ерекше жан дүниесінің болуы болып табылады
[17]. Оның пікірін Л.Ф.Баллюзек те қолдаған: Би - халық жылнамасы, заңгер,
әрі заң шығарушы [18].
Тәуке хан Жарғысы қабылданғаннан кейін, қоғам дамуымен қатар, экономикалық,
саяси, элеуметтік қатынастардың күрделену жағдайында билер жергілікті
түрғыда заңдар қабылдай бастаған. Қазіргі таңда соттық тэжірибеде мұндай
әрекеттер құқық өзегі болып келді. Мысалы, 1995ж. 30-тамызда қабылданған
Ата заңымыздың 4-бабында, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының
қабылданған қаулылары әрекет етуші кұқыққа жатқызылады. Билер институты әрі
заң шығарушы, әрі сот билігін қатарымен атқарған. Билер қызметі халық
жадында аңыз-әңгіме, шешендік сөз, мақал-мәтел ретінде сақталған. Билер
тілі афоризмдер, өлеңдер, мысалдар мен аналогияларға аса бай. Билермен
қатар қазақ қоғамында жырау институты болған. Жыраулар қазақ хандарының
идеологтары мен ақылшылары қызметін атқарған. Олар халық ауыз әдебиетін
байытып, әйгілі туындылардың авторларына айналған. Әйгілі зерттеуші
М.Мағауиннің пайымдауынша, қазақ халқының өмірінде жыраулар маңызды роль
атқарған: Асан қайғы, Доспамбет, Шалкиіз, Ақтамберді, Бұхар жырау, т.б.
Жырау дегеніміз - қазақ поэзиясының ежелгі түрі. Жырау сөзінің өзі жар
- өлең, тақпақ, яғни шығармашы мағынасын білдіреді [19]. Көшпелі өмір
жағдайында жыраулар қоғамдық қызметті де атқарған. Жыраулар ақын болып қана
қоймай, тайпа, ұлыс, тайпа одағының көсемі де болған. Ел басына күн
туғанда, соғыс жағдайында, әйгілі құрылтай жиналғанда өз аталастары алдында
сөз сөйлеп, шешендік сөздер мен өлеңдер арқылы халық санасына ықпал еткен.
Ойшыл жырау қоғамның өзекті мәселелерін қозғаған. Сонымен бірге жыраулар
билеуші хандар қызметіне, саяси шешіміне ықпал еткен, кеңес беріп, шындықты
айтып, керек кезде сын пікір айтқан [20]. Жоғарыда келтірілген патшалық
Ресейдің жүргізген саясатымен қатар қоғам өмірін модернизациялау саясаты да
жүргізілді. Аталған реформалар қазақ халқының Ресей империясының әкімшілік,
соттық, әлеуметтік, қаржылық, шаруашылық жүйесіне толық енуін қамтамасыз
етті. Қалай да болмасын модернизация өз алдына унификация элементтерін ала
келді. Жалпы өркениеттілік дәрежесінің өсуі, әлемдік мәдениетке тартылу
процесі қоғам ішінде азаматтық және ұлттық сананың өсуіне алып келді жэне
де ұлтаралық қатынастардың жаңа түрін жаратты. ¥лттық қозғалыстар - XVIII
ғасырдың өзінде-ақ басталған Еуропа мен бүкіл әлемді қамтыған
фундаментальді экономикалық, саяси, мәдени жаңарудың жемісі еді.
Жұмылдырушы фактор ретінде индустрияландыру, урбанизациялану, сауатсыздықты
жою, мектептік білім беру жүйесін тарату, т.с.с. патша үкіметінің қазақ
даласында жүргізілген саясатын жатқызуға болады.
Халықтық демократияны білдіру нысаны ретіндегі өкілді билік қазақстандық
қоғамға ежелден тән. Ол қалыптасқан саяси жүйеге байланысты өзгеріп
отырды.
Қазіргі Қазақстан Парламенті бір палаталы өкілді органның – алғаш рет
Қазақ КСР-інің 1937 жылғы Конституциясы, ал содан кейін Қазақ КСР-інің
1978 жылғы Конституциясы мен Қазақстан Республикасының 1993 жылғы
Конституциясы негізінде құрылған Жоғарғы Кеңестің орнына келді.
Жоғарғы Кеңес өзі жұмыс істеген кезде он үш рет сайланды. Қазақ КСР Жоғарғы
Кеңесінің алғашқы сайлауы 1938 жылғы 24 маусымда өткізілді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының маңыздылығы. Қазақстан Республикасының жиырма жылдан
астам тәуелсіз мемлекет ретінде дамуы оның саяси жүйесі мен ондағы дербес
мемлекеттік-саяси және қоғамдық институттардың қалыптасуын, дамуын,
қызметінің ерекшеліктерін саясаттану ілімі тұрғысынан талдап, белгілі бір
теориялық маңызды қорытындылар жасауға алғышарттар жасады.
Демократиялық мемлекеттердің саяси өмірінде, ондағы сан салалы қоғамдық
процестерде парламенттердің ерекше роль атқаратыны белгілі. Демократия
жолына бұрын түскен елдердің онды тәжірибесі көрсетіп отырғандай парламент
елдің үдемелі, тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етеді, сол
арқылы адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың және өркениетке лайықты
өмір сүруінің кепілі мен негізін қалайды. Осы себептен бұл демократиялық
институттың маңызы мен қажеттілігі айрықша. Оған қоғамның әлеуметтік-
экономикалық күрделі организмінің құқық пен заңдылық арнасында қалыптасып
қызмет жасауы мен дамуының бүкіл қозғалысын заңдар арқылы бағыттау,
реттеудің тарихи миссиясы жүктелген.
Мұндай миссияны орындау жауапты да қиын. Ол, ең алдымен, объективті
және субъективті реттегі әртүрлі жағдайлар мен факторларға байланысты.
Бұл жердегі ең бастысы және қиыны - парламенттің өзінің қызметінде,
алға қойған мақсаттары мен міндеттерінде қоғам дамуының негізгі талаптары
мен үрдістерін, ең алдымен, ондағы әлеуметтік таптар мен топтардың
мүдделерін объективті, толық, дәл анықтап, қамтып, бейнелеуінде жатыр. Бұл
әлемдік парламенттік тәжірибенің түбегейлі талаптары.
Бұл талаптарды орындау еліміз басынан кешіп отырған тарихи кезеңде
қалыптасу, кемелдену үрдісіндегі Қазақстан парламенті үшін оңайға
түспейтіні анық.
Демек, Қазақстан қоғамының бүгінгі басынан кешіп отырған өтпелі саяси-
тарихи кезеңіндегі жоғарғы заң шығарушы өкілетті органының еліміздегі
қоғамдық қатынастардың бүкіл жүйесіне әсер, ықпалына талдау жасаудың
қажеттігі проблеманың ғылыми маңыздылығын арттыра түседі.
Жалпы парламентаризм деп аталатын фундаменталды құбылыстың қоғамымыздың
саяси, демократиялық жүйесіндегі орнын, қалыптасу ерекшеліктерін,
институтизациялану заңдылықтарын, қызмет жасау принциптерін түбегейлі, жан-
жақты талдау - теориялық және практикалық тұрғыдан маңызды, әрі ғылыми
тұрғыдан кең ауқымды және перспективалы.
Парламент қызметіне ғылыми талдау жасаудың қажеттілігі - қазақстандық
парламентаризмнің қалыптасып, дамуының феноменін теориялық зерделеу,
талдау, біртұтас (унитарлық) мемлекеттегі қос палаталы парламент қызметінің
ерекшеліктері мен қайшылықтарына, басқа елдерден өзгешеліктеріне талдау
жасау - толғағы жеткен ғылыми проблемалар. Кәсіби парламенттің сегіз жылға
жуық қызметі мен тарихы бұған әр қырынан, жан-жақты талдау жасауға мол және
нақтылы материал беріп отыр.
Мәселенің осындай ғылыми-саяси өзектілігі, жалпы қоғамдық пікірдегі
еліміздегі парламентаризм табиғаты, оның орны мен рөлі туралы әртүрлі
ұстанымдар мен тұжырымдардың, көзқарастардың болуы бізге осы аса маңызды
проблеманы таңдап, оны саясаттану ғылымы заңдары мен категориялары
талаптары тұрғысынан зерттеуге негіз болды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі.
Жалпы еліміздің өтпелі кезеңіндегі қоғамның саяси, элеуметтік-экономикалық,
рухани-идеологиялық, демографиялық проблемалары, қоғамның саяси жүйесін,
ондағы демократиялық үрдістерді, саяси алуандықты бекітудің алғашқы
тәжірибелері, әр қырлы, көп салалы реформалар, сайлау жүйесі, әсіресе,
президенттік институттың рөлі мен орны, саяси жүйенің қүрамдас бөлігі
ретінде парламент қызметінің кейбір қырлары С. Зиманов, Ә. Нысанбаев, Ғ.
Сапарғалиев, К.Бүрханов, С.Борбасов, Е.Ертісбаев, С. Дьяченко, Ж. Жүнісова,
Л. Иватова, Р. Қадыржанов, М. Қасымбеков, Қ. Көшербаев, Н. Нығматуллин, Б.
Майлыбаев, М. Машан, Ж. Молдабеков, Д. Назарбаева, Н. Романова, Қ.
Сүлтанов, А. Сэрсенбаев, И.Тасмағамбетов, Ө.Озғанбай, Н.Қалиевтің,
М.Тэтімовтердің докторлық, кандидаттық диссертацияларында қамтылды. Жалпы
еліміздегі саяси, демократиялық, әлеуметтік-демографиялық проблемалардың,
реформалардың табиғатын білу, тану үшін М. Әшімбаев, Л. Байделдінов, М.
Баймаханов, Ә. Бақаев, М. Биекенов, Ә. Ғали, Ғ. Есімов, Л. Ешмүхамедов, Н.
Жотабаев, , , М. Құл-Мүхамед, Ғ. Ыбыраева, С. Сейдуманов, А.
Төлеғүловтардың зерттеулерінің маңызы ерекше. Ел Парламентінің қызметін
алғашқылардың бірі болып Ж.Жүнісова зерттеп, өз еңбектерінде
Қазақстандағы 1990-1993
жылдардағы алғашқы парламенттік процестерді қысқаша қамтып, 1993, 1995
жылдардағы Конституциялардың парламенттік институтқа енгізген
өзгерістерінің жалпы сипаттамасын берді [1]. Осы мезетте жарық көрген саяси
зерттеулер ішінде Д. Назарбаеваның "Саяси жүйе" атты монографиясы
парламентаризмнің қалыптасуының тарихи-әдістсмелік сараптамасы мен ТМД
елдерінде кәсіби парламенттердің қалыптасуын салыстырмалы зерттеуімен
құнды[2]. Саяси жүйенің қүрамдас бөлімдерінің, сондай-ақ, парламенттің де
конституциялық нормалар аясында жаңа жағдайларға икемделу механизмін өз
кітабында М. Машан талдады [3]. Осы жоғарыда аталған еңбектермен бір рухта
тәуелсіз Қазақстандағы өкілдікті биліктің қалыптасуы төңірегіндегі саяси
тартысты тарихи-мемуарлық жанрда тартымды сипаттаған Е. Ертісбаевтың
еңбегін де атап өту абзал [4]. Кеңестік дәуірден кейінгі қоғамдық саяси
жүйелердегі саяси, демократиялық жаңғырудың жалпы теориялық проблемаларын
және оның жаңа жағдайларға бейімделуінің парламент қызметіне әсерін қараған
Ә. Нысанбаев бастаған авторлар [5] мен А. Дьяченко зерттеулері [6]. Осы
проблема бойынша отандық және әлемдік саясаттану ғылымындағы соңғы
жетістіктерге сүйенуімен мәнді. Алайда, оларда парламент қызметі сол
зерттеулердің тақырыбы мен мақсатына байланысты жеке, тек кейбір бағыттар
бойынша ғана жалпылама қарастырылып, оның қызметі тұтас, кешенді түрғыдан,
жүйелі қамтылған жоқ.
Керісінше Нәубет Қалиев өзінің Қазақстан парламентаризмі монографиялық
еңбегінде бұрын аталмай келген кемшіліктерді саяси-қүқықтық тұрғыдан
талдап, тақырып аясын кең көлемді зерттеп ашып берді. Қазақстан
парламентаризмінің алғашқы тарихи сабақтары жайында маңызды зерттеу
жүргізген Өмірзақ Озғанбай болды. Ол XX ғасырдың басындағы қазақ
депутаттарының Ресейдің Мемлекеттік Думасындағы қызметі мен тарихи
тағдырлары, сол кездегі қоғамдық саяси жағдайдың көріністері жайында
маңызды монографиялық еңбек жазды.
Н. Назарбаев өзінің парламентаризм туралы саяси жэне ғылыми көзқарасын,
еліміздің егемен мемлекет ретінде дамуының алғашқы жылдарының қайшылықты да
күрделі саяси тәжірибесі "Ғасырлар тоғысында" атты белгілі еңбегінде өте
түжырымды да, нақты, қызықты да тартымды қорытындылаған. Ол өз еңбегінде
"Депутаттардың көпшілігі жаңа жағдайларда парламент қызметінің атымен
жаңарғанын, өтпелі кезең мен мемлекеттілікті қалыптастыру
жағдайында оның өте өрелі сипат алғанын аңғарып үлгермей жатыр. Ол,
әлеуметтік жэне ұлттық мүдделерді үйлестіре отырып,
жалпыхалықтық, мемлекеттік мүддеге айналдыру, сөйтіп, күллі
халықтың еркін білдіру"екендігіне ерекше назар аударды.
Еліміз Парламентінің қызметін алғашқылардың бірі болып Ж. Жүнісова
зерттеп, өз еңбектерінде Қазақстандағы 1990 және 1993 жылдардағы алғашқы
парламенттік процестерді қысқаша қамтып, 1993, 1995 жылдардағы
Конституциялардың парламенттік институтқа енгізген өзгерістерінің жалпы
сипаттамасын берді. Осы мезетте жарық көрген саяси зерттеулер ішінде
Д.Назарбаеваның Саяси жүйе атты монографиясы парламентаризм қалыптасуының
тарихи-әдістемелік, ТМД елдерінде кәсіби парламенттер қалыптасуын
салыстырмалы зерттеуімен құнды.[7]
Өтпелі кезеңдегі Қазақстан қоғамы саяси жүйесінің жаңа қоғамдық
қатынастарға икемделуі, еліміздің әлеуметтік-саяси жүйесіндегі
институционалдық және құрылымдық өзгерістердің ерекшелігін сол кезеңдегі
қоғамдық қатынастардың қажеттіктері мен табиғаты деңгейлерінде осы күрделі
де тың проблемаларды еліміздің саяси ғылымында алғашқылардың бірі болып өз
зерттеулерінде түбегейлі жүзеге асырған И. Тасмағамбетовтың , А. Бижановтың
, Б. Аяғанның еңбектері маңызды. Бүл еңбектер, әсіресе, қоғам дамуындағы
әлеуметтік-экономикалық, рухани мәселелерді ең алдымен сол кезеңдегі қоғам
дамуындағы өткір саяси процестермен тығыз байланыста және жас мемлекетіміз
қалыптасуының қажеттеріне және уақыт талабына байланысты жан-жақты әрі
жедел зерттеулерімен назар аударады.
Ерекше назар аудартын мәселе - Н. Назарбаевтың еліміздің саяси
жүйесіндегі парламент пен парламентаризмнің орнына көзқарасы белгілі бір
эволюциядан өтіп, ол өз еңбектері мен сөздерінде парламентті Қазақстандағы
мемлекеттік биліктің маңызды бір тармағы, өзінің бүкіл саясатының басты
тіректерінің бірі, ал парламентаризмді демократиялық жүйенің аса маңызды
институты және ажырамас бөлігі ретінде теориялық, саяси-практикалық жағынан
жан-жақты негіздеуі. Елімізде Парламент пен парламентаризмнің
қалыптасуындағы Н.Назарбаевтың орны мен рөлі жұмыстың екінші бөлімінде
арнайы қарастырылады.
Дипломдық жұмыста көзделген ғылыми мақсатқа жету үшін Қазақстан және
алыс-жақын шет ел зерттеушілерінің конституциялық теория мен мемлекет
институттары, билік тармақтары қызметінің ерекшеліктері мен функциялары,
саяси жүйе мен оның құрамдас бөлімдері, демократия, мемлекеттік билік пен
басқарудағы парламенттің орны және парламентаризм табиғаты, оның
институционалдық қалыптасуы туралы еңбектерге кеңінен сүйеніп, бүл
жұмыстардың теориялық қорытындылары мен практикалық ұсыныстарын ғылыми
талғаммен қарап, зерделеп, қазақстандық парламентаризмді талдауға, оның
тарихи-саяси, конституциялық, заңнамалық негіздері мен өзіндік қалыптасу
ерекшеліктерін еске ала отырып, олардың теориялық-методологиялық
қорытындыларына сүйенудің, орнымен, үйлесімді пайдаланудың маңызы зор
болды. Олардың ішінде, әсіресе, ресейлік зерттеушілер М.В. Баглай, И.В.
Гранкин, А.Д. Керимов, А.А. Мишин, М.А. Могунова, Н.А. Сахаров, Г.Н.
Селезнев, И.П. Рыбкин, Р.М. Романов, В.Е. Чиркиндердің зерттеулері
конституциялық теория, биліктердің ажыратылуы негізінде мемлекеттік билік
жүйесіндегі парламенттің орны, әсіресе, ХХ-ХХІ ғасырлар түйіндісінде -
қазіргі заманғы парламенттер мен парламентаризмнің қалыптасуы ерекшеліктері
мен үрдістерін әлемдік саяси және мемлекеттану ілімдеріндегі жаңа
парадигмалар тұрғысынан зерттеулерімен құнды. Бұрынғы КСРО-ның құрамында
болған Ресейде де, Қазақстанда да парламентаризм принциптері мен идеялары
қабылданбады. Оларды теориялық тұрғыдан теріске шығару ісіне елдің беделді
ғылыми күштері жұмылдырылып, ондаған еңбектер жарық көрді. Осылайша ғылыми
әдебиетте парламентаризм идеялары теориялық тұрғыдан негізсіз деп
дәлелденіп, саяси тұрғыдан танылмай, социалистік демократия идеяларына жат,
қайшылықты, зиянды құбылыс деп есептеп, насихаттық-идеологиялық жаппай
қыспаққа алынды. Осындай теориялық-идеологиялық ахуал ол кездегі бір
мемлекеттің, бір саяси жүйенің құрамындағы Қазақстан мен Ресейге ортақ еді.
Демек, бір саяси, мемлекеттік және идеологиялық жүйеден демократия мен
парламентаризм жолына Қазақстанмен бір тарихи уақытта, ортақ әлеуметтік-
саяси проблемалармен енген Ресей ғалымдарының осы елдегі кеңестен кейінгі
даму кезеңіндегі парламент қызметі мен парламентаризм процестері туралы
бүгінде қалыптасып үлгерген сындарлы идеялар осының айғағы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті:
- Парламент және парламентаризм туралы қазіргі заманғы теориялық
көзқарастар эволюциясына және олардың еліміздің төл саяси жүйесінде
қызмет жасау табиғатына талдау жасау;
- Қазақстан парламентаризмінің, демократиялық институт ретіндегі құқықтық-
саяси мәртебесін анықтау, оның құрылымы мен қызметіндегі қазіргі даму
сатысындағы бүкіл қоғамдық қатынастардың талаптары мен даму
заңдылықтарының бейнеленуі мен қамтылыуының деңгейін көрсету;
- Парламентаризмның негізгі функциясын, олардың қызмет жасау
ерекшеліктерін зерделеу;
- Парламентаризмнің заң шығару қызметінің елдегі саяси, әлеуметтік-
экономикалық реформалардың заңнамалық, ұйымдық-құқықтық базасын
қалыптастыру жөніндегі сан-салалы қызметіне саясаттану теориялары
тұрғысынан талдау жасап, бұл процестердегі палаталар аппаратының рөлін
көрсетуге ұмтылу.
Дипломдық жұмыстың міндеті болып төмендегілер табылады:
- Парламентаризмнің заң шығару процесі арқылы саяси жүйенің басқа
институттары қызметіне ықпалын, олардың өзара байланыстарының
нысандарын, мазмұны мен ерекшеліктерін жан-жақты ашу;
- Парламенттің заң шығарушылық қызметінің мемлекет дамуының
перспективалық проблемалары: демократиялық процестерді тереңдетіп,
дамытудағы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет орнатудағы, ақпараттық
кеңістікті нығайтудағы еліміздің саяси элитасын қалыптастырудағы орны
мен рөлін көрсету;
- Парламент қызметіндегі қайшылықтарды ашу, оның даму
перспективаларын болжамдап және оның бүкіл жұмысын жетілдіру жөнінен
нақты ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін еліміздегі және
алыс-жақын шет елдердегі саясаттану теориясы саласындағы кейінгі жылдардағы
соны зерттеулер құрады. Дипломдық жұмыста еліміздегі және шетелдегі
саясаттану теориясындағы жүйелілік-құрылымдық теорияның қағидалары,
институционалдық талдау принциптері және тарихи-салыстырмалы әдістер
қолданылды. Зерттеу барысында жалпы әлемдік ғылыми әдебиеттегі (саясаттану,
мемлекеттік билік теорияларындағы) парламентаризм, конституционализм
теориялары, билік тармақтарының ажыратылуы, құқықтық мемлекеттегі
парламенттік нақты билік, әлеуметтік мемлекет туралы зерттеулерге кеңінен
арқа сүйедік. Сонымен бірге, зерттеуге мемлекеттік билік, өкілді билік,
билік тармақтарының ажыратылуы, парламент және парламентаризм туралы саяси-
ақыл ойда кең танымал Д. Локк, Ш. Монтескье, Ж. Руссо, Г. Гегель, К. Маркс,
Б.Н.Чичериннің және басқа да оқымыстылардың құнды теориялық ой
қорытындылары методикалық арқау болды.
Н. Назарбаевтың еліміздің саяси жүйесіндегі жаңа тұрпатты қос палаталы
кәсіби Парламенттің орны, құзіреті, өкілдіктері мен міндеттерінің
конституциялық-теориялық негіздері, оның қызметіне әр жыл сайынғы терең
талдаулары және тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік, демократиялық және
құқықтық дамуы туралы еңбектерінің әдістемелік, саяси-практикалық және
бағдарлық маңызы ерекше орында.
Зерттеудің негізгі объектісі. . Қазақстандық заң шығару процесі жэне оның
қоғамдық қатынастарды реттеудегі рөлі, оның өзге де мемлекеттік органдар
мен қоғам арасындағы қарым-қатынас орнату функциясының орындалу жағдайлары;
тарихи шеңберде отандық өкілдік демократия дәстүрлерінің қоғам дамуына әсер
етудегі рөлі, маңызы, даму динамикасы. Саяси сауаттылығы мен саяси
мәдениет деңгейін жетілдіру жағынан маңызды. Қазақстан Республикасы
Парламенті жайындағы жалпы ақпарат және оның жұмысын жетілдіру бойынша
әдістемелік нұсқаулар қоғам пайдасына асады деген үміттеміз.
Қазақстан парламентаризмнің еліміздің саяси жүйесінде қызмет жасауы мен
қалыптасуының ерекшеліктерін, даму эволюциясын саяси талдау.
Зерттеудің тақырыптық негізі. Қазақстандық парламентаризмнің тарихи даму
негіздемесі, қызметінің саяси-құқықтық аспектілері; Оның мемлекеттегі
жоғары өкілеттік орган ретіндегі рөлі мен қоғамдық қызметі, т.б.
Тақырыптың жаңашылдығы. 2007 жылы 19 ақпанда Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан Республикасы Парламенті палаталарының бірлескен отырысында
Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі -еркін демократиялық қоғамды
жедел дамыту жөнінде сөйлеген сөзінде елімізде жүргізілетін маңызды
реформалар барысы жария етілді. Мұндай мемлекет тарихындағы басты оқиғаға
қос палата депутаттарынан өзге Жоғарғы Сот пен Конституциялық Кеңестің
мүшелері, шетел елшіліктерінің өкілдері, Президент әкімшілігі мен Премьер-
Министр Кеңесінің жауапты қызметкерлері, саяси партиялардың жетекшілері,
ғалымдар, қоғамдық бірлестіктер мен бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері
қатысты. Конституцияға енгізілетін өзгерістер мен толықтырулар туралы
ұсыныстармен Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев таныстырды [8].
Қазақстанның саяси жүйесіндегі өкілдік демократия қағидаларын дұрыс іске
асыратын болсақ, болашақта Ата заңымыздың бірінші бабында көрсетілген
-зайырлы, демократиялық, азаматтық қоғам құра алатынымыз сөзсіз.
Дипломдық жұмыс құрылымы: кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I тарау. Парламентаризмді зерттеудің теориялық негіздері мен
ҚР Парламентінің жеке институт ретінде қалыптасу тарихы
1.1 Парламентаризмді зерттеудің теориялық негіздері.
Парламент сөзі француздың ″parler″ сөзінен шығып, ″сөйлеу″ деген
мағынаны береді. Саяси лексиконда парламент және парламентаризм сөздері
бірге қолданылады. Біз осы екі сөзді бір-бірінен ең алдымен ажыратып алсақ.
Парламенттің классикалық анықтамасы бойынша Парламент тұрғындардың
белсенді сайланбалы топтарының саяси және әлеуметтік өкілеттіктерін жүзеге
асыратын жоғарғы заң туғызушы орган. Қазіргі саяси ғылым Парламентті жалпы
мемлекеттік заң қабылдаушы, бюджетті бекітуші, үкімет бақылаушы орган деп
қабылдайды.
Ал, Парламентаризм түсінігі бойынша екі пікір бар. Біріншіден, бұл
мемлекеттік құрылым жүйесі, бұл тұрғыда парламент тек заң шығарушы орган
емес, атқарушы билікке бақылау жасаушы ретінде қарастырылады. Бұндай
көзқарасты парламент демократиялық үрдістің бір бөлшегі болып қалады.
Екінші жағынан Парламентаризмді мемлекеттік шешімге қатысушы халық
билігінің өкілдігі ретінде қарастыруға болады. Ғылыми ортада парламенттік
түрдегі демократиялық тәртіп деп те айтылады.
Бұл екі анықтамаға қарап біз, парламент пен парламентаризм ұғымдарының
арақашықтығын біле алмаймыз. Себеп, екуінде де, халық билігін жүзге
асыратын жоғарғы өкілетті орган болып қана айтылады. Бірақ, бір нәрсенің
басы ашық.
Демократиялық өркениет тәжірибесіне сүйенсек, парламентаризм үшін
мынандай айқын да міндетті шарттар бар.
Біріншіден, өзін "парламент" деп атаған кез-келген мекемені ол деп
қабылдауға болмайды. "Парламент" деп, ең алдымен, міндетті түрде
демократиялық құқықтар мен нормаларды, рәсімдерді сақтай отырып, бүкіл
халық тікелей сайлаған өкілдер енетін, демек, бүкіл халықтың мүддесін
білдіруші және қорғаушы коллегиялық органды айтады. Мұнымен бірге
депутаттар жоғарғы өкілетті органды парламенттік қызметтің әлемдік
демократиялық дәстүрлері мен стилінде қалыптасқан әдістері мен нысандарына
сәйкес міндетті түрде тұрақты негізінде жұмыс істеуі керек. Немесе
парламентшілер ақы төленетін, заңдармен реттелмеген басқа да бір
функцияларды орындаудан толық босатылып, бүкіл қызметін парламентте
шоғырландырып, заңдармен егжей-тегжейлі анықталған, белгілі бір әлеуметтік
мәртебесі бар өкілдіктерге ие болу керек. Біздің пікірімізше, тек осы
көрсетілген белгілер мен қасиеттерге ие жоғары өкілетті орган ғана
"Парламентаризм" деп аталған нағыз демократиялық үрдістегі саяси
құндылықтардың толыққанды іс-әрекетін қамтамасыз ете алады.
Екіншіден, парламентаризм деп, парламенттің елдің саяси жүйесіндегі
басқа мемлекеттік органдармен өзара сан-салалы жүйелі байланысында өзінің
негізгі конститутциялық функциялары мен қызметін жүзеге асыруға қажетті
орынға ие болған институтты айту керек. Әрине, бұл жерде, ең алдымен
парламенттің мемлекеттік ішкі және сыртқы саясатын жүзеге асыруға пәрменді
қатысу, заң шығару функциясының толыққандылығы, атқарушы билікке бақылау,
басқа да мемлекеттік органдарды құру бір деңгейлер мен шектерде қатысу
туралы болып отыр.
Үшіншіден, парламентаризм, оның қызметіндегі белгілі бір кемшіліктері
мен олқылықтарына қарамастан ел азаматтарының көпшілігі интелектуалдық және
мәдени деңгейінің кемелденіп толысу негізінде өздерінің саяси санасында оны
адамзаттың өркениет жолындағы басты жетістіктерінің бірі, өкілетті
демократияның принциптері мен құндылықтарының жиынтығы ретінде қабылдаған
жағдайда толыққанды бекітуі мүмкін. Тек осындай ақуалды ғана ол ұлттық
топыраққа ену, сіңісуі, жат жұрттық құбылыс ретінде емес, халықтың өзінің
саяси еркін білдіру нәтижесінде төл топырақта дүниеге келген құндылық
ретінде пәрменді мемлекеттік- халықтық орган болады. Осы және алыс-жақын
шет елдердегі ғылыми пікірге сүйене келе біз парламентаризмге мынандай
анықтама жасамақпыз.
Парламентаризм – парламенттің басқа органдармен өзара қатынасының
қалыптасқан, пәрменді жүйесі, мемлекеттік билік механизмінде оның орны мен
рөлін, тиісті мәртебесін қамтамасыз етуші өкілетті дипломатияның қызмет
жасауы мен ұйымдастырушының негізгі әдісі.
Парламентаризм мемлекеттік биліктің формасы емес, оны жүзеге асырудың
әдісі.
Өкілді демократияның түр-түрі бұл адамдардың саясатқа араласуы халық
өкілдігі – парламент арқылы жүзеге асуы. Парламентке жоғары заң шығарушылық
өкілдігі тән және Парламент мемлекеттің жоғарғы өкілетті билік органы болып
табылады. Парламент өкіметтен маусымдық есептерді алуға өкіметке
сенімсіздік білдіруге құқығы бар. Парламенттің классикалық моделіне толық
және ешкімге тәуелді емес заң шығарушылық қызметі жатады.
Сонымен, біз парламент пен парламентаризм түсініктерін анықтап алған
секілдіміз. Қысқаша айтсақ, парламентаризм парламенттің жұмыс істеу аясы.
Екінші сөзбен айтсақ парламент жоқ жерде парламентаризм өмір сүрмейді.
Енді біз парламенттің қалыптасу тарихына көз жүгіртсек. XI – XII
ғасырда Еуропа елдерінде алғашқы парламенттер өмірге келе бастады. 1076
жылы Францияның солтүстігіндегі Камбре қаласы коммуна шақырды. Францияның
оңтүстігінде сайлау консультанттары өмірге келді. Италияда да коммуналар
шақырылады, 1183 жылы Фридрих Барборасса Констанцкий әлемнің жаулап алынған
италияндық қалаларының коммуналарына еркіндік беруге мәжбүр болады. Осындай
коммуналарды басқару және өкілдік институттар құрылып қазіргі парламент
үлгілерін алып келді.
1066-68 жылдары Испанияда "Барселоналық дәстүрлер" атты жиында
каталондық кортестердің билігін заң шығарушу, атқарушы, сот билігі деп
бөлуі іске асқан. Хронология XI ғасырда Скандинавия, Исландия елдеріндегі
альтиктер мен тинктер туралы деректер береді. Бұларда өз кезегінде өкілетті
демократияның бір көріністері ретінде бағаланады.
Ал, "парламент" деген сөз ең алғаш Англияда XIII-XIV ғасырларда
пайдаланған. Мағынасының толық нұсқасы орта ғасырда бере алмаған.
Зерттеушілердің айтуы бойынша parlamentum сөзі алғашында барлық Еуропа
елдерінде латынның "жиналыс", "келіссөз","дидарласу" сөзінің мағынасымен
коллоквиум сөзімен теңестірілген. XII ғасырдың ортасында Англияда
мемлекеттік істер бойынша салтанатты жиын деген мағынада қолданылып келеді.
Парламенттердің "әкесі" деп аталатын ағылшын парламентіне толығырақ
тоқталсақ. XII ғасырдың соңында пайда бола бастаған ағылшын Парламенті әлі
күнге дейін өз жұмысын жалғастырып келеді. Ағылшын парламентінің қалыптасуы
мемлекеттік орталықтандыруының өсуімен және шаруалар толқуының өршуімен,
ірі феодалдармен (барондар) ұсақ және орта феодалдар (рыцарлар) арасындағы
тартыс күшеюімен байланысты өмірге келген. Қалалар өсіп, қалалық сословие
өкілдері еркін хартиясында бекітілген өз құқықтарын қорғауда, шетел
көпестерінің бәсекелестігінен, корольдік шенеуніктердің асыра
сілтеушілігінен сақтауды корольдік биліктен талап етеді. Осының барлығы
феодалдық мемлекеттің саясатын сословие өкілеттігінің элементтерін енгізуге
тура келеді.
1215 жылы король мен шіркеу, рыцарлықтар, барондар арасындағы
конститутция үшін болған шиеленіс саяси күрестің алғашқы кезеңі болып,
осының нәтижесінде еркіндіктің Ұлы хартиясы өмірге келді. Хартия үшін
қозғалысқа қатысқан әртүрлі әлеуметтік жіктер оппозицияның бұқаралық саси
әрекетінің үлгісін көрсетті. Қорытындысын рыцарлықтар мен қаланың орталық
жіктеріне қарағанда, қоғамның жоғары жігіне жататын рухани және діни
барондық топтар пайдаланады. Хартияның 61 бабы мемлекеттік олигархиялық
басқаруды 25 Англия баронына берді. Билікке келген ГенрихIII барондар
билігінен қорғану үшін хартияның барлық баптарын пайдаланып қалуға тырысты.
ГенрихIII саясатының нәтижесі күшті әрі жалғанбалы 1258-1267 жылғы
шиеленіске алып келді. Барондар барлық халықтың жіктерін өздеріне қосып
алып, ол азаматтық соғысқа жеткізді. Соғыс барысында рыцарлықты күшейтіп,
барондарды әлсірету саясаты король Эдуард I-дің рыцарлық және қала одағының
пайдасына шешілді. Осындай компромисс арқасында 1264-1265 жылдары алғаш
өкілді парламент құрылды.
Ағылшын парламентінің әлеуметтік құралы жоғары сословие өкілдерінен
тұрып, қарапайым халық шет қалды. Оның құрамына жоғарғы зиялы қауым,
барондар, рыцарлар, қалалық және жергілікті өзін-өзі басқару басшылары
енді.
Белгілі ғалым Е.В.Гутнова мынадай ой айтады: ″Бірліксіз және
бөлінбейтін ″ұлт″ XIII ғасырдың соңында қалыптасқан әртүрлі жік өкілдері
ағылшын парламентінің дәлірек айтсақ, өкілетті- сословие жиналысының
құрамына енді″.
Орта ғасыр парламенттерінің құрамдық және құрылымдары бірдей емес. Егер
Англияда XIII ғасырдан бастап лордтар тек қауымдар өкілдерінің өз палатасы
болса, Швецияда дворяндар, діни және қалалық сословиеден шаруалар өкілдері
де парламент құрамына енді. Кастилия, Арагон, Каталонияда сословие санына
байланысты кортестерде палаталар анықталады: бұлар-рухани, дворян, ұжым
палаталары. Барлық парламентте сословиелер жеке-жеке дауыс береді.
М.М.Ковалевский ″сословиялық монархия өкілдіктерінің бастауын азаматтар
өкілдерінің дворяндар мен рухани өкілдерге қосылуынан″ алады деп санайды.
XIV-XV ғасырда Еуропа шаруалары мен қаланың төменгі топ адамдары
бірігіп, жоғарғы топқа (дворяндар, рыцарьлар, шіркеу қызметкерлері т.б.)
қарсы күрес жүргізеді. Бұған қарсы билік иелері жоғарғы сословие
өкілдерімен қосылып, кері жұмыс істеді. Бұндай жағдайда парламент рөлі
төмендейді.
Тек Англияда ғана парламентаризм дами береді. Генрих VIII корольден
бастап, монархтар парламенттерге көңіл бөліп, олардың дамуына жағдай
жасауға ұмтылады. Парламентшілердің жеке қауіпсіздіктеріне мемлекет жағынан
кепілдік беріп, өздерінің саяси қызметтерін адал атқаруға шақырды. Ағылшын
парламенті 1640 жылға дейін болған Теодор, Стюарт секілді билеушілердің
кезінде дамыды. 1640 жылы Карл I өзінің жеке билігін орнатуға тырысады.
1648 жылы құрылған ″ұзақ парламент″ ұйымдасқан оппозиция құруға талпынады.
Ағылшын парламентінің тарихы туралы ұзақ әңгіме айтуға болады. Алайда,
бір нәрсенің басы ашық. Англия – парламент.
Ал, бірінші әлем парламенттерінің дамуы туралы әртүрлі пікірлер
айтылады. Әр парламенттің басқару тәртібіне орай, Парламенттерді
құрылымына, алып отырған орнына байланысты әртүрлі түрлерге бөлуге болады.
Биліктердің ажыратылу принципінің негізін қалушылар Ш. Монтескье мен
Дж. Локктың идеялары бойынша ажыратылу принципінің бастапқы талабы биліктің
буржуазия мен дворяндардың арасында бөлінуі болса, кейін, уақыт оза келе,
XX ғасырдың екінші жартысында ол демократиялық, құқықтық мемлекеттің дамуы
мен қалыптасуының басты да міндетті шарттарының бірі ретінде қабылданса,
қазіргі кезде- XXI ғасырдың басында оның құқықтық мазмұны мүлдем жаңа
реңктерге, сипаттарға ие болып отыр.
Классикалық анықтама бойынша, парламент – мемлекеттік билік жүйесіндегі
ең жоғарғы заң шығарушы өкілді орган. Бүгінгі ТМД мемлекеттеріне кіретін
елдердің барлығында парламенттің осы негізгі функциясы конституциялардан
орын тапқан. Ал алыс шетелдер – Франция, Италия және Канада
конституциясында парламенттің заң шығарушы орган екені нақты айтыла
қоймағанмен, басы ашық дүние – қай елдің парламенті болсын, ол ең бірінші
заң шығарушылық қызметпен айналысады. Парламенттің басқа билік
тармақтарынан айырмашылығы да осы негізгі функциясында. Осы жерде
Дж.Локктың пікірін келтіре кетейік: Заң шығарушы билік қажетінше жоғары
тұруға тиіс және қоғамның қандай да бір мүшелері немесе бөліктері
нысанындағы қалған биліктердің барлығы содан туындайды және оған бағынысты
болады Заң шығарушы органның мемлекеттік өкімет органдары жүйесінде мұндай
артықшылықпен пайдаланудың өзіндік себептері болады.
Өкілетті жиналыс пен атқарушы билік арасындағы қарым-қатынас негізінде
парламенттерді былай жіктеуге болады: 1. Басым парламент. 2. Тәуелсіз
парламент. 3. Шектеулі афтономиялық парламент. 4. Тәуелді парламент. 5.
Толығымен тәуелді парламент. 6. Тар парламент.
Ғалымдардың парламентаризмнің аса маңызды белгісі- халықтың ең жоғарғы
өкілдікті органы парламенттің заң жүйесінде ғана емес, сонымен бірге іс
жүзіндегі де үстемдігі деген пікірін ешқандай да теріске шығара алмайсыз.
В.И. Ленин XIX ғасырдағы буржуазиялық парламентаризмге тән кемшіліктердің
бірі- парламенттер мен оны сайлаған халықтың арасында байланыстың болмауы,
депутаттардың өз сайлаушылардың алдында ешқандай жауапкершілігі жоқтығы деп
атап көрсеткен еді. "Парламенттік құрылыс бар жердің бәрінде- деп жазды ол,-
демократиялық өкілдік бар және ол мақұлданған, бірақ бұл өкілдік құқына
шек қойылған, өйткені, халық екі жылда бір рет қана дауыс беруге құқылы, ал
көбінесе оның даусы арқылы өткендер оның өзін езуге көмектесетін адамдар
болып шығады, оларды орнынан түсіру, оларға тыйым салу шараларын қолдану
жөніндегі құқықтар халықта жоқ". Бұл тәртіп көп елдерде бүгін де сақталып,
ал демократия жолына енді түскен елдерде де күрт енгізіліп келеді.
Американдық мемлекеттанушы ғалым Н. Орнстин былай деп жазады: "Заң шығарушы
органның ең бірінші және басты міндеті- өкілдік, яғни әуел бастан-ақ
халықпен тікелей тығыз байланыстылық... Көпшілік заң шығарушы органдардың
тағы бір басты сипатты ерекшелігі: бір жағынан, олар бүкіл қоғамның
мүддесін қамтитын заңдарды әзірлеп, оларды қоғамның бірлескен мүдделерін
еске ала отырып қабылдайды; екінші жағынан, жекелеген заң шығарушылар
өздерінің сайлау округтарының мүддесін де білдіруге тиіс".
Парламентаризм бүгін де Африканың, Азияның, Латын Америкасының көптеген
дамушы елдерінің мемлекеттік, саяси жүйесіне тән емес. Бұның себептерін
А.И. Черкасов дамушы елдердегі көкейтесті проблемаларды тез және тиімді
шешу үшін халықты ұлттық басшылықтың төңірегіне топтастыру қажеттігімен,
мемлекеттік және партиялық аппараттық, ұлттық буржуазияның әлсіздігінен
ұлттық мәселелердің шиеленісіп, тап күресінің асқынуымен байланысты деп
түсіндіреді."Бұл елдердің көпшілігі,- деп жазады ол,- буржуазиялық
парламенттің жетілмеген, мешел органдарын жойып, жаңа өкілетті органдар
қалыптастырады". Іс жүзінде бұл елдерде мемлекет басшысының жеке дара
үстемдігі режимі орнатылды. Билеуші партияның лидері мемлекет басшысы
болады. Азия, Африка және Латын Америкасының көптеген елдерінде бұл
режимдердің қызметі демократиялық құқықтар мен бостандықтарды шектеумен,
басқа партияларды мемлекет басқарудан шеттеумен, яғни авторитарлық саяси
табиғатымен сипатталады.
Қазіргі заманғы "парламенттің үстемдігі" доктринасына баға бере келе
ресейлік ғалым Н.С. Крылов " оны жоғарғы заң шығарушы органның және оған
заң түрінде бағыныстағы атқарушы биліктің өмір сүруі деп емес, қайта
парламентте басымдыққа ие атқарушы биліктің өмір сүруі деп түсіну қажет"
деп есептейді.
Басқарудың парламенттік пошымындағы елеулі өзгерістер француз оқымыстысы
Ж.Бюрдоның мынадай қорытынды жасауына негіз болды: парламенттік монархиялар
мен республикаларды төрт түрлі типке бөлуге болады. Оның біріншісіне
парламенттің егеменді билігімен ерекшеленетін, сондықтан да "таза
парламентаризмге жататын" монистік парламентаризм; екіншісіне іс жүзінде
биліктің қос орталығы болып, парламент пен үкіметті қамтитын дуалистік
парламентаризм; үшіншісіне парламенттің үстемдігі жағдайындағы парламенттік
басқару жатады. Ал ерекше, төртінші типіне кабинеттік басқару жатқызылады,
бұл жағдайда билік жүйесінде үкіметтің билігі басымдықта болып, үстемдік
парламенттен үкіметке ауысады. Әрине, мұндай жіктеумен келісу қиын.
Өйткені, мемлекеттік билік тәжірибесінде қазіргі заманда бұлардың ешқайсысы
да таза күйінде кездеспейді. Мысалы, монистік парламентаризм мен
парламенттік басқарудың бір-бірінен түбегейлі айырмашылығы ғылыми
әдебиетте, әзірше, нақты ажыратылып, жіліктелініп, толық сараланбаған.
Сондай-ақ парламенттің егемендігі, парламенттің үстемдігі деген
түсініктердің ара жігі де саралай ашылмаған.
Кейбір заңгерлердің айтуынша "парламентаризм" мен "биліктердің
ажыратылуы" табиғаты жағынан көп мәселелерді үйлесімді ұғады. Мысалы осы
саланың беделді маманы В.Е. Чиркин биліктің үш тармағы туралы дәстүрлі
пікірлер қазіргі заманғы құқықтық практика мен конституциялық норма
жасаппаздыққа сай келе бермейтініне, ендеше "билік тармақтарының бөліну
доктринасының" да таза күйіне еш елде кездеспейтініне назар аударады. Өмір
олардың арасындағы, батыс елдеріндегі әдеттегі, дәстүрлі тепе- теңдікке өз
өзгерістерін енгізді. Осыдан барып басты елдегі кейбір конституционалист-
ғалымдар билік тармақтарының ажыратылуы түсінігінен бас тартып, оны
мемлекеттің үш функциясы ұғымымен ауыстыруға талап жасап жүр. Ғалымдардың
парламентаризмнің аса маңызды белгісі- халықтың ең жоғарғы өкілдікті органы
парламенттің заң жүйесінде ғана емес, сонымен бірге іс жүзіндегі де
үстемдігі деген пікірін ешқандай да теріске шығара алмайсыз.
Қазіргі замандағы көптеген мемлекеттерде парламент ролінің
шектелгендігіне қарамастан, ғылым парламентаризм идеяларын зерттеп, талдап,
насихаттауда. Тіпті Европа елдеріндегідей парламентті мемлекет басшысының
таратуы, үкіметтің парламенттік жауапкершілігі тәрізді дәстүрлі,
классикалық парламентаризм үрдістері американдық саяси жүйеде жоқ болса да,
С.А.Егоров пен М.А.Никифоров АҚЩ-тың конгресі атты мақалалар жинағында
конгрестің президент пен федералдық атқару билігіне бақылау жасау
өкілеттігіне сүйене отырып, АҚШ-тың өзінде де парламентаризм бар деп
есептейді.
Әрине, мұндай жалпылама, кең пікірлер аясында, парламентаризмнің
мәнін, табиғатын ашу, оның өзіндік принциптерін дәл көрсету қиын
болғанымен, мейлінше қажетті шаруа. Ғалымдар ол жөнінде әртүрлі пікірлер
айтады. Скандинавия елдеріндегі парламентаризм табиғатын зерттеуші ресейлік
ғалым М.А. Могунова швед ғалымдары фон Сюдов, фон Бейта және Вернеялардың
парламентаризм президенттік билікке қарағанда неғұрлым жеткен билік деген
көзқарасын қолдайды.
1.2 Қазақ тарихындағы парламентаризм бастаулары мен алғышарттары,
қалыптасуы.
Парламентаризмді кең мағынада қарастыратын болсақ, қоғам өмірінде
барлығына бірдей міндетті халық өкілдігіне негізделген мемлекет идеясы мен
тәжірибелік функциясын жүзеге асыру болып табылады. Парламентаризм әлемнің
даму тарихында XIII ғасырдан белгілі. Ағылшын парламенті белгілі бір үш
бөліктен тұрады: король, лордтар палатасы және қауымдар палатасы алдындағы
жауапты кабинет болған. Кезінде бұл жүйені парламенттегі король деп
атаған. XVII ғасырда париждік парламент -сословиелік-өкілдік және соттық-
әкімшілік мекеме болған. Оның құзіреттеріне мирасқорлық ережелерді
қадағалау, король эдиктілері мен ордонанстарын бекіту, т.с.с. корольдіктің
қалыпты заңдарын талаптарға сай өзгерту қызметін атқарган. Карл Шмидтің
пікірінше Ренесанстың гуманистік ағымдары адамзат қоғамының сана сезімін
толық өзгертіп, діни нышандар биліктен ығыстырылды. Антропоцентристік қоғам
қалыптасты. Құдай бұрынғыша әлем орталығы бола алмады. Конституциялық
негіздегі мемлекеттер пайда болды. Азаматтық қоғам қалыптасып, оның негізгі
субъектісі құдай емес, халық (ұлт, азаматтар) болып табылды. Мемлекет
ұйымына интеграцияланудың бірден-бір құралы - ұлт, ал ортақ идеялары
конституцияда түйісті. Конституция міндетті түрде азаматтар еркіндіктері
мен бостандықтарының кепіліне айналды. Конституцияның бар болуы аз, онда
көрсетілген еркіндік идеялары, құқықтары мен міндет-нышандары өмір сүріп
отырған орта мен қоғам талаптарына сай, айқын бейнеленуі еркіндік идеясының
игерілгендігін дәлелдейді. Жоғарыда көрсетілген жағдайлар іске асырылған
тұста, халық билігі, яғни демократия үстем ете бастайды. Көпшіліктің
азшылыққа ықпалы іске асырылады [9].
Саяси жүйе теориясының пайда болуы американ саясаттанушысы Давид Истонның
есімімен тығыз байланысты (ХХғ. 50ж.). Ол саяси жүйенің қызмет ету
тетіктерін былай сипаттайды. Саяси жүйе сыртқы ортамен кіріс, шығыс
принциптері арқылы байланысады [10]. Кірістің екі түрі бар: талап және
қолдау. Талапты халықтың билік органдарына қоғамдағы құндылықтардың, қазына
мен қаржының, қоғамдық қордың әділетті, дұрыс немесе әділетсіз, бұрыс
бөлінуі туралы пікірі, билік органдарына үндеуі деуге болады. Ол қоғамда
белгілі бір қажеттіліктің, мұқтаждықтың бар екенін білдіреді жэне әртүрлі
болады. Мысалы, еңбекақыны көтеру, жұмыс күнін қысқарту, элеуметтік салаға
қаржыны көбейту, т.с.с. Мұндай талаптар көбейіп, оларға билік органдары
назар аудармаса, саяси жүйе әлсірейді.
Қолдау коғам мүшелерінің саяси жүйеге ниеттестігін, адалдығын, саяси
институттарға сенетіндігін білдіреді. Ол үстемдік етіп отырған саяси жүйені
күшейтеді. Қолдауға, мысалы, салықты дер кезінде төлеу, әскерлік міндетті
атқару, ұлтжандылық білдіру, сайлауға белсенді қатысу,заңды бұлжытпай
орындау, т.б. жатады. Халықтың әр түрлі жіктерінен түскен талаптарға саяси
жүйе қандай типке жатуына байланысты әр түрлі қарайды. Мысалы,
антидемократиялық, тоталитарлық саяси жүйе адамдардың талап-тілектеріне
билікке көрсетілген наразылық ретінде қарайды. Сондықтан олардың әділдігіне
сенімсіздік білдіріп, әртүрлі айла-тәсілдермен басып-жаншуға тырысады.
Демократиялық, конституциялық саяси жүйе халықтың мұқтаждығына, тілек-
талаптарына жауап беруді, оларды мүмкіндігінше қанағаттандыруды өз қызметін
атқару деп түсінеді.
Шығыс - саяси жүйе жұмысының нәтижесі. Онда саяси жүйе түскен талап-
тілектерге сәйкес саяси шешімдер қабылдайды, оларды жүзеге асыру жоспары
қарастырылады. Оны халықтың талап-тілектеріне жауап деп түсінуге болады.
Мысалы, шығысқа қабылданып жатқан заңдарды, атқарушы биліктің қаулыларын,
соттардың шешімдерін және т.б. жатқызуға болады. Саяси жүйе орасан зор
әлеуметтік мәлімет, хабарламаларды қарастырып, оларды нақтылы шешімдерге
айналдырады. Олар жаңа талаптарды тудыруы мүмкін. Сөйтіп кіріс пен
шығыс әрдайым әсер етіп отырады. Саяси өмірдегі бұндай кері байланыс
қабылданған шешімдердің дұрыстығын тексеру, оларды түзету, қателерді жою,
қолдауды ұйымдастыру үшін үлкен маңызы бар. Кері байланыстың бұрын таңдаған
бағыттан бас тартып, басқа бағдар алуға, жаңа мақсат қойып, оған жету жолын
таңдауға да мәні зор. Егер билік басындағылар қоғам мүшелерінің талаптарын
тыңдамаса, оның шешімдері қолдау таппайды. Егер талаптар шамадан тыс көп
болмаса жэне кіріс пен шығыстың әрекеттері дер кезінде өзара
үйлестіріліп отырса, саяси жүйе тиянақты қызмет атқарады.
Сол сар даланың ұлы ғұламасы, бабамыз Әбу Насыр әл-Фараби Әлеуметтік-
этникалық көзқарастар еңбегінде: Ең жоғарғы даму шегіне жету үшін адамдар
бірігіп, қауымдасуы тиіс, - деп жазды. Бабамыз қоғамды үшке бөледі:
біріншісі - ұлы бірлестік, яғни барлық халықтардың бірлігі. Екіншісі - орта
билік, яғни бір халықтың бірлігі. Үшіншісі ең төменгі бірлік немесе қала
мемлекет. Бұл толық қоғам болып саналады.
Адамдар әртүрлі белгілерімен қауымдасады. Айталық өмір сүру қажеттілігі:
табиғаттың тылсым күштерімен арпалыс, оны жеңу, игеру, үйлесу, қоян-қолтық
араласу; табиғаттан бірлескен күшпен қажет нәрсені алу, жаудан қорғану, оны
жеңу; рухани жағынан қанаттану; өнерді, білімді, ғылымды игеру, т.с.с.
[11].
Көшпелілер тарихын зерттеп, пайымдауда келесі бір методологиялық әлсіздік -
мемлекет туралы айтылған немесе жазылған пікірлерде қоғамның билік жүргізу
жүйесін, оның әр түрлі атрибуттарын (мәселен, қазына, сот, прокуратура,
әскер, т.с.с.) зерттеу жэне реттеу басым да, ал мемлекеттің ұйымдастырушы
жүйе екендігі естен шығарылады. Сондықтан далалық өркениеттің құрамдас
бөлігі болып табылатын ХҮ-ХУШғ.ғ. Қазақ хандығынан басқа, яғни
отырықшыларға тән атрибуттарды таба алмағаннан кейін көшпелілерде мемлекет
жоқ жэне болуы мүмкін емес дейтін пайымнан әрі аса алмаған. Ал
көшпелілер қоғамының ерекшелігі туралы айтатын болсақ:
экзистенция государственности кочевников в
многовековой
межцивилизационной динамике, обращенной во внутрь. Такое государство,
образующее начало не всегда совпадает с публично-политической властью, т.е.
традиционной характеристикой аппарата принуждения [12]. Егер біз
мемлекеттілікті саяси-құқықтық, әлеуметтік және мәдениет пен рухани
бастаулардың кешені ретінде түсінсек, онда оның мағынасы өте бұлдырлау
болып көрінеді. Сондықтан бұл құбылысты күрделі жүйе ретінде қоғам деп
атап, біртүтас этномэдени жэне күрделі организм ретінде қабылдау керек.
Өткенге көз жіберсек, көшпелі дала дүниесінде өзіндік өмір тәжірибесін
байытқан, ұлы дәстүрлер мен салт-сананы дамытқан. Соның бірі - еуропалық
тілмен айтқанда, демократия. Қазақ табиғатына аударсақ, демократия
дегеніміз - әркімнің қауымдағы орнын таба біл, қабілетіне сай сұрыпта,
барлық адамды тең көр, өзіңді өзің басқар деп мағыналаймыз.
1) Қазақстан тарихындағы парламентаризм бастаулары ХХғ. басында
қалыптасты. Дегенмен, жоғарыда айтылғанай, өкілдік демократияның дәстүрлері
ертеден-ақ қалыптасқандығы белгілі. ХҮІІ-ХУШғ.ғ. Қазақ хандығы күрделі
иерархиялық, әлеуметтік-саяси басқару жүйесін қалыптастырды. Өз бойына
далалық өркениет дәстүрлерін, феодалдық монархия мен аристократиялық
республика элементтерін үштастырды. Бұл мәселені тарихшы Л.Н.Гумилев жақсы
зерттеген. Ол қазақ хандарын герман императорлары, араб халифтары мен
қытайдың Аспан ұлдарымен тең келерліктей, егемен билеушілермен тең
дәрежелеген. Алтын орда ыдырағаннан кейін қазақтар өзінің бұрынғы ата-
бабаларының салт-дәстүрлеріне қайта оралған, оны республикалық құрылым деп
анықтаған [13].
Осылайша, Тәуке хан ордасында неғұрлым құдіретті билерді жақындатып,
мемлекет билігіне қосқан, оларға хан өкілдігінің бір бөлігін беріп қойған.
Ол, әсіресе, қазақтың үш жүзінің билері Төле бимен, Қазыбек бимен және
Әйтеке бимен қатты санасқан. Тәукенің ішкі саясаты бір орталықтан
басқаратын хан билігін нығайта түсті.
Абай өзінің Ғақлия сөздерінің үшіншісінде былай деп жазған : Бұл билік
деген қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы
Қасым ханның Қасқа жолы, Есім ханның Ескі жолы, Тәуке ханның
Күлтөбенің басында күнде кеңес болғанда, Жеті жарғысын білмек керек. Ол
ескі сөздердің қайсысы дүрыс, заман өзгергендікпенен ескіріп, бұл заманға
келіспейтұғын болса, оның орнын татымды, толық билік шығарып, төлеу саларға
жарарлық кісі болса керек еді, ондай кісі аз. Яки тіпті жоқ [14].
Хандық өкімет тәртібі барған сайын уақыт санына төзбей өлкенің өндіргіш
күштеріне зиян келтірген өзара ішкі қырқыстарды тоқтатуға дәрмені жетпеді.
XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында Қазақстаннның саяси құрылымына
тән ішкі бытыраңқылық экономикалық алғышарттардың болмауынан сақтап қалды.
Қазақ қоғамының экономикалық әлсіреуі мен сол кездегі тарихи процестер
саясатта өз көрінісін тапты және байырғы мемлекеттік аппараттың мазмұны мен
формасын анықтап берді. Хандық биліктің қызметі жан-жақты жетілдіруге аса
мұқтаж еді. Биліктің төменгі, жоғарғы сатыларындағы байланыс вассалитет
(сатылап бағыну) түрғысында болды [15]. Жергілікті басқарушылықтың өз
бетімен әрекет жүргізуінің сақталуы жағдайында орталық басқару аппаратының
дамуына жол ашылмады. Бұл кезеңде бірнеше руларды біріктіретін сұлтандық
басқарма еркін әрекет етті. Ресей өкіметі хандық билікті әлсіретуге мүдделі
болды. Мысалы, Орта жүздегі хандық билікті әлсірету мақсатында Уәли ханмен
қатар 1815жылы Барақтың тұқымы Бөкейді тағайындаған. Бұл әрекет негізінен
патшалық үкіметтің Орта жүзде өзіне қажетті саясатты жүргізу үшін жасаған
қулығы еді. Хандық өкіметтің ішінде осындай бірнеше кішігірім биліктің
болуы, патшалық өкіметтің өзіне тікелей тәуелді жергілікті, беделді
сүлтандар мен билермен байланыс жасауына мүмкіндік берді. Біреулерге
қамқорлық жасап, екіншілерге қымбат заттар сыйлап, патшалық өкімет қазақ
қоғамы ішінде өз беделін нығайтып алды. Осындай саясат біртіндеп хандық
билікті жойып, сұлтандар мен ірі билер билігін мойындауға мәжбүр етті.
Назар аударатын бір жәй қазақ хандарын XVIII ғасырдың өзінде-ақ патша
өкіметі тағайындап, олардың жұмысы патша чиновниктерінің тікелей бақылауына
алынған болатын. Сол кезеңдегі деректердің бірінде былай деп жазылды: Жаңа
ханды сайлау уақытша тоқтатылсын..., қандай жағдайда болмасын, сұлтандар
мен старшиндарға рұқсатсыз жэне нұсқаусыз жаңа хан сайлауға жол бермеу
керек [16].
Орыс өкіметі қазақтардың өздеріне толық тәуелді болуын, өркендемеуін, білім
алмауын қалады. 1822 жылы 22 маусымда қабылданған Сібір қазақтары туралы
Ереже бойынша Орта жүздің территориясы округтарға, болыстарға және
ауылдарға бөлінді. 1822 жылы Ереженің жарияланғанының артынша Сібір өкімет
орындары округтерді ашу ісіне кірісті. Ереже бойынша барлығы 8 осындай
округтер ашылуы тиіс болды. 1824 жылы Қарқаралы жэне Құсмұрын округтері
ашылды.
Билер ежелден қазақ халқының интелектуалдық және билеуші элитасы болды.
Алайда Шыңғыс хан үрпақтары билігі тұсында билер институты өз мәнісін жоя
бастаған. Дегенмен, билер қолында сот билігі сақталып, басқару жүйесінде
алдыңғы қатарлы билік күшіне ие болды. Алқа билер ережелерді
талдап, шешімдер қабылдап, шешімдерді орындаудың әдіс-тәсілдері мен
түрлерін анықтап, барлық билікті өз қолында шоғырланлырды.
Ресей патшалық үстемдігінің орнауына дейін, билерді ешкім жоғарыдан
тағайындамаған, халықтың өзі сайлаған. Д'Айренің пікірінше: Билер
жетістігі - табиғи ақылгөйлік, ерекше жан дүниесінің болуы болып табылады
[17]. Оның пікірін Л.Ф.Баллюзек те қолдаған: Би - халық жылнамасы, заңгер,
әрі заң шығарушы [18].
Тәуке хан Жарғысы қабылданғаннан кейін, қоғам дамуымен қатар, экономикалық,
саяси, элеуметтік қатынастардың күрделену жағдайында билер жергілікті
түрғыда заңдар қабылдай бастаған. Қазіргі таңда соттық тэжірибеде мұндай
әрекеттер құқық өзегі болып келді. Мысалы, 1995ж. 30-тамызда қабылданған
Ата заңымыздың 4-бабында, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының
қабылданған қаулылары әрекет етуші кұқыққа жатқызылады. Билер институты әрі
заң шығарушы, әрі сот билігін қатарымен атқарған. Билер қызметі халық
жадында аңыз-әңгіме, шешендік сөз, мақал-мәтел ретінде сақталған. Билер
тілі афоризмдер, өлеңдер, мысалдар мен аналогияларға аса бай. Билермен
қатар қазақ қоғамында жырау институты болған. Жыраулар қазақ хандарының
идеологтары мен ақылшылары қызметін атқарған. Олар халық ауыз әдебиетін
байытып, әйгілі туындылардың авторларына айналған. Әйгілі зерттеуші
М.Мағауиннің пайымдауынша, қазақ халқының өмірінде жыраулар маңызды роль
атқарған: Асан қайғы, Доспамбет, Шалкиіз, Ақтамберді, Бұхар жырау, т.б.
Жырау дегеніміз - қазақ поэзиясының ежелгі түрі. Жырау сөзінің өзі жар
- өлең, тақпақ, яғни шығармашы мағынасын білдіреді [19]. Көшпелі өмір
жағдайында жыраулар қоғамдық қызметті де атқарған. Жыраулар ақын болып қана
қоймай, тайпа, ұлыс, тайпа одағының көсемі де болған. Ел басына күн
туғанда, соғыс жағдайында, әйгілі құрылтай жиналғанда өз аталастары алдында
сөз сөйлеп, шешендік сөздер мен өлеңдер арқылы халық санасына ықпал еткен.
Ойшыл жырау қоғамның өзекті мәселелерін қозғаған. Сонымен бірге жыраулар
билеуші хандар қызметіне, саяси шешіміне ықпал еткен, кеңес беріп, шындықты
айтып, керек кезде сын пікір айтқан [20]. Жоғарыда келтірілген патшалық
Ресейдің жүргізген саясатымен қатар қоғам өмірін модернизациялау саясаты да
жүргізілді. Аталған реформалар қазақ халқының Ресей империясының әкімшілік,
соттық, әлеуметтік, қаржылық, шаруашылық жүйесіне толық енуін қамтамасыз
етті. Қалай да болмасын модернизация өз алдына унификация элементтерін ала
келді. Жалпы өркениеттілік дәрежесінің өсуі, әлемдік мәдениетке тартылу
процесі қоғам ішінде азаматтық және ұлттық сананың өсуіне алып келді жэне
де ұлтаралық қатынастардың жаңа түрін жаратты. ¥лттық қозғалыстар - XVIII
ғасырдың өзінде-ақ басталған Еуропа мен бүкіл әлемді қамтыған
фундаментальді экономикалық, саяси, мәдени жаңарудың жемісі еді.
Жұмылдырушы фактор ретінде индустрияландыру, урбанизациялану, сауатсыздықты
жою, мектептік білім беру жүйесін тарату, т.с.с. патша үкіметінің қазақ
даласында жүргізілген саясатын жатқызуға болады.
Халықтық демократияны білдіру нысаны ретіндегі өкілді билік қазақстандық
қоғамға ежелден тән. Ол қалыптасқан саяси жүйеге байланысты өзгеріп
отырды.
Қазіргі Қазақстан Парламенті бір палаталы өкілді органның – алғаш рет
Қазақ КСР-інің 1937 жылғы Конституциясы, ал содан кейін Қазақ КСР-інің
1978 жылғы Конституциясы мен Қазақстан Республикасының 1993 жылғы
Конституциясы негізінде құрылған Жоғарғы Кеңестің орнына келді.
Жоғарғы Кеңес өзі жұмыс істеген кезде он үш рет сайланды. Қазақ КСР Жоғарғы
Кеңесінің алғашқы сайлауы 1938 жылғы 24 маусымда өткізілді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz