Педагогикалық қараусыз балаларды оқыту мен тәрбиелеу
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Педагогикалық қараусыз балаларды оқыту мен тәрбиелеу
Орындаған:
Педагогика-Психология
мамандығының студенті Баймуканов Бауыржан
Көкшетау 2014ж.
Жоспар
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...3
Анықтамалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..4
Қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
І-тарау. Педагогикалық қараусыз балалар – қоғамның көкейкесті
проблемасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1.Педагогикалық қараусыз балалар, қаңғыбастық
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2. Педагогикалық қараусыздықтың пайда болу себептері мен
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3. Педагогикалық қараусыз балалар мәселесінінің тууы және өрбу
тарихы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.4. Оқу-тәрбие процесінде қиын жасөспірімдерді тәрбиелеу жолдарын
жүйелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ-тарау. Қараусыз қалған балалар педагогикалық жұмыстың объектісі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1. Педагогикалық қараусыз қалған балалармен әлеуметтік жұмыс
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2. Қиын оқушылардың өзін-өзі тану процесіне және адамгершілікке
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3. Тәжірибелік эксперименттік жұмыстар
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57 Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...59
Қосмша ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 63
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі стандарттарға, тұжырымдамаларға,
бағдарламаларға сілтеме жасалған:
[1] Назарбаев Н.А. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттің
саясаттың басты мақсаты. Қр Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтің қазақстан
халқына жолдауы. – Астана: Елорда, 2008-64 бет.
Анықтамалар
Отбасы-өзін-өзі сақтап, жалғастыру және әрбір мүшесінің өзін-өзі таныту
мақсатында біріккен әлеуметтік, педагогикалық адамдар тобы.
Отбасы тәрбиесі-нақты отбасы жағдайында ата-ананың басқа туыстарының
ықпалы арқылы берілетін тәрбие білім беру жүйесі.
Отбасы-кішігірім әлеуметтік адамдар тобы, бір-бірімен некелік, туыстық
байланыс арқылы бірігіп және бір-бірінің алдына моральдық, материалдық,
тұрмыстық жауапкершілігі бар.(педагогикалық энциклопедия сөздігінен)
Отбасы тәрбиесі-туысқандық қарым-қатынастар мен тұрмыс жайттары балаға
үздіксіз ықпал етуші тәрбиелік күші (Қазақша энциклопедия сөздігі).
Отбасының функциясы – барлық мүшелерінің қажеттіліктерін
қанағаттандырумен байланысты болатын отбасының өмірлік әрекетінің сферасы.
Білім берудегі психологиялық қызмет- психологияның ғылыми, қолданбалы,
тәжірибелік, ұйымдастырушылық тәрізді төрт тұрғысынан қамтитын кіріктірмелі
құбылыс.
Психологиялық қызмет міндеттері- педагогикалық ұжымды, ата-аналарды
әлемдік деңгейдегі педагогика, психология ғылымдарының жаңа
жетістіктерімен, олардың іс-тәжірибеде қолданылуы, нәтижелері туралы,
баланың психикалық жағынан өзгерістерді анықтай білу, олардың жас және
дара ерекшеліктері туралы біліммен қаруландыру
Психологиялық ағарту - педагогикалық ұжымның, оқушылардың және ата-
аналардың психологиялық біліммен алғашқы танысуы.
Психологиялық алдын-алу — баланың психикалық және
тұлғалық дамуындағы болуы мүмкін келеңсіздіктердің алдын-
алуға бағытталған жұмыстар.
Психологиялық түзету - балалық шақтағы тұлғаның
қалыптасу үрдісіне және оның жеке ерекшеліктерін сақтап қалуға педагог-
психологтардың, дефектологтардың, логопедтердің, дәрігерлердің, әлеуметтік
педагогтардың және басқа да мамандардың біріккен іс-әрекеті
негізінде белсенді әсер ету.
Психологиялық диагностика - оқушыларды, тәрбиеленушілерді терең
психологиялық-педагогикалық зерттеу, тұлғаның жеке ерекшеліктері мен
икемділіктерін, оқыту және тәрбиелеу үрдісіндегі баланың потенциалдық
мүмкіндіктерін, кәсіби өз-өзін анықтауын, сонымен қатар оқуындағы,
дамуындағы, әлеуметтік бейімделуіндегі ауытқулардың себептері мен
механизмдерін анықтау болып табылады
Белгілер мен қысқартулар
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР БМЖБМС – Қазақстан Республикасы білім берудің міндетті жалпы білім
мемлекеттік стандарты
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
США – Сайдененые Штаты Америки
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміз егемендік алып, дербес мемлекет
ретіндегі даму қоғамның болашақ ұрпақтарын ұлттық дербес ерекшеліктерімен
тәрбиелеуді қажет болады. Тәуелсіз қазақ елі үшін бүгінгі күні ұрпақтың
дені сау, жүйкесі таза саналы болғаны абзал болып табылады. Ұлдың батыр,
қыздың әдепті болып қалыптасуы осыларға байланысты болып табылады. Болашақ
ұрпақтың тәрбиелі, мәдениетті, білімді болуы ең алдымен ата анадан, отбасы
ошақ қасынан басталады. Отбасы-адам қоғамының ең негізгі және өте ертеде
пайда болған алғашқы бірлестік болады. Бұл адам әулиетін дамыту, бала
әкеліп, өсіру отбасы мүшелерінің тіршілігіне қажетті жағдай жасауға тиіс.
Отбасы берекесі, ондағы ахуал оның мүшелерінің барлығына әрдайым әсер
етеді. Сондықтан да ата-бабаларымыз отбасын құруда әдеп сақтап,берекесін
кетірмеуге өте ұқыптылықпен қараған. Қоғамда педагог-психолоктармен
көптеген мәселелермен қақтығысуға тура келеді, яғни қазіргі қоғамымыздағы
басты мәселелердің бірі болып есептелетін жағдай ол қараусыз балалармен,
панасыздармен, үйсіз-күйсіз қалғандармен педагогикалық және әлеуметтік
жұмыс.
Халықтық тәрбие-адамгершіліктің негізін қалайтын, оны негізгі
қасиет ретінде қалыптастыратын өзіндік орны бар тәрбие бастауы екені
баршаға аян. Халқымыз адамгершілік-ізгілік қасиеттерді басқа да адам
баласына тән қасиеттермен ұштастыра білген.Оның ішінде әдемілікті сезіну,
сұлулыққа сүйсіну сияқты эстетикалық талғам мен тәрбиені іске асыру
халықтық педогогиканың негізгі буыны болып саналған деп есептеледі.
Сондықтан қазіргі кезде білім беру ісі еді, жеке тұлғаны жан-жақты
жетілдіріп, танымдық іс-әрекеті мен ой-санасын дамытып, қалыптастыруда
білім берудің ұлттық, педогогикалық, психиологоиялық негізін айқындау-басты
мәселе болып табылады. Қазіргі қоғамда болып жатқан әлеуметтік,
экономиялық, экологиялық, саяси, мәдени өзгерістер оқу-тәрбие үрдісін
ұлттық сипатта ұйымдастыруды талап етеді. Бұл қазіргі күнгі-өмір талабынан
туындап отыр.
Қазіргі жаңа технологиялар дамыған заманда өзіміздің ұлттық
болмысымызды жоғалтпаймыз десек, оқу-тәрбие үрдісінде қолданылатын
бағдарламалар, оқулықтар, дидактикалық материалдар, ұлттық психиологиялық
ерекшеліктер ескеріле отырылып, жасалуы керек деп есептеймін.
Зерттеу мақсаты - өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуде мектеп пен
отбасының тәрбиелік ықпалын үйлестірудің маңызын айқындау.Қазақ халқы
өзінің ұрпағына тәрбие беруде күнделікті айналысатын іс-әрекеттін,
жүргізетін шаруашылығын, кәсібін ұлттық психиологиялық арнада
ұйымдастырумен қатар рухани өмірін адамгершілік-эстетикалық тәрбиесімен
ұштастыра білген. Бала тәрбиесі-баршаға ортақ. Десек те, ата-ана
тәрбиесінен кейінгі жас ұрпақ бойында жақсы қасиет, адамдық құндылық,
талғам мен талантты жетілдіру-тәрбиеші мен мұғалімнің басты міндеті.
Сондықтанда оқыту мен тәрбиелеуді бір-бірінен бөлінбейтін біртұтас
процесс ретінде қарастыруымыз керек. Тәрбиені оқытудан бөліп алып, сынып
сағатына ысыра беруге болмайды. ...Адамға ең бірінші білім емес, рухани
тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім-адамзаттың қас жауы, ол
келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі,-деген әл-Фарабидің сөзі сабақты
ұйымдастыруда негізгі ұстаным болуы керек. Сонда ғана оқушының жан дүниесін
түсініп, сезіміне жол таба аламыз.
Зерттеу міндеттері:
1. Жеке тұлғаның рухани адамгершілігін дамыту; ұлттық мінез – құлқына тән
негізгі қасиеттерді-елжандылықты, мейрімділікті, кеңпейлділікті,
шыншылдықты, әдептілікті, т.б. балалардың, яғни тәрбиесі қиын
оқушылардың бойына сіңіру.
2. Ата-аналар және жалпы мектептің тәрбие беру қуатын күшейту
жұмыстары
3. Тәрбие беру мақсатын іске асыру барысында педагогтар арасында
ауызбірлік пен ынтымақтастық және әрекет, талап бірлігінің қажеттігі.
Қиын баланы тәрбиелегенде ұстаздар арасындағы бірлігі.
Адамгершілік құндылықтарға бай және жоғары сезімтал сыртқы қандай сұлу
болса, іші де сондай көркем жеткіншек ертеңгі күні ел қамын жейтін ел ағасы
болатынын бала бойына сіңіру сабақ процессі болсын, өзге де педогогикалық
іс-шаралар өткізу кезінде болсын, бір сәт те ұмытылмауы керек. Ал енді осы
көзге көрінбейтін, өте нәзік сезімді, аса құнды қасиеттерді жүректен-
жүрекке үзбей жеткізу тек шебер тәлімгердің, ұлағатты ұстаздың ғана қолынан
келеді.
Демек, бүгінгі күнгі мұғалімнің басты мақсаты-өзіндік адамгершілік
құндылықтарын бала бойында дарыта отырып, оның жүрек түкпіріндегі рухани
қазынасын жарыққа шығару, әрбір баланы жеке тұлға ретінде жетілдіру үшін
оның бойындағы бар құндылықтарын дамыту қажет.
Келер ұрпақтың бойына дарытып, өн бойынан көргіміз келетін адамзаттық
асыл қасиеттердің жиынтығын алдымен мұғалім өз бойынан табуы тиіс, оларды
шәкіртімен қарым-қатынаста шынайы түрде іске асырмай, мұғалім-ата-ана,
қоғам, тіпті болашақ алдындағы жауапты ісін өз дәрежесінде атқара алуы
мүмкін емес деп есептеймін. Өйткені мұғалімнің сабақты ұйымдастырар
алдындағы жауапты ісіне деген құштарлығын оятатын, бойындағы бар қабілетін
мүмкіндігін жарыққа алып шығатын күш-осы рухани-адамгершілік құндылықтар
мен талғам-таланты.
Оқыту мен тәрбиелеудің біртұтастығын, сонымен қатар баланың
шығармашылық қабілетін шындауда, соған барар жолда адамгершілік-эстетикалық
құндылықтардың маңыздылығын айқындауға апарар жол көп.
Зерттеу пәні - мектеп пен отбасының бірлескен жұмыстары. Солардың
негізгісі ретінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қиял-
қабілеттерін, бүкіл адамзаттық ізгі қасиеттерін, эстетикалық сезімін,
талғамы мен көзқарасын мәдениетін, ой-өрісін кеңейтіп, ана тілінде сөйлеп,
сөз өнеріне, айнала-қоғам және өзін қоршаған орта өміріндегі әсемдік пен
сұлулықты сезініп, бойына сіңіре білуге тәрбиелеуде ауыз әдебиеті жанрлары
орасан зор рөл атқарады. Олай дейтініміз көркем шығарманың қайнар бұлағы-
халықта. Балаларды адамгершілікке, әдемілікке тәрбиелеуде көркем шығарманың
маңызы зор.
Балалардың ой-санасын дамытуға, мінез-құлқын қалыптастыруға,
дүниетанымын кеңейтуге көркем әдебиет шығармаларындағы кейіпкерлердің өмірі
мен іс-әрекеттері үлкен әсер етеді. Әсіресе, бастауыш сыныптардың балалары
өздерінің жас шамаларына қарай ертегі, аңыз-әңгімелерді, батырлар туралы
шығармаларды сүйсініп оқиды. Ондағы басты кейіпкерлердің іс-әрекеттеріне
еліктейді, тәтті қиялдарға беріледі, өзінше қорытынды жасауға тырысады.
Бастауыш сыныптың қазіргі оқып жатқан ана тілі оқулығы көркем
шығармаларымен тығыз байланысты. Ана тілі, дүниетану сабақтарында көркем
шығармаларды өтілетін материалдармен сабақтастырып байланыстыруға болады.
Сөйлеу, тіл байлығын-дамыту, сөздік қорын молайту, ой- өрісін кеңейту,
оқушылардың оқу белсенділігін арттыру көздеседі.
Сол себептен, дипломдық жұмыстың тақырыбын Педагогикалық қараусыз
балаларды оқыту мен тәрбиелеу деп алдық.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, 2(екі) тарау,қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан құралады.
І-тарау. Педагогикалық қараусыз балалар – қоғамның көкейкесті проблемасы
1.1.Педагогикалық қараусыз балалар, қаңғыбастық түсінігі
Жастар ортасындағы теріс мінез-құлық қалыптарының кеңінен тараған
түрлеріне қараусыздық пен қаңғыбастық жатады деп есептеледі. Бірінші
түсінік жастар ортасындағы жасы кіші – балалар және жасөспірімдерге
қолданылады, екіншісі олардан ересектеу жастағы жастар тобына қолдaнылады.
Қaрaусыздық, қараусыз өткен балалық – кең тараған, күрделі қоғамдық
апат. Қараусыз қалғандар – педагогикaлық бақылау мен қaмқорлықтан шет
қалған, қоғамдық өмірлері дeнсаулықтарына зиянды жағдайларда өмiр сүретiн
жасөспірімдер. Қараусыз қалғандар деп ата-анасынан (немесе қамқоршыларынан)
және үйлерінен айырылғандарды ғана есептемеу керек. Егер ата-аналары
(немесе қамқоршылары) балаларды тамақ бермей, қатал ұстап, өзі үлгі
көрсетіп қылмыс жасауға итермелесе, мұндай ата-аналардың балалары да
қараусыз қалған болып есептеледі.
Әлеуметтік құбылыс ретіндегі қаңғыбастық жастардың өкілдерін ғана емес,
олардан да ересек адамдарды қамтиды. Ол тұлғалардың белгілі-бір тұрағынсыз
еліміздің аймағында, болмаса жергілікті жерден, қаладан тыс жерлерде ұзақ
уақыт бойы қаңғырып жүруімен сипатталады. Қаңғыбастық қоғамдағы әлеуметтік-
экономикалық әл-ауқатсыздықтың көрсеткіші болып табылады.
Ұзақ уақыт бойы қаңғыбастық қылмыстық тәртіп жүзінде азаматтардың
қоғамдық пайдалы еңбектен бас тартуы, паразиттік өмір салтын сүру,
әлеуметтік жалқаулық белгілері ретінде қуаланған болатын. 1995 жылы
Қазақстанның Қылмыстық кодексінің 201-1 бабы бойынша қаңғыбастық өмір
кешетін тұлғаларды еңбекпен түзету жұмыстарымен жазалау немесе бір-екі
жылға бас бостандығынан айыру сияқты жазаларға тарту алынып тасталды,
өйткені ол Республиканың Конституциясында көрсетілген еңбек пен тұрақты
орнын ауыстыруға бостандық беру кепілдігіне қайшы келді.
Жазаны алып тастау, әрине, проблеманы алып тастамайды. ТМД елдерінің
барлығында, соның ішінде Қазақстанда қараусыздық пен қаңғыбастық өткір, әрі
аумақты проблема болып, әлеуметтік қызметтер жағынан аса басты назар
аударуды қажет етіп отыр.
Бұл құбылыстың таралуын түсіндіру мүмкін емес, ол туралы статистика да
жүргізілмеген: олар жайлы кейбір зерттеулерге, жанама көрсеткіштерге
(қылмыс жасаған қараусыз қалғандар мен бомждардың саны) қарап қана айта
алады. Мысалы, Ресейде әлеуметтік-экономикалық проблемалардың РАН
институтының есептеуінше қараусыз қалғандар саны 4 миллиондай адам.
Қазақстандағы бұл құбылыстың аумағы туралы мынадай жанама мәліметтер
келтіруге болады: Семей қаласында (республикадағы осы көрсеткіші аса
қолайсыз емес қала) жасөспірімдердің уақытша бөлу, бейімдеу және
реабилитациялау Орталығын әр күн сайын 20-дан астам қараусыз қалған балалар
– кірлеген, жүдеген, педикулезбен, басқа да тері ауруларымен ауыратын
балалар баспана қылады екен. 2000 жылы 6 ай ішінде Алматы қаласының
жасөспірімдердің уақытша бөлу, бейімдеу және реабилитациялау Орталығына
1000 бала әкелініп, тапсырылған, олардың 231 Алматы қаласының тұрғыны, 489
– Қазақстанның алыс және жақын аймақтарынан келген, 257 – ТМД елдерінен
(Ресей, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан) келсе, олардың 75-і 3-тен 7-жас
аралығында, 8-ден 13-ке дейін – 496 бала, 223- 14-тен 16-ға дейін, 205 – 16-
дан 18-ге дейінгі балалар болып шыққан.
РАН тұрғындардың әлеуметтік-экономикалық проблемаларының институтының
жүргізген зерттеулері мынадай қараусыз қалған адамның типтік портретін
жасаған: бұл жасы 8-ден 15 жас аралығындағы жасөспірім, әдетте қалалық
тұрғын (ауылда адамдар бір-біріне жанашырлықпен қарап, көмектесіп тұрады),
олардың 83 % ұл балалар, бірақ соңғы уақыттары қыз балалар көбейіп келеді,
57 % - үлгерімі нашар балалар, кейбірі бірнеше жыл бір сыныпта отыр,
көпшілік қараусыз қалғандардың отбасы бар, 8 % отбасы толық, 24 – толық
емес, 16 % ата-аналарымен, әжелерімен, аталарымен тұрады, қалғандары
балалар үйінен қашып кеткен.
Осы зерттеулерден байқағанымыздай, 1996-2000 жылдары пайда болған
қараусыз қалғандар үрдісінің шамамен 70 % топтарға біріккен, оларды ересек
жасөспірімдер, тіпті ересек адамдар басқарады. Мұның еш жақсылығы жоқ:
топта олар өздерін топта жазаланбайтындай сезінеді, агрессивті және
ашуланшақ болып келеді, дегенмен оларға онда өмір сүру оңай, ақша таба
алады, өздерін қауіпсіз сезінеді, егер қауіп төне қалса бір-біріне
көмектесе алады. Қоғамдағы индивидуализм идеясының кеңінен тарауы
жасөспірімдер үшін де өз ізін қалдырды, сол себепті қазір мұндай топтар
азайған. Одан басқа да себептер бар: оқығысы келетін оқушылар саны екі
есеге азайған, бұл балалар аса еңбектенбей-ақ ақша тауып, өмір сүруге
болатыны түсінген. 1996 жылғы қараусыз қалғандарды сұрағанда, оларда әлі
де болса, қоғамның көмектесетініне кішкентай да болса үміттері бар екені
анықталған. Қазіргі қараусыз қалғандар қатал, өзгелерге сенімсіздеу,
ештеңеге сенбейді: ешқандай көмек керек жоқ деген балалар тобының саны екі
есеге өсті, ешкім оларға көмектесе алмайды деген балалар саны 17 % - дан 56
% - ға дейін өсті.[1]
Қараусыздық пен қаңғыбастық – баланың, жасөспірімнің, жас адамның жеке
драмасы емес, ол әлеуметтік апат, әлеуметтік қауіп, ол мыналардан көрінеді:
– алғашқы қоғамдық ырғақтан (оқу, еңбек) үлкен адамдар тобы
қысқартылады, қоғамның еңбек және білім беру әлеуеті азаяды: себебі
қараусыз қалғандар мүлдем оқымайды, бомждардың көпшілігінің білімі
орта және арнаулы-орта;
– қылмыс үшін және қосымша криминалдық факторға қолайлы орта
қалыптасады: мамандардың ойынша, 85 % қараусыз қалғандар мен 35 %
бомждар суық қаруға ие, олар көптеген төбелес, ұрлық, тонау, ауыр
қылмыстардың қатысушылары;
– әлеуметтік түпте жатқан өкілдердің антисанитариялық жағдайларда
өмір сүруінен олар көбіне әртүрлі аурулардың құрбандары, әрі
тасушылары болып келеді: мемлекет қаңғыбастықтың санитарлық-гигиеналық
аспектілерімен айналысуға мәжбүр болып отыр.
1.2. Педагогикалық қараусыздықтың пайда болу себептері мен факторлары
Қараусыз қалған және бомждарға айналған жас адамдарға әлеуметтік көмек
көрсетуді ұйымдастырмас бұрын, қараусыздықты болдырмай, қаңғыбастықты
барынша шектеу үшін олардың пайда болуын макро және микросоциалдық
деңгейде себептерін білу өте маңызды.
Әлеуметтік-экономикалық себептерге ұзақ уақыт бойы еңбек салтын бұзатын
және адамдардың бұзылуына әкеп соғатын мынадай факторлар жатады:
экономикалық дағдарыс, жұмыссыздық, аштық, эпидемиялар, әскери жанжалдар
немесе табиғи катаклизмалар әсерінен болатын үдемелі миграциялық процестер.
Әлеуметтік-экономикалық себептердің салдары болып есептелетін әлеуметтік-
психологиялық себептер ең алдымен отбасындағы дағдарыспен, айырылысулардың
көбеюімен, ата-анасының бірінен айырылу, отбасындағы көңіл-күйдің ширығуы,
балаларға қатал қарау, денесіне жарақат салардай жазалау, кейде ересектер
тарапынан сексуалдық зорлаулармен байланысты. Сонымен қатар, жиі кездесетін
факторларға маскүнемдік пен алқаштық, токсикомания, нашақорлық жатады.
Қаралып отырған құбылыстардың, соның ішінде қараусыздықтың психологиялық
себебіне жасөспірімдер арасында психофизикалық аномалияның, асоциалдық
мінез-құлық белгілерінің, кері қылықтарға бейімділік, қылмыстық романтикаға
қызығушылық сияқты құбылыстардың өсуін жатқызуға болады. Кейбір ғалымдар
оларды генетикалық бейімделуден болған дейді. Болашақ ұрпақтың 3-4 %
осыларға жатады деген де пікір бар. Шындығында осы себептер өзара
байланысты, бір-бірін толықтырып, айқындап тұрады.
Қоғамның дамуының өтпелі кезеңінде, әлеуметтік-экономикалық өмірдің
тұрақсыздығы жағдайында, реформаларды жүзеге асыру кезі халықтың негізгі
бөлігі үшін ауыр болады, балалардың, жасөспірімдердің өміріне теріс әсер
етіп, қараусыздықты тудыратын қосымша факторлар іске қосылады. Ондай
факторларға мыналарды жатқызуға болады:
– халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі, отбасындағы балаларды асырау
жағдайының нашарлауы;
– нарықтық қатынастар мен мемлекеттің бюджеттік арнайы ақша бөлуінің
қысқаруына байланысты балалар мен жасөспірімдердің демалыстары мен бос
уақыттарын өткізуді (спорт мектептері, юннаттар станциясы және т.б.)
қамтамасыз ететін инфра құрылымның таратылуы;
– үлкендердің еңбек ақыларын кешіктіруге, жұмыссыздыққа және т.б.
жағдайлар әсерінен психоэмоционалды күштің өсуі, өз кезегінде жас ұрпаққа
тікелей әсер етпей қоймайды;
– балалармен отбасында және интернаттық мекемелерде олардың тағдырларына
жауапкершіліктің төмендеуіне байланысты қатал қарауының кеңінен тарауы,
мемлекет пен қоғам тарапынан олардан алшақтықтың тереңдеуі;
– білім беру мен мәдениет салаларының коммерциялануы.
Барлық осы факторлар қандай да бір дәрежеде ТМД елдерінде, соның ішінде
Қазақстанда да орын алған. Жоғарыда көрсетілген факторлардың қалай болса да
отбасына келіп тірелетінін байқау қиын емес, себебі осы отбасы
қараусыздыққа жіберудің механизмі рөлін орындайды (ерікті түрде не
еріксіз түрде).
Қараусыз қалғандардың негізгі психофизикалық қасиеттері үйсіз өмірде
қалыптасады, мазмұны көшедегі қатал күрес пен үлкендердің тәрбиелік көмегі
мен қалыпты балалардың ортасының болмауынан қалыптасты. Қараусыз
қалғандарды өзін-өзі сақтау инстинкті өте жоғары дамыған, оны өзімен жасты
балалар мен жасөспірімдерден байқай алмайсыз. Эмоционалды қозушылық жақсы
байқалады, оны көбіне жасанды қоздырғыштар – алкогол, есірткі, тұрмыстық
химия заттарын қолдану арқылы күшейтіп отырады. Жыныстық өмірдің сезімтал
элементтері қалыпты жастық физиологиялық нормадан бұрын жетіледі де, ол
тәртіпсіз жыныстық қатынастарға бару, жезөкшелікке әкеп соғады.
Авантюристікке деген ұмтылыс байқалады, ол тәртіпсіздік пен еңбектегі
тұрақсыздықтың қалыптасуына әсер етеді. Тіршілік үшін күрес деструктивтік
бағыттылықтың агрессивті қасиеттерін қалыптастырады.
Үйсіз өмірдің салдарынан психикалық және физикалық денсаулық пен дамудың
жағдайын бұзады. Көптеген қараусыз қалғандарда асқазан-ішек трактасының
жұмысының бұзылуы, бронх - өкпе жүйесінің бұзылуы, аллергиялық аурулар,
венериялық аурулар жиі кездеседі.
Үлкен өзгеріске қараусыз қалғандардың жеке басы ұшырайды. Мамандардың
айтуынша, қараусыз қалып 3-4 ай өмір сүру – десоциализацияның
табалдырығында тұру деген сөз. Жас қараусыз қалғандарда әлеуметтік
нормативтілік деңгейі төмен, әлеуметтік қажеттіліктер шеңбері шектеулі,
негізгі қызығушылықтары: ішімдік, құмар ойындар, қоғамда қабылданған
негізгі нормаларға ашық қарсы келу.
Мұндай орталарда жабайы дене күші, басқалардан үстем болу және басқалары
жоғары бағаланады.
Қараусыз қалғандар мен бомждарға кез-келген маргинальдық (лат. –
жиекте, жол жағасында тұру) тұлғаларға тән психо - әлеуметтік қасиеттер
тән: ертеңгі күніне деген сенімсіздік, өмірлік маңызы бар мақсаттарды жауып
тастау; агрессивтілік пен бұйығу арасындағы ауытқулар, ақылмен ойлауға емес
көңіл-күйге және түрткі болған ойға беріліп әрекет етуге бейімділік;
басқару объектісі болуға қабілеттілік, өзгерістерге күдікпен қарау, өз
жағдайының нашарлауынан, мәртебесінен айырылып қалудан қорқып, агрессивті
қорғануға қабілеттілік.
1.3. Педагогикалық қараусыз балалар мәселесінінің тууы және өрбу
тарихы
Әр мәселені шешу үшін менің ойымша ең әуелі оның түпкі
тарихына көз жүгірту керек.
Мінез-құлқындағы қиындық және қиын балалар 1920-30 жылдары
пайда бола бастады. Бастапқыда ғылым саласында емес, күнделікті
өмірде қолданып жүрді. Біраз уақыт ұмытылып, 1950-60 жылдардың
басында қайтадан қолданысқа енді. Қазір бұл терминдер ғылыми
сөздігімізде нақты орын алып отыр.
Ең алғаш осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген [1] П.П
Бельский (1917-1924) болды, ол өз мінез-құлқы шамасынан ауытқыған,
кәмелетке жасы толмаған балаларды қарастырды. П.П Бельский өзінің
30 жыл уақытын заң бұзушы балалар мен жасөспірімдердің ішкі әлемін
зерттеуге арнады. Бірақ оның теориялық позициясы жеткіліксіз болды.
Ол А.И Петражицскийдің теориясына сүйенді.
А.С Макаренко қиын балалар мен жасөспірімдерге арналған
еңбектері (Педагогикалыќ дастан 1987 жыл, Москва) педагогиканың алтын
қорына енді.
[3] П.О Эфрусен мінез құлықтағы қиындық табиғатын жүйке
жүйесіндегі ерекшеліктер; қозушылық, көңіл күйдің аумалы
төкпелігімен,
жұмысқа қабілеттілігінің нашарлауымен түсіндіруге әрекет жасады,
сонымен бірге ол психологиялық себептерді физиологиямен ұштастырды.
Оның зерттеуінің құндылығы мынада, ол кейбір жекелік ерекшеліктерді
талдауға, соның ішінде оқушылардың өзін-өзі қалыптастыру әрекетін
анықтауға көп септігін тигізеді.
Қиын балалардың жекелік ерекшеліктерін өмір жағдайымен,
тәрбиемен өзара әрекеттестігін есепке алып, кешенді құрама түрінде
зерттеп, іске асырған [4] П.П Блонский (1936ж) болды. Оның
зерттеуінің мақсаты-қиын балалар өмірін анықтау. П.П Блонский қиын
балалардың мінез-құлық тарихын мектеп, отбасы арқылы ашып көрсетті.
Ол қиын балаларға мұғалімнің қатынасы арқылы қиын оқушы терминін
нақтылауды жөн көрді. Ол балаларға былайша мінездеме берді:
Объективті көзқараспен қарағанда қиын оқушы- мынадай, ол мұғалім
жұмысының жемісті емес екендігіне байланысты. Субъективті көзқараспен
қарағанда қиын оқушы- мынадай, онымен мұғалімге жұмыс істеу өте
қиын, мұғаліммен көп жұмыс істеуді талап ететен оқушы. Іс
бүлдіруші оқушыларға толық мінездеме бере отырып, П.П Блонский өз
жұмысында мектепті, сыныпты ұйымдастыруға баса көңіл бөледі.
Блонскийдің пікірі бойынша қайта тәрбиелеудің нағыз тура жолы,
тәртіп бұзушыларды мәдениетсіз ортадан мәдениетті балалар ұжымына
біртіндеп әкелу болып табылады.
Көп жылдық оқу мен бақылау негізінде [5] И.А Невский
қиындықпен тәрбиеленетін балалардың пайда болуын, балалармен
отбасында, мектепте жүргізілетін оқу- тәрбие жұмыстарының
жеткіліксіздігінен, кемеліне жетпеген педагогикалық практика
нәтижесінен деп түсіндірді. Ары қарай ол өз ойын былай көрсетті:
Бұл қыңыр құбылыспен күресу бағытының шешімі мұғалімдердің тиімді
әдістерді меңгеру қабілетіне қарай емес, сол әдістерді дұрыс
қолданып, дұрыс игеруіне негізделеді. Ал бұл негіз ең біріншіден
педагогтің жеке қасиетіне, қабілетіне,
оқушымен қарым-қатынасына, олардың әрекеттерін дұрыс
ұйымдастырылуына қарай құрылады.
Баланың психикасы көп факторлы, әлеуметтік өмір жағдайына ,
қоғам дамуына тәуелді екенін қарастырады.
Ғылымдардың бірқатары баланың дамуындағы кідіріске, қоғамға
бейімделудің қиындығына себепші болып отыратын қолайсыз әлеуметтік-
биологиялық факторларды анықтады.
Балалар мен жасөспірімдердің асоциалды мінез-құлық
мәселесімен бірқатар қазақстандық педагог зерттеушілер жұмыс істеді.
(Мысалы: В.І Баженов, Р.К Керимов, А. Жұмабаев, Л.В Лысенко, И.Ф
Назаров, т.б)
Бұл зерттеушілер қиын балалардың қиқарлық сияқты жағымсыз
қасиеттерінің қалыптасуына әлеуметтік-педагогикалық факторлардың әсер
ететіндігін зерттеді. Бастауыш мектеп оқушылары мен жасөспірімдердің
асоциалды мінез-құлықтарын, спорт, өзіндік және жеке жұмыстарды
ұйымдастыру, мектепке деген ықпалды күшейту, отбасындағы
белсенділікті арттыру, ұжымдағы әрекеттерге балаларды қатыстыру
арқылы жеңудің әр түрлі жолдарын көрсетті.
[6] В.В Трифонов зеттеулерінде қиын оқушы анықтамасы- бұл
күнделікті педагогикалық әсерге көне бермейтін, өзіне үнемі қосымша
уақыт бөліп қарауды, мұғалімнің ерік-жігерін, күшін, қажырлы
педагогикалық еңбегін қажетсінетін оқушы. Бұл шексіз (интегральное)
ұғым, ол жеке адамның өзгеру құбылысын жинақтаушы. Осы
категориядағы балалардың жалпы адамдық және өзге ешкімде
қайталанбайтын қасиеттері, әлеуметтік биологиялық факторлардың
ықпалымен қамтамасыз етілді.
Біраз зерттеушілер ([7] М.А Алемаскин, Л.М Зюбин, Д.В Колесов
т.б) қиын балалардың басым көпшілігі- бұлар мектеп бағдарламасын
дұрыс меңгере алмайтындар, сондықтан да оқушылар ұжымынан тысқары
шығып қалатын балалар, деп атап көрсетті. Ұжымдағы позициядан
қалыс қалу оларды теріс мінез-құлыққа айналасындағы адамдармен
әсіресе бірге оқитын құрбы-құрдастармен дұрыс қарым-қатынас жасауына
кедергі келтіреді.
[8] Л.С Выготский қиындықпен тәрбиеленумен күресудің нақты
жолын анықтап береді. Өзінің Қиын балалық шақтың педагогикалық
клиникасы және дамудың диагностикасы (1936ж) еңбегінде ол былай
жазады: Жеке адамның күйзелісімен күресу оның себептерін жоюмен
ғана емес, сонымен бірге адамды жөнге салудың белсенді жолымен
білім бірлігімен, дамуына жағдай жасау арқылы да нәтежеге жетуге
болады. Л.С Выготский жеке адам тәрбиесі психологиясының маңызды
бір мәселесі- аффектілі- қажеттік ортасымен сананың байланысын
көтереді.
Соғыстан кейінгі жылдарда қиындықпен тәрбиеленушілердің
әлеуметтік мәселелеріне үлкен көңіл бөлінеді, ал 1950-60 жылдар
басында олардың шығу себептерін, мінез-құлықтағы таңқаларлық
ауытқушылықтарды, жеке адам дамуының динамикасымен байланысын терең
зерттей бастады.
1950-70 жылдары зерттеушілер негізгі зейіндерін қиындықпен
тәрбиеленетін балалар мен жасөспірімдерге себепші болатын
әлеуметтік-психологиалық және психо-педагогикалық факторларға бөлді.
80. жылдары қиындықпен тәрбиелену мәселесі отандық ғылымда
жан-жақты зерттелгеніне куә боламыз.
Мінез-құлықтың ауытқушылығы (тәртіпсіздігі) мәселесіне ең
алғаш көңіл бөліп қараған Л.С Славин болды. Мұндай мінезге ол
аффектілі (жан-күйзелісі, қайғыру) психологиялық ерекшелігін алды
және бұл саладағы балаларды екі топқа бөлді. Бірінші топ
балалардың тәртіпсіздігінің себебі мінез-құлықтың дұрыс жағдайда
қалыптаспауы салдарынан, өте күшті эмоцианалды қайғыру және жан-
күйзелісінен болады. Екінші топ балалардың тәртіпсіздігінің
себебіне мінез-құлық ережелерімен санаспау, бұл ережелерді білмеу,
өзінің мінезін көп жағдайда меңгермеуді жатқызады.
Бастауыш мектеп оқушылардың мінез-құлқындағы қиындық
мәселесінен И.П Воронаева, И.В Козубская, В.Г Сенько т.б айналысты
Қазіргі уақытта мінез-құлықтың бұзылу себебі түбегейлі
түрде зерттелініп жаңа сипатқа ие болуда. Олай болса мінез-
құлықтағы қиындық бұл шексіз (интегративті) ұғым, педагогтік және
тәрбиелік әсерге қиындықпен көнетін, қайталанбайтын психалогиялық
ерекшелік.
1.4. Оқу-тәрбие процесінде қиын жасөспірімдерді тәрбиелеу жолдарын жүйелеу
Ұрпақ тәрбиесі қай заманның, қай қоғамның болсын көкейкесті
мәселелері болып келгендігі дәлелдеуді қажет етпейді. Қоғамды алаңдатып
отырған маңызды мәселелердің бірі – тәрбиесі қиын балалардың санының
көбеюі. Ғылыми деректерге қарағанда, тәрбиесі қиын балаларда байқалатын
белгілер: біріншіден, анамальды қажеттілік, екіншіден, тұрақты жаман
қасиеттердің жиынтығы, үшіншіден, ата-аналар- мен немесе мұғалімдермен
тұрақты егесу жағдайлары, төртіншіден, басқа адамның көмегінсіз өзін-өзі
түзетуге қабілетсіздігі [25, 60 б.].
ҚР-ның 2004 жылғы шілде айында қабылданған Кәмелетке жасы толмағандар
арасында заң бұзушылықтың алдын алу және балалар арасында қаңғыбастықты
болдырмау заңындағы мемлекеттік саясаттың мақсаты:
• кәмелетке жасы толмағандардың құқықтық санасын және мәдениетін
қалыптастыру жөніндегі мақсатты жұмысты қамтамасыз ету;
• кәмелетке жасы толмағандармен жеке профилактикалық жұмыс жургізу үшін
құқықтық негіздерді қалыптастыру;
• кәмелетке жасы толмағандар ата-аналарымен және басқа да заңды
өкілдерімен өзара қарым-қатынас жасау;
• балаларды оқыту, тәрбиелеу, емдеу, спорт және өзге де мекемелермен
тиісті дәрежеде жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
• кәмелетке жасы толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін бұзғаны
үшін жауапкершілікті белгілеу;
• балалардың дене бітімі, зияткерлік, рухани және имандылық дамуына,
оларды патриоттыққа, азаматтыққа және бейбітшілік сүйгіштікке
тәрбиелеуге ықпал етуден тұрады [30, 25-35 б].
Осы заңның негізінде мектебімізде 2006-2011жылға арналған Кешенді
тәрбие бағдарламасы жасалып, оқушылар арасындағы жағымсыз қылықтарды жеңуге
мүмкіндік беретін балалардың қараусыз қалу мен қаңғырудың алдын алу жүйесін
жетілдіру міндеті қойылған болатын [32, 56 б].
Ал, енді 2007 жылғы қыркүйек айындағы есеп бойынша қала мектептері
арасындағы оқушылар тарапынан жасалған тәртіпбұзушылық есебі бойынша
Павлодар қаласы мектептері арасында 2006 жылы 150, 2007 жылы 121 тәртіп
бұзушылыққа жол берілген. 2006 жылғыға қарағанда тәртіпбұзушылықтың саны
29-ға азайған. Соның ішінде 20 мектепте тәртіпбұзушылық саны кемейсе, ал
16 мектепте, соның ішінде біздің №19 мектепте керісінше өскендігін атап
өтуіміз керек.
Кесте 1- Статистикалық көрсеткіш.
мектеп 2005 2006 2007
№19 4 6 7
Тәртіп бұзушылықтың осындай дәрежеде өсуіне себеп болған жайттарды
анықтаудан алдын, соңғы жылдары мектептерде тәртібі қиын балалар деген
терминнің мықтап қалыптасуына мән беріп қарасақ. Қиын бала дегеніміз
қандай бала? Қалай танып, білуге болады?
Белгілі психолог ғалым К.К.Платонов жеке адамның психологиялық
болмысын төрт салаға бөледі:
1.Баланың темпераменті және жыныстық ерекшеліктері мен жас ерекшелігі
(физиологиялық ерекшеліктер);
2.Жеке адамның дамып қалыптасуына негіз болатын психологиялық
құбылыстар (түйсік, елес, ой, сезім, тілек, қабілет, қызығушылық, мінез,
әдет- биологиялық ерекшеліктер.
3.Баланың күнделікті өмір тіршілігі, білімі, әдет-дағдысы, икемділігі;
4.Ұстанған бағыттары мен адамгершілігі [40, 15 б.].
Соңғы екі саланы мектеп қабырғасында тығыз ұштастыра отырып, қиын баланы
айқындаудың төрт тармағын қарастыру қажет.
1. Оқушының қоршаған ортамен қарым-қатынасы: оқуға; еңбекке; қоғамдық
пайдалы істерге; сыныптас достарымен; отбасы, туыстарымен қарым-
қатынасы.
2. Оқушының: ішкі дүниесі, сезімі, талғамы, ақыл-ой парасаты, мұң-
мұқтажы, өзіндік ерекшелігі.
3. Оқушы өзінің жағымсыз( теріс) қылықтарына есеп бере ме? Өзін-өзі
тәрбиелеуге күші жете ме?
4. Оқушының денсаулығын зерттеу (бала жүйкесіндегі олқылықтардың шығу
себептері)
Осыдан қорытындылай келе, Қиын баладегеніміз көбіне сабақ үлгерімі
нашар, тәртіп бұзатын, елімізде жалпыға ортақ қалыптасқан мінез құлық
деңгейінен ауытқыған жасөспірімдер.
Ал, енді осы қиын балалардың орта мектептегі деңгейі қандай
дәрежеде екенін мына кестелердын көруімізге болады.
Кесте – 2 мектеп бойынша тәртібі алаңдататын оқушылар 2007-2008 оқу
жылы.
№ сыныптар Оқушы саны № Сыныптар Оқушы саны
1 1 2 6 7 9
2 3 1 7 8 9
3 4 2 8 9 12
4 5 6 9 10 2
5 6 11 10 11 3
Барлығы 58 оқушы
Жоғарыдағы көрсеткішті паралелдер бойынша жинақтасақ
-1-4 сыныптарда – 4 оқушы ;
-5-8 сыныптарда –49 оқушы;
-9-10 сыныптарда –5 оқушы.
Кесте 3 - МІЕ және КЖТБ-нде тұратын оқушылар тізімі.
№ Сынып Оқушы Оқушының аты-жөні
тар саны
1 8 сын. 7 Татаев Дулат, Данат; Бари Н., Болат А., Бегимов
С., Совет Т., Жүнісов М.
2 9 сын. 8 Абжанов А., Ахтанбиев Е., Сыздыкова Б., Тыштыкова
Д.,
Шалабаев И., Исемберлинова А., Айдарханов А.,
Шахманов А.
3 10 сын. 1 Сембаев Ерлан.
4 11 сын. 1 Маханова Зарина.
Осы есеп бойынша көрініп тұрғандай, әсіресе орта буында тәртібі
алаңдататын оқушылардың көбірек кездесетіні байқаймыз. Мұның себебі неде?
Педагог ғалымдар зерттеу барысында, жүз қиын баланың он бесінде
шешесі, не әкесі маскүнем, ал он баланың-тоғызын үйде қатты ұрып-соғып,
адамдық намысына тиген. Балалардың еңбек колониясының бірін тексергенде екі
жүз баланың жүз бірінің әкесіз, үшеуі шешесіз, ал бесеуі әке-шешесі бірдей
жоқ күйде тәрбиеленген. Бұдан байқайтынымыз әке-шешесінің бірінің жоқтығы
бала тәрбиесіне кері әсер етеді екен. Сонымен тәрбиесі қиын балалардың шығу
себебіне үңілсек:
• бұған қоғамдық жағдай мен өмірдің тұрмыс жағдайы себепші болады;
• балалардың мінез-құлқындағы жағымсыз ерекшеліктері мен психикасының
өзгеше қалыптасуынан немесе қалыпты нормадан ауытқуынан ;
• педагогикалық тәрбиенің дұрыс болмауы.
Бала тәрбиесі себеп-сылтау іздеуге төзбейді. Оны жүргізу үшін
педагогикалық ұжымның кәсіптік бірлігі, ата-аналардың сапалы көзқарастары
және осы ұстанымға негізделген мектеп пен отбасы арасындағы тығыз
байланысқан одақтың нәтижелі жұмысы қажет. Мектеп қабырғасындағы эпизодтық
төбелес, ұрлық, мұғалім мен оқушы арасындағы жанжал т.б. барлығы мектеп
өміріндегі бұзақылық қалып. Бұзақылық сипат оқушылардың қараусыз
қалушылығының педагогикалық мінез-құлқын бейнелейді [1, 45 б].
Негізінен, барлық мәселе ата-аналар тарапынан баланың бос уақытының
орнықты пайдаланбаудан, тұрмыстың нашарлығы мен отбасындағы қақтығыстардан
бастау алады. Ата-ананың жылуынан, сүйіспеншілігінен, ыстық ықыласынан
айырылған балалар көшесінің қағидасымен өмір сүруге бейімделеді. Қылмыстық
жолға түседі.
Егер бала бұзақы бола бастаса, онда бұған бала кінәлі емес,
педагогикалық әдістер кінәлі деген А.Макаренконың пікірін қайта қарауға
тура келеді. Пайдасыз әдістердің зиянды салдарын түзеу үшін жан-жақты
ойластырылған, ғылыми негізделген психологиялық-педогогикалық жүйе болуы
керек. [45, 54 б]. Ол үшін:
• әрбір қиын баланың дербес өзгешелігін ескеріп берілген тәрбиенің
тигізген ықпалын, яғни оқушылардың қайта тәрбиеленуге деген ниетінің
оянуын бүкіл педагогтар ұжымы болып қадағалап отыру;
• сынып және жалпы мектептің тәрбие беру қуатын күшейту;
тәрбие беру мақсатын іске асыру барысында педагогтар арасында ауызбірлік
пен ынтымақтастық және әрекет, талап бірлігінің қажеттігі;
• Қиын баланы тәрбиелегенде ұстаздар арасындағы бірлік үлкен нәтиже
береді.
Сондықтан да бүгін біз МБАИ-ның ұсынған үлгі жоспары бойынша белгілі
бір сыныптар үстінде пікір алмассақ деген едік.
Сынып ұжымын зерттеу. Бұл бағытта 2007-2008 оқу жылындағы 45 сынып
комплектісінен оқу-тәрбие үрдісінде тәрбиесі ауыр сыныптар деп 7г, 8а, 8г,
9г, 11б сыныптары екені белгілі. Сондықтан да осы сыныптардың
жетекшілерімен біргелікте бізді ойландырып жүрген қиын балалар тәрбиесі
жөнінде ой толғап, нақты бір шешімдер шығарсақ деген ойдамыз [50, 12 б].
ІІ-тарау. Қараусыз қалған балалар педагогикалық жұмыстың объектісі ретінде
2.1 Педагогикалық қараусыз қалған балалармен әлеуметтік жұмыс жүргізу.
Қараусыз қалу және қаңғыбастық жолына түскен көптеген жастарды
өмірдің жиегіне шығарып тастау, әрине, әлеуметтік қыметкерлер мен
әлеуметтік педагогтардың, мемлекеттік және қоғамдық институттардың (білім
беру жүйесі, құқық қорғау органдары және т.б.) кәсіби назар аударуды қажет
етеді.
Жастардың осы категорияларымен әлеуметтік жұмыс жүргізуді ұйымдастыру
және жүзеге асыру кезінде біріншіден, жеке тұлғаның әлеуметтік
байланыстарының бұзылу процесін болдырмайтын моральдық, психологиялық,
экономикалық қолдау көмектесетінін ескеру керек, мұнда кейде
десоциализацияның алдын-алу үшін көбіне экономикалық, ресурстық және
ұйымдастырушылық қолдаулар бұл байланыстардан гөрі тиімді екенін де білген
жөн; екіншіден, егер жеке тұлға өзінің әлеуметтік қауымдастығынан шығып
қалған болса, онда әлеуметтік қызметкер әлеуметтік - психологиялық бұзылуды
болдырмау үшін, жаңа мәртебе табу үшін де көмек көрсетуге міндетті;
үшіншіден, жеке тұлғаның өз бетімен сырттан келетін көмексіз, соның ішінде
әлеуметтік қызметтердің көмегінсіз әлеуметтік шұңқырдан шығуы мүмкін
емес: осы әлеуметтік шұңқырдың 36 % тұрғыны ғана шығуға болады деп
есептесе, 43 % ондайды ешқашан естімегенін айтқан (халықтың әлеуметтік-
экономикалық проблемалары бойынша РАН институтының мәліметтері бойынша).
Қараусыз қалған және қаңғыбас жастармен жүргізілетін әлеуметтік
жұмыстарды үш кезеңге бөлуге болады:
1. баланы қаңғыбастық жолға итермелейтін отбасындағы әл-
ауқатсыздық белгілері байқалған кезден бастап отбасымен
жұмыс;
2. қараусыз қалғандар мен қаңғыбастармен жұмыс;
3. бұрынғы қараусыз қалғандармен олардың қайтадан
бейімделуімен жұмыс.
Әлеуметтік қызметтердің бірінші кезеңде табысты жұмыс жүргізуі одан
кейінгі екі кезеңде жүргізетін әлеуметтік жұмыстар ауқымын азайтып, бұл
құбылыстың көлемін азайтатыны сөзсіз.
Қоғамдағы жалпы әлеуметтік - экономикалық жағдайдың нашарлауы кейбір
отбасыларына өз балаларына толықтай жағдай жасауды қамтамасыз етуге кедергі
жасайды. Әсіресе өз балалары үшін жауапкершілікті ала алмайтын немесе
алудан бас тартқан отбасыларында жағдай мүлдем күрделі. Мұнда балалар
маскүнемдік, нашақорлық және т.б. құбылыстарды тікелей бастан өткізеді.
Осындай отбасыларындағы тәрбие әлеуеті мүлдем жоқ, балалар жиі зорлық
көреді, олардың денелеріне зақым келтіреді, тіпті сексуальдық тұрғыда
зорлық көрсету, адамның абыройын тәлкілейтін жағдайлар да жиі кездеседі.
Өткір болмаса да алаңдатушылық туғызып отырған тағы бір құбылыс, толық
емес және жиі жанжалдасатын отбасыларында, ата-аналары айырылысу алдында
тұрған отбасыларында байқалатын балалардың депривациясы. Ата-анасының
бірінің болмауы материалдық қиындықтар тудырып қана қоймай, қатынастардың
психологиялық құрылымын бұзатындықтан, рухани қындықтар да туғызады.
Балалары заңсыз туған отбасылары да ерекше назар аударуды қажет етеді.
Басынан бастап әкесіз отбасыларында, баланың туу себебінің әртүрлілігіне
қарай – жалғыз басты әйелдің, өз күшіне сеніп, бала өсіруге саналы түрде
барған жалғыз басты аналар мен кездейсоқ ана болып қалған жасөспірім -
жалғыз басты аналардың балалары жедел арнайы көмек пен қолдауды қажет
етеді. Олардың болмауы ата-аналары бар болса да жетімдік көру сияқты
эскалация құбылысына әкеп соғады.
Көп балалы отбасыларында, тұрғылықты аймақтың ерекшелігіне қарай,
баланың дүниеге келуі өмірлік құндылықтардың бірі, ұлттық мәдени-діни
дәстүрді ұстану негізі болуы мүмкін. Бірақ, балалардың көптігі - әл-
ауқатсыздықтың белгісі де болуы мүмкін, ол ата-аналарының асоциалдық өмір
салтын кешуінен (маскүнемдік, аморальдық өмір салты) болады. Балалардың туу
себептерінің әртүрлілігі көп балалы отбасыларында әлеуметтік депривация
бейнесінің жіктеліп, күрделенуіне әкеп соғады: бір жағдайда ол отбасындағы
материалдық жағдайдың қиындығы болса, екінші жағдайда – балаларына
жеткілікті түрде қамқорлықтың болмауы.
Барлық жағдайларда да отбасындағы балалардың депривациясының ортақ
салдары олардың керекті әлеуметтік рөлдерді игере алмауы, әлеуметтік
шындықты адекватты тұрғыда қабылдап, бағалай білуге қажетті жеке
қасиеттерінің қалыптаспай қалуы болып табылады. Отбасының өзінің
әлеуметтендіру қызметін атқармауы баланың басқа әлеуметтік институттармен,
соның ішінде мектеппен өзара әрекеттестігін қиындатады, не бұзады, ал
мектеп өз кезегінде отбасымен бірігіп ол депривацияны тереңдетеді де,
қараусыздықтың күшті факторын қалыптастырады.
Баланың қараусыз қалуының алаңдатарлық белгісіне отбасынан қашып кету
жатады. Қашу баланың қысқа уақытқа үйден кетіп қалуынан тұрады, және бала
көп жағдайда қайтып оралады (қаңғыбастықтан айырмашылығы). Батыстың
мамандары қашуды ширығу жағдайынан құтылу үшін жасайтын қылық, ол табысты
болуы мүмкін, не табыссыз аяқталуы мүмкін деп есептейді, және олардың
ойынша қашу ешқандай дайындықсыз, сол сәтте туған жағдайға байланысты
орындалады, бұл дағдарыс жағдайын шешерде ештеңе шығара алмаған кезде
қолданылытын тәсіл, қашудың бір ғана мақсаты бар – төзімі жетпейтін
жағдайдан, жасөспірімнің қарсы келуге шамасы келмейтін кезде қашып кетуі.
Үйден қашып кетуді 10-13 жастағы жасөспірімдер жиі жасайды. Оның
себептеріне: ата-аналары тарапынан қажетті қамқорлықтың болмауы; жиі қатал
ұрысулар мен кеюлер; ештеңеге тұрмайтын нәрселерге жазалау; алқаш-ата-
аналары үшін ұялу және ата-аналарының балаларының мектептегі қиындықтары
туралы хабарсыздығы.
Жасөспірімдердің үйден қашып кетуінің себебі құрдастарының айтуымен де
жасалады, ол саяхатқа деген қызығушылықпен түсіндірілуі мүмкін.
Үйден қашуға мінез-құлқы аса белсенді балалар бейім болады: олардың
ширақтығы мен тынышсыздығы үлкендер тарапынан жиі кейістікті шақырады да,
олардың арасында дау-жанжал туғызады.
Ұялшақ, тұйық жасөспірімдер үйден қашып кетуге көбіне үлкендердің немесе
белсенді құрдастарының айтуымен барады. Жасөспірім қыздар ұлдарға қарағанда
сирек қашады.
Жасөспірімдердің қашып кетулері ол әрекеттерді түсінбеуі мен ойланбай
істеуінен емес олардың өздерін қоршаған қолайсыз жағдайларға теріс және
эмоционалды реакциясының әсерінен болатынын айта кеткен жөн. Сондықтан,
оларға пайда болған сезімнің жетегіне ермей, қоршағандарымен тіл табысуға
жол іздеуде көмектесу керек.
Баласының қараусыз қалуы көкейкесті мәселе болып тұрған отбасымен
жүргізетін әлеуметтік жұмысты былай бөлуге болады:
• отбасының тұрақтылығын қолдауға бағытталған;
• жедел, балаға ата-анасы тарапынан қауіп төніп тұрған жағдайда.
Әлеуметтік қызметтің, әлеуметтік қызметкердің жедел араласуы балаға ата-
анасы тарапынан қатігездік көрсетудің байқалуымен байланысты оны тез ол
жерден әкету қажеттігі туғанда жасалады. Жедел араласу отбасында туындаған
төтенше және аяқ астынан болған өткір жанжал жағдайында да, немесе
әлеуметтік қызметкердің отбасындағы жағдайды тұрақтандырудағы шаралары
тиімсіз болғанда да жасалуы мүмкін.
Әлеуметтік қызметтің жедел шарасын қолдану балаларға зорлық жасау
проблемасына байланысты да болады. Бұл жаңа феномен емес, дегенмен
отбасыларында пайда болған өткір проблема ретінде соңғы уақыттары қаралып
жүр.
Зорлық көрсетуге балалардың денесіне жасалатын зақымдар ғана емес,
оларға жасалатын психикалық қанаудың әртүрлі нысандары жатады. Мұндай
жағдайларды әлеуметтік қызметкерлердің жұмысы ондай ата-аналарға қарсы
заңды санкциялар қолдану туралы мәселе көтеруден тұрады. Ата-аналардың
өздері балаларын қаңғыбастыққа, қайыр тілеуге мәжбүрлесе, оларға
қолданылатын Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде баптар бар,
соларға сәйкес қылмыстық іс қозғалады.
Отбасындағы зорлықты жоюдың АҚШ-тық тәжірибесі көңіл аударарлық. Мұнда
осы проблема бойынша бүтіндей бір заңдар мен нормативтік актілер жүйесі
құрылған. Негізгісі – заң, оған қосымша сенім телефондары, психологиялық
көмек, арнайы даярланған полиция бөлімі бар. Көршілері айқай естісе болды,
дереу полиция келеді де акт жазады, айып-пұл салады, жазалайды, егер кінәсі
жеңіл болса, оларды 4 айлық ақылы психологиялық курстарға жібереді. Егер
ата-анасы одан да күрделірек әрекетке барса, оны арнаулы отбасылық сотқа
шақырады да үйден, балаларынан бірнеше айға алшақтатады. Мұндағы талап өте
қатал: отбасына келмеу, телефон соқпау, балаларды көшеде аңдымау. Оны бұзса
қылмыстық жауапкершілік күтіп тұр. Жазалаудың басқа нысаны – зорлық көрген
баланы отбасынан алып кетіп (әрине, заң жүзінде), арнаулы әлеуметтік көмек
беретін қызметтерге орналастыру.
Әрине, мұндай жедел, мәжбүр болған әлеуметтік жұмыстардың шараларынан
гөрі отбасылық байланыстарды тұрақтандыруға, ата-аналары мен балалары
арасындағы қарым-қатынастарды қалыпқа келтіруге бағытталған шараларды
қолданған әлдеқайда тиімді, ол отбасы ішілік қатынастарға диагностика құру,
жанжалдардың себептері мен сипаттарын, жанжалға қатысушылардың
әрекеттерінің сипаттарын анықтаудан тұрады.
Ата-аналар мен жастар арасындағы дау-жанжал жағдайларында, баланың үйден
кетіп қалған жағдайларында әлеуметтік қызметкер ата-аналарға кеңес беруінің
негізгі қағидалары мыналар:
➢ ата-ана ең алдымен қорқыту, күш қолдану сияқты әрекеттерін
тоқтатуы керек, олар қарым-қатынасты нашарлатып, жанжалды ушықтыра
түседі;
➢ үйде бала кез-келген уақытта келгенде қорықпайтындай жағдай туғызу
керек, әйтпесе, үйден тыс жерде еріксіз жүру қараусыздықтың болуына
әкеп соғады;
➢ ата-аналары баланың олардан қорықпай, өмірінде шынымен де
қорқынышты (зорлау және т.б.) бірдеңе бола қалса міндетті түрде
олардан көмек сұрай алатынын түсіндіріп, олардың шын мәнінде
көмектесетініне, сырттан көмек іздемеуіне сендіруге күш салулары
керек;
➢ ата-ана баласына эмоционалды байланыс қалыпты болған жағдайда ғана
көмектесе алады, ол болмаса олар осы жастағы балаға әсер етудің
жалғыз көзі – ақпарат алмасудан да айырылады;
➢ құрметтеу сезімін қалпына келтіру үшін және баланың өздерін
сыйлауына лайықты болу үшін, ата-ана өзінің дене және рухани
денсаулығын қалпына келтіру керек, баланың жан дүниесін жақсарту
тек өзінің жаны таза адамның ғана қолынан келеді;
➢ ата-аналарды баланың мінез-құлқының өзгеруі бір сәтте болатын
жағдай еместігін, қолайсыз жағдайдың да бір сәтте пайда болмағанын,
олардың пайда болуына ешқандай да гипнозшының, болмаса
экстрасенстің қатысы жоқтығын, тек ата-аналар ғана баланың
мінезінің өзгеруінде негізгі рөл атқаратынын түсіндіру керек;
➢ өз баласына көмектесу үшін ата-аналар оларға қазір көмектеспесе де
кейінірек міндетті түрде қол жеткізетініне сенімді болуы керек. Ол
көмектесер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Педагогикалық қараусыз балаларды оқыту мен тәрбиелеу
Орындаған:
Педагогика-Психология
мамандығының студенті Баймуканов Бауыржан
Көкшетау 2014ж.
Жоспар
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...3
Анықтамалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..4
Қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
І-тарау. Педагогикалық қараусыз балалар – қоғамның көкейкесті
проблемасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1.Педагогикалық қараусыз балалар, қаңғыбастық
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2. Педагогикалық қараусыздықтың пайда болу себептері мен
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3. Педагогикалық қараусыз балалар мәселесінінің тууы және өрбу
тарихы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.4. Оқу-тәрбие процесінде қиын жасөспірімдерді тәрбиелеу жолдарын
жүйелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ-тарау. Қараусыз қалған балалар педагогикалық жұмыстың объектісі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1. Педагогикалық қараусыз қалған балалармен әлеуметтік жұмыс
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2. Қиын оқушылардың өзін-өзі тану процесіне және адамгершілікке
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3. Тәжірибелік эксперименттік жұмыстар
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57 Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...59
Қосмша ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 63
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі стандарттарға, тұжырымдамаларға,
бағдарламаларға сілтеме жасалған:
[1] Назарбаев Н.А. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттің
саясаттың басты мақсаты. Қр Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтің қазақстан
халқына жолдауы. – Астана: Елорда, 2008-64 бет.
Анықтамалар
Отбасы-өзін-өзі сақтап, жалғастыру және әрбір мүшесінің өзін-өзі таныту
мақсатында біріккен әлеуметтік, педагогикалық адамдар тобы.
Отбасы тәрбиесі-нақты отбасы жағдайында ата-ананың басқа туыстарының
ықпалы арқылы берілетін тәрбие білім беру жүйесі.
Отбасы-кішігірім әлеуметтік адамдар тобы, бір-бірімен некелік, туыстық
байланыс арқылы бірігіп және бір-бірінің алдына моральдық, материалдық,
тұрмыстық жауапкершілігі бар.(педагогикалық энциклопедия сөздігінен)
Отбасы тәрбиесі-туысқандық қарым-қатынастар мен тұрмыс жайттары балаға
үздіксіз ықпал етуші тәрбиелік күші (Қазақша энциклопедия сөздігі).
Отбасының функциясы – барлық мүшелерінің қажеттіліктерін
қанағаттандырумен байланысты болатын отбасының өмірлік әрекетінің сферасы.
Білім берудегі психологиялық қызмет- психологияның ғылыми, қолданбалы,
тәжірибелік, ұйымдастырушылық тәрізді төрт тұрғысынан қамтитын кіріктірмелі
құбылыс.
Психологиялық қызмет міндеттері- педагогикалық ұжымды, ата-аналарды
әлемдік деңгейдегі педагогика, психология ғылымдарының жаңа
жетістіктерімен, олардың іс-тәжірибеде қолданылуы, нәтижелері туралы,
баланың психикалық жағынан өзгерістерді анықтай білу, олардың жас және
дара ерекшеліктері туралы біліммен қаруландыру
Психологиялық ағарту - педагогикалық ұжымның, оқушылардың және ата-
аналардың психологиялық біліммен алғашқы танысуы.
Психологиялық алдын-алу — баланың психикалық және
тұлғалық дамуындағы болуы мүмкін келеңсіздіктердің алдын-
алуға бағытталған жұмыстар.
Психологиялық түзету - балалық шақтағы тұлғаның
қалыптасу үрдісіне және оның жеке ерекшеліктерін сақтап қалуға педагог-
психологтардың, дефектологтардың, логопедтердің, дәрігерлердің, әлеуметтік
педагогтардың және басқа да мамандардың біріккен іс-әрекеті
негізінде белсенді әсер ету.
Психологиялық диагностика - оқушыларды, тәрбиеленушілерді терең
психологиялық-педагогикалық зерттеу, тұлғаның жеке ерекшеліктері мен
икемділіктерін, оқыту және тәрбиелеу үрдісіндегі баланың потенциалдық
мүмкіндіктерін, кәсіби өз-өзін анықтауын, сонымен қатар оқуындағы,
дамуындағы, әлеуметтік бейімделуіндегі ауытқулардың себептері мен
механизмдерін анықтау болып табылады
Белгілер мен қысқартулар
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР БМЖБМС – Қазақстан Республикасы білім берудің міндетті жалпы білім
мемлекеттік стандарты
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
США – Сайдененые Штаты Америки
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміз егемендік алып, дербес мемлекет
ретіндегі даму қоғамның болашақ ұрпақтарын ұлттық дербес ерекшеліктерімен
тәрбиелеуді қажет болады. Тәуелсіз қазақ елі үшін бүгінгі күні ұрпақтың
дені сау, жүйкесі таза саналы болғаны абзал болып табылады. Ұлдың батыр,
қыздың әдепті болып қалыптасуы осыларға байланысты болып табылады. Болашақ
ұрпақтың тәрбиелі, мәдениетті, білімді болуы ең алдымен ата анадан, отбасы
ошақ қасынан басталады. Отбасы-адам қоғамының ең негізгі және өте ертеде
пайда болған алғашқы бірлестік болады. Бұл адам әулиетін дамыту, бала
әкеліп, өсіру отбасы мүшелерінің тіршілігіне қажетті жағдай жасауға тиіс.
Отбасы берекесі, ондағы ахуал оның мүшелерінің барлығына әрдайым әсер
етеді. Сондықтан да ата-бабаларымыз отбасын құруда әдеп сақтап,берекесін
кетірмеуге өте ұқыптылықпен қараған. Қоғамда педагог-психолоктармен
көптеген мәселелермен қақтығысуға тура келеді, яғни қазіргі қоғамымыздағы
басты мәселелердің бірі болып есептелетін жағдай ол қараусыз балалармен,
панасыздармен, үйсіз-күйсіз қалғандармен педагогикалық және әлеуметтік
жұмыс.
Халықтық тәрбие-адамгершіліктің негізін қалайтын, оны негізгі
қасиет ретінде қалыптастыратын өзіндік орны бар тәрбие бастауы екені
баршаға аян. Халқымыз адамгершілік-ізгілік қасиеттерді басқа да адам
баласына тән қасиеттермен ұштастыра білген.Оның ішінде әдемілікті сезіну,
сұлулыққа сүйсіну сияқты эстетикалық талғам мен тәрбиені іске асыру
халықтық педогогиканың негізгі буыны болып саналған деп есептеледі.
Сондықтан қазіргі кезде білім беру ісі еді, жеке тұлғаны жан-жақты
жетілдіріп, танымдық іс-әрекеті мен ой-санасын дамытып, қалыптастыруда
білім берудің ұлттық, педогогикалық, психиологоиялық негізін айқындау-басты
мәселе болып табылады. Қазіргі қоғамда болып жатқан әлеуметтік,
экономиялық, экологиялық, саяси, мәдени өзгерістер оқу-тәрбие үрдісін
ұлттық сипатта ұйымдастыруды талап етеді. Бұл қазіргі күнгі-өмір талабынан
туындап отыр.
Қазіргі жаңа технологиялар дамыған заманда өзіміздің ұлттық
болмысымызды жоғалтпаймыз десек, оқу-тәрбие үрдісінде қолданылатын
бағдарламалар, оқулықтар, дидактикалық материалдар, ұлттық психиологиялық
ерекшеліктер ескеріле отырылып, жасалуы керек деп есептеймін.
Зерттеу мақсаты - өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуде мектеп пен
отбасының тәрбиелік ықпалын үйлестірудің маңызын айқындау.Қазақ халқы
өзінің ұрпағына тәрбие беруде күнделікті айналысатын іс-әрекеттін,
жүргізетін шаруашылығын, кәсібін ұлттық психиологиялық арнада
ұйымдастырумен қатар рухани өмірін адамгершілік-эстетикалық тәрбиесімен
ұштастыра білген. Бала тәрбиесі-баршаға ортақ. Десек те, ата-ана
тәрбиесінен кейінгі жас ұрпақ бойында жақсы қасиет, адамдық құндылық,
талғам мен талантты жетілдіру-тәрбиеші мен мұғалімнің басты міндеті.
Сондықтанда оқыту мен тәрбиелеуді бір-бірінен бөлінбейтін біртұтас
процесс ретінде қарастыруымыз керек. Тәрбиені оқытудан бөліп алып, сынып
сағатына ысыра беруге болмайды. ...Адамға ең бірінші білім емес, рухани
тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім-адамзаттың қас жауы, ол
келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі,-деген әл-Фарабидің сөзі сабақты
ұйымдастыруда негізгі ұстаным болуы керек. Сонда ғана оқушының жан дүниесін
түсініп, сезіміне жол таба аламыз.
Зерттеу міндеттері:
1. Жеке тұлғаның рухани адамгершілігін дамыту; ұлттық мінез – құлқына тән
негізгі қасиеттерді-елжандылықты, мейрімділікті, кеңпейлділікті,
шыншылдықты, әдептілікті, т.б. балалардың, яғни тәрбиесі қиын
оқушылардың бойына сіңіру.
2. Ата-аналар және жалпы мектептің тәрбие беру қуатын күшейту
жұмыстары
3. Тәрбие беру мақсатын іске асыру барысында педагогтар арасында
ауызбірлік пен ынтымақтастық және әрекет, талап бірлігінің қажеттігі.
Қиын баланы тәрбиелегенде ұстаздар арасындағы бірлігі.
Адамгершілік құндылықтарға бай және жоғары сезімтал сыртқы қандай сұлу
болса, іші де сондай көркем жеткіншек ертеңгі күні ел қамын жейтін ел ағасы
болатынын бала бойына сіңіру сабақ процессі болсын, өзге де педогогикалық
іс-шаралар өткізу кезінде болсын, бір сәт те ұмытылмауы керек. Ал енді осы
көзге көрінбейтін, өте нәзік сезімді, аса құнды қасиеттерді жүректен-
жүрекке үзбей жеткізу тек шебер тәлімгердің, ұлағатты ұстаздың ғана қолынан
келеді.
Демек, бүгінгі күнгі мұғалімнің басты мақсаты-өзіндік адамгершілік
құндылықтарын бала бойында дарыта отырып, оның жүрек түкпіріндегі рухани
қазынасын жарыққа шығару, әрбір баланы жеке тұлға ретінде жетілдіру үшін
оның бойындағы бар құндылықтарын дамыту қажет.
Келер ұрпақтың бойына дарытып, өн бойынан көргіміз келетін адамзаттық
асыл қасиеттердің жиынтығын алдымен мұғалім өз бойынан табуы тиіс, оларды
шәкіртімен қарым-қатынаста шынайы түрде іске асырмай, мұғалім-ата-ана,
қоғам, тіпті болашақ алдындағы жауапты ісін өз дәрежесінде атқара алуы
мүмкін емес деп есептеймін. Өйткені мұғалімнің сабақты ұйымдастырар
алдындағы жауапты ісіне деген құштарлығын оятатын, бойындағы бар қабілетін
мүмкіндігін жарыққа алып шығатын күш-осы рухани-адамгершілік құндылықтар
мен талғам-таланты.
Оқыту мен тәрбиелеудің біртұтастығын, сонымен қатар баланың
шығармашылық қабілетін шындауда, соған барар жолда адамгершілік-эстетикалық
құндылықтардың маңыздылығын айқындауға апарар жол көп.
Зерттеу пәні - мектеп пен отбасының бірлескен жұмыстары. Солардың
негізгісі ретінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қиял-
қабілеттерін, бүкіл адамзаттық ізгі қасиеттерін, эстетикалық сезімін,
талғамы мен көзқарасын мәдениетін, ой-өрісін кеңейтіп, ана тілінде сөйлеп,
сөз өнеріне, айнала-қоғам және өзін қоршаған орта өміріндегі әсемдік пен
сұлулықты сезініп, бойына сіңіре білуге тәрбиелеуде ауыз әдебиеті жанрлары
орасан зор рөл атқарады. Олай дейтініміз көркем шығарманың қайнар бұлағы-
халықта. Балаларды адамгершілікке, әдемілікке тәрбиелеуде көркем шығарманың
маңызы зор.
Балалардың ой-санасын дамытуға, мінез-құлқын қалыптастыруға,
дүниетанымын кеңейтуге көркем әдебиет шығармаларындағы кейіпкерлердің өмірі
мен іс-әрекеттері үлкен әсер етеді. Әсіресе, бастауыш сыныптардың балалары
өздерінің жас шамаларына қарай ертегі, аңыз-әңгімелерді, батырлар туралы
шығармаларды сүйсініп оқиды. Ондағы басты кейіпкерлердің іс-әрекеттеріне
еліктейді, тәтті қиялдарға беріледі, өзінше қорытынды жасауға тырысады.
Бастауыш сыныптың қазіргі оқып жатқан ана тілі оқулығы көркем
шығармаларымен тығыз байланысты. Ана тілі, дүниетану сабақтарында көркем
шығармаларды өтілетін материалдармен сабақтастырып байланыстыруға болады.
Сөйлеу, тіл байлығын-дамыту, сөздік қорын молайту, ой- өрісін кеңейту,
оқушылардың оқу белсенділігін арттыру көздеседі.
Сол себептен, дипломдық жұмыстың тақырыбын Педагогикалық қараусыз
балаларды оқыту мен тәрбиелеу деп алдық.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, 2(екі) тарау,қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан құралады.
І-тарау. Педагогикалық қараусыз балалар – қоғамның көкейкесті проблемасы
1.1.Педагогикалық қараусыз балалар, қаңғыбастық түсінігі
Жастар ортасындағы теріс мінез-құлық қалыптарының кеңінен тараған
түрлеріне қараусыздық пен қаңғыбастық жатады деп есептеледі. Бірінші
түсінік жастар ортасындағы жасы кіші – балалар және жасөспірімдерге
қолданылады, екіншісі олардан ересектеу жастағы жастар тобына қолдaнылады.
Қaрaусыздық, қараусыз өткен балалық – кең тараған, күрделі қоғамдық
апат. Қараусыз қалғандар – педагогикaлық бақылау мен қaмқорлықтан шет
қалған, қоғамдық өмірлері дeнсаулықтарына зиянды жағдайларда өмiр сүретiн
жасөспірімдер. Қараусыз қалғандар деп ата-анасынан (немесе қамқоршыларынан)
және үйлерінен айырылғандарды ғана есептемеу керек. Егер ата-аналары
(немесе қамқоршылары) балаларды тамақ бермей, қатал ұстап, өзі үлгі
көрсетіп қылмыс жасауға итермелесе, мұндай ата-аналардың балалары да
қараусыз қалған болып есептеледі.
Әлеуметтік құбылыс ретіндегі қаңғыбастық жастардың өкілдерін ғана емес,
олардан да ересек адамдарды қамтиды. Ол тұлғалардың белгілі-бір тұрағынсыз
еліміздің аймағында, болмаса жергілікті жерден, қаладан тыс жерлерде ұзақ
уақыт бойы қаңғырып жүруімен сипатталады. Қаңғыбастық қоғамдағы әлеуметтік-
экономикалық әл-ауқатсыздықтың көрсеткіші болып табылады.
Ұзақ уақыт бойы қаңғыбастық қылмыстық тәртіп жүзінде азаматтардың
қоғамдық пайдалы еңбектен бас тартуы, паразиттік өмір салтын сүру,
әлеуметтік жалқаулық белгілері ретінде қуаланған болатын. 1995 жылы
Қазақстанның Қылмыстық кодексінің 201-1 бабы бойынша қаңғыбастық өмір
кешетін тұлғаларды еңбекпен түзету жұмыстарымен жазалау немесе бір-екі
жылға бас бостандығынан айыру сияқты жазаларға тарту алынып тасталды,
өйткені ол Республиканың Конституциясында көрсетілген еңбек пен тұрақты
орнын ауыстыруға бостандық беру кепілдігіне қайшы келді.
Жазаны алып тастау, әрине, проблеманы алып тастамайды. ТМД елдерінің
барлығында, соның ішінде Қазақстанда қараусыздық пен қаңғыбастық өткір, әрі
аумақты проблема болып, әлеуметтік қызметтер жағынан аса басты назар
аударуды қажет етіп отыр.
Бұл құбылыстың таралуын түсіндіру мүмкін емес, ол туралы статистика да
жүргізілмеген: олар жайлы кейбір зерттеулерге, жанама көрсеткіштерге
(қылмыс жасаған қараусыз қалғандар мен бомждардың саны) қарап қана айта
алады. Мысалы, Ресейде әлеуметтік-экономикалық проблемалардың РАН
институтының есептеуінше қараусыз қалғандар саны 4 миллиондай адам.
Қазақстандағы бұл құбылыстың аумағы туралы мынадай жанама мәліметтер
келтіруге болады: Семей қаласында (республикадағы осы көрсеткіші аса
қолайсыз емес қала) жасөспірімдердің уақытша бөлу, бейімдеу және
реабилитациялау Орталығын әр күн сайын 20-дан астам қараусыз қалған балалар
– кірлеген, жүдеген, педикулезбен, басқа да тері ауруларымен ауыратын
балалар баспана қылады екен. 2000 жылы 6 ай ішінде Алматы қаласының
жасөспірімдердің уақытша бөлу, бейімдеу және реабилитациялау Орталығына
1000 бала әкелініп, тапсырылған, олардың 231 Алматы қаласының тұрғыны, 489
– Қазақстанның алыс және жақын аймақтарынан келген, 257 – ТМД елдерінен
(Ресей, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан) келсе, олардың 75-і 3-тен 7-жас
аралығында, 8-ден 13-ке дейін – 496 бала, 223- 14-тен 16-ға дейін, 205 – 16-
дан 18-ге дейінгі балалар болып шыққан.
РАН тұрғындардың әлеуметтік-экономикалық проблемаларының институтының
жүргізген зерттеулері мынадай қараусыз қалған адамның типтік портретін
жасаған: бұл жасы 8-ден 15 жас аралығындағы жасөспірім, әдетте қалалық
тұрғын (ауылда адамдар бір-біріне жанашырлықпен қарап, көмектесіп тұрады),
олардың 83 % ұл балалар, бірақ соңғы уақыттары қыз балалар көбейіп келеді,
57 % - үлгерімі нашар балалар, кейбірі бірнеше жыл бір сыныпта отыр,
көпшілік қараусыз қалғандардың отбасы бар, 8 % отбасы толық, 24 – толық
емес, 16 % ата-аналарымен, әжелерімен, аталарымен тұрады, қалғандары
балалар үйінен қашып кеткен.
Осы зерттеулерден байқағанымыздай, 1996-2000 жылдары пайда болған
қараусыз қалғандар үрдісінің шамамен 70 % топтарға біріккен, оларды ересек
жасөспірімдер, тіпті ересек адамдар басқарады. Мұның еш жақсылығы жоқ:
топта олар өздерін топта жазаланбайтындай сезінеді, агрессивті және
ашуланшақ болып келеді, дегенмен оларға онда өмір сүру оңай, ақша таба
алады, өздерін қауіпсіз сезінеді, егер қауіп төне қалса бір-біріне
көмектесе алады. Қоғамдағы индивидуализм идеясының кеңінен тарауы
жасөспірімдер үшін де өз ізін қалдырды, сол себепті қазір мұндай топтар
азайған. Одан басқа да себептер бар: оқығысы келетін оқушылар саны екі
есеге азайған, бұл балалар аса еңбектенбей-ақ ақша тауып, өмір сүруге
болатыны түсінген. 1996 жылғы қараусыз қалғандарды сұрағанда, оларда әлі
де болса, қоғамның көмектесетініне кішкентай да болса үміттері бар екені
анықталған. Қазіргі қараусыз қалғандар қатал, өзгелерге сенімсіздеу,
ештеңеге сенбейді: ешқандай көмек керек жоқ деген балалар тобының саны екі
есеге өсті, ешкім оларға көмектесе алмайды деген балалар саны 17 % - дан 56
% - ға дейін өсті.[1]
Қараусыздық пен қаңғыбастық – баланың, жасөспірімнің, жас адамның жеке
драмасы емес, ол әлеуметтік апат, әлеуметтік қауіп, ол мыналардан көрінеді:
– алғашқы қоғамдық ырғақтан (оқу, еңбек) үлкен адамдар тобы
қысқартылады, қоғамның еңбек және білім беру әлеуеті азаяды: себебі
қараусыз қалғандар мүлдем оқымайды, бомждардың көпшілігінің білімі
орта және арнаулы-орта;
– қылмыс үшін және қосымша криминалдық факторға қолайлы орта
қалыптасады: мамандардың ойынша, 85 % қараусыз қалғандар мен 35 %
бомждар суық қаруға ие, олар көптеген төбелес, ұрлық, тонау, ауыр
қылмыстардың қатысушылары;
– әлеуметтік түпте жатқан өкілдердің антисанитариялық жағдайларда
өмір сүруінен олар көбіне әртүрлі аурулардың құрбандары, әрі
тасушылары болып келеді: мемлекет қаңғыбастықтың санитарлық-гигиеналық
аспектілерімен айналысуға мәжбүр болып отыр.
1.2. Педагогикалық қараусыздықтың пайда болу себептері мен факторлары
Қараусыз қалған және бомждарға айналған жас адамдарға әлеуметтік көмек
көрсетуді ұйымдастырмас бұрын, қараусыздықты болдырмай, қаңғыбастықты
барынша шектеу үшін олардың пайда болуын макро және микросоциалдық
деңгейде себептерін білу өте маңызды.
Әлеуметтік-экономикалық себептерге ұзақ уақыт бойы еңбек салтын бұзатын
және адамдардың бұзылуына әкеп соғатын мынадай факторлар жатады:
экономикалық дағдарыс, жұмыссыздық, аштық, эпидемиялар, әскери жанжалдар
немесе табиғи катаклизмалар әсерінен болатын үдемелі миграциялық процестер.
Әлеуметтік-экономикалық себептердің салдары болып есептелетін әлеуметтік-
психологиялық себептер ең алдымен отбасындағы дағдарыспен, айырылысулардың
көбеюімен, ата-анасының бірінен айырылу, отбасындағы көңіл-күйдің ширығуы,
балаларға қатал қарау, денесіне жарақат салардай жазалау, кейде ересектер
тарапынан сексуалдық зорлаулармен байланысты. Сонымен қатар, жиі кездесетін
факторларға маскүнемдік пен алқаштық, токсикомания, нашақорлық жатады.
Қаралып отырған құбылыстардың, соның ішінде қараусыздықтың психологиялық
себебіне жасөспірімдер арасында психофизикалық аномалияның, асоциалдық
мінез-құлық белгілерінің, кері қылықтарға бейімділік, қылмыстық романтикаға
қызығушылық сияқты құбылыстардың өсуін жатқызуға болады. Кейбір ғалымдар
оларды генетикалық бейімделуден болған дейді. Болашақ ұрпақтың 3-4 %
осыларға жатады деген де пікір бар. Шындығында осы себептер өзара
байланысты, бір-бірін толықтырып, айқындап тұрады.
Қоғамның дамуының өтпелі кезеңінде, әлеуметтік-экономикалық өмірдің
тұрақсыздығы жағдайында, реформаларды жүзеге асыру кезі халықтың негізгі
бөлігі үшін ауыр болады, балалардың, жасөспірімдердің өміріне теріс әсер
етіп, қараусыздықты тудыратын қосымша факторлар іске қосылады. Ондай
факторларға мыналарды жатқызуға болады:
– халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі, отбасындағы балаларды асырау
жағдайының нашарлауы;
– нарықтық қатынастар мен мемлекеттің бюджеттік арнайы ақша бөлуінің
қысқаруына байланысты балалар мен жасөспірімдердің демалыстары мен бос
уақыттарын өткізуді (спорт мектептері, юннаттар станциясы және т.б.)
қамтамасыз ететін инфра құрылымның таратылуы;
– үлкендердің еңбек ақыларын кешіктіруге, жұмыссыздыққа және т.б.
жағдайлар әсерінен психоэмоционалды күштің өсуі, өз кезегінде жас ұрпаққа
тікелей әсер етпей қоймайды;
– балалармен отбасында және интернаттық мекемелерде олардың тағдырларына
жауапкершіліктің төмендеуіне байланысты қатал қарауының кеңінен тарауы,
мемлекет пен қоғам тарапынан олардан алшақтықтың тереңдеуі;
– білім беру мен мәдениет салаларының коммерциялануы.
Барлық осы факторлар қандай да бір дәрежеде ТМД елдерінде, соның ішінде
Қазақстанда да орын алған. Жоғарыда көрсетілген факторлардың қалай болса да
отбасына келіп тірелетінін байқау қиын емес, себебі осы отбасы
қараусыздыққа жіберудің механизмі рөлін орындайды (ерікті түрде не
еріксіз түрде).
Қараусыз қалғандардың негізгі психофизикалық қасиеттері үйсіз өмірде
қалыптасады, мазмұны көшедегі қатал күрес пен үлкендердің тәрбиелік көмегі
мен қалыпты балалардың ортасының болмауынан қалыптасты. Қараусыз
қалғандарды өзін-өзі сақтау инстинкті өте жоғары дамыған, оны өзімен жасты
балалар мен жасөспірімдерден байқай алмайсыз. Эмоционалды қозушылық жақсы
байқалады, оны көбіне жасанды қоздырғыштар – алкогол, есірткі, тұрмыстық
химия заттарын қолдану арқылы күшейтіп отырады. Жыныстық өмірдің сезімтал
элементтері қалыпты жастық физиологиялық нормадан бұрын жетіледі де, ол
тәртіпсіз жыныстық қатынастарға бару, жезөкшелікке әкеп соғады.
Авантюристікке деген ұмтылыс байқалады, ол тәртіпсіздік пен еңбектегі
тұрақсыздықтың қалыптасуына әсер етеді. Тіршілік үшін күрес деструктивтік
бағыттылықтың агрессивті қасиеттерін қалыптастырады.
Үйсіз өмірдің салдарынан психикалық және физикалық денсаулық пен дамудың
жағдайын бұзады. Көптеген қараусыз қалғандарда асқазан-ішек трактасының
жұмысының бұзылуы, бронх - өкпе жүйесінің бұзылуы, аллергиялық аурулар,
венериялық аурулар жиі кездеседі.
Үлкен өзгеріске қараусыз қалғандардың жеке басы ұшырайды. Мамандардың
айтуынша, қараусыз қалып 3-4 ай өмір сүру – десоциализацияның
табалдырығында тұру деген сөз. Жас қараусыз қалғандарда әлеуметтік
нормативтілік деңгейі төмен, әлеуметтік қажеттіліктер шеңбері шектеулі,
негізгі қызығушылықтары: ішімдік, құмар ойындар, қоғамда қабылданған
негізгі нормаларға ашық қарсы келу.
Мұндай орталарда жабайы дене күші, басқалардан үстем болу және басқалары
жоғары бағаланады.
Қараусыз қалғандар мен бомждарға кез-келген маргинальдық (лат. –
жиекте, жол жағасында тұру) тұлғаларға тән психо - әлеуметтік қасиеттер
тән: ертеңгі күніне деген сенімсіздік, өмірлік маңызы бар мақсаттарды жауып
тастау; агрессивтілік пен бұйығу арасындағы ауытқулар, ақылмен ойлауға емес
көңіл-күйге және түрткі болған ойға беріліп әрекет етуге бейімділік;
басқару объектісі болуға қабілеттілік, өзгерістерге күдікпен қарау, өз
жағдайының нашарлауынан, мәртебесінен айырылып қалудан қорқып, агрессивті
қорғануға қабілеттілік.
1.3. Педагогикалық қараусыз балалар мәселесінінің тууы және өрбу
тарихы
Әр мәселені шешу үшін менің ойымша ең әуелі оның түпкі
тарихына көз жүгірту керек.
Мінез-құлқындағы қиындық және қиын балалар 1920-30 жылдары
пайда бола бастады. Бастапқыда ғылым саласында емес, күнделікті
өмірде қолданып жүрді. Біраз уақыт ұмытылып, 1950-60 жылдардың
басында қайтадан қолданысқа енді. Қазір бұл терминдер ғылыми
сөздігімізде нақты орын алып отыр.
Ең алғаш осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген [1] П.П
Бельский (1917-1924) болды, ол өз мінез-құлқы шамасынан ауытқыған,
кәмелетке жасы толмаған балаларды қарастырды. П.П Бельский өзінің
30 жыл уақытын заң бұзушы балалар мен жасөспірімдердің ішкі әлемін
зерттеуге арнады. Бірақ оның теориялық позициясы жеткіліксіз болды.
Ол А.И Петражицскийдің теориясына сүйенді.
А.С Макаренко қиын балалар мен жасөспірімдерге арналған
еңбектері (Педагогикалыќ дастан 1987 жыл, Москва) педагогиканың алтын
қорына енді.
[3] П.О Эфрусен мінез құлықтағы қиындық табиғатын жүйке
жүйесіндегі ерекшеліктер; қозушылық, көңіл күйдің аумалы
төкпелігімен,
жұмысқа қабілеттілігінің нашарлауымен түсіндіруге әрекет жасады,
сонымен бірге ол психологиялық себептерді физиологиямен ұштастырды.
Оның зерттеуінің құндылығы мынада, ол кейбір жекелік ерекшеліктерді
талдауға, соның ішінде оқушылардың өзін-өзі қалыптастыру әрекетін
анықтауға көп септігін тигізеді.
Қиын балалардың жекелік ерекшеліктерін өмір жағдайымен,
тәрбиемен өзара әрекеттестігін есепке алып, кешенді құрама түрінде
зерттеп, іске асырған [4] П.П Блонский (1936ж) болды. Оның
зерттеуінің мақсаты-қиын балалар өмірін анықтау. П.П Блонский қиын
балалардың мінез-құлық тарихын мектеп, отбасы арқылы ашып көрсетті.
Ол қиын балаларға мұғалімнің қатынасы арқылы қиын оқушы терминін
нақтылауды жөн көрді. Ол балаларға былайша мінездеме берді:
Объективті көзқараспен қарағанда қиын оқушы- мынадай, ол мұғалім
жұмысының жемісті емес екендігіне байланысты. Субъективті көзқараспен
қарағанда қиын оқушы- мынадай, онымен мұғалімге жұмыс істеу өте
қиын, мұғаліммен көп жұмыс істеуді талап ететен оқушы. Іс
бүлдіруші оқушыларға толық мінездеме бере отырып, П.П Блонский өз
жұмысында мектепті, сыныпты ұйымдастыруға баса көңіл бөледі.
Блонскийдің пікірі бойынша қайта тәрбиелеудің нағыз тура жолы,
тәртіп бұзушыларды мәдениетсіз ортадан мәдениетті балалар ұжымына
біртіндеп әкелу болып табылады.
Көп жылдық оқу мен бақылау негізінде [5] И.А Невский
қиындықпен тәрбиеленетін балалардың пайда болуын, балалармен
отбасында, мектепте жүргізілетін оқу- тәрбие жұмыстарының
жеткіліксіздігінен, кемеліне жетпеген педагогикалық практика
нәтижесінен деп түсіндірді. Ары қарай ол өз ойын былай көрсетті:
Бұл қыңыр құбылыспен күресу бағытының шешімі мұғалімдердің тиімді
әдістерді меңгеру қабілетіне қарай емес, сол әдістерді дұрыс
қолданып, дұрыс игеруіне негізделеді. Ал бұл негіз ең біріншіден
педагогтің жеке қасиетіне, қабілетіне,
оқушымен қарым-қатынасына, олардың әрекеттерін дұрыс
ұйымдастырылуына қарай құрылады.
Баланың психикасы көп факторлы, әлеуметтік өмір жағдайына ,
қоғам дамуына тәуелді екенін қарастырады.
Ғылымдардың бірқатары баланың дамуындағы кідіріске, қоғамға
бейімделудің қиындығына себепші болып отыратын қолайсыз әлеуметтік-
биологиялық факторларды анықтады.
Балалар мен жасөспірімдердің асоциалды мінез-құлық
мәселесімен бірқатар қазақстандық педагог зерттеушілер жұмыс істеді.
(Мысалы: В.І Баженов, Р.К Керимов, А. Жұмабаев, Л.В Лысенко, И.Ф
Назаров, т.б)
Бұл зерттеушілер қиын балалардың қиқарлық сияқты жағымсыз
қасиеттерінің қалыптасуына әлеуметтік-педагогикалық факторлардың әсер
ететіндігін зерттеді. Бастауыш мектеп оқушылары мен жасөспірімдердің
асоциалды мінез-құлықтарын, спорт, өзіндік және жеке жұмыстарды
ұйымдастыру, мектепке деген ықпалды күшейту, отбасындағы
белсенділікті арттыру, ұжымдағы әрекеттерге балаларды қатыстыру
арқылы жеңудің әр түрлі жолдарын көрсетті.
[6] В.В Трифонов зеттеулерінде қиын оқушы анықтамасы- бұл
күнделікті педагогикалық әсерге көне бермейтін, өзіне үнемі қосымша
уақыт бөліп қарауды, мұғалімнің ерік-жігерін, күшін, қажырлы
педагогикалық еңбегін қажетсінетін оқушы. Бұл шексіз (интегральное)
ұғым, ол жеке адамның өзгеру құбылысын жинақтаушы. Осы
категориядағы балалардың жалпы адамдық және өзге ешкімде
қайталанбайтын қасиеттері, әлеуметтік биологиялық факторлардың
ықпалымен қамтамасыз етілді.
Біраз зерттеушілер ([7] М.А Алемаскин, Л.М Зюбин, Д.В Колесов
т.б) қиын балалардың басым көпшілігі- бұлар мектеп бағдарламасын
дұрыс меңгере алмайтындар, сондықтан да оқушылар ұжымынан тысқары
шығып қалатын балалар, деп атап көрсетті. Ұжымдағы позициядан
қалыс қалу оларды теріс мінез-құлыққа айналасындағы адамдармен
әсіресе бірге оқитын құрбы-құрдастармен дұрыс қарым-қатынас жасауына
кедергі келтіреді.
[8] Л.С Выготский қиындықпен тәрбиеленумен күресудің нақты
жолын анықтап береді. Өзінің Қиын балалық шақтың педагогикалық
клиникасы және дамудың диагностикасы (1936ж) еңбегінде ол былай
жазады: Жеке адамның күйзелісімен күресу оның себептерін жоюмен
ғана емес, сонымен бірге адамды жөнге салудың белсенді жолымен
білім бірлігімен, дамуына жағдай жасау арқылы да нәтежеге жетуге
болады. Л.С Выготский жеке адам тәрбиесі психологиясының маңызды
бір мәселесі- аффектілі- қажеттік ортасымен сананың байланысын
көтереді.
Соғыстан кейінгі жылдарда қиындықпен тәрбиеленушілердің
әлеуметтік мәселелеріне үлкен көңіл бөлінеді, ал 1950-60 жылдар
басында олардың шығу себептерін, мінез-құлықтағы таңқаларлық
ауытқушылықтарды, жеке адам дамуының динамикасымен байланысын терең
зерттей бастады.
1950-70 жылдары зерттеушілер негізгі зейіндерін қиындықпен
тәрбиеленетін балалар мен жасөспірімдерге себепші болатын
әлеуметтік-психологиалық және психо-педагогикалық факторларға бөлді.
80. жылдары қиындықпен тәрбиелену мәселесі отандық ғылымда
жан-жақты зерттелгеніне куә боламыз.
Мінез-құлықтың ауытқушылығы (тәртіпсіздігі) мәселесіне ең
алғаш көңіл бөліп қараған Л.С Славин болды. Мұндай мінезге ол
аффектілі (жан-күйзелісі, қайғыру) психологиялық ерекшелігін алды
және бұл саладағы балаларды екі топқа бөлді. Бірінші топ
балалардың тәртіпсіздігінің себебі мінез-құлықтың дұрыс жағдайда
қалыптаспауы салдарынан, өте күшті эмоцианалды қайғыру және жан-
күйзелісінен болады. Екінші топ балалардың тәртіпсіздігінің
себебіне мінез-құлық ережелерімен санаспау, бұл ережелерді білмеу,
өзінің мінезін көп жағдайда меңгермеуді жатқызады.
Бастауыш мектеп оқушылардың мінез-құлқындағы қиындық
мәселесінен И.П Воронаева, И.В Козубская, В.Г Сенько т.б айналысты
Қазіргі уақытта мінез-құлықтың бұзылу себебі түбегейлі
түрде зерттелініп жаңа сипатқа ие болуда. Олай болса мінез-
құлықтағы қиындық бұл шексіз (интегративті) ұғым, педагогтік және
тәрбиелік әсерге қиындықпен көнетін, қайталанбайтын психалогиялық
ерекшелік.
1.4. Оқу-тәрбие процесінде қиын жасөспірімдерді тәрбиелеу жолдарын жүйелеу
Ұрпақ тәрбиесі қай заманның, қай қоғамның болсын көкейкесті
мәселелері болып келгендігі дәлелдеуді қажет етпейді. Қоғамды алаңдатып
отырған маңызды мәселелердің бірі – тәрбиесі қиын балалардың санының
көбеюі. Ғылыми деректерге қарағанда, тәрбиесі қиын балаларда байқалатын
белгілер: біріншіден, анамальды қажеттілік, екіншіден, тұрақты жаман
қасиеттердің жиынтығы, үшіншіден, ата-аналар- мен немесе мұғалімдермен
тұрақты егесу жағдайлары, төртіншіден, басқа адамның көмегінсіз өзін-өзі
түзетуге қабілетсіздігі [25, 60 б.].
ҚР-ның 2004 жылғы шілде айында қабылданған Кәмелетке жасы толмағандар
арасында заң бұзушылықтың алдын алу және балалар арасында қаңғыбастықты
болдырмау заңындағы мемлекеттік саясаттың мақсаты:
• кәмелетке жасы толмағандардың құқықтық санасын және мәдениетін
қалыптастыру жөніндегі мақсатты жұмысты қамтамасыз ету;
• кәмелетке жасы толмағандармен жеке профилактикалық жұмыс жургізу үшін
құқықтық негіздерді қалыптастыру;
• кәмелетке жасы толмағандар ата-аналарымен және басқа да заңды
өкілдерімен өзара қарым-қатынас жасау;
• балаларды оқыту, тәрбиелеу, емдеу, спорт және өзге де мекемелермен
тиісті дәрежеде жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
• кәмелетке жасы толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін бұзғаны
үшін жауапкершілікті белгілеу;
• балалардың дене бітімі, зияткерлік, рухани және имандылық дамуына,
оларды патриоттыққа, азаматтыққа және бейбітшілік сүйгіштікке
тәрбиелеуге ықпал етуден тұрады [30, 25-35 б].
Осы заңның негізінде мектебімізде 2006-2011жылға арналған Кешенді
тәрбие бағдарламасы жасалып, оқушылар арасындағы жағымсыз қылықтарды жеңуге
мүмкіндік беретін балалардың қараусыз қалу мен қаңғырудың алдын алу жүйесін
жетілдіру міндеті қойылған болатын [32, 56 б].
Ал, енді 2007 жылғы қыркүйек айындағы есеп бойынша қала мектептері
арасындағы оқушылар тарапынан жасалған тәртіпбұзушылық есебі бойынша
Павлодар қаласы мектептері арасында 2006 жылы 150, 2007 жылы 121 тәртіп
бұзушылыққа жол берілген. 2006 жылғыға қарағанда тәртіпбұзушылықтың саны
29-ға азайған. Соның ішінде 20 мектепте тәртіпбұзушылық саны кемейсе, ал
16 мектепте, соның ішінде біздің №19 мектепте керісінше өскендігін атап
өтуіміз керек.
Кесте 1- Статистикалық көрсеткіш.
мектеп 2005 2006 2007
№19 4 6 7
Тәртіп бұзушылықтың осындай дәрежеде өсуіне себеп болған жайттарды
анықтаудан алдын, соңғы жылдары мектептерде тәртібі қиын балалар деген
терминнің мықтап қалыптасуына мән беріп қарасақ. Қиын бала дегеніміз
қандай бала? Қалай танып, білуге болады?
Белгілі психолог ғалым К.К.Платонов жеке адамның психологиялық
болмысын төрт салаға бөледі:
1.Баланың темпераменті және жыныстық ерекшеліктері мен жас ерекшелігі
(физиологиялық ерекшеліктер);
2.Жеке адамның дамып қалыптасуына негіз болатын психологиялық
құбылыстар (түйсік, елес, ой, сезім, тілек, қабілет, қызығушылық, мінез,
әдет- биологиялық ерекшеліктер.
3.Баланың күнделікті өмір тіршілігі, білімі, әдет-дағдысы, икемділігі;
4.Ұстанған бағыттары мен адамгершілігі [40, 15 б.].
Соңғы екі саланы мектеп қабырғасында тығыз ұштастыра отырып, қиын баланы
айқындаудың төрт тармағын қарастыру қажет.
1. Оқушының қоршаған ортамен қарым-қатынасы: оқуға; еңбекке; қоғамдық
пайдалы істерге; сыныптас достарымен; отбасы, туыстарымен қарым-
қатынасы.
2. Оқушының: ішкі дүниесі, сезімі, талғамы, ақыл-ой парасаты, мұң-
мұқтажы, өзіндік ерекшелігі.
3. Оқушы өзінің жағымсыз( теріс) қылықтарына есеп бере ме? Өзін-өзі
тәрбиелеуге күші жете ме?
4. Оқушының денсаулығын зерттеу (бала жүйкесіндегі олқылықтардың шығу
себептері)
Осыдан қорытындылай келе, Қиын баладегеніміз көбіне сабақ үлгерімі
нашар, тәртіп бұзатын, елімізде жалпыға ортақ қалыптасқан мінез құлық
деңгейінен ауытқыған жасөспірімдер.
Ал, енді осы қиын балалардың орта мектептегі деңгейі қандай
дәрежеде екенін мына кестелердын көруімізге болады.
Кесте – 2 мектеп бойынша тәртібі алаңдататын оқушылар 2007-2008 оқу
жылы.
№ сыныптар Оқушы саны № Сыныптар Оқушы саны
1 1 2 6 7 9
2 3 1 7 8 9
3 4 2 8 9 12
4 5 6 9 10 2
5 6 11 10 11 3
Барлығы 58 оқушы
Жоғарыдағы көрсеткішті паралелдер бойынша жинақтасақ
-1-4 сыныптарда – 4 оқушы ;
-5-8 сыныптарда –49 оқушы;
-9-10 сыныптарда –5 оқушы.
Кесте 3 - МІЕ және КЖТБ-нде тұратын оқушылар тізімі.
№ Сынып Оқушы Оқушының аты-жөні
тар саны
1 8 сын. 7 Татаев Дулат, Данат; Бари Н., Болат А., Бегимов
С., Совет Т., Жүнісов М.
2 9 сын. 8 Абжанов А., Ахтанбиев Е., Сыздыкова Б., Тыштыкова
Д.,
Шалабаев И., Исемберлинова А., Айдарханов А.,
Шахманов А.
3 10 сын. 1 Сембаев Ерлан.
4 11 сын. 1 Маханова Зарина.
Осы есеп бойынша көрініп тұрғандай, әсіресе орта буында тәртібі
алаңдататын оқушылардың көбірек кездесетіні байқаймыз. Мұның себебі неде?
Педагог ғалымдар зерттеу барысында, жүз қиын баланың он бесінде
шешесі, не әкесі маскүнем, ал он баланың-тоғызын үйде қатты ұрып-соғып,
адамдық намысына тиген. Балалардың еңбек колониясының бірін тексергенде екі
жүз баланың жүз бірінің әкесіз, үшеуі шешесіз, ал бесеуі әке-шешесі бірдей
жоқ күйде тәрбиеленген. Бұдан байқайтынымыз әке-шешесінің бірінің жоқтығы
бала тәрбиесіне кері әсер етеді екен. Сонымен тәрбиесі қиын балалардың шығу
себебіне үңілсек:
• бұған қоғамдық жағдай мен өмірдің тұрмыс жағдайы себепші болады;
• балалардың мінез-құлқындағы жағымсыз ерекшеліктері мен психикасының
өзгеше қалыптасуынан немесе қалыпты нормадан ауытқуынан ;
• педагогикалық тәрбиенің дұрыс болмауы.
Бала тәрбиесі себеп-сылтау іздеуге төзбейді. Оны жүргізу үшін
педагогикалық ұжымның кәсіптік бірлігі, ата-аналардың сапалы көзқарастары
және осы ұстанымға негізделген мектеп пен отбасы арасындағы тығыз
байланысқан одақтың нәтижелі жұмысы қажет. Мектеп қабырғасындағы эпизодтық
төбелес, ұрлық, мұғалім мен оқушы арасындағы жанжал т.б. барлығы мектеп
өміріндегі бұзақылық қалып. Бұзақылық сипат оқушылардың қараусыз
қалушылығының педагогикалық мінез-құлқын бейнелейді [1, 45 б].
Негізінен, барлық мәселе ата-аналар тарапынан баланың бос уақытының
орнықты пайдаланбаудан, тұрмыстың нашарлығы мен отбасындағы қақтығыстардан
бастау алады. Ата-ананың жылуынан, сүйіспеншілігінен, ыстық ықыласынан
айырылған балалар көшесінің қағидасымен өмір сүруге бейімделеді. Қылмыстық
жолға түседі.
Егер бала бұзақы бола бастаса, онда бұған бала кінәлі емес,
педагогикалық әдістер кінәлі деген А.Макаренконың пікірін қайта қарауға
тура келеді. Пайдасыз әдістердің зиянды салдарын түзеу үшін жан-жақты
ойластырылған, ғылыми негізделген психологиялық-педогогикалық жүйе болуы
керек. [45, 54 б]. Ол үшін:
• әрбір қиын баланың дербес өзгешелігін ескеріп берілген тәрбиенің
тигізген ықпалын, яғни оқушылардың қайта тәрбиеленуге деген ниетінің
оянуын бүкіл педагогтар ұжымы болып қадағалап отыру;
• сынып және жалпы мектептің тәрбие беру қуатын күшейту;
тәрбие беру мақсатын іске асыру барысында педагогтар арасында ауызбірлік
пен ынтымақтастық және әрекет, талап бірлігінің қажеттігі;
• Қиын баланы тәрбиелегенде ұстаздар арасындағы бірлік үлкен нәтиже
береді.
Сондықтан да бүгін біз МБАИ-ның ұсынған үлгі жоспары бойынша белгілі
бір сыныптар үстінде пікір алмассақ деген едік.
Сынып ұжымын зерттеу. Бұл бағытта 2007-2008 оқу жылындағы 45 сынып
комплектісінен оқу-тәрбие үрдісінде тәрбиесі ауыр сыныптар деп 7г, 8а, 8г,
9г, 11б сыныптары екені белгілі. Сондықтан да осы сыныптардың
жетекшілерімен біргелікте бізді ойландырып жүрген қиын балалар тәрбиесі
жөнінде ой толғап, нақты бір шешімдер шығарсақ деген ойдамыз [50, 12 б].
ІІ-тарау. Қараусыз қалған балалар педагогикалық жұмыстың объектісі ретінде
2.1 Педагогикалық қараусыз қалған балалармен әлеуметтік жұмыс жүргізу.
Қараусыз қалу және қаңғыбастық жолына түскен көптеген жастарды
өмірдің жиегіне шығарып тастау, әрине, әлеуметтік қыметкерлер мен
әлеуметтік педагогтардың, мемлекеттік және қоғамдық институттардың (білім
беру жүйесі, құқық қорғау органдары және т.б.) кәсіби назар аударуды қажет
етеді.
Жастардың осы категорияларымен әлеуметтік жұмыс жүргізуді ұйымдастыру
және жүзеге асыру кезінде біріншіден, жеке тұлғаның әлеуметтік
байланыстарының бұзылу процесін болдырмайтын моральдық, психологиялық,
экономикалық қолдау көмектесетінін ескеру керек, мұнда кейде
десоциализацияның алдын-алу үшін көбіне экономикалық, ресурстық және
ұйымдастырушылық қолдаулар бұл байланыстардан гөрі тиімді екенін де білген
жөн; екіншіден, егер жеке тұлға өзінің әлеуметтік қауымдастығынан шығып
қалған болса, онда әлеуметтік қызметкер әлеуметтік - психологиялық бұзылуды
болдырмау үшін, жаңа мәртебе табу үшін де көмек көрсетуге міндетті;
үшіншіден, жеке тұлғаның өз бетімен сырттан келетін көмексіз, соның ішінде
әлеуметтік қызметтердің көмегінсіз әлеуметтік шұңқырдан шығуы мүмкін
емес: осы әлеуметтік шұңқырдың 36 % тұрғыны ғана шығуға болады деп
есептесе, 43 % ондайды ешқашан естімегенін айтқан (халықтың әлеуметтік-
экономикалық проблемалары бойынша РАН институтының мәліметтері бойынша).
Қараусыз қалған және қаңғыбас жастармен жүргізілетін әлеуметтік
жұмыстарды үш кезеңге бөлуге болады:
1. баланы қаңғыбастық жолға итермелейтін отбасындағы әл-
ауқатсыздық белгілері байқалған кезден бастап отбасымен
жұмыс;
2. қараусыз қалғандар мен қаңғыбастармен жұмыс;
3. бұрынғы қараусыз қалғандармен олардың қайтадан
бейімделуімен жұмыс.
Әлеуметтік қызметтердің бірінші кезеңде табысты жұмыс жүргізуі одан
кейінгі екі кезеңде жүргізетін әлеуметтік жұмыстар ауқымын азайтып, бұл
құбылыстың көлемін азайтатыны сөзсіз.
Қоғамдағы жалпы әлеуметтік - экономикалық жағдайдың нашарлауы кейбір
отбасыларына өз балаларына толықтай жағдай жасауды қамтамасыз етуге кедергі
жасайды. Әсіресе өз балалары үшін жауапкершілікті ала алмайтын немесе
алудан бас тартқан отбасыларында жағдай мүлдем күрделі. Мұнда балалар
маскүнемдік, нашақорлық және т.б. құбылыстарды тікелей бастан өткізеді.
Осындай отбасыларындағы тәрбие әлеуеті мүлдем жоқ, балалар жиі зорлық
көреді, олардың денелеріне зақым келтіреді, тіпті сексуальдық тұрғыда
зорлық көрсету, адамның абыройын тәлкілейтін жағдайлар да жиі кездеседі.
Өткір болмаса да алаңдатушылық туғызып отырған тағы бір құбылыс, толық
емес және жиі жанжалдасатын отбасыларында, ата-аналары айырылысу алдында
тұрған отбасыларында байқалатын балалардың депривациясы. Ата-анасының
бірінің болмауы материалдық қиындықтар тудырып қана қоймай, қатынастардың
психологиялық құрылымын бұзатындықтан, рухани қындықтар да туғызады.
Балалары заңсыз туған отбасылары да ерекше назар аударуды қажет етеді.
Басынан бастап әкесіз отбасыларында, баланың туу себебінің әртүрлілігіне
қарай – жалғыз басты әйелдің, өз күшіне сеніп, бала өсіруге саналы түрде
барған жалғыз басты аналар мен кездейсоқ ана болып қалған жасөспірім -
жалғыз басты аналардың балалары жедел арнайы көмек пен қолдауды қажет
етеді. Олардың болмауы ата-аналары бар болса да жетімдік көру сияқты
эскалация құбылысына әкеп соғады.
Көп балалы отбасыларында, тұрғылықты аймақтың ерекшелігіне қарай,
баланың дүниеге келуі өмірлік құндылықтардың бірі, ұлттық мәдени-діни
дәстүрді ұстану негізі болуы мүмкін. Бірақ, балалардың көптігі - әл-
ауқатсыздықтың белгісі де болуы мүмкін, ол ата-аналарының асоциалдық өмір
салтын кешуінен (маскүнемдік, аморальдық өмір салты) болады. Балалардың туу
себептерінің әртүрлілігі көп балалы отбасыларында әлеуметтік депривация
бейнесінің жіктеліп, күрделенуіне әкеп соғады: бір жағдайда ол отбасындағы
материалдық жағдайдың қиындығы болса, екінші жағдайда – балаларына
жеткілікті түрде қамқорлықтың болмауы.
Барлық жағдайларда да отбасындағы балалардың депривациясының ортақ
салдары олардың керекті әлеуметтік рөлдерді игере алмауы, әлеуметтік
шындықты адекватты тұрғыда қабылдап, бағалай білуге қажетті жеке
қасиеттерінің қалыптаспай қалуы болып табылады. Отбасының өзінің
әлеуметтендіру қызметін атқармауы баланың басқа әлеуметтік институттармен,
соның ішінде мектеппен өзара әрекеттестігін қиындатады, не бұзады, ал
мектеп өз кезегінде отбасымен бірігіп ол депривацияны тереңдетеді де,
қараусыздықтың күшті факторын қалыптастырады.
Баланың қараусыз қалуының алаңдатарлық белгісіне отбасынан қашып кету
жатады. Қашу баланың қысқа уақытқа үйден кетіп қалуынан тұрады, және бала
көп жағдайда қайтып оралады (қаңғыбастықтан айырмашылығы). Батыстың
мамандары қашуды ширығу жағдайынан құтылу үшін жасайтын қылық, ол табысты
болуы мүмкін, не табыссыз аяқталуы мүмкін деп есептейді, және олардың
ойынша қашу ешқандай дайындықсыз, сол сәтте туған жағдайға байланысты
орындалады, бұл дағдарыс жағдайын шешерде ештеңе шығара алмаған кезде
қолданылытын тәсіл, қашудың бір ғана мақсаты бар – төзімі жетпейтін
жағдайдан, жасөспірімнің қарсы келуге шамасы келмейтін кезде қашып кетуі.
Үйден қашып кетуді 10-13 жастағы жасөспірімдер жиі жасайды. Оның
себептеріне: ата-аналары тарапынан қажетті қамқорлықтың болмауы; жиі қатал
ұрысулар мен кеюлер; ештеңеге тұрмайтын нәрселерге жазалау; алқаш-ата-
аналары үшін ұялу және ата-аналарының балаларының мектептегі қиындықтары
туралы хабарсыздығы.
Жасөспірімдердің үйден қашып кетуінің себебі құрдастарының айтуымен де
жасалады, ол саяхатқа деген қызығушылықпен түсіндірілуі мүмкін.
Үйден қашуға мінез-құлқы аса белсенді балалар бейім болады: олардың
ширақтығы мен тынышсыздығы үлкендер тарапынан жиі кейістікті шақырады да,
олардың арасында дау-жанжал туғызады.
Ұялшақ, тұйық жасөспірімдер үйден қашып кетуге көбіне үлкендердің немесе
белсенді құрдастарының айтуымен барады. Жасөспірім қыздар ұлдарға қарағанда
сирек қашады.
Жасөспірімдердің қашып кетулері ол әрекеттерді түсінбеуі мен ойланбай
істеуінен емес олардың өздерін қоршаған қолайсыз жағдайларға теріс және
эмоционалды реакциясының әсерінен болатынын айта кеткен жөн. Сондықтан,
оларға пайда болған сезімнің жетегіне ермей, қоршағандарымен тіл табысуға
жол іздеуде көмектесу керек.
Баласының қараусыз қалуы көкейкесті мәселе болып тұрған отбасымен
жүргізетін әлеуметтік жұмысты былай бөлуге болады:
• отбасының тұрақтылығын қолдауға бағытталған;
• жедел, балаға ата-анасы тарапынан қауіп төніп тұрған жағдайда.
Әлеуметтік қызметтің, әлеуметтік қызметкердің жедел араласуы балаға ата-
анасы тарапынан қатігездік көрсетудің байқалуымен байланысты оны тез ол
жерден әкету қажеттігі туғанда жасалады. Жедел араласу отбасында туындаған
төтенше және аяқ астынан болған өткір жанжал жағдайында да, немесе
әлеуметтік қызметкердің отбасындағы жағдайды тұрақтандырудағы шаралары
тиімсіз болғанда да жасалуы мүмкін.
Әлеуметтік қызметтің жедел шарасын қолдану балаларға зорлық жасау
проблемасына байланысты да болады. Бұл жаңа феномен емес, дегенмен
отбасыларында пайда болған өткір проблема ретінде соңғы уақыттары қаралып
жүр.
Зорлық көрсетуге балалардың денесіне жасалатын зақымдар ғана емес,
оларға жасалатын психикалық қанаудың әртүрлі нысандары жатады. Мұндай
жағдайларды әлеуметтік қызметкерлердің жұмысы ондай ата-аналарға қарсы
заңды санкциялар қолдану туралы мәселе көтеруден тұрады. Ата-аналардың
өздері балаларын қаңғыбастыққа, қайыр тілеуге мәжбүрлесе, оларға
қолданылатын Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде баптар бар,
соларға сәйкес қылмыстық іс қозғалады.
Отбасындағы зорлықты жоюдың АҚШ-тық тәжірибесі көңіл аударарлық. Мұнда
осы проблема бойынша бүтіндей бір заңдар мен нормативтік актілер жүйесі
құрылған. Негізгісі – заң, оған қосымша сенім телефондары, психологиялық
көмек, арнайы даярланған полиция бөлімі бар. Көршілері айқай естісе болды,
дереу полиция келеді де акт жазады, айып-пұл салады, жазалайды, егер кінәсі
жеңіл болса, оларды 4 айлық ақылы психологиялық курстарға жібереді. Егер
ата-анасы одан да күрделірек әрекетке барса, оны арнаулы отбасылық сотқа
шақырады да үйден, балаларынан бірнеше айға алшақтатады. Мұндағы талап өте
қатал: отбасына келмеу, телефон соқпау, балаларды көшеде аңдымау. Оны бұзса
қылмыстық жауапкершілік күтіп тұр. Жазалаудың басқа нысаны – зорлық көрген
баланы отбасынан алып кетіп (әрине, заң жүзінде), арнаулы әлеуметтік көмек
беретін қызметтерге орналастыру.
Әрине, мұндай жедел, мәжбүр болған әлеуметтік жұмыстардың шараларынан
гөрі отбасылық байланыстарды тұрақтандыруға, ата-аналары мен балалары
арасындағы қарым-қатынастарды қалыпқа келтіруге бағытталған шараларды
қолданған әлдеқайда тиімді, ол отбасы ішілік қатынастарға диагностика құру,
жанжалдардың себептері мен сипаттарын, жанжалға қатысушылардың
әрекеттерінің сипаттарын анықтаудан тұрады.
Ата-аналар мен жастар арасындағы дау-жанжал жағдайларында, баланың үйден
кетіп қалған жағдайларында әлеуметтік қызметкер ата-аналарға кеңес беруінің
негізгі қағидалары мыналар:
➢ ата-ана ең алдымен қорқыту, күш қолдану сияқты әрекеттерін
тоқтатуы керек, олар қарым-қатынасты нашарлатып, жанжалды ушықтыра
түседі;
➢ үйде бала кез-келген уақытта келгенде қорықпайтындай жағдай туғызу
керек, әйтпесе, үйден тыс жерде еріксіз жүру қараусыздықтың болуына
әкеп соғады;
➢ ата-аналары баланың олардан қорықпай, өмірінде шынымен де
қорқынышты (зорлау және т.б.) бірдеңе бола қалса міндетті түрде
олардан көмек сұрай алатынын түсіндіріп, олардың шын мәнінде
көмектесетініне, сырттан көмек іздемеуіне сендіруге күш салулары
керек;
➢ ата-ана баласына эмоционалды байланыс қалыпты болған жағдайда ғана
көмектесе алады, ол болмаса олар осы жастағы балаға әсер етудің
жалғыз көзі – ақпарат алмасудан да айырылады;
➢ құрметтеу сезімін қалпына келтіру үшін және баланың өздерін
сыйлауына лайықты болу үшін, ата-ана өзінің дене және рухани
денсаулығын қалпына келтіру керек, баланың жан дүниесін жақсарту
тек өзінің жаны таза адамның ғана қолынан келеді;
➢ ата-аналарды баланың мінез-құлқының өзгеруі бір сәтте болатын
жағдай еместігін, қолайсыз жағдайдың да бір сәтте пайда болмағанын,
олардың пайда болуына ешқандай да гипнозшының, болмаса
экстрасенстің қатысы жоқтығын, тек ата-аналар ғана баланың
мінезінің өзгеруінде негізгі рөл атқаратынын түсіндіру керек;
➢ өз баласына көмектесу үшін ата-аналар оларға қазір көмектеспесе де
кейінірек міндетті түрде қол жеткізетініне сенімді болуы керек. Ол
көмектесер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz