Табиғатты бейнелеу сабағының әдістемесі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Пейзаж жанрының қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ...8
1.1. Қазақстандағы пейзаж жанрының өркендеу
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... 8-17
1.2. Кескіндеме композициясы және
түстер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..18-24
1.3. Майлы бояу және акварельмен жұмыс істеу
техникасы ... ... ... ... ... 25-33
1.4. Живопись пәнінің танымдық және эстетикалық мәселесі ... ... ... ... .34-
35
1.5. Живописьте картинаны
безендіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..36-38
1.6. Тақырып таңдаудағы мақсатым және
ізденістерім ... ... ... ... ... ... ... ..39-40
2. Табиғатты бейнелеу сабағының
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ..41
2.1 Бейнелеу өнері сабағында шығармашылыққа үйретудің.
педагогикалық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..41-43
2.2. Табиғатты бейнелеу кезіндегі қашықтыққа байланысты түстердің
өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44-45
2.3. Табиғатты бейнелеуге үйрету сабағының
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...46-51
2.4.Пейзаж сабағын өткізу, Акварельмен пейзажды салу.
сабақ жоспарлары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .52-58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .59 -61
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 62-63
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет ретінде дүниежүзілік
қауымдастыққа танылып, жаңа демократиялық қоғамның дүниеге келуі
Қазақстан педагогика ғылымының жаңа бағытта сипат алуына кең жол ашып
берді.
Қазіргі кезде білім берудің, оны дамытудың көкейкесті
мәселелерін шешу нақты ғылыми-теориялық және өмірлік бағыттағы реформаны
қамтамасыз ететін, тұтас, интегративтік дамытуды жобалау мен жасақтауды,
ерекше оқу-тәрбие үрдісін, жоғары тиімділіктегі педагогикалық
технологияның пайда болуын талап ететін дидактикалық ғылымға тікелей
тәуелді. Елімізді парасат-пайымға негізделген әрі ғылымды мол қажет
ететін материалдық өндірістері басым дамыған мемлекетке
айналдыру белгілі мақсатқа бағыт алумен айқындалады. Мұндай міндетті шешу
мұғалімдерден оқу үрдісіндегі жаңа технологияны меңгеруді, педагогикалық
жаңалықтарды тәжірибеде батыл енгізуді талап етеді.
Пейзаж – бейнелеу өнері сауаттылығына үйретудің негізі оның
мәдениеттанулық негіздерін зерттеудің өзектілігі бірнеше мәдени
факторлармен және Қазақстан Республикасында қабылданған мәдени даму
бағдарламасымен үндес өтіп жатқан процестермен айқындалады.Республика
президенті Н . Ә . Назарбаевтың Қазақстанның болашағы қоғамын идеялық
бірлігінде атты еңбегінде : Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта
түлеудің қайнар көзі болып келді . Өзінің тарихы , мәдени тамырларына қайта
оралу – бұл әрине оң процесс... Қазақстанда ұлттық тілді , өнерді ,
мәдениетті ... дамытуға барынша қолдау жасалып отыр,-деген сөзі мұның
бірден бір айғағы .
Қазіргі уақытта бейнелеуөнерін оның мәдениеттанулық негізін дұрыс
көрсете танып біліп, өнер түрлерін жинақтап, зерделі зерттеудің маңызы
артып , жастарды сол ұлттық салт – дәстүрдің негізінде тәрбиелеудің
қажеттігі өсіп отыр. Сондай қажеттіліктің бірі – бейнелеу өнері
сауаттылығы, соның ішінде пейзаж жанры.Оның үстіне бейнелеу өнерінің өзінің
бай тарихы, терең мәдениеттанулық, философиялық мазмұны, өзіндік ұлттық сан
– қилы ерекшеліктерімен қымбат, әрі құнды.
Мұралардың құндылығын арттыру , дәстүр сабақтастығын жалғастыру оған
дәнекер болу әрбір ұлттық мәдениетке көзінің қарашығындай қамқорлық жасар
зиялы қауымның борышы мен парызы . Бейнелеу өнерінің оның сәндік
ерекшелігі, түрлері халықтың салт – дәстүрімен біте қайнасып келе жатқан
қазақтың рухани болмысы мен мәдени талғампаздығын танытатын ерекше бір
құбылыс .Ұлттық құндылықтар деңгейінен жоғары көтеріп, адамзаттық
құндылықтар қатарына қосу теңестіру біздің және баршамыздың да басты
тілегіміз болса керек. Бар әдемі құндылақтарды сырттан іздемей оны
өзіміздің аса мұраларымыздан іздеу оны жандандыру қалпына келтіру,
мәдениеттанулық деңгейге көтеру оны танып білу бүгінгі таңдағы ең бір
көкейтесті, өзекті проблемалардың бірі деп түсінеміз.
Зерттеу көздеріне анализ .
Зерттеу жұмысы барысындағы ізденіс біздің көзімізді мынаған жеткізді:
а) бейнелеу өнері пәнінің нәтижелі болуы балаларды көркемдеп қабылдауға
дұрыс үйретуге тікелей байланысты екендігіне ;
ә) оның педагогикалық негізде меңгерілу жолын құрып, жаттығу жұмыстары
арқылы оқушылардың осы бағыттағы дағдысын қалыптастыру керек екендігіне .
Сондықтан, бейнелеу өнері пәні бойынша осы көркемдеп қабылдаудың оқушы
жас ерекшеліктеріне сәйкес жоғарғы сыныптағы білім ауқымын, оларды
меңгертуге керекті педагогикалық негіз құрайтын жұмыс түрін айқындау
қажеттілігі де туады . Әрине бұл болашақ ісі .
Зерттеу мақсаты мен міндеттері .
Таңдамалы алынған тақырыптың
өзектілігінен және оны зерттеу қажеттіліктері мен зерттелу деңгейлерінен
осы дипломдық жұмыстың басты мақсатын айқындау мүмкіндігі туады . Бейнелеу
өнері оның ерекшелігі мен дамуы , салт – дәстүр , әдет – ғұрыптары ,
әшекейлеу әдістері оның түрлері және ұлттық мәдениетте алатын орнын
мәдениеттанулық тұрғыдан сарапқа салу , олардың мән – мазмұнын ашып , даму
эволюцициясын қарастыру қажет . Осы мақсатты орындау жолында зерттеушінің
алдында бірнеше міндеттер туындайдайды :
- Пейзажды бейнелеу өнері сауаттылығына үйретудің негіздерінің мәнін
ашу , оны оқушылар арасында олардың санасында , ұлттық көзқарастарына
қалыптастырудың көрсеткіштері мен деңгейлерін анықтау ;
Бастауыш сынып оқушыларын бейнелеу өнері сауаттылығына яғни көркемдеп
қабылдауға үйрету арқылы тиімділігін арттыру және оның педагогикалық
негізін анықтау . Осы мақсатқа сәйкес орындалатын міндеттер белгіленді .
Олар :
1. Бастауыш сыныптағы және 5-6 сынып оқушыларының бейнелеу өнері
сабағында оның сауаттылығына үйрету , оны көркемдеп қабылдауға
үйретуге қажетті философия , психология , педагогика ғылымдары
тұрғысынан негізді айқындау .
2. Мектепте жүргізілетін бейнелеу өнері пәнінің бүгінге дейінгі өтілу
барысында талдау жасау .
3. Айқындалған жұмыс жүйелерін байқау , анықтау және оны бейнелеу өнері
сабағының жүргізілу тәжірибесіне енгізу .
Әдебиетті талдау. Юному художнику на заметку кітабында В.М
Соколинскийдің Жанр пейзаж и его виды шығармасынан пейзаж жанрының
қалыптасуы, қай елдерде дамып өріс жайғандығы туралы және пейзаж жанрының
сан алуан түрге бөлінуі жайлы жазылған. Бұл Соколинский шығармасынан мен
пейзаж жанры туралы көп қажетті деректерді алдым.
В.Н. Стасевич Пейзаж. Картина и действительность Просвещение 1978 ж.
шығармасынан жалпы кескіндеме жайлы, оның дамуы, қалыптасуы туралы мәлімет
алдым және кескіндеме өнеріндегі майлы бояу және акварель техникасы жайлы
мәліметтр алдым.
Зерттеу орны.
5-6
сыныптардың оқу – тәрбие процесі .
Зерттеу пәні .
Бейнелеу өнері сабақтарында 5-6 сынып оқушыларының көркемдеп қабылдауын
қалыптастыру процесі .
Болжам .
Бейнелеу өнері сабағының білімдік және тәрбиелік міндетінің сапалы болуы –
ең алдымен көркемдеп қабылдау жолын педагогикалық негізде меңгергенде ғана
мүмкін :
- егер кіші жастағы балалардың көркемдеп қабылдауын психологиялық және
педагогикалық проблема деп қарап , оның теориялық негізін айқындасақ ;
- осының негізінде бейнелеу өнері пәнінен өтілген сабақтарда
эксперименттік байқау жүргізіп, көркемдеп қабылдаудың оқушыда дұрыс
қалыптасқандығынан бейнелеу өнері пәнінің білімдік және тәрбиелік
сапасының артқанына көз жетсе .
- егер зерттеу барысында, яғни сабақ барысында оқушылардың жұмыстарын
қадағалап, қателескен жағдайда дер кезінде түзетіп, түсіндіріп отырса,
жұмыс жақсы орындалған жағдайда оқушыны мадақтап отырса, оқушының
өзіне деген сенімі артып олау қабілеті дамып, шығармашылық
қабілеттерін жоғарлауына жағдай жасайды
Ғылыми жаңалық .
Бейнелеу өнері сабағында оқушыға меңгерткелі отырған білім , білік пен
дағдының нәтижелі болуы оның көркемдеп қабылдай алуына байланысты екендігін
дәлелдеу ; ол үшін арнайы дидактикалық жұмыс жүргізудің керектігіне көз
жеткізу және сол жұмыстардың жүйесін жаса, оның теориялық , педагогикалық
негізін айқындап және ұтымды жолдармен тәрбиелік бағытын көрсету .
Практикалық маңызы .
Ұлттық ойлау жүйесінің, дүниетанымдық қалыптасу заңдылықтарын ,
ерекшеліктерін анықтауда, оларды түсіндіруде көтерілген мәселенің қосар
өзіндік үлесі аз болмас.
Жұмыста көрсетілген теориялық және практикалық жағдайлар болашақта өнер
тарихы ғылымын зерттеуді жетілдіруге ықпал етеді . Дипломдық жұмыстағы
қорытындылар мен негізгі шарттар арнайы курстарды дайындауда , мәдениеттану
проблемасы және мәдени – этикалық мәселелер бойынша семинарлар мен
лекцияларда қолдануға болады . Сондықтан да тақырыптың өзекті де, қажет
екенін ескере келе еңбегімізде бейнелеу өнерін салт – дәстүрді және әдет –
ғұрыптарды дұрыс пайдалану оқушылардың сана – сезімін , ой - өрісін ,
дүниеге деген көзқарасын жетілдіру мақсатында алынды .
Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылғы білімді дамытудың мемлекеттік
бағдарламасында Адамзат жинақтаған білімді қарапайым түрде меңгеру деген
білім мақсаты қазіргі ақпараттық білім үдеуіне байланысты пайдасыз болып
қалды. Басты нәрсе білім, білік дағдылары механикалық түрде беру емес,
ақпараттық-интелектуалдық өз бетімен ала алатын, ылғи даму үстінде болатын
және жылдам өзгерістегі әлем жағдайында іске асыра алтын тұлға қалыптастыру
болып саналады деп көрсетілген.
Көркемдік эстетикалық білім мен тәрбие беру мәселелерінің
методологиялық жағына назар салудың бір жағы пәнді оқытып, үйрету әдістерін
жасау негізінде алға шығады. Әдіс танымдық үрдістердің тәсілдері мен
жолдарының жүйесі ретінде өнерді оқытуда маңызды рөл атқарады.
1. Пейзаж жанрының қалыптасуы және дамуы.
1.1.Қазақстандағы пейзаж жнрының өркендеу жолдары.
Түс кескіндемені безендіреді, бірақ ол тек өнердің тартымдырақ
болуына мүмкіндік туғызатындықтан басқа ештеме емес.
Өнердің барлық түріндегідей, сурет күші мазмұнының тереңдігі мен пішінінің
кемеліне жетуінде.Тек мағыналы, алдыңғы қатарлы идеялардың және кәсіптік
шеберліктің үндесуі ғана өнердің нағыз туындысын береді. Егер суретшінің
шығармашылық ойлауы оның рухани күші болса, онда сурет техникасы оған
қажетті техникалық құрал болады және оның суреттегі жетістіктерінің нағыз
базасын құрайды. Суретші үшін техника-құнды кескіндемені бейнелеуді жүзеге
асырудың тәсілдері мен әдістерінің жинағы.
Техникасыз ол шырмалған, ал техникамен қанаттанады. Кескіндеме техникасы
мәселесіне, әсіресе, көркемдік мектепке көп көңіл болу қажет. Егер жас
суретші шығармашылық қатынаста көптеген дүниені іс жүзінде үйренсе, онда
техникалық жағынан мектепте үйренеді. Ары қарай суретші тек үлкен күш
салудың арқасында ғана өз техникалық шеберлігінің кемшілігін жояды.
Кескіндеме техникасының ерекшелігі оның көрінетін зат немесе құбылыстың түр-
түсін, яғни колоритін беру қабылетінде. Колорит және оның заңдылықтары
туралы оқу суреттің теориялық негізін, суретші қандай материалмен жұмыс
істесе де, оның барлық тәсілдерінің жалпы негізін құрайды.
Адамның көзі ең жақсы оптикалық жүйе болып саналады, бірақ ол да
барлық түсті жеке-жеке емес, ал қоршаған ортамен, заттармен, қоршаған
ортадағы түстермен бірге өзара байланыста, яғни суъективті қабылдайды.
Леонардо да Винчи өз кітабында бұл туралы былай жазған: Ешқандай
дене ешқашан өзінің табиғи түсін таба алмайды.Оның екі түрлі себебі бар:
біріншіден, бұл зат пен көз арасына енетін аралық ортада болады; екіншіден,
аталған денені жарықтандыратын заттардың қандай да бір түс сапасының
болуымен болады.
Түс мәселесімен қазіргі таңда бірнеше ғалымдар: физика, физология,
психология, биология, математика айналысуда.
Түсті табиғи ғылыми зерттеу мен оны көркемдік, эстетикалық меңгеру
арасында едәуір айырмашылық бар. Суреттегі түс қатарының заңды-лықтары
суретшінің шығармашылық санасымен өңделген шындық өмірдің заңдылықтары
болып табылады.
Суретші кейде шындықты немесе бейнелікті құрбан етуі қажет,- деп
жазады Э. Делакруа.
Алайда, қайта өрлеу дәуірінен бастап суретшілер картиналардағы түс
туралы ғылыми мәліметтерді қолданды.
Сурет өнерінің дамуына өз картиналарынада шындық өмірден алынған
әсерлерді жеткізген импрессионистер үлкен әсер етті. Олар түстің сәл
өзгерісін аңғарып отырған. Импрессионистер күнделікті өмірдің жаңа сұлулығы
және жаңа түстердің гармониясын, сапасын және бояулар жарқылын ашты.
Имприонистер өздері туралы былай дейді. Э.Мане айтады: Түс-бұл
талғам мен сезім жұмысы. Бірақ айтатын нәрсе болу керек. Әйтпесе, егер
суретті барлығынан қатты жақсы көрмесең, суретші болмайсың. Білім-бұл өте
жақсы, бірақ біз үшін қиялдың мәні одан да зор.
Түстің негізгі міндеті-мүмкіндігінше дәлдіктен артық қызмет ету. Мен
картинадағы түстерді белгілі жоспарсыз орналастырамын. Егер басынан бастап,
қандай да бір түс мені қызықтырып немесе тоқтатса, онда жұмыс аяқталғанда,
басқа түстерді өзгертіп немесе қайта жасай отырып, дәл сол түсті сақтап
қалғанымды көремін,-деп жазды А.Матисс Ла гранд ревю журналында.
Біз қар-ақ, шөп-жасыл, аспан-көгілдір түсті деп ойлауға
дағдыланғанбыз. Бірақ шын мәнінде заттың бір түсті бояуы оның барлық
бөлігінде бірдей емес. Заттың жеке бояуына қоршаған ортада қанша бояу
болса, соның бәрі қоса жүреді[1].
Леонардо да Винчи түсті қабылдауға ауа көрінісі әсерін бірінші болып
ашты.
Заттың түсін қабылдай отырып, адам өзімен бірге болатын әр түрлі
көңіл-күйді: қуаныш, қайғы, қорқыныш, көңілсіздік, жеңілдік алады.
Түс зат туралы маңызды хабарды беріп қана қоймайды, сондай-ақ нақты
жағдайларда жарықтандырудың, ауа-кеңістік және қоршаған түрлі-түсті ортаның
образы әрекеті арқылы белгілі сезімдер мен ойларды шақыру-ға қабылетті.
Қызыл түстің қоздыратындығы, жасыл-жойылатындығы, қара-қысым
көрсететіндігі ертеден белгілі. Белгілі неміс ақыны, табиғат зерттеуші және
ойшыл И.В.Гете жарық, түс және сезім бір тізбектің жалғасы болып табылады
деп саналған. Әлемдік бейнелеу өнері тарихының жеке кезеңдерінде түс
символикасы шығарманың идеалы-көркемдік мазмұнында маңызды орын алған.
Сондықтан да суреттегі түс сезімдік қана емес, психологиялық та, ал
кей уақытта мағыналық жағын да алып жүреді және осымен оның шығармадағы
орны анықталады.
Живопись атауын қазақ тіліндегі әдебиеттерде кескіндеме деп аударып
жүр. Ол негізінен силуэт, сыртқы пошым (бейне), яғни табиғаты жағынан
графика түсініктеріне жақын. Ал бұл жерде кескіндеме бейнелеу өнері ретінде
қолданалып отыр. Кәсіби өнер түсінігіне келетін болсақ (Профессиональное
искусство), әдейі академиялық білім алған суретшілер шұғылданатын өнер.
Оның бұл түріне айналысатын адамның академиялық машықтылық пен академиялық
позициялық принциптері қоятын талап-тілектері кәсіби деңгейде меңгеру тиіс.
Осыған байланысты Кәсіби кескіндеме өнері деген тұжырымды анықтап айтатын
болсақ академиялық позициялық принциптерінде қалыптасқан бейнелеу өнері.
Қазақстанда Ұлы Қазан төкерісінен кейін пайда болған Республикалық мәдени
өнеріне түбегейлі әсер еткен академияның позициялық принцип негіздерін
анықтайтын Еуропалық классикалық реализм. Бізге Москва, Ленинград секілді
орталық қалаларда орналасқан Кеңес Үкіметінің көркем өнер орнындарынан
енген еді. Біз бейнелейтін өнердің оның басқа түрлері секілді адамның көңіл-
күй сазы мен сезімі тереңдеудің дамытуда, яғни эмоционалды тәжірибені
арттыруда қосатын үлесіне рухани мәдениетімізді меңгеруге этикалық,
эстетикалық тәжірибенің тиімді жолын
ашуға табиғи жағдайда жасайтын құрал ретінде қарастырамыз. Дегенмен
бейнелеу өнерінің негізгі критерилері.
Бейнелеу өнері деген түсінік атауының өзі білдіріп тұрғандай ол
затты, тұлғаны, табиғатты бейнелеу деген сөзден пайда болады. Яғни,
көркем құрал-тәсілдер (бояу түсі, жағыз, штрих, нақыштау, ою, шекімдеу)
және материалдар (қағаз, кенеп (холст), саз, тас) арқылы табиғи объектінің
образы бейнесі сомдау. Ол шындықтың образды көшірмесі болғандықтан ұқсас,
ұқсас емес деген критерилермен бағаланады. Бейнелеу өнерінің реализм
түсінігіне қатысты айқындау сипаты осыған байланысты. Бейнелеу өнерін әр
кезеңде, әр жағдайда түрліше айтады. Өнердің осы түріне енетін шығармаларда
көзбен қарау арқылы түсініп, бағалап, кеңістікке қабылдаймыз. Осыған
байланысты кеңістік немесе кеңістікті бенелеу, яғни визуальді өнер
түсініктері бейнелеу өнеріне синоним бола алады. Орысша айтқанда ол
профессиональное немесе визуальное искусство.
Сызық пен жазықтық үшін масштабтылығымен пласстикалық икемділікке
қатысты оның пласстикалық өнер деп қалыптасты.
Бейнелеу өнеріне тағы бір синонимі - әсем өнер. Мұндай шығармалар
сазды нақыш пен әсем бедерлік, айшықты бояу түсімен ырғақты сызық әуендері
мен таңбалар кереқарлығымен анықталатындықтан және оның басты көркемдік
бейнесі – сұлулық, әсемдік болғандықтан да, ол осылай аталады. Дегенмен осы
түсініктердің ішінде жиі пайдаланатын термин – бейнелеу өнері. Ол заманның
рухани мәнін, саяси философиялық көркем мәдени эстетикалық адамгершілік
идеяларын мағыналы мазмұнға айналдырады. Осыған эмоционалды психологиялық
сипат береді. Бейнелеу өнерінің түрлеріне живопись, графика, мүсін, көркем
фото т.б. жатады. Сонымен бірге сәулет өнері, қол өнері, дизайн үшін
кеңістікті, пластиканы, визуальді әсем деген секілді түсініктерде ортақ
екені белгілі. Қолөнер туындылары, дизайн бұйымдары, архитектуралық
ғимараттар нақтылы ешнәрсені бейнелегенмен, олардың образы, пішіні,
құрайтын көркем пластикалық құрылымдары мен ырғақты тізілімше және синтезді
сипатына қарай өнердің осы түрлерінде бейнелеу өнерінде жанаманы
жатқызамыз. Ал живопись пен қол өнер арасындағы айырмашылық біз бейнелеу
өнері деген түсінікті өзінің атауына сәйкес реалистік өнерімен синони
ретінде қарастыру тәжірибесіне байланысты анықталады. Жалпы айтқанда
бейнелеу өнерінің өткеніне зер салып қазіргі таңдағы көрінісіне талдау
жасасақ және оның болашағына көз жүгіртер болсақ бейнелеу өнері жөнінде
қалыптасқан өзіміздің білетін классикалық пікір мен қазақтың әстүрлі
шығармашылығы және осы шығармашылық негізінде пайда болған дәстүрлі халық
өнері мен дәстүрлі өнер арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды,
олардың өзара әсері мен жүйелі даму заңдылықтарын да ескеруіміз керек. Ол
үшін біз бір жағынан бейнелеу өнердің өрбу аумағын қамтитын заңдылықтарына
назар аударуымыз керек. Оның реализм шеңберінде көріністері мен даму
тарихында орын алған көркемдік, стильдік, жалпы халықтың сипаттағы бет-
бейнесін анықтап алуға тиіспіз.
Осы айтылған мәселені екінші бір бейнелеу өнерінің жалпы халықтың
сипаты мен бірге оның ұлттық ерекшелігі болатыны дауыссыз. Ал ұлттық
белгілердің қалыптасуы өнердің синтездік болмысы мен анықталатын күрделі
құбылыстарымен байланысты. Алдымен бейнелеу өнерінің табиғи сипатына
байланысты қалыптасқан реализм түсінігіне тоқталайық, бұл түсінік бұрынғы
мектеп және жоғарғы көркем оқу орындарында жетекші орын алып келеді. Өнер
тарихында реализмнің басты ұғымы мен табиғатымыз жоғарғы тас дәуірі
кезеңінен бері қарай дамытамыз. Бұл кезең өнері қуатты және өміршең
болатын. Одан кейінгі ежелгі Қосөзен өмірі, Мысыр, Қытай, Жапон, Үнді
секілді елдердің ішкі мәдениетіндегі ұлттық ерекшелік пен реалихзм
арақатынасындағы көркемдік римдерге әлемдік мәдениет тарихы үшін көкейкесті
мәселелердің бірі.
Живопись – бейнелеу өнерінің неғұрлым бай әрі толысқан түрі, онда
бейнелеудің сан алуан құралдары қолданылады. Суретшілер өнердің ұшы-қиырсыз
осы саласынан көбіне өздері сүйген әуендер мен тақырыптарды таңдап алады.
Пейзаж (“Paysade” деген француз сөзінен шыққан) – бұл ландшафтты,
табиғатты бейнелеу. Пейзаж дербес жанр ретінде Қытайда, Жапонияда және
басқа Шығыс елдерде (VII-X ғасыларда) Еуропадағыдан ертерек қалыптасты.
Еуропаық живописьте ол XVII ғасырда, алдымен Италияда пайда болды, ал содан
кейін Голландияда ерекше жоғары дамыды. Орыс өнерінде пейзаждың гүлденуі
XIX ғасырдың соңына түспе-түс келді (И.Левитан, К.Коровин, Н.Рерих және
басқа да көптеген суретшілер).
Пейаж – қайсібір жерлерді жай айнытпай бейнелей салу емес, онда
суретшінің сезімдері мен ойларын берудің үлкен мүкіндіктері жатыр. Адам
өмірімен салыстырып қарағанда аспан, теңіз толындары, ормандар мен таулар
жүздеген, мыңдаған жылдар бұрын қандай болса, сондай күйінде қалады. Бірақ
осы бір өгермейтін табиғатты алуан дәуір суретшілері түрліше көріп, түрліше
бейнеледі.
XVII ғасырдағы голланд суретшілерінің картиналарында теңіз үнемі дерлік
романтикалық сарынсыз болып келеді, олар табиғат сұлулығын іңкәрлікпен
қызықтауға бейім емес. Олар үшін теңіз-сауда мен жұмыс орны, тіршілік
әрекетін іздстіретін кеңістік.
Атақты маринист Айвазовскийде теңіз әрдайым дерлік үрейлі дүлей күш,
мөлдірлеу құпия сырлы тұңғиық. Орасан зор толқындар қия жартастарға лап
қояды. Адамдар, тіпті көшелердің өзі де осынау қаһарлы, өлшеусіз қуатты
стихияда өте кішкентай әрменсіз де қорғансыз. Оның картиналары әсем
стихияға деген тәнтілікке, романтикалық сүйіспеншілікке бөлінген.
Бір табиғи мотивтың өзі суретшінің қыл қаламына мүлде басқа толысуға,
басқаша түске ие бола отырып, шебердің талғамын, көзқарастарын, көңіл-күйін
береді.
Оның үстіне, “мәңгілік” табиғат тіршілігіне уақыт өтуімен бірге жаңа
әуендер енеді, табиғат адамның әсерімен өзгеріп отырады. Темір жолдар,
автомобиль жолдары, жоғарғы вольтті электр желілерінің діңгектері мен
сымдары, аспанда ұшқан реактивтік самолеттің будақтаған ізі – осының бәрі
бүгінгі күннің көрінісі. Мұны қазіргі заманғы суретші аңғара тұра аолмайды.
Пейзаж және натюрморт, әдетте, тақырыптық картинаның құрамдас бөліктері
де болуы мүмкін. Бұл жерде олар көркем образды жасауда белсенді қосалқы
роль атқарады.
Тақырыптық картина - өмірді, адамдардың өзара қарым-қатынастарын
көрсететін қандай да бір шын мәніндегі немесе фантастикалық көріністі
бейнелейтін картинаны осылай атайды. Мұндай картиналар тарихтан бұрынғы
замандардан өз бастауын алады – жартастар мен үңгірлерде алғашқы қауым
адамның аң аулау сәтін және бақа да іс әрекет түрлерін бейнелеген суреттер
көптен табылуда. Ежелгі Египет, Греция, Рим заманынан қабырғаға салынған
живописьтің тамаша үлгілері бізге дейін жетіп отыр.
Бірақ станоктық тақырыптық картина тек Ренессанс дәуірінде ғана пайда
болды, кең өріс алды. Тақырыптық картина дамуы оңаша сараптай алады.
Кескіндеме – туындылары арнаулы материалдың бетіне бояу арқылы
салынатын бейнелеу өнерінің бір жанры. Суретші кескіндемелік шығармасы
арқылы заттың сипаты, нәрсе мен кеңістіктің қарым-қатынасын, сәуле мен
көлеңкесі, қысқасы кең дүниенің сұлулыққа толы таңғажайып байлығын ашып
бейнелеуге ұмтылады. Кескіндеме дәуірдің рухани мазмұны мен әлеуметтік
дамуын бейнелеумен қатар, идеологиялық және танымдық қызмет атқарады. Ол
тарихи, тұрмыс салт, соғыс, пейзаж, портрет, натюрморт тәрімізді негізгі
жанрларға, сонымен қатар орындау сипатына арналуына, бейнелеріне қарай –
монументті сәндік (қабырға өрнек, плафондар, панно), қондырғылы
(архитектуралық үйлесуге қатысты жоқ суреттер, яғни картиналар) және сәндік
суреттер (театр мен кино көріністері, ондағы киім үлгілерін бейнелейтін
суреттер), икон салу, миниатюра тобына бөлінеді.
Кескіндеме тағы бір түрі диорама мен панорама. Сондай-ақ, белгілі бір
монументті туындының шешімін табуда мозайка мен витраж да кескіндемемен
ұштасып жатады. Суреттің өңін келтіретін бояу түрлері мен ойын сауық
әдістеріне қарай да кескіндеме туындылары майлы бояулы кескіндеме, фреска
(кеппеген сылаққат сулы бояумен салынады), темпера (әр түрлі қосындыдан,
яғни жұмыртқаның сарысы мен өсімдік шырынының қосындысынан, немесе желім
мен майлы су ерітіндісін араластыру арқылы т.б.), елімді бояумен,
балауызбен, сырлы бояумен, керамикалық бояумен (тез балқитын әйнексыруды
күйдіріп жапсыратын), силикаттық бояумен (еритін әйнек) салынатын суреттер
болып жіктеледі. Кескіндемелік шығармаларды салуда акварель, гуашь,
пастель, тушь қолданылады. Суреттің мазмұнына қарай бояу түсін құбылту
кескідемедегі негізгі әдіс болып саналады. Әр түрлі бояулардың үлесімін
тауып, түсін құбылтудан бар кескіндеменің суретші қалаған нақышы шығады.
Бір ғана түстегі бояу мен реңнің құбылту арқылы салынатын кескіндеменің
түрін – монохромды кескіндеме деп атайды. Профессионалды кескіндеменің туып
қалыптасуы мен даму жолы ХХ ғасырдың 30 жылдары басталады. 1933 жылы алғаш
рет Алматыда Қазақстан Суретшілер Одағының ұйымдастыру комитеті құрылса,
1935 жылы Қазақстан Мемлекеттік көркемсурет галереясы, ал 1938 жылы
Театркөркемсурет училищесі ашылды.
Суреті Н.Г.Хлудовтың “Киіз үй” (1891), “Тайынша мінген бала” (1907),
“Тау өзені” (1933) атты шығармаларында қазақ халқының өмір тіршілігі,
тұрмыс-салты мен мекен-жайының көркем табиғаты өз бейнесін тапты. Алғашқы
ұйымдастыру жылдарындағы көптеген қиындықтарға қарамастан, қазақтың
бейнелеу өнері елімізде болған маңызды өзгерістерді бейнелеуге ат салысты.
30 жылдардағы кескіндемелердің салған суреттерінде жаңа дәуірдің жарқын
бейнесі Ф.И.Блокоевтың “Қазақ қыздары” мен “Ертістегі көпір құрылысы”,
В.И.Антощенко-Оленевтің “Станокшы қыздары” т.б. көрінді. Қазақстандағы
бейнелеу өнерінің дамуы реалистік кескіндеме заңдылықтары мен тәсілдерін
меңгеруге ұмтылған жас суретшілердің қатарын молайтты. Мысалы, А.Ташбаев
“Автопортрет” (1930), Б.Сәрсенбаев “Бай” (1934) атты картиналарын салды.
Осы жылдары қазақ бейнелеу өнеріне өзіндік үлес қосқан Ә.Қастеевтің
акварельдік туындылары (“Мектепте”, “Қызды еріксіз аып қашу”, “Сатып
алынған қалыңдық”, “Колхоз той”: 1930-1938) өмірге келді.
Қазақ бейнелеу өнерінің көшбасшысы Әбілхан Қастеевтің көркемдік
талғамына бірден бойлап кету мүмкін емес. Өйткені ешкімге ұқсамайтын
өзіндік қолтанбасы бар күрделі суретшінің шынайы сезімнен туындаған көркем
шығармаларының құндылығы күннен-күнге артып, баға жетпес тарихи құбылысқа
айналуда. Қастеев әрбір көркем шығармасында кеңістік пен уақыт қатынастарын
бейнелеуде дәл шешім таба білді. Суретші ғажайып шығармашылығымен туған
халқын ыстық ылтипатқа бөледі. Өз өмірінде өшпес із қалдырған өшпес шыншыл
суреткердің көркем туындылары көмескіленбей, күндей жарқырап, нұрын төге
түсуде . Әбекен - өз елінің табиғатының сұлулығын, адамдардың даралығы мен
даналығын бейнелеген суретші. Жер – анадан жаралған үлкен суреткер тылсым
табиғатты бейнелеуде жан бітірді. Әбілхан Қастеев қылқаламынан туындаған
пейзаждарды әлем өнерінде өз бағасын алды. Суретшінің сериялық туындылары
біртұтас дүние. Оның суреттері өмірдің өзінен ойып алынғандай,
шыншылдығымен айқын. Бейнелеу өнеріндегі мәнері анық, ойы-кесік, пікірі-
өткір, сезімі нәзік.
Қастеевтің шығармашылық шеберлігі жайлы ой түйіндегенде, дәстүр мен
жаңашылдықтың үндестігін дәл таба білгендігін ашық айта аламыз. Жасыратын
жоқ, ғасырлар бойы керуен тартқан қазақ өнері жиырмасыншы ғасырға иек
артып, бейнелеу өнеріне бет бұрғанда, басында дара тұлға Әбілхан Қастеев
тұрады. Халқының бітім-болмысын, өмір тынысын аша бейнелеген тарихи
шежірелі көркем туындылары ел есінде сақталады. Суретші көркем
шығармашылық ізденіс үстінде ойға оралған онды көріністерін қағазға
түсіріп, көркемдік туындыларға айналдырып отырды. Суретшінің бойындағы
өнеріне тамсанған адамдар таңырқай қарап, сыға да салған екен. Сол кезде
Әбілхан Қастеев В.И.Лениннің бейнесуретін жартасқа салып берген. Өнеріне
бас иген жұмысшылар басқармасының өкілдері Әбілхан Қастеевті оқып, білім
алып, сурет өнерін жалғастыруы үшін Алматыға жолдама алып берді. Болашақ
суретші 1929 жылдары Алматы қаласындағы №12 мектептің ересектерге
арналған кешкі оқу бөліміне қабылданды. Сол жерде білім ала жүріп, өзінің
бірінші ұстазы болған Николай Гаврилович Хлудовтың көркемсурет студиясына
барды. Өзінің қағаз бетіне түсірген суреттерін кәсіби суретшінің алдына
жайып салды.
Кескіндеме Қазақстан территориясындағы ежелгі өнердің бір түрі
болып саналады. Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде оның алғашқы элементтері
былғарыдан, сүйектен, ағаштан, тастан, металлдан, матадан жасалған
бұымдарды нақыштаудан көрінеді. Орта ғасырларда архитектура құрылыстардың
безендірілуі мен халықтық қолөнерде сурет кең қолданылды. Ахмет Иассауи
мешіт-кесенесінің (14 ғасыр Түркістан) нақышталуында, беіт үстіне қойылған
құлпытастар мен бекістастарда (геометриялық көрініс, жануар бейнелері),
кілемдерде (текемет, сырмақши, алаша, басқұр, т.б.), ыдыс аяқтар мен үй
жиһаздарында суреттер елеулі орынға ие болды.
Қазақтың тұңғыш суретшілерінің бір – ұлы ағартушы, ғалым Ш.Уәлиханов.
Ол өзінің саяхаттары кезінде туған жердің пейзаждарын, ежелгі
ескерткіштерін, тұрмыстық заттарын, киімдерін өмір көріністерін, адам
портреттерін (Сырымбет, Шақырымдық бағана тұсындағы табиғат көрінісі,
1850; Сартайдың портреті, 1856) қағаз бетіне түсірді. Қазақстандағы
бейнелеу өнерінің дамуына суретші Н.Г.Хлудовтың тигізген әсері зор болды.
Ол ұйымдастыған тұңғыш көркемсурет студиясынан бірінші профессионал қазақ
суретшісі Ә.Қастеев бастауыш білім алды. Н.Хлудов қазақтың тұрмыс-салт
дәстүрін, табиғат көріністерін бейнелейтін (Әйелдің портреті 1885, Тау
өзені, 1886, Салт атты, 1902) біраз еңбектер тудырды.
Қастеевтің ұлттық нақышқа толы, өткір бейнеленген (С.Құсықбаевтың
портреті, 1930; Кітап ұстаған қазақ қызы, 1932; Абай, 1934) біраз
суреттері бар.
1945-1956 жж. Қаз КСР-і Суретшілер Одағы басқармасының төрағасы болды.
1931 жылы бірінші рет көшпелі көрмеге қатысты. Оның Мектепке,
Автопортрет, Қарындасымның портреті (1930), Көгілдір көйлекті қыз
(1931) және де басқа портреттік туындылары көркем шеберліктің үлгісі әрі
олар бейнелеген қаһармандарының жан дүниесіне терең бойлай білудің айғағы.
1937 жылдан табиғатты бейнелеу жанрында жемісті еңбек етті. Бірқатар
шығармаларында қала болмысы (Кіші станица көрінісі, Медеуде, Тау
көрінісі, т.б.) бейнеленді. Туған жерге деген махаббатты Жайлауда
(1938), Үй жанында (1940), Күзгі табиғат (1942), !Айдынды мұз (1951),
Биік таудағы мұз айдыны (1954), Гүлденген алма ағашы, Қыс (1958),
Суретші шеберханасында (1962), деген туындыларында анық байқалады.
Түрсиб (1932), Егін орағы (1934), Жаңа мен ескі тұрмыс (1937-41),
трихтиптарында қазақ ауылының төңкеріске дейін және одан кейінгі өмірі мен
тұрмысы шынайы бейнеленеді. Ә.Қастеев Азамат соғысы тақырыбына арнап
Қазақстанда Қызыл Армия ұйымдастыру (1940), Амангелді сарбаздары (1970)
сияқты картиналар салды. Жайлаудағы автодүкен (1963), Қапшағай ГЭС-і
(1972) монументті полотнолардың, ғалымдар мен мәдениет қайраткерлерінің
портреттерін (Сәбит Мұқанов, 1945, Сауранбаев Н., 1943).
Қазақстан жерінде, Тың туралы, Қазақстан байлығы сияқты
акварельдік топтамалардың авторы ә.Қастеев қаламынан туған мыңдаған
картина, акварель, суреттер республиканың бейнелеу өнеріндегі жылнамасы
іспетті.
Салған суреттерінің көркемдік дәрежесі жоғарғы, дербес шығарма болып
есептелетін аға буын суретшілердің қатарына Е.А.Говорованы Өзен
жағасындағы қарағай, 1940; Мәжнүн тал, 1958; Ымырт, 1965), Р.В.
Великанованы (Қарағаштар, 1942; Табиғат құшағында, 1964), Қ.Қожықовты
(Абай өлеңдерінің иллюстрациялары, 1944-48), Л.В.Гербановскидің (Атты
қазақ, 1933), П.Я.Залцманды (Жорық, 1967), Ә.Ысмайловты (Қарағанды
шахталарында, 1932; Шахтерлер, 1932) т.б. атауға болады. Сурет жанрында
1950-60 жж. белгілі суретшілер Сахи Романов, Е.М.Сидоркин, Г.М.Ысмаилова
жемісті еңбек етті.
Негізінде Қазақ халқының бейнелеу өнері ертеден белгілі, Қарағанды
облысында Бейітінен табылған қыш сауыттар (б.з., б. 10-8 ғ.), атақты
Қарғалы алтын тәтісі (диадема) мен сырғалар (б.з., б. 2ғ. Мен б.з. 2 ғ.)
т.б. көне дүниелер – шебер мүсінделген өнер туындылары. Айша Бибі кесенесі,
Ахмет Иассауи мешіт-кесенесі, Бабаджа Хатун күмбезі қазақ халқының атадан
балаға мұра боп келе жатқан ою-орнек, әшекей түрлерінің бәрін Ұшыратуға
болады. Бұл күнде кәсіби дәрежеге жеткен қазақ бейнелеу өнерінің түрлері –
кескіндеме, мүсін өнері мен графика, халықтық қолтаңбалы өнер дамудың сара
жолына түскен. Оның барлық түрлері мен жанрлары өркен жайды.
Қазақ бкйнелеу өнерінің көшбасшысы Әбілхан Қастеев көркемдік талғамына
бірден бойлап кету мүмкін емес. Өйткені ешкімге ұқсамайтын өзіндік
қолтанбасы бар күрделі суретшінің шынайы сезімінен сезімінен туындаған
көркем шығармаларының құндылығы күннен-күнге артып, баға жетпес тарихи
құбылысқа айналуда. Қастеев әр бір көркем шығармасында кеңістік пен уақыт
қатынастарын бейнелеуде дәл шешім таба білді. Суретші ғажайып
шығармашылығымен туған халқын ғажайып ілтипатқа бөледі. Өз өмірінде өшпес
із қалдырған шыншыл суреткердің көркем туындылары көмескіленбей,күндей
жарқырап, нұрын төге түсуде. Әбекен өз елінің табиғатының сұлулығын,
адамдардың даралығын дәл бейнелеген суретші. Жер – анадан жаралған үлкен
суреткер тылсым табиғатты бейнелеуде жан бітірді . Әбілхан Қастеев
қылқаламынан туындаған пейзаждары әлем өнерінде өз бағасын алды. Суретшінің
сериалық суреттері біртұтас дүние. Оның суреттері өмірдің өзінен ойып
алғандай, шыншылдықпен айқын. Бейнелеу өнеріндегі мәнері анық, ойы - кесік,
пікірі - өткір, сезімі – нәзік.
Қастеевтің шығармашылық шеберлігі жайлы ой түйіндегенде, дәстүр мен
жаңашылдықтың үндестігі дәл таба білгенін ашық айта аламыз. Жасыратыны жоқ,
ғасырлар бойы керуен тартқан қазақ өнері жиырмасыншы ғасырға иек артып,
бейнелеу өнеріне бет бұрғанда , басында дара тұлға Әбілхан Қастеев тұрады.
Халқының бітім болмысын, өмір тынысын аша бейнелеген тарихи шежірелі
көркем туындылары ел есіне сақталады. Суретші көркем шығармашылық ізденіс
үстінде ойға оралған онды көріністерін қағазға түсіріп, көркемдік
туындыларға айналдырып отырды. Суретшінің бойындағы өнеріне тамсанған
адамдар таңырқай қарап, сыға да салған екен. Сол кезде Әбілхан Қастеев В.И.
Лениннің бейнесуретін жартасқа салып берген. Өнеріне бас иген жұмысшылар
басқармасының өкілдері Әбілхан Қастеевті оқып, білім алыпі сурет өнерін
жалғастыруы үшін Алматыға жалдама алып берді. Болашақ суретші 1929 жылдары
Алматы қаласындағы №12 мектептің ерсектерге арналған кешкі оқу бөліміне
қабылданды. Сол жерде білім ала жүріп, өзінің бірінші ұстазы болған Николай
Гаврилович Хлудовтың көркем сурет студиясына барады. Өзінің қағаз бетіне
түсірген суреттерін кәсіби суретшінің алдына жайып салады. Кәсіби суретші
Н.Г. Хлудов қазақтың қара домалақ баласы мұндай өнерден хабары бар екеніне
қайран қалып, қайдан және кім үйреткенін сұрағанда , Әбілхан Қастеев:
Таудың бұлағынан,
Қойдың құлағынан,
Анамның киізінен,
Ешкінің мүйізінен,-
деген екен.
Осы төрт қатар өлең шумағы Әбілхан Қастеевтің өнерді қалай, қандай
үйренгенін және бала кезінде бай қойының сонында ертелі – кешті жүргенде
табиғаттың күлімсіреген көктемін, мейрімді жазын, сыңғырлата күй шерткен
күзін, даланы ақ тонға орап ысқырған қысын зерттеп, көкейіне тоқығандығын
біздер бүгінгі күнде куә болып отырған құнды туындыларын байқаймыз.
1934 жылдары Абай Құнанбаевтың бейнесуретін және шығармаларына
иллюстрация жасау конкурсы жарияланған болатын. Сол конкурста болашақ
кәсіби суретші Әбілхан Қастеевтің бейнелеу өнеріндегі өзіндік ерекшелігін
және бойындағы бар күш – жүгерін таныған Қазақстан оқу халық
комиссариатының өкілдері Қазақ ССР – нің Жоғары Советінің мақтау қағазымен
марапаттап, арнайы Мәскеуге оқуға жіберді. Суретші Әбілхан Қастеев Мәскеуде
1934 – 1936 жылдар аралығында Н.К. Крупская атындағы халық көркемөнер
шығармашылық студиясының кешкі бөлімінде білім алады. Студияда дәріс ала
жүріп, Мәскеудегі ірі мұражайлардағы орыс, Батыс Еуропа халықтарының ұлы
суретшілерінің қолтаңбаларымен жақын танысып, кәсіби тәжірбие алғанан
кейін, бейнелеу өнеріне деген көзқарасы өзгере бастайды. Дәлірек айтқанда,
суретшінің алғашқы жұмыстарында табиғаттың шынайы бояулары беріген болса,
кейінгі туындыларында композициялық шешіміне үйлестіре келген көркемдік
мрәсімдерінің өзіндік ерекшілігі байқалады.
Компазициясында келтірілген бояулар бір – бірімен байланыстырылып,
көзге іліне бермейтін түстерін классикалық мәнерде және әсерлі тұрғыда
шарықтатты. Осындай әсердегі туындылары:Сатып алынған қалындық,
Гүлденген алма ағашы, Талас өңірі, Тау көрінісі тағы басқалары.
Сонымен қатар ауқымды тақырыптарда өнерін көрсете отырып, әрбір
шығармасынан мәдени – тарихымызды және Кеңес өкіметі кезеңінің
идеологиясын, қазақ жерінің байлығын, өнерін, мәдениетін, Сталинге
сыйлық, Колхоз тойы, Колхоздағы сүт фермасы атты туындыларымен айқын
танытқанын байқаймыз.
Қастеев табиғат көрінісін бейнелеген көркем суреттері де сиқырлы сырға
толы. Көрерменің жан дүниесін, ішкі сезімін ерекше сезімге бөлеп,
тербетебі. Туған жерінің табиғатын, жасыл шөбін, самал лебін, байтақ
жазықдаласын ерекше нәзік сезіммен, өткір көзбен көре біліп, оны халқына
жеткізе білген.
Қастеев еңбектеріндегі басты ерекшеліктері бірі – кеңістікті жеткізе
білу. Әлемге әйгілі американдық суретші Рокуэл Кент: Қастеев шығармаларын
көріп, кең байтақ Қазақстанды аралағандай болдым,- деп баға беруінің өзі,
Әбілхан Қастеев шығармашылығының құндылықтарын айқындап тұр.
Қастеевтің рухани дүниесі – қазақ өнерінің өмір тіршілігінің тынысы.
Оның суреттерінің басты кейіпкері – қазақтар. Өз халқы үшін қызымет жасаған
суретшінің қолына туған жерге, туған өлкеге деген сүйіспеншілік әрдайым
қуат беріп отырды. Оның шығармасын Қазақстан өмірінен бөліп қарауға
болмайды, оның әр туындысы туған жерге деген сүйіспеншілік сезімге толы,
ұлттық рухани дәтүрге толы, ұлттық рухани дәстүрге негізделген.1
М. Кенбаевтің творчествосында табиғатқа деген шынайы ғашықтық, шат-
шадыман куаныш сезімі, дүниедегі бар құбылысты ақындық шабытпен қабылдау
қасиеті назар аударады. Шопан әні картинасындағы қазақ бейнесі совет
адамына тән асқақ сезімге, парасатқа толы, сонымен қатар бұл — қазақ
эпосындағы батырлар бейнесімен үндесіп жатқан қаһарман тұлға.
Картинаны көргенде туған аулына қайтып келген жас
Абайдың: Сағындым ғой өзіңді! Бәлкім, басқаларға бишара көрінерсің,
тек маған емес! Туған ауылым, сүйікті сары далам менің!—деп
еміренген сөздері еріксіз еске түседі. Қазақтың халық творчествосының
ең жақсы дәстүрлерімен ұштасып жататын, образдың ашық
әуезділігімен, сезімдік өткірлігімен көз қуантатын бояулардың
декорациялық саралануы — қазақ суретшілерінің көбісінің живописьтік
шығармаларына тән ерекше қасиет.
С. Мамбеевтің өмірді түйсінуі бояу түстерінің ғажап жарасымынан,
мейлінше нәзік әрі кемеліне толысқан әсем құрылымынан айқын көрінеді. Ол
өмір шындығын бояулар дүниесі арқылы бейнелейді. Мамбеев шығармаларының
ерекшелігі сыр-сезімінін, тазалығында бояу түстерінің поэзиясында, ұлттық
лебінің тынық тереңдігінде. Мейлі қала табиғаты немесе қазақтың кең
даласы болсын, мейлі ауыл әйелі немесе студент қыз болсын, мейлі халық
тұрмысының көріністері болсын — қай-қайсысы да суретші талғамының
байлығымен және нәзіктігімен, орындау шеберлігімен ерекше көз тартады;
суретшінің әрбір туындысы — ерінбей-жалықпай терең зерттеудің білудің
калтқысыз ықлас-ынтаның, шабытты еңбектің жемісі.
2. Кескіндеме композициясы және түстер.
Мектепте жүргізілетін бейнелеу өнері пәні арқылы бала бояу түрінің
байлығын ашады. Бала осы пәннің жүргізілуіне айналасын қоршаған дүние мен
оқиғаны, табиғат пен құбылысты, жалпы алғанда, өмір шындығын қабылдауына
және оны образды түрде қайта жасауына болатын ерекшіліктерді біледі.
Өйткені бұлар бейнелеу өнеріндегі көркемдігіне күштің қуатты болуын
арттырады. Сондықтан мектепте жүргізілетін бейнелеу өнері жас ұрпаққа
эстетикалық тәрбие берудегі мықты құралдың бірі ретінде оқушыларға осы
ерекшеліктерді білгізугеь тиіс. Сонымен қатар, бейнелеу өнері пәні
мектептегі білімдік, тәрбиелік ролін толық, дұрыс іске асыру үшін жас
ерекшеліктеріне сәйкес жүргізілуі керек. Оқушы мектепте өтетін барлық
пәндермен қатар бейнелеу өнері пәнінен де өзінің психикалық қабілетін
жетілдіру мүмкіндігіне ие болады, қиялдау қабілетін дамытуға мүмкіндік
алады. Өйткені, төменгі сыныпта оқушыға берілетін мәлімет пен әртүрлі
хабарлар мектепте мұғалімнің айтуы, оқулықтағы жазылған сөз арқылы
беріледі. Яғни, сөздік сипаттама немесе сурет, схема түрінде көрсетіледі.
Оқушы солардың бәрінің шындық бейнесін өзі әрқашан көз алдына келтіріп,
қайта құруы керек (ерлік көріністерді, өткеннің оқиғасын, геометриялық
фигураны, не белгілі бір кеңістікті, т.б.). Мұндай қайта құру, қиялдау,
елестету қабілеті балада бірден бола бермейді. Оған мектепте жүргізілетін,
сабақтардың барлығында үйретіледі. Солардың ішінде, әсіресе, бастауыш
сыныптағы жүргізілетін еңбек сабағы мент сурет сабағында, әдебиетте бұл
мүмкіндік басым болады. Ал мектептегі сурет немесе бейнелеу өнері сабағының
бұл мүмкініктерінің жемісті болуы, оқушының көркемдеп қабылдай алуына
байланысты. Сол себепті баланың көркемдеп қабылдай білуін қалыптастыру өте
қажет. Бұл қалыптастыру оның түп тамырында жатқан теориялық негізді
білгенде ғана мүмкін.
Оқушының айналасындағы өмір шындығын көркемдеп көруі, шын мәніндегі
сұлулық пен әдемілікті жете білуі, оны бағалай алуы, мүмкіндігінше өмірде,
тұрмыста әдемілік пен сұлулықты жасауға ұмтылуы оның белгілі бір білім
дәрежесін меңгеруін талап етіп, білімділікті керек етеді. Яғни, түр, түс
және жарық пен көлеңке, дыбыс ерекшеліктері мен ырғақтарды білуді қажет
етеді. Айталық, көркем сөздегі әнерлі де сиқырлы, сырлы сөз болуы, жанрлық
ерекшелік пен өнерге тән әдістерді, олардың тарихи шарттылығы дегендерді
керек етсе, сурет салу бояу түсін, бір нәрсені не оқиға мен құбылысты
көрсетуде белгілі бір тұтастық сақтау, оны көрсету жолдарын жетік меңгеру
талап етеді. Осы айтылғандар арқасында адамда талғампаздық пайда болады,
эстетикалықбелсенділік туады. Ал мұның бәрінің іске асуы бала көркемдеп
қабылдай алғанда ғана мүмкін. Бейнелеу өнері – адам баласының адам болып
жаралғалы заманнан заманға оның эстетикалық байлығы, мұрасы ретінде ұласып
келе жатқан өнер саласы. Сурет тікелей өмірдің өзімен өзектес өнер. Сурет
ғасырлар бойы адам басынан кешкен дүние тарихын бүгінге жеткізіп отыр.
Кеңес Одағы тұсындағы, одан бергі де археолактардың жер астынан, небір
үңгірлерден тапқан ертедегі өнер туындылары дәлел бола алады. Небір құпия
сырларды шертер, жалпы, ғылым атаулының әр саласында өзіндік үлес қосар жер
астынан табылған суреттер, әдемі әшекейлі заттар немесе Шоқан жазған
күнделіктері мен оған қосылған суреттері, тек жәй таңырқап қоя салатын
заттар емес. Ол – біздің бұрынғы жасап өткен ата-бабаларымыздың мәдениеті,
тарихы, олардың бейнелеу өнеріндегі қабілеті. Сонықтан да бейнелеу өнері –
көркемдікке, адамдыққа тәрбиелеудің ерекше жолы. Оған тағы бір дәлел –
баланың сурет салуға ерте ұмтылуы. Жазу-сызуды білмеген кішкентай бала
қағаз алып, қаламмен өзінше сурет салады. Онысы жәй шимай болуы мүмкін.
Бірақ, осының өзінде баланың түсінігі өзіндік көзқарасы болатыны мәлім.
Сондықтан да оны дамытуға арнайы жүргізілетін тәрбиелік жұмыс болуы керек.
Сол арқылы, яғни білімділікпен жетекшілік ету ғана баланың алғашқы
ұмтылысындағы жай шимайдан бірте-бірте арылып, бейнелеу өнеріне керекті
білім негізімен қаруландырады. Ал, бұл айтып отырғанымызды іске асыру тек
маманданған суретті дайындауға ғана керек емес, бұл жалпы балада әдемілік
пен көркемділікті тану және өмірді тани-білуде талғампаздықтың болуы үшін
қажет. Олай айналадағы дүниені тану есігі қабылдаудан басталатын
болғандықтан және біз зерттеп отырған мәселенің өзі осы қабылдауға үйрету
болғандықтан да, бұл бағытта философия, психология, педагогикалық негізге
жүгенелік. Адам баласы айналадағы дүниені сезінуі арқылы біледі. Мәселен,
жарықты көреді, дыбысты естиді, қатты мен жұмсақты етіне, денесіне тигеннен
сезеді. Сондықтан да адамның айналасындағы дүние мен құбылыс туралы әртүрлі
мәліметті сезім мүшелері арқылы алатынын философия да, психология да,
педагогика ғылымдары да айқын ашып көрсетеді. Бұл ғылымдар дүние танудағы
олардың ерекшеліктерін және баланың жас ерекшеліктеріне сәйкес болатын
өзгерістерін айқындап береді. Диалектикалық және тарихи материализм,
философия оқулықтарында атауға болады. Бұларға қоса кеінде психология,
педагогика ғылымдарымен шұғылданған Мағжан Жұмабаевтың еңбектері бізге
тірек болатыны мәлім.
Бейнелеу өнері пәні бойынша суретші өнеріне керектінің бәрінің негізін
бастауыш мектепте қалайды. Айталық, бейнелейтін затты, ия құбылысты қағаз
бетіне орналастыру жөнін, оның көлем көрінісін көрсетуге, олардың ара
қатынасын, оларға жарық пен көлеңке түсуін, сурет салудағы сәйкестікті т.б.
жасай алу немесе сол туралы алғашқы түсінікті осы бастауыш сыныпта алады.
Бұлардың әрінің де өзіндік атауы, яғни термин түрінде берілген сөздері бар.
Олар: композиция, натюрморт, перспектива, пропорция, пейзаж, эскиз,
акварель, гуашь, фон және т.б.
Оқушыларға көркемдік білім беру олардың өнерге деген қабілетін
арттырады, оларға салауатты сурет салуды меңгертуді, оқушылардың қоршаған
өмір шындығына деген эстетикалық қатынасын, көркемдік дүниетанымын
қалыптастыруды көздеуіміз қажет.
Бейнелеу өнерін теориялық білім беру әр жанрмен терең таныстыру,
нақтылы бейнелеуге жаттықтыру ісімен тығыз байланыста жүргізіледі. Бейнелеу
өнері туралы әңгіме жасағанда оқушыларды көркем бейнелеудің аса маңызды
құралдарын ұғынуға үйреткен орынды. Сабақ барысында әр алуан әдіс-тәсілдері
кеңінен пайдаланған жөн. Қажетті жағдайда мұражайлар мен көркемөнер
галереяларына экскурсия жасау да пайдалы болмақ.
Бейнелеу өнерінде қолданылатын термин сөздерді өз кезегінде түсіндіріп
отыру қажет. Оқушылардың ойын, қиялын кеңейтуге, көркемөнерге деген ынта-
жігерін арттыруға күш салу керек.
Әрбір сабақ қызықты және әсерлі өту үшін, әр түрлі бейнелеудің әдіс-
тәсілдерін игеру, үйрету, дағдыландыру талап етіледі. Графикалық
тәсілдердің бірнеше түрін меңгеруге, көркемдік мүсіндеуге және әртүрлі
табиғи материалдарды қолдануға ықпал жасалып, сонымен қатар әр алуан
материалдарды үлгілері көрсетіледі.
Суретшінің әрбір бағытта бейнелеген шығармаларының көркемдік
ерекшіліктері ұғындырылады. Әр түрлі шығармалар заман ағымына, уақыт
талабына сай айқындалады. Өнердің танымдық, идеялық, тәрбиелік және
эстетикалық қызметтерінің бірлігі түсіндіріледі. Көркем шындықты қабылдау
бөлімінде туған өлкенің өнерін шеруге аса мән беріледі.
Практикаық жұмыс істеу барысында бейнелеу қызметін бірнеше түрге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Пейзаж жанрының қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ...8
1.1. Қазақстандағы пейзаж жанрының өркендеу
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... 8-17
1.2. Кескіндеме композициясы және
түстер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..18-24
1.3. Майлы бояу және акварельмен жұмыс істеу
техникасы ... ... ... ... ... 25-33
1.4. Живопись пәнінің танымдық және эстетикалық мәселесі ... ... ... ... .34-
35
1.5. Живописьте картинаны
безендіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..36-38
1.6. Тақырып таңдаудағы мақсатым және
ізденістерім ... ... ... ... ... ... ... ..39-40
2. Табиғатты бейнелеу сабағының
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ..41
2.1 Бейнелеу өнері сабағында шығармашылыққа үйретудің.
педагогикалық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..41-43
2.2. Табиғатты бейнелеу кезіндегі қашықтыққа байланысты түстердің
өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44-45
2.3. Табиғатты бейнелеуге үйрету сабағының
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...46-51
2.4.Пейзаж сабағын өткізу, Акварельмен пейзажды салу.
сабақ жоспарлары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .52-58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .59 -61
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 62-63
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет ретінде дүниежүзілік
қауымдастыққа танылып, жаңа демократиялық қоғамның дүниеге келуі
Қазақстан педагогика ғылымының жаңа бағытта сипат алуына кең жол ашып
берді.
Қазіргі кезде білім берудің, оны дамытудың көкейкесті
мәселелерін шешу нақты ғылыми-теориялық және өмірлік бағыттағы реформаны
қамтамасыз ететін, тұтас, интегративтік дамытуды жобалау мен жасақтауды,
ерекше оқу-тәрбие үрдісін, жоғары тиімділіктегі педагогикалық
технологияның пайда болуын талап ететін дидактикалық ғылымға тікелей
тәуелді. Елімізді парасат-пайымға негізделген әрі ғылымды мол қажет
ететін материалдық өндірістері басым дамыған мемлекетке
айналдыру белгілі мақсатқа бағыт алумен айқындалады. Мұндай міндетті шешу
мұғалімдерден оқу үрдісіндегі жаңа технологияны меңгеруді, педагогикалық
жаңалықтарды тәжірибеде батыл енгізуді талап етеді.
Пейзаж – бейнелеу өнері сауаттылығына үйретудің негізі оның
мәдениеттанулық негіздерін зерттеудің өзектілігі бірнеше мәдени
факторлармен және Қазақстан Республикасында қабылданған мәдени даму
бағдарламасымен үндес өтіп жатқан процестермен айқындалады.Республика
президенті Н . Ә . Назарбаевтың Қазақстанның болашағы қоғамын идеялық
бірлігінде атты еңбегінде : Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта
түлеудің қайнар көзі болып келді . Өзінің тарихы , мәдени тамырларына қайта
оралу – бұл әрине оң процесс... Қазақстанда ұлттық тілді , өнерді ,
мәдениетті ... дамытуға барынша қолдау жасалып отыр,-деген сөзі мұның
бірден бір айғағы .
Қазіргі уақытта бейнелеуөнерін оның мәдениеттанулық негізін дұрыс
көрсете танып біліп, өнер түрлерін жинақтап, зерделі зерттеудің маңызы
артып , жастарды сол ұлттық салт – дәстүрдің негізінде тәрбиелеудің
қажеттігі өсіп отыр. Сондай қажеттіліктің бірі – бейнелеу өнері
сауаттылығы, соның ішінде пейзаж жанры.Оның үстіне бейнелеу өнерінің өзінің
бай тарихы, терең мәдениеттанулық, философиялық мазмұны, өзіндік ұлттық сан
– қилы ерекшеліктерімен қымбат, әрі құнды.
Мұралардың құндылығын арттыру , дәстүр сабақтастығын жалғастыру оған
дәнекер болу әрбір ұлттық мәдениетке көзінің қарашығындай қамқорлық жасар
зиялы қауымның борышы мен парызы . Бейнелеу өнерінің оның сәндік
ерекшелігі, түрлері халықтың салт – дәстүрімен біте қайнасып келе жатқан
қазақтың рухани болмысы мен мәдени талғампаздығын танытатын ерекше бір
құбылыс .Ұлттық құндылықтар деңгейінен жоғары көтеріп, адамзаттық
құндылықтар қатарына қосу теңестіру біздің және баршамыздың да басты
тілегіміз болса керек. Бар әдемі құндылақтарды сырттан іздемей оны
өзіміздің аса мұраларымыздан іздеу оны жандандыру қалпына келтіру,
мәдениеттанулық деңгейге көтеру оны танып білу бүгінгі таңдағы ең бір
көкейтесті, өзекті проблемалардың бірі деп түсінеміз.
Зерттеу көздеріне анализ .
Зерттеу жұмысы барысындағы ізденіс біздің көзімізді мынаған жеткізді:
а) бейнелеу өнері пәнінің нәтижелі болуы балаларды көркемдеп қабылдауға
дұрыс үйретуге тікелей байланысты екендігіне ;
ә) оның педагогикалық негізде меңгерілу жолын құрып, жаттығу жұмыстары
арқылы оқушылардың осы бағыттағы дағдысын қалыптастыру керек екендігіне .
Сондықтан, бейнелеу өнері пәні бойынша осы көркемдеп қабылдаудың оқушы
жас ерекшеліктеріне сәйкес жоғарғы сыныптағы білім ауқымын, оларды
меңгертуге керекті педагогикалық негіз құрайтын жұмыс түрін айқындау
қажеттілігі де туады . Әрине бұл болашақ ісі .
Зерттеу мақсаты мен міндеттері .
Таңдамалы алынған тақырыптың
өзектілігінен және оны зерттеу қажеттіліктері мен зерттелу деңгейлерінен
осы дипломдық жұмыстың басты мақсатын айқындау мүмкіндігі туады . Бейнелеу
өнері оның ерекшелігі мен дамуы , салт – дәстүр , әдет – ғұрыптары ,
әшекейлеу әдістері оның түрлері және ұлттық мәдениетте алатын орнын
мәдениеттанулық тұрғыдан сарапқа салу , олардың мән – мазмұнын ашып , даму
эволюцициясын қарастыру қажет . Осы мақсатты орындау жолында зерттеушінің
алдында бірнеше міндеттер туындайдайды :
- Пейзажды бейнелеу өнері сауаттылығына үйретудің негіздерінің мәнін
ашу , оны оқушылар арасында олардың санасында , ұлттық көзқарастарына
қалыптастырудың көрсеткіштері мен деңгейлерін анықтау ;
Бастауыш сынып оқушыларын бейнелеу өнері сауаттылығына яғни көркемдеп
қабылдауға үйрету арқылы тиімділігін арттыру және оның педагогикалық
негізін анықтау . Осы мақсатқа сәйкес орындалатын міндеттер белгіленді .
Олар :
1. Бастауыш сыныптағы және 5-6 сынып оқушыларының бейнелеу өнері
сабағында оның сауаттылығына үйрету , оны көркемдеп қабылдауға
үйретуге қажетті философия , психология , педагогика ғылымдары
тұрғысынан негізді айқындау .
2. Мектепте жүргізілетін бейнелеу өнері пәнінің бүгінге дейінгі өтілу
барысында талдау жасау .
3. Айқындалған жұмыс жүйелерін байқау , анықтау және оны бейнелеу өнері
сабағының жүргізілу тәжірибесіне енгізу .
Әдебиетті талдау. Юному художнику на заметку кітабында В.М
Соколинскийдің Жанр пейзаж и его виды шығармасынан пейзаж жанрының
қалыптасуы, қай елдерде дамып өріс жайғандығы туралы және пейзаж жанрының
сан алуан түрге бөлінуі жайлы жазылған. Бұл Соколинский шығармасынан мен
пейзаж жанры туралы көп қажетті деректерді алдым.
В.Н. Стасевич Пейзаж. Картина и действительность Просвещение 1978 ж.
шығармасынан жалпы кескіндеме жайлы, оның дамуы, қалыптасуы туралы мәлімет
алдым және кескіндеме өнеріндегі майлы бояу және акварель техникасы жайлы
мәліметтр алдым.
Зерттеу орны.
5-6
сыныптардың оқу – тәрбие процесі .
Зерттеу пәні .
Бейнелеу өнері сабақтарында 5-6 сынып оқушыларының көркемдеп қабылдауын
қалыптастыру процесі .
Болжам .
Бейнелеу өнері сабағының білімдік және тәрбиелік міндетінің сапалы болуы –
ең алдымен көркемдеп қабылдау жолын педагогикалық негізде меңгергенде ғана
мүмкін :
- егер кіші жастағы балалардың көркемдеп қабылдауын психологиялық және
педагогикалық проблема деп қарап , оның теориялық негізін айқындасақ ;
- осының негізінде бейнелеу өнері пәнінен өтілген сабақтарда
эксперименттік байқау жүргізіп, көркемдеп қабылдаудың оқушыда дұрыс
қалыптасқандығынан бейнелеу өнері пәнінің білімдік және тәрбиелік
сапасының артқанына көз жетсе .
- егер зерттеу барысында, яғни сабақ барысында оқушылардың жұмыстарын
қадағалап, қателескен жағдайда дер кезінде түзетіп, түсіндіріп отырса,
жұмыс жақсы орындалған жағдайда оқушыны мадақтап отырса, оқушының
өзіне деген сенімі артып олау қабілеті дамып, шығармашылық
қабілеттерін жоғарлауына жағдай жасайды
Ғылыми жаңалық .
Бейнелеу өнері сабағында оқушыға меңгерткелі отырған білім , білік пен
дағдының нәтижелі болуы оның көркемдеп қабылдай алуына байланысты екендігін
дәлелдеу ; ол үшін арнайы дидактикалық жұмыс жүргізудің керектігіне көз
жеткізу және сол жұмыстардың жүйесін жаса, оның теориялық , педагогикалық
негізін айқындап және ұтымды жолдармен тәрбиелік бағытын көрсету .
Практикалық маңызы .
Ұлттық ойлау жүйесінің, дүниетанымдық қалыптасу заңдылықтарын ,
ерекшеліктерін анықтауда, оларды түсіндіруде көтерілген мәселенің қосар
өзіндік үлесі аз болмас.
Жұмыста көрсетілген теориялық және практикалық жағдайлар болашақта өнер
тарихы ғылымын зерттеуді жетілдіруге ықпал етеді . Дипломдық жұмыстағы
қорытындылар мен негізгі шарттар арнайы курстарды дайындауда , мәдениеттану
проблемасы және мәдени – этикалық мәселелер бойынша семинарлар мен
лекцияларда қолдануға болады . Сондықтан да тақырыптың өзекті де, қажет
екенін ескере келе еңбегімізде бейнелеу өнерін салт – дәстүрді және әдет –
ғұрыптарды дұрыс пайдалану оқушылардың сана – сезімін , ой - өрісін ,
дүниеге деген көзқарасын жетілдіру мақсатында алынды .
Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылғы білімді дамытудың мемлекеттік
бағдарламасында Адамзат жинақтаған білімді қарапайым түрде меңгеру деген
білім мақсаты қазіргі ақпараттық білім үдеуіне байланысты пайдасыз болып
қалды. Басты нәрсе білім, білік дағдылары механикалық түрде беру емес,
ақпараттық-интелектуалдық өз бетімен ала алатын, ылғи даму үстінде болатын
және жылдам өзгерістегі әлем жағдайында іске асыра алтын тұлға қалыптастыру
болып саналады деп көрсетілген.
Көркемдік эстетикалық білім мен тәрбие беру мәселелерінің
методологиялық жағына назар салудың бір жағы пәнді оқытып, үйрету әдістерін
жасау негізінде алға шығады. Әдіс танымдық үрдістердің тәсілдері мен
жолдарының жүйесі ретінде өнерді оқытуда маңызды рөл атқарады.
1. Пейзаж жанрының қалыптасуы және дамуы.
1.1.Қазақстандағы пейзаж жнрының өркендеу жолдары.
Түс кескіндемені безендіреді, бірақ ол тек өнердің тартымдырақ
болуына мүмкіндік туғызатындықтан басқа ештеме емес.
Өнердің барлық түріндегідей, сурет күші мазмұнының тереңдігі мен пішінінің
кемеліне жетуінде.Тек мағыналы, алдыңғы қатарлы идеялардың және кәсіптік
шеберліктің үндесуі ғана өнердің нағыз туындысын береді. Егер суретшінің
шығармашылық ойлауы оның рухани күші болса, онда сурет техникасы оған
қажетті техникалық құрал болады және оның суреттегі жетістіктерінің нағыз
базасын құрайды. Суретші үшін техника-құнды кескіндемені бейнелеуді жүзеге
асырудың тәсілдері мен әдістерінің жинағы.
Техникасыз ол шырмалған, ал техникамен қанаттанады. Кескіндеме техникасы
мәселесіне, әсіресе, көркемдік мектепке көп көңіл болу қажет. Егер жас
суретші шығармашылық қатынаста көптеген дүниені іс жүзінде үйренсе, онда
техникалық жағынан мектепте үйренеді. Ары қарай суретші тек үлкен күш
салудың арқасында ғана өз техникалық шеберлігінің кемшілігін жояды.
Кескіндеме техникасының ерекшелігі оның көрінетін зат немесе құбылыстың түр-
түсін, яғни колоритін беру қабылетінде. Колорит және оның заңдылықтары
туралы оқу суреттің теориялық негізін, суретші қандай материалмен жұмыс
істесе де, оның барлық тәсілдерінің жалпы негізін құрайды.
Адамның көзі ең жақсы оптикалық жүйе болып саналады, бірақ ол да
барлық түсті жеке-жеке емес, ал қоршаған ортамен, заттармен, қоршаған
ортадағы түстермен бірге өзара байланыста, яғни суъективті қабылдайды.
Леонардо да Винчи өз кітабында бұл туралы былай жазған: Ешқандай
дене ешқашан өзінің табиғи түсін таба алмайды.Оның екі түрлі себебі бар:
біріншіден, бұл зат пен көз арасына енетін аралық ортада болады; екіншіден,
аталған денені жарықтандыратын заттардың қандай да бір түс сапасының
болуымен болады.
Түс мәселесімен қазіргі таңда бірнеше ғалымдар: физика, физология,
психология, биология, математика айналысуда.
Түсті табиғи ғылыми зерттеу мен оны көркемдік, эстетикалық меңгеру
арасында едәуір айырмашылық бар. Суреттегі түс қатарының заңды-лықтары
суретшінің шығармашылық санасымен өңделген шындық өмірдің заңдылықтары
болып табылады.
Суретші кейде шындықты немесе бейнелікті құрбан етуі қажет,- деп
жазады Э. Делакруа.
Алайда, қайта өрлеу дәуірінен бастап суретшілер картиналардағы түс
туралы ғылыми мәліметтерді қолданды.
Сурет өнерінің дамуына өз картиналарынада шындық өмірден алынған
әсерлерді жеткізген импрессионистер үлкен әсер етті. Олар түстің сәл
өзгерісін аңғарып отырған. Импрессионистер күнделікті өмірдің жаңа сұлулығы
және жаңа түстердің гармониясын, сапасын және бояулар жарқылын ашты.
Имприонистер өздері туралы былай дейді. Э.Мане айтады: Түс-бұл
талғам мен сезім жұмысы. Бірақ айтатын нәрсе болу керек. Әйтпесе, егер
суретті барлығынан қатты жақсы көрмесең, суретші болмайсың. Білім-бұл өте
жақсы, бірақ біз үшін қиялдың мәні одан да зор.
Түстің негізгі міндеті-мүмкіндігінше дәлдіктен артық қызмет ету. Мен
картинадағы түстерді белгілі жоспарсыз орналастырамын. Егер басынан бастап,
қандай да бір түс мені қызықтырып немесе тоқтатса, онда жұмыс аяқталғанда,
басқа түстерді өзгертіп немесе қайта жасай отырып, дәл сол түсті сақтап
қалғанымды көремін,-деп жазды А.Матисс Ла гранд ревю журналында.
Біз қар-ақ, шөп-жасыл, аспан-көгілдір түсті деп ойлауға
дағдыланғанбыз. Бірақ шын мәнінде заттың бір түсті бояуы оның барлық
бөлігінде бірдей емес. Заттың жеке бояуына қоршаған ортада қанша бояу
болса, соның бәрі қоса жүреді[1].
Леонардо да Винчи түсті қабылдауға ауа көрінісі әсерін бірінші болып
ашты.
Заттың түсін қабылдай отырып, адам өзімен бірге болатын әр түрлі
көңіл-күйді: қуаныш, қайғы, қорқыныш, көңілсіздік, жеңілдік алады.
Түс зат туралы маңызды хабарды беріп қана қоймайды, сондай-ақ нақты
жағдайларда жарықтандырудың, ауа-кеңістік және қоршаған түрлі-түсті ортаның
образы әрекеті арқылы белгілі сезімдер мен ойларды шақыру-ға қабылетті.
Қызыл түстің қоздыратындығы, жасыл-жойылатындығы, қара-қысым
көрсететіндігі ертеден белгілі. Белгілі неміс ақыны, табиғат зерттеуші және
ойшыл И.В.Гете жарық, түс және сезім бір тізбектің жалғасы болып табылады
деп саналған. Әлемдік бейнелеу өнері тарихының жеке кезеңдерінде түс
символикасы шығарманың идеалы-көркемдік мазмұнында маңызды орын алған.
Сондықтан да суреттегі түс сезімдік қана емес, психологиялық та, ал
кей уақытта мағыналық жағын да алып жүреді және осымен оның шығармадағы
орны анықталады.
Живопись атауын қазақ тіліндегі әдебиеттерде кескіндеме деп аударып
жүр. Ол негізінен силуэт, сыртқы пошым (бейне), яғни табиғаты жағынан
графика түсініктеріне жақын. Ал бұл жерде кескіндеме бейнелеу өнері ретінде
қолданалып отыр. Кәсіби өнер түсінігіне келетін болсақ (Профессиональное
искусство), әдейі академиялық білім алған суретшілер шұғылданатын өнер.
Оның бұл түріне айналысатын адамның академиялық машықтылық пен академиялық
позициялық принциптері қоятын талап-тілектері кәсіби деңгейде меңгеру тиіс.
Осыған байланысты Кәсіби кескіндеме өнері деген тұжырымды анықтап айтатын
болсақ академиялық позициялық принциптерінде қалыптасқан бейнелеу өнері.
Қазақстанда Ұлы Қазан төкерісінен кейін пайда болған Республикалық мәдени
өнеріне түбегейлі әсер еткен академияның позициялық принцип негіздерін
анықтайтын Еуропалық классикалық реализм. Бізге Москва, Ленинград секілді
орталық қалаларда орналасқан Кеңес Үкіметінің көркем өнер орнындарынан
енген еді. Біз бейнелейтін өнердің оның басқа түрлері секілді адамның көңіл-
күй сазы мен сезімі тереңдеудің дамытуда, яғни эмоционалды тәжірибені
арттыруда қосатын үлесіне рухани мәдениетімізді меңгеруге этикалық,
эстетикалық тәжірибенің тиімді жолын
ашуға табиғи жағдайда жасайтын құрал ретінде қарастырамыз. Дегенмен
бейнелеу өнерінің негізгі критерилері.
Бейнелеу өнері деген түсінік атауының өзі білдіріп тұрғандай ол
затты, тұлғаны, табиғатты бейнелеу деген сөзден пайда болады. Яғни,
көркем құрал-тәсілдер (бояу түсі, жағыз, штрих, нақыштау, ою, шекімдеу)
және материалдар (қағаз, кенеп (холст), саз, тас) арқылы табиғи объектінің
образы бейнесі сомдау. Ол шындықтың образды көшірмесі болғандықтан ұқсас,
ұқсас емес деген критерилермен бағаланады. Бейнелеу өнерінің реализм
түсінігіне қатысты айқындау сипаты осыған байланысты. Бейнелеу өнерін әр
кезеңде, әр жағдайда түрліше айтады. Өнердің осы түріне енетін шығармаларда
көзбен қарау арқылы түсініп, бағалап, кеңістікке қабылдаймыз. Осыған
байланысты кеңістік немесе кеңістікті бенелеу, яғни визуальді өнер
түсініктері бейнелеу өнеріне синоним бола алады. Орысша айтқанда ол
профессиональное немесе визуальное искусство.
Сызық пен жазықтық үшін масштабтылығымен пласстикалық икемділікке
қатысты оның пласстикалық өнер деп қалыптасты.
Бейнелеу өнеріне тағы бір синонимі - әсем өнер. Мұндай шығармалар
сазды нақыш пен әсем бедерлік, айшықты бояу түсімен ырғақты сызық әуендері
мен таңбалар кереқарлығымен анықталатындықтан және оның басты көркемдік
бейнесі – сұлулық, әсемдік болғандықтан да, ол осылай аталады. Дегенмен осы
түсініктердің ішінде жиі пайдаланатын термин – бейнелеу өнері. Ол заманның
рухани мәнін, саяси философиялық көркем мәдени эстетикалық адамгершілік
идеяларын мағыналы мазмұнға айналдырады. Осыған эмоционалды психологиялық
сипат береді. Бейнелеу өнерінің түрлеріне живопись, графика, мүсін, көркем
фото т.б. жатады. Сонымен бірге сәулет өнері, қол өнері, дизайн үшін
кеңістікті, пластиканы, визуальді әсем деген секілді түсініктерде ортақ
екені белгілі. Қолөнер туындылары, дизайн бұйымдары, архитектуралық
ғимараттар нақтылы ешнәрсені бейнелегенмен, олардың образы, пішіні,
құрайтын көркем пластикалық құрылымдары мен ырғақты тізілімше және синтезді
сипатына қарай өнердің осы түрлерінде бейнелеу өнерінде жанаманы
жатқызамыз. Ал живопись пен қол өнер арасындағы айырмашылық біз бейнелеу
өнері деген түсінікті өзінің атауына сәйкес реалистік өнерімен синони
ретінде қарастыру тәжірибесіне байланысты анықталады. Жалпы айтқанда
бейнелеу өнерінің өткеніне зер салып қазіргі таңдағы көрінісіне талдау
жасасақ және оның болашағына көз жүгіртер болсақ бейнелеу өнері жөнінде
қалыптасқан өзіміздің білетін классикалық пікір мен қазақтың әстүрлі
шығармашылығы және осы шығармашылық негізінде пайда болған дәстүрлі халық
өнері мен дәстүрлі өнер арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды,
олардың өзара әсері мен жүйелі даму заңдылықтарын да ескеруіміз керек. Ол
үшін біз бір жағынан бейнелеу өнердің өрбу аумағын қамтитын заңдылықтарына
назар аударуымыз керек. Оның реализм шеңберінде көріністері мен даму
тарихында орын алған көркемдік, стильдік, жалпы халықтың сипаттағы бет-
бейнесін анықтап алуға тиіспіз.
Осы айтылған мәселені екінші бір бейнелеу өнерінің жалпы халықтың
сипаты мен бірге оның ұлттық ерекшелігі болатыны дауыссыз. Ал ұлттық
белгілердің қалыптасуы өнердің синтездік болмысы мен анықталатын күрделі
құбылыстарымен байланысты. Алдымен бейнелеу өнерінің табиғи сипатына
байланысты қалыптасқан реализм түсінігіне тоқталайық, бұл түсінік бұрынғы
мектеп және жоғарғы көркем оқу орындарында жетекші орын алып келеді. Өнер
тарихында реализмнің басты ұғымы мен табиғатымыз жоғарғы тас дәуірі
кезеңінен бері қарай дамытамыз. Бұл кезең өнері қуатты және өміршең
болатын. Одан кейінгі ежелгі Қосөзен өмірі, Мысыр, Қытай, Жапон, Үнді
секілді елдердің ішкі мәдениетіндегі ұлттық ерекшелік пен реалихзм
арақатынасындағы көркемдік римдерге әлемдік мәдениет тарихы үшін көкейкесті
мәселелердің бірі.
Живопись – бейнелеу өнерінің неғұрлым бай әрі толысқан түрі, онда
бейнелеудің сан алуан құралдары қолданылады. Суретшілер өнердің ұшы-қиырсыз
осы саласынан көбіне өздері сүйген әуендер мен тақырыптарды таңдап алады.
Пейзаж (“Paysade” деген француз сөзінен шыққан) – бұл ландшафтты,
табиғатты бейнелеу. Пейзаж дербес жанр ретінде Қытайда, Жапонияда және
басқа Шығыс елдерде (VII-X ғасыларда) Еуропадағыдан ертерек қалыптасты.
Еуропаық живописьте ол XVII ғасырда, алдымен Италияда пайда болды, ал содан
кейін Голландияда ерекше жоғары дамыды. Орыс өнерінде пейзаждың гүлденуі
XIX ғасырдың соңына түспе-түс келді (И.Левитан, К.Коровин, Н.Рерих және
басқа да көптеген суретшілер).
Пейаж – қайсібір жерлерді жай айнытпай бейнелей салу емес, онда
суретшінің сезімдері мен ойларын берудің үлкен мүкіндіктері жатыр. Адам
өмірімен салыстырып қарағанда аспан, теңіз толындары, ормандар мен таулар
жүздеген, мыңдаған жылдар бұрын қандай болса, сондай күйінде қалады. Бірақ
осы бір өгермейтін табиғатты алуан дәуір суретшілері түрліше көріп, түрліше
бейнеледі.
XVII ғасырдағы голланд суретшілерінің картиналарында теңіз үнемі дерлік
романтикалық сарынсыз болып келеді, олар табиғат сұлулығын іңкәрлікпен
қызықтауға бейім емес. Олар үшін теңіз-сауда мен жұмыс орны, тіршілік
әрекетін іздстіретін кеңістік.
Атақты маринист Айвазовскийде теңіз әрдайым дерлік үрейлі дүлей күш,
мөлдірлеу құпия сырлы тұңғиық. Орасан зор толқындар қия жартастарға лап
қояды. Адамдар, тіпті көшелердің өзі де осынау қаһарлы, өлшеусіз қуатты
стихияда өте кішкентай әрменсіз де қорғансыз. Оның картиналары әсем
стихияға деген тәнтілікке, романтикалық сүйіспеншілікке бөлінген.
Бір табиғи мотивтың өзі суретшінің қыл қаламына мүлде басқа толысуға,
басқаша түске ие бола отырып, шебердің талғамын, көзқарастарын, көңіл-күйін
береді.
Оның үстіне, “мәңгілік” табиғат тіршілігіне уақыт өтуімен бірге жаңа
әуендер енеді, табиғат адамның әсерімен өзгеріп отырады. Темір жолдар,
автомобиль жолдары, жоғарғы вольтті электр желілерінің діңгектері мен
сымдары, аспанда ұшқан реактивтік самолеттің будақтаған ізі – осының бәрі
бүгінгі күннің көрінісі. Мұны қазіргі заманғы суретші аңғара тұра аолмайды.
Пейзаж және натюрморт, әдетте, тақырыптық картинаның құрамдас бөліктері
де болуы мүмкін. Бұл жерде олар көркем образды жасауда белсенді қосалқы
роль атқарады.
Тақырыптық картина - өмірді, адамдардың өзара қарым-қатынастарын
көрсететін қандай да бір шын мәніндегі немесе фантастикалық көріністі
бейнелейтін картинаны осылай атайды. Мұндай картиналар тарихтан бұрынғы
замандардан өз бастауын алады – жартастар мен үңгірлерде алғашқы қауым
адамның аң аулау сәтін және бақа да іс әрекет түрлерін бейнелеген суреттер
көптен табылуда. Ежелгі Египет, Греция, Рим заманынан қабырғаға салынған
живописьтің тамаша үлгілері бізге дейін жетіп отыр.
Бірақ станоктық тақырыптық картина тек Ренессанс дәуірінде ғана пайда
болды, кең өріс алды. Тақырыптық картина дамуы оңаша сараптай алады.
Кескіндеме – туындылары арнаулы материалдың бетіне бояу арқылы
салынатын бейнелеу өнерінің бір жанры. Суретші кескіндемелік шығармасы
арқылы заттың сипаты, нәрсе мен кеңістіктің қарым-қатынасын, сәуле мен
көлеңкесі, қысқасы кең дүниенің сұлулыққа толы таңғажайып байлығын ашып
бейнелеуге ұмтылады. Кескіндеме дәуірдің рухани мазмұны мен әлеуметтік
дамуын бейнелеумен қатар, идеологиялық және танымдық қызмет атқарады. Ол
тарихи, тұрмыс салт, соғыс, пейзаж, портрет, натюрморт тәрімізді негізгі
жанрларға, сонымен қатар орындау сипатына арналуына, бейнелеріне қарай –
монументті сәндік (қабырға өрнек, плафондар, панно), қондырғылы
(архитектуралық үйлесуге қатысты жоқ суреттер, яғни картиналар) және сәндік
суреттер (театр мен кино көріністері, ондағы киім үлгілерін бейнелейтін
суреттер), икон салу, миниатюра тобына бөлінеді.
Кескіндеме тағы бір түрі диорама мен панорама. Сондай-ақ, белгілі бір
монументті туындының шешімін табуда мозайка мен витраж да кескіндемемен
ұштасып жатады. Суреттің өңін келтіретін бояу түрлері мен ойын сауық
әдістеріне қарай да кескіндеме туындылары майлы бояулы кескіндеме, фреска
(кеппеген сылаққат сулы бояумен салынады), темпера (әр түрлі қосындыдан,
яғни жұмыртқаның сарысы мен өсімдік шырынының қосындысынан, немесе желім
мен майлы су ерітіндісін араластыру арқылы т.б.), елімді бояумен,
балауызбен, сырлы бояумен, керамикалық бояумен (тез балқитын әйнексыруды
күйдіріп жапсыратын), силикаттық бояумен (еритін әйнек) салынатын суреттер
болып жіктеледі. Кескіндемелік шығармаларды салуда акварель, гуашь,
пастель, тушь қолданылады. Суреттің мазмұнына қарай бояу түсін құбылту
кескідемедегі негізгі әдіс болып саналады. Әр түрлі бояулардың үлесімін
тауып, түсін құбылтудан бар кескіндеменің суретші қалаған нақышы шығады.
Бір ғана түстегі бояу мен реңнің құбылту арқылы салынатын кескіндеменің
түрін – монохромды кескіндеме деп атайды. Профессионалды кескіндеменің туып
қалыптасуы мен даму жолы ХХ ғасырдың 30 жылдары басталады. 1933 жылы алғаш
рет Алматыда Қазақстан Суретшілер Одағының ұйымдастыру комитеті құрылса,
1935 жылы Қазақстан Мемлекеттік көркемсурет галереясы, ал 1938 жылы
Театркөркемсурет училищесі ашылды.
Суреті Н.Г.Хлудовтың “Киіз үй” (1891), “Тайынша мінген бала” (1907),
“Тау өзені” (1933) атты шығармаларында қазақ халқының өмір тіршілігі,
тұрмыс-салты мен мекен-жайының көркем табиғаты өз бейнесін тапты. Алғашқы
ұйымдастыру жылдарындағы көптеген қиындықтарға қарамастан, қазақтың
бейнелеу өнері елімізде болған маңызды өзгерістерді бейнелеуге ат салысты.
30 жылдардағы кескіндемелердің салған суреттерінде жаңа дәуірдің жарқын
бейнесі Ф.И.Блокоевтың “Қазақ қыздары” мен “Ертістегі көпір құрылысы”,
В.И.Антощенко-Оленевтің “Станокшы қыздары” т.б. көрінді. Қазақстандағы
бейнелеу өнерінің дамуы реалистік кескіндеме заңдылықтары мен тәсілдерін
меңгеруге ұмтылған жас суретшілердің қатарын молайтты. Мысалы, А.Ташбаев
“Автопортрет” (1930), Б.Сәрсенбаев “Бай” (1934) атты картиналарын салды.
Осы жылдары қазақ бейнелеу өнеріне өзіндік үлес қосқан Ә.Қастеевтің
акварельдік туындылары (“Мектепте”, “Қызды еріксіз аып қашу”, “Сатып
алынған қалыңдық”, “Колхоз той”: 1930-1938) өмірге келді.
Қазақ бейнелеу өнерінің көшбасшысы Әбілхан Қастеевтің көркемдік
талғамына бірден бойлап кету мүмкін емес. Өйткені ешкімге ұқсамайтын
өзіндік қолтанбасы бар күрделі суретшінің шынайы сезімнен туындаған көркем
шығармаларының құндылығы күннен-күнге артып, баға жетпес тарихи құбылысқа
айналуда. Қастеев әрбір көркем шығармасында кеңістік пен уақыт қатынастарын
бейнелеуде дәл шешім таба білді. Суретші ғажайып шығармашылығымен туған
халқын ыстық ылтипатқа бөледі. Өз өмірінде өшпес із қалдырған өшпес шыншыл
суреткердің көркем туындылары көмескіленбей, күндей жарқырап, нұрын төге
түсуде . Әбекен - өз елінің табиғатының сұлулығын, адамдардың даралығы мен
даналығын бейнелеген суретші. Жер – анадан жаралған үлкен суреткер тылсым
табиғатты бейнелеуде жан бітірді. Әбілхан Қастеев қылқаламынан туындаған
пейзаждарды әлем өнерінде өз бағасын алды. Суретшінің сериялық туындылары
біртұтас дүние. Оның суреттері өмірдің өзінен ойып алынғандай,
шыншылдығымен айқын. Бейнелеу өнеріндегі мәнері анық, ойы-кесік, пікірі-
өткір, сезімі нәзік.
Қастеевтің шығармашылық шеберлігі жайлы ой түйіндегенде, дәстүр мен
жаңашылдықтың үндестігін дәл таба білгендігін ашық айта аламыз. Жасыратын
жоқ, ғасырлар бойы керуен тартқан қазақ өнері жиырмасыншы ғасырға иек
артып, бейнелеу өнеріне бет бұрғанда, басында дара тұлға Әбілхан Қастеев
тұрады. Халқының бітім-болмысын, өмір тынысын аша бейнелеген тарихи
шежірелі көркем туындылары ел есінде сақталады. Суретші көркем
шығармашылық ізденіс үстінде ойға оралған онды көріністерін қағазға
түсіріп, көркемдік туындыларға айналдырып отырды. Суретшінің бойындағы
өнеріне тамсанған адамдар таңырқай қарап, сыға да салған екен. Сол кезде
Әбілхан Қастеев В.И.Лениннің бейнесуретін жартасқа салып берген. Өнеріне
бас иген жұмысшылар басқармасының өкілдері Әбілхан Қастеевті оқып, білім
алып, сурет өнерін жалғастыруы үшін Алматыға жолдама алып берді. Болашақ
суретші 1929 жылдары Алматы қаласындағы №12 мектептің ересектерге
арналған кешкі оқу бөліміне қабылданды. Сол жерде білім ала жүріп, өзінің
бірінші ұстазы болған Николай Гаврилович Хлудовтың көркемсурет студиясына
барды. Өзінің қағаз бетіне түсірген суреттерін кәсіби суретшінің алдына
жайып салды.
Кескіндеме Қазақстан территориясындағы ежелгі өнердің бір түрі
болып саналады. Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде оның алғашқы элементтері
былғарыдан, сүйектен, ағаштан, тастан, металлдан, матадан жасалған
бұымдарды нақыштаудан көрінеді. Орта ғасырларда архитектура құрылыстардың
безендірілуі мен халықтық қолөнерде сурет кең қолданылды. Ахмет Иассауи
мешіт-кесенесінің (14 ғасыр Түркістан) нақышталуында, беіт үстіне қойылған
құлпытастар мен бекістастарда (геометриялық көрініс, жануар бейнелері),
кілемдерде (текемет, сырмақши, алаша, басқұр, т.б.), ыдыс аяқтар мен үй
жиһаздарында суреттер елеулі орынға ие болды.
Қазақтың тұңғыш суретшілерінің бір – ұлы ағартушы, ғалым Ш.Уәлиханов.
Ол өзінің саяхаттары кезінде туған жердің пейзаждарын, ежелгі
ескерткіштерін, тұрмыстық заттарын, киімдерін өмір көріністерін, адам
портреттерін (Сырымбет, Шақырымдық бағана тұсындағы табиғат көрінісі,
1850; Сартайдың портреті, 1856) қағаз бетіне түсірді. Қазақстандағы
бейнелеу өнерінің дамуына суретші Н.Г.Хлудовтың тигізген әсері зор болды.
Ол ұйымдастыған тұңғыш көркемсурет студиясынан бірінші профессионал қазақ
суретшісі Ә.Қастеев бастауыш білім алды. Н.Хлудов қазақтың тұрмыс-салт
дәстүрін, табиғат көріністерін бейнелейтін (Әйелдің портреті 1885, Тау
өзені, 1886, Салт атты, 1902) біраз еңбектер тудырды.
Қастеевтің ұлттық нақышқа толы, өткір бейнеленген (С.Құсықбаевтың
портреті, 1930; Кітап ұстаған қазақ қызы, 1932; Абай, 1934) біраз
суреттері бар.
1945-1956 жж. Қаз КСР-і Суретшілер Одағы басқармасының төрағасы болды.
1931 жылы бірінші рет көшпелі көрмеге қатысты. Оның Мектепке,
Автопортрет, Қарындасымның портреті (1930), Көгілдір көйлекті қыз
(1931) және де басқа портреттік туындылары көркем шеберліктің үлгісі әрі
олар бейнелеген қаһармандарының жан дүниесіне терең бойлай білудің айғағы.
1937 жылдан табиғатты бейнелеу жанрында жемісті еңбек етті. Бірқатар
шығармаларында қала болмысы (Кіші станица көрінісі, Медеуде, Тау
көрінісі, т.б.) бейнеленді. Туған жерге деген махаббатты Жайлауда
(1938), Үй жанында (1940), Күзгі табиғат (1942), !Айдынды мұз (1951),
Биік таудағы мұз айдыны (1954), Гүлденген алма ағашы, Қыс (1958),
Суретші шеберханасында (1962), деген туындыларында анық байқалады.
Түрсиб (1932), Егін орағы (1934), Жаңа мен ескі тұрмыс (1937-41),
трихтиптарында қазақ ауылының төңкеріске дейін және одан кейінгі өмірі мен
тұрмысы шынайы бейнеленеді. Ә.Қастеев Азамат соғысы тақырыбына арнап
Қазақстанда Қызыл Армия ұйымдастыру (1940), Амангелді сарбаздары (1970)
сияқты картиналар салды. Жайлаудағы автодүкен (1963), Қапшағай ГЭС-і
(1972) монументті полотнолардың, ғалымдар мен мәдениет қайраткерлерінің
портреттерін (Сәбит Мұқанов, 1945, Сауранбаев Н., 1943).
Қазақстан жерінде, Тың туралы, Қазақстан байлығы сияқты
акварельдік топтамалардың авторы ә.Қастеев қаламынан туған мыңдаған
картина, акварель, суреттер республиканың бейнелеу өнеріндегі жылнамасы
іспетті.
Салған суреттерінің көркемдік дәрежесі жоғарғы, дербес шығарма болып
есептелетін аға буын суретшілердің қатарына Е.А.Говорованы Өзен
жағасындағы қарағай, 1940; Мәжнүн тал, 1958; Ымырт, 1965), Р.В.
Великанованы (Қарағаштар, 1942; Табиғат құшағында, 1964), Қ.Қожықовты
(Абай өлеңдерінің иллюстрациялары, 1944-48), Л.В.Гербановскидің (Атты
қазақ, 1933), П.Я.Залцманды (Жорық, 1967), Ә.Ысмайловты (Қарағанды
шахталарында, 1932; Шахтерлер, 1932) т.б. атауға болады. Сурет жанрында
1950-60 жж. белгілі суретшілер Сахи Романов, Е.М.Сидоркин, Г.М.Ысмаилова
жемісті еңбек етті.
Негізінде Қазақ халқының бейнелеу өнері ертеден белгілі, Қарағанды
облысында Бейітінен табылған қыш сауыттар (б.з., б. 10-8 ғ.), атақты
Қарғалы алтын тәтісі (диадема) мен сырғалар (б.з., б. 2ғ. Мен б.з. 2 ғ.)
т.б. көне дүниелер – шебер мүсінделген өнер туындылары. Айша Бибі кесенесі,
Ахмет Иассауи мешіт-кесенесі, Бабаджа Хатун күмбезі қазақ халқының атадан
балаға мұра боп келе жатқан ою-орнек, әшекей түрлерінің бәрін Ұшыратуға
болады. Бұл күнде кәсіби дәрежеге жеткен қазақ бейнелеу өнерінің түрлері –
кескіндеме, мүсін өнері мен графика, халықтық қолтаңбалы өнер дамудың сара
жолына түскен. Оның барлық түрлері мен жанрлары өркен жайды.
Қазақ бкйнелеу өнерінің көшбасшысы Әбілхан Қастеев көркемдік талғамына
бірден бойлап кету мүмкін емес. Өйткені ешкімге ұқсамайтын өзіндік
қолтанбасы бар күрделі суретшінің шынайы сезімінен сезімінен туындаған
көркем шығармаларының құндылығы күннен-күнге артып, баға жетпес тарихи
құбылысқа айналуда. Қастеев әр бір көркем шығармасында кеңістік пен уақыт
қатынастарын бейнелеуде дәл шешім таба білді. Суретші ғажайып
шығармашылығымен туған халқын ғажайып ілтипатқа бөледі. Өз өмірінде өшпес
із қалдырған шыншыл суреткердің көркем туындылары көмескіленбей,күндей
жарқырап, нұрын төге түсуде. Әбекен өз елінің табиғатының сұлулығын,
адамдардың даралығын дәл бейнелеген суретші. Жер – анадан жаралған үлкен
суреткер тылсым табиғатты бейнелеуде жан бітірді . Әбілхан Қастеев
қылқаламынан туындаған пейзаждары әлем өнерінде өз бағасын алды. Суретшінің
сериалық суреттері біртұтас дүние. Оның суреттері өмірдің өзінен ойып
алғандай, шыншылдықпен айқын. Бейнелеу өнеріндегі мәнері анық, ойы - кесік,
пікірі - өткір, сезімі – нәзік.
Қастеевтің шығармашылық шеберлігі жайлы ой түйіндегенде, дәстүр мен
жаңашылдықтың үндестігі дәл таба білгенін ашық айта аламыз. Жасыратыны жоқ,
ғасырлар бойы керуен тартқан қазақ өнері жиырмасыншы ғасырға иек артып,
бейнелеу өнеріне бет бұрғанда , басында дара тұлға Әбілхан Қастеев тұрады.
Халқының бітім болмысын, өмір тынысын аша бейнелеген тарихи шежірелі
көркем туындылары ел есіне сақталады. Суретші көркем шығармашылық ізденіс
үстінде ойға оралған онды көріністерін қағазға түсіріп, көркемдік
туындыларға айналдырып отырды. Суретшінің бойындағы өнеріне тамсанған
адамдар таңырқай қарап, сыға да салған екен. Сол кезде Әбілхан Қастеев В.И.
Лениннің бейнесуретін жартасқа салып берген. Өнеріне бас иген жұмысшылар
басқармасының өкілдері Әбілхан Қастеевті оқып, білім алыпі сурет өнерін
жалғастыруы үшін Алматыға жалдама алып берді. Болашақ суретші 1929 жылдары
Алматы қаласындағы №12 мектептің ерсектерге арналған кешкі оқу бөліміне
қабылданды. Сол жерде білім ала жүріп, өзінің бірінші ұстазы болған Николай
Гаврилович Хлудовтың көркем сурет студиясына барады. Өзінің қағаз бетіне
түсірген суреттерін кәсіби суретшінің алдына жайып салады. Кәсіби суретші
Н.Г. Хлудов қазақтың қара домалақ баласы мұндай өнерден хабары бар екеніне
қайран қалып, қайдан және кім үйреткенін сұрағанда , Әбілхан Қастеев:
Таудың бұлағынан,
Қойдың құлағынан,
Анамның киізінен,
Ешкінің мүйізінен,-
деген екен.
Осы төрт қатар өлең шумағы Әбілхан Қастеевтің өнерді қалай, қандай
үйренгенін және бала кезінде бай қойының сонында ертелі – кешті жүргенде
табиғаттың күлімсіреген көктемін, мейрімді жазын, сыңғырлата күй шерткен
күзін, даланы ақ тонға орап ысқырған қысын зерттеп, көкейіне тоқығандығын
біздер бүгінгі күнде куә болып отырған құнды туындыларын байқаймыз.
1934 жылдары Абай Құнанбаевтың бейнесуретін және шығармаларына
иллюстрация жасау конкурсы жарияланған болатын. Сол конкурста болашақ
кәсіби суретші Әбілхан Қастеевтің бейнелеу өнеріндегі өзіндік ерекшелігін
және бойындағы бар күш – жүгерін таныған Қазақстан оқу халық
комиссариатының өкілдері Қазақ ССР – нің Жоғары Советінің мақтау қағазымен
марапаттап, арнайы Мәскеуге оқуға жіберді. Суретші Әбілхан Қастеев Мәскеуде
1934 – 1936 жылдар аралығында Н.К. Крупская атындағы халық көркемөнер
шығармашылық студиясының кешкі бөлімінде білім алады. Студияда дәріс ала
жүріп, Мәскеудегі ірі мұражайлардағы орыс, Батыс Еуропа халықтарының ұлы
суретшілерінің қолтаңбаларымен жақын танысып, кәсіби тәжірбие алғанан
кейін, бейнелеу өнеріне деген көзқарасы өзгере бастайды. Дәлірек айтқанда,
суретшінің алғашқы жұмыстарында табиғаттың шынайы бояулары беріген болса,
кейінгі туындыларында композициялық шешіміне үйлестіре келген көркемдік
мрәсімдерінің өзіндік ерекшілігі байқалады.
Компазициясында келтірілген бояулар бір – бірімен байланыстырылып,
көзге іліне бермейтін түстерін классикалық мәнерде және әсерлі тұрғыда
шарықтатты. Осындай әсердегі туындылары:Сатып алынған қалындық,
Гүлденген алма ағашы, Талас өңірі, Тау көрінісі тағы басқалары.
Сонымен қатар ауқымды тақырыптарда өнерін көрсете отырып, әрбір
шығармасынан мәдени – тарихымызды және Кеңес өкіметі кезеңінің
идеологиясын, қазақ жерінің байлығын, өнерін, мәдениетін, Сталинге
сыйлық, Колхоз тойы, Колхоздағы сүт фермасы атты туындыларымен айқын
танытқанын байқаймыз.
Қастеев табиғат көрінісін бейнелеген көркем суреттері де сиқырлы сырға
толы. Көрерменің жан дүниесін, ішкі сезімін ерекше сезімге бөлеп,
тербетебі. Туған жерінің табиғатын, жасыл шөбін, самал лебін, байтақ
жазықдаласын ерекше нәзік сезіммен, өткір көзбен көре біліп, оны халқына
жеткізе білген.
Қастеев еңбектеріндегі басты ерекшеліктері бірі – кеңістікті жеткізе
білу. Әлемге әйгілі американдық суретші Рокуэл Кент: Қастеев шығармаларын
көріп, кең байтақ Қазақстанды аралағандай болдым,- деп баға беруінің өзі,
Әбілхан Қастеев шығармашылығының құндылықтарын айқындап тұр.
Қастеевтің рухани дүниесі – қазақ өнерінің өмір тіршілігінің тынысы.
Оның суреттерінің басты кейіпкері – қазақтар. Өз халқы үшін қызымет жасаған
суретшінің қолына туған жерге, туған өлкеге деген сүйіспеншілік әрдайым
қуат беріп отырды. Оның шығармасын Қазақстан өмірінен бөліп қарауға
болмайды, оның әр туындысы туған жерге деген сүйіспеншілік сезімге толы,
ұлттық рухани дәтүрге толы, ұлттық рухани дәстүрге негізделген.1
М. Кенбаевтің творчествосында табиғатқа деген шынайы ғашықтық, шат-
шадыман куаныш сезімі, дүниедегі бар құбылысты ақындық шабытпен қабылдау
қасиеті назар аударады. Шопан әні картинасындағы қазақ бейнесі совет
адамына тән асқақ сезімге, парасатқа толы, сонымен қатар бұл — қазақ
эпосындағы батырлар бейнесімен үндесіп жатқан қаһарман тұлға.
Картинаны көргенде туған аулына қайтып келген жас
Абайдың: Сағындым ғой өзіңді! Бәлкім, басқаларға бишара көрінерсің,
тек маған емес! Туған ауылым, сүйікті сары далам менің!—деп
еміренген сөздері еріксіз еске түседі. Қазақтың халық творчествосының
ең жақсы дәстүрлерімен ұштасып жататын, образдың ашық
әуезділігімен, сезімдік өткірлігімен көз қуантатын бояулардың
декорациялық саралануы — қазақ суретшілерінің көбісінің живописьтік
шығармаларына тән ерекше қасиет.
С. Мамбеевтің өмірді түйсінуі бояу түстерінің ғажап жарасымынан,
мейлінше нәзік әрі кемеліне толысқан әсем құрылымынан айқын көрінеді. Ол
өмір шындығын бояулар дүниесі арқылы бейнелейді. Мамбеев шығармаларының
ерекшелігі сыр-сезімінін, тазалығында бояу түстерінің поэзиясында, ұлттық
лебінің тынық тереңдігінде. Мейлі қала табиғаты немесе қазақтың кең
даласы болсын, мейлі ауыл әйелі немесе студент қыз болсын, мейлі халық
тұрмысының көріністері болсын — қай-қайсысы да суретші талғамының
байлығымен және нәзіктігімен, орындау шеберлігімен ерекше көз тартады;
суретшінің әрбір туындысы — ерінбей-жалықпай терең зерттеудің білудің
калтқысыз ықлас-ынтаның, шабытты еңбектің жемісі.
2. Кескіндеме композициясы және түстер.
Мектепте жүргізілетін бейнелеу өнері пәні арқылы бала бояу түрінің
байлығын ашады. Бала осы пәннің жүргізілуіне айналасын қоршаған дүние мен
оқиғаны, табиғат пен құбылысты, жалпы алғанда, өмір шындығын қабылдауына
және оны образды түрде қайта жасауына болатын ерекшіліктерді біледі.
Өйткені бұлар бейнелеу өнеріндегі көркемдігіне күштің қуатты болуын
арттырады. Сондықтан мектепте жүргізілетін бейнелеу өнері жас ұрпаққа
эстетикалық тәрбие берудегі мықты құралдың бірі ретінде оқушыларға осы
ерекшеліктерді білгізугеь тиіс. Сонымен қатар, бейнелеу өнері пәні
мектептегі білімдік, тәрбиелік ролін толық, дұрыс іске асыру үшін жас
ерекшеліктеріне сәйкес жүргізілуі керек. Оқушы мектепте өтетін барлық
пәндермен қатар бейнелеу өнері пәнінен де өзінің психикалық қабілетін
жетілдіру мүмкіндігіне ие болады, қиялдау қабілетін дамытуға мүмкіндік
алады. Өйткені, төменгі сыныпта оқушыға берілетін мәлімет пен әртүрлі
хабарлар мектепте мұғалімнің айтуы, оқулықтағы жазылған сөз арқылы
беріледі. Яғни, сөздік сипаттама немесе сурет, схема түрінде көрсетіледі.
Оқушы солардың бәрінің шындық бейнесін өзі әрқашан көз алдына келтіріп,
қайта құруы керек (ерлік көріністерді, өткеннің оқиғасын, геометриялық
фигураны, не белгілі бір кеңістікті, т.б.). Мұндай қайта құру, қиялдау,
елестету қабілеті балада бірден бола бермейді. Оған мектепте жүргізілетін,
сабақтардың барлығында үйретіледі. Солардың ішінде, әсіресе, бастауыш
сыныптағы жүргізілетін еңбек сабағы мент сурет сабағында, әдебиетте бұл
мүмкіндік басым болады. Ал мектептегі сурет немесе бейнелеу өнері сабағының
бұл мүмкініктерінің жемісті болуы, оқушының көркемдеп қабылдай алуына
байланысты. Сол себепті баланың көркемдеп қабылдай білуін қалыптастыру өте
қажет. Бұл қалыптастыру оның түп тамырында жатқан теориялық негізді
білгенде ғана мүмкін.
Оқушының айналасындағы өмір шындығын көркемдеп көруі, шын мәніндегі
сұлулық пен әдемілікті жете білуі, оны бағалай алуы, мүмкіндігінше өмірде,
тұрмыста әдемілік пен сұлулықты жасауға ұмтылуы оның белгілі бір білім
дәрежесін меңгеруін талап етіп, білімділікті керек етеді. Яғни, түр, түс
және жарық пен көлеңке, дыбыс ерекшеліктері мен ырғақтарды білуді қажет
етеді. Айталық, көркем сөздегі әнерлі де сиқырлы, сырлы сөз болуы, жанрлық
ерекшелік пен өнерге тән әдістерді, олардың тарихи шарттылығы дегендерді
керек етсе, сурет салу бояу түсін, бір нәрсені не оқиға мен құбылысты
көрсетуде белгілі бір тұтастық сақтау, оны көрсету жолдарын жетік меңгеру
талап етеді. Осы айтылғандар арқасында адамда талғампаздық пайда болады,
эстетикалықбелсенділік туады. Ал мұның бәрінің іске асуы бала көркемдеп
қабылдай алғанда ғана мүмкін. Бейнелеу өнері – адам баласының адам болып
жаралғалы заманнан заманға оның эстетикалық байлығы, мұрасы ретінде ұласып
келе жатқан өнер саласы. Сурет тікелей өмірдің өзімен өзектес өнер. Сурет
ғасырлар бойы адам басынан кешкен дүние тарихын бүгінге жеткізіп отыр.
Кеңес Одағы тұсындағы, одан бергі де археолактардың жер астынан, небір
үңгірлерден тапқан ертедегі өнер туындылары дәлел бола алады. Небір құпия
сырларды шертер, жалпы, ғылым атаулының әр саласында өзіндік үлес қосар жер
астынан табылған суреттер, әдемі әшекейлі заттар немесе Шоқан жазған
күнделіктері мен оған қосылған суреттері, тек жәй таңырқап қоя салатын
заттар емес. Ол – біздің бұрынғы жасап өткен ата-бабаларымыздың мәдениеті,
тарихы, олардың бейнелеу өнеріндегі қабілеті. Сонықтан да бейнелеу өнері –
көркемдікке, адамдыққа тәрбиелеудің ерекше жолы. Оған тағы бір дәлел –
баланың сурет салуға ерте ұмтылуы. Жазу-сызуды білмеген кішкентай бала
қағаз алып, қаламмен өзінше сурет салады. Онысы жәй шимай болуы мүмкін.
Бірақ, осының өзінде баланың түсінігі өзіндік көзқарасы болатыны мәлім.
Сондықтан да оны дамытуға арнайы жүргізілетін тәрбиелік жұмыс болуы керек.
Сол арқылы, яғни білімділікпен жетекшілік ету ғана баланың алғашқы
ұмтылысындағы жай шимайдан бірте-бірте арылып, бейнелеу өнеріне керекті
білім негізімен қаруландырады. Ал, бұл айтып отырғанымызды іске асыру тек
маманданған суретті дайындауға ғана керек емес, бұл жалпы балада әдемілік
пен көркемділікті тану және өмірді тани-білуде талғампаздықтың болуы үшін
қажет. Олай айналадағы дүниені тану есігі қабылдаудан басталатын
болғандықтан және біз зерттеп отырған мәселенің өзі осы қабылдауға үйрету
болғандықтан да, бұл бағытта философия, психология, педагогикалық негізге
жүгенелік. Адам баласы айналадағы дүниені сезінуі арқылы біледі. Мәселен,
жарықты көреді, дыбысты естиді, қатты мен жұмсақты етіне, денесіне тигеннен
сезеді. Сондықтан да адамның айналасындағы дүние мен құбылыс туралы әртүрлі
мәліметті сезім мүшелері арқылы алатынын философия да, психология да,
педагогика ғылымдары да айқын ашып көрсетеді. Бұл ғылымдар дүние танудағы
олардың ерекшеліктерін және баланың жас ерекшеліктеріне сәйкес болатын
өзгерістерін айқындап береді. Диалектикалық және тарихи материализм,
философия оқулықтарында атауға болады. Бұларға қоса кеінде психология,
педагогика ғылымдарымен шұғылданған Мағжан Жұмабаевтың еңбектері бізге
тірек болатыны мәлім.
Бейнелеу өнері пәні бойынша суретші өнеріне керектінің бәрінің негізін
бастауыш мектепте қалайды. Айталық, бейнелейтін затты, ия құбылысты қағаз
бетіне орналастыру жөнін, оның көлем көрінісін көрсетуге, олардың ара
қатынасын, оларға жарық пен көлеңке түсуін, сурет салудағы сәйкестікті т.б.
жасай алу немесе сол туралы алғашқы түсінікті осы бастауыш сыныпта алады.
Бұлардың әрінің де өзіндік атауы, яғни термин түрінде берілген сөздері бар.
Олар: композиция, натюрморт, перспектива, пропорция, пейзаж, эскиз,
акварель, гуашь, фон және т.б.
Оқушыларға көркемдік білім беру олардың өнерге деген қабілетін
арттырады, оларға салауатты сурет салуды меңгертуді, оқушылардың қоршаған
өмір шындығына деген эстетикалық қатынасын, көркемдік дүниетанымын
қалыптастыруды көздеуіміз қажет.
Бейнелеу өнерін теориялық білім беру әр жанрмен терең таныстыру,
нақтылы бейнелеуге жаттықтыру ісімен тығыз байланыста жүргізіледі. Бейнелеу
өнері туралы әңгіме жасағанда оқушыларды көркем бейнелеудің аса маңызды
құралдарын ұғынуға үйреткен орынды. Сабақ барысында әр алуан әдіс-тәсілдері
кеңінен пайдаланған жөн. Қажетті жағдайда мұражайлар мен көркемөнер
галереяларына экскурсия жасау да пайдалы болмақ.
Бейнелеу өнерінде қолданылатын термин сөздерді өз кезегінде түсіндіріп
отыру қажет. Оқушылардың ойын, қиялын кеңейтуге, көркемөнерге деген ынта-
жігерін арттыруға күш салу керек.
Әрбір сабақ қызықты және әсерлі өту үшін, әр түрлі бейнелеудің әдіс-
тәсілдерін игеру, үйрету, дағдыландыру талап етіледі. Графикалық
тәсілдердің бірнеше түрін меңгеруге, көркемдік мүсіндеуге және әртүрлі
табиғи материалдарды қолдануға ықпал жасалып, сонымен қатар әр алуан
материалдарды үлгілері көрсетіледі.
Суретшінің әрбір бағытта бейнелеген шығармаларының көркемдік
ерекшіліктері ұғындырылады. Әр түрлі шығармалар заман ағымына, уақыт
талабына сай айқындалады. Өнердің танымдық, идеялық, тәрбиелік және
эстетикалық қызметтерінің бірлігі түсіндіріледі. Көркем шындықты қабылдау
бөлімінде туған өлкенің өнерін шеруге аса мән беріледі.
Практикаық жұмыс істеу барысында бейнелеу қызметін бірнеше түрге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz