Қазақстан Халық Банкі АҚ бөлімі мысалында пластикалық карточкалардың мониторингі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-5
1 тарау. Пластикалық карточкалар. Оларды қолданудың ерекшеліктері
1.1 Пластикалық карточкалардың шығу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6-10
1.2 Пластикалық карточкалардың түрлері мен
жүйеленуі ... ... ... ... ... ... .. .. 11-19
1.3 Пластикалық карточкалар қызмет
түрінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19-29
2 тарау. Қазақстан Халық Банкі АҚ бөлімі мысалында пластикалық
карточкалардың мониторингі
2.1 Қазақстан Халық Банкі АҚ бөлімшесінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .30-32
2.2 Банктің қаржылық жағдайының
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32-39
2.3 Қазақстан Халық Банкі АҚ бөлімшесіндегі пластикалық
карточкалар операцияларының кіріс талдауы және олардың
банк қызметіне
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 39-47
2.4 Пластикалық карточкалар арқылы банктік есептер
жүйесін дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..48-56
3 тарау. Банктік қызметтегі автоматтандырылған жүйені жетілдіру
бағыттары
3.1 ҚР пластикалық карточкалар нарығының қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ..57-67
3.2 Пластикалық карточкалар арқылы, көрсетілетін жаңа
қызметтерді дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..67-69
3.3 Мәліметтердің сақталу мәселелері және автоматизацияны
реттеу туралы заңдылықтың
жетілдірілмеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69-74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75-78
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...79-81
Қосымшалар
Кіріспе
Банктің дамуы және оның қолайлы болашағы оның клиенттерінің бизне-
сінің дамуына тікелей байланысты. Сондықтан, банк олардың сұраныстарын
барынша есепке алуы керек: оларға қызмет ерекшеліктерін есепке алатын, үне-
мі жаңа бірегей өнімдерді ұсыну, клиентке өз қаржысын дұрыс пайдалануға кө-
мектесу, оның жеке ақылшысы және менеджері болу. Клиенттердің сұраныс-тарын
және оларды шешудің барынша тиімділігін пайдаланатын банктің терең білімі
мен түсінігі, кең клиенттік базаның құрылуына және банктің кірісінің
ұлғаюына көмектеседі.
Қазіргі кезде пластикалық карточкалардың шығуы жаңа банктік өнім
болып табылады. Пластикалық карточкаларды қолдану электронды есептеу
жүйесін жетілдіру механизмін қолдануға негізделген. Оған банкоматтар көмегі-
мен жүзеге асырылатын операциялар, сауда үйымдарында тұрғындармен
электронды жүйе арқылы есептесу, клиенттерге өз үйінде және жұмыс орнында
банктік қызмет көрсету кіреді.
Қазіргі таңда мұны батыстық қаржылық эксперттер де мойындап отыр,
Қазақстан банктік карточкаларды тарату нарығы бойынша алдыңғы қатарда отыр.
Қазақстандық банктердің карточкамен атқаратын қызметтерін шартты
түрде бөлуге болады:
- Халықаралық карточкалармен жұмыс;
- Жергілікті пластикалық карточкалар, яғни жеке банктердің клиенттерге өз
карточкаларын толық қызметімен ұсынуы.
Карточканы қолданушылар саны өсіп келеді. Несие карточкаларының қарқынды
өсуіне қарай банктер сауда банктеріне айналды, және депозиттік ресурстардың
жаңа кірістер мен кіріс көздерінің пайда болуы бәсекелестік қарқынының
жоғарғы деңгейін құрды. Карточкаларды пайдаланушылардың көбеюіне қарай,
сатушылар да сату көлемін ұлғайтуға жаңа мүмкіндік алды.
Банктер карточкалардың иелерінен де, сондай-ақ сатушылардан да пайда көрді.
Банктер банктік карточкалармен үйлесетін, несие бағыты арқылы жаңар-
тылатын клиенттерге кеңейтілген несие берудің жаңа тәсілін тапты. Олардың
нарықтық географиясы да кеңейді, себебі банктер тек оған жақын маңда тұра-
тын тұрғандарға ғана емес, сонымен қатар алыс аудандардағы тұтынушылар үшін
де жасайды. Сонымен қатар жаңа клиенттер пайда болғанда, оларға басқа
банктік қызметтер көрсету мүмкіндіктері де пайда болды. Карточкалар иелері-
нен түскен кіріс – сауда есебінен пайда болған жаңа депозиттік ресурстармен
және сатушылардың төлеуімен жүзеге асқан дисконттың кірісінің жаңа көздері-
мен үйлесіп жатты.
Пластикалық карточкалар Қазақстаннның нақты ақша нарығын қарқынды
басып алуда. Соңғы бірнеше жылдар ішінде жеке немесе ұжымдық пайдалану-
шыларға арналған электронды амияндарды қарқынды эмитациялаушы банк-тердің
саны едәуір өсіп отыр. Қазақстандық нарықта барлық негізгі халықара-лық
карточкалар берілген.
Қазақстандағы магнитті крточкалардың төңірегінде, негізінен, класси-
калық сызба бойынша жасалатынын айта кеткен жөн:
- халықаралық карточкалардың эмитенттері –банк сандарының қарқынды өсуі;
- жетекші төлем жүйелерінің байланыстың жоғарғы сапалы каналдары үшін
күресуі және дүкендер мен басқа потенциалдық клиенттерге қызмет көрсетуші
орындарға енуі;
- магниттік карточкаларды банк ішіндегі технологиялық процесте қолдануды
кеңейту, мысалы есеп алуға мүмкіндік құралы ретінде.
Қазақстандағы карточкалық іс қазіргі таңда нағыз дағбырт үстінде.
Еліміздің барлық аймақтарында ойдағыдай қолданылып отыр, сонымен қатар банк-
қатысушылар санын өсіріп, STB Cart, Union Cart прогрессивтік
компанияларының клиенттерін қатыстыруда. Көптеген банктер магниттік
сызықтары бар, жадында микросызбасы бар және смарт-карточкаларды,
пластикалық карточкаларды қолданудың жеке төлем жүйесін жасап және оны
қолдануда. Кейде аймақтық және жергілікті (мысалы, ірі өндірістік
өнеркәсіптер үшін) төлем жүйелерін жасау сәтті өтеді. Қазақстандық
банктердің көпшілігі Visa және Europay халықаралық жүйесіне қосылуда.
Өкінішке орай, біздің елімізде қолданыстағы пластикалық карточкалардың
барлық жүйесін жай ғана санап шығуға немесе сипаттауға мүмкіндік жоқ. Бұлар
әрі төлем жүйелері, әрі магниттік карточкалардағы жинақ кітапшалары, және
де смарт-карталар. Диплом жұмысының өзектілігі нарық-тағы банктік қызметтің
жаңа түрі – пластикалық карточкаларды шығару және оған қызмет көрсетудің
соңғы кезде пайда болуына байланысты.
Диплом жұмысының мақсаты. Диплом жұмысының мақсаты пластикалық
карточкалар нарығының дүниежүзінде, Қазақстан Республикасының қаржы
нарығында дамуы және жағдайының кешенді бағалануынан, пластикалық кар-
точкалар негізінде нақты емес есептесулер сараптамасынан және сол енгіздегі
–пластикалық карточкалар арқылы есептесудің банктік жүйесін дамытуды
болжаудан тұрады.
Диплом жұмысының міндеті. Мақсатқа сәйкес, диплом жұмысына мынадай
міндеттер қойылады:
- дүниежүзіндегі пластикалық карточкалар нарығының жағдайын сараптау;
- Қазақстан Республикасы қаржы нарығындағы пластикалық карточкаларды
қарастыру және пластикалық карточкалар негізінде нақты емес есептесулер
технологиясы;
- Қазақстан Республикасындағы электрондық ақшаның дамуын болжау.
Қазақстан Республикасының студенттерге стипендияны пластикалық
карточкалар арқылы төлеу туралы заңдылықтары және нормативтік актілері,
Қазақстан Республикасы статистика бойынша Агенттігінің статистикалық
материалдары диплом жұмысты құқықтық және ақпараттық қамтамасыз етуге
қолданылды.
Зерттеу объектісі – Қазақстан Халық Банкі мысалында Қазақстан Респуб-
ликасындағы пластикалық карточкалар нарығы.
1 тарау. Пластикалық карточкалар. Оларды қолданудың ерекшеліктері
1.1 Пластикалық карточкалардың шығу тарихы
Мәскеу Көркем театрының құрылу тарихы, мүмкін, көпшіліктің есінде
болар, оның идеясы екі жас ресей интеллигенттерінің арасында қызыл балық
құймасы мен сібір тұшпарасын дегустациялау арасында мейрамханада айтылған
болатын. Бұл оқиға хрестоматиялық сипат алды. Дегенмен театральдық оймен
мейрамханалардың өмір күші сарқылмайды. Несие карточкаларының жобасы да
мейрамханадан басталған. Шынында, ол Ресейде емес, ХХ ғасырдың ортасында
АҚШ-та пайда болды. [3, б.20]
1949 жыл. Әкесінің ауруымен байланысты жедел шаруалар Альфред
Блумингдеймді –америкалық ірі әмбебап дүкенін құрушы және соның иесінің
баласы –Нью-Йоркке асығыс келуге мәжбүр етті. Туыстық міндеттемелерін
орындап болғаннан кейін және өзінің көмегінің қажет еместігіне көзі жеткен
Альфред, өзін кино продюссері ретінде жұмыс атқарып жүрген (жетістікке
қанша жете қоймаған) Колифорнияға жол жүруге дайындалады. Сол кезде үйдегі
телефон шыр ете түсті. Телефон шалған Блумингдеймнің бұрынғы жолдасы
Фрэнсис Макнамара болатын. Оның да жұмыстар сол кезде жетістіктен алшақ
болатын. Макнамара Hamilton Credit Comp. қаржылық компаниясын басқаратын.
Компания сол кезеңде көптеген қиыншылықтарды бастан кешіп жатқан болатын,
себебі компания клиенттерінің фирма алдындағы қарызы 35 мың долларға жетіп,
бұл ақшаларды қайтару мүмкіндігі шамалы еді. Әйгілі Empire State Building
ғимаратында орналасқан Макнамараның офисінде кездескен соң, екі дос және
сол компанияның заңгері Ральф Снайдер жақын маңдағы мейрамханада түстенуге
шешім қабылдайды. [1, б.14]
Түстену үстінде Макнамара достарына өзінің клиенттерінің бірі – шағын
кәсіпкер иесінің өздігінше өсім алушылықта бизнес жасағаны туралы айтады.
Аз ғана пайызға ол көршілеріне өзінің кезектегі банктік шотын пайдалануға
берген. Дүкен сатушысы, оған телефон соғу арқылы, сатып алынған заттардың
бағасын соның есебіне жазуға рұқсат алып отырған. Тамақтанушылар оның
іскерлік қасиеті бойынша баға береді. Делдал арқылы клиенттерді баулу және
оларға несие беру қаржылық сызбасы барынша тиімді болып көрінді, бірақ
берілген нұсқада оның кәдімгідей кемшіліктері болды: ол несие берушінің
сенімін қолданған клиенттердің тек шектелген аясында ғана жұмыс істей
алады, сондықтан да болашақта өсуіне мүмкіндігі болмады. Дегенмен,
достардың Манхэттендегі қаланың іскерлік орталығында отыруы, ондағы жаңа
клиенттер үшін төлеуге дайын мейрамханалар мен кафелердің шоғырланып
орналасуы, қосымша қызықтыратын жаңа бизенстің идеясын қолға алуға түрткі
бола бастады. Идеяның дұрыстығын тексеру мақсатында мейрамхана директорын
шақырады да, оған: әрбір жаңа клиент үшін ақша төлейсің бе және неше
төлейсің? деген сұрақ қойылды, оған директор: Жеті пайыз деп жауап
береді. Бұл сан несие карточкалары нарығының негізгі құрамы болып көп
жылдар сақталып келді. Түстік жаңа кәсіпорын құру туралы шешім қабылданған
соң аяқталды. Ресторандағы клиенттерді теңдестіру үшін эмбоссирлеуді
қолдану қажеттігі шешілді (әріптік-сандық белгілері бар пластинкалар, олар
кейбір дүкендер мен жанармай құю станцияларында қолданылып жүрген).
Жаңа кәсіпорынның құрылтайшылық төлемі ретінде Макнамара және Снайдер
Hamilton Credit Comp. енгізді. Оның қайтарылмаған 35 мың доллары
қарызынан Блуменгдейл 5 мын доллар нақты төледі де, Колифорнияға жол жүріп
кетті. Макнамара мен Снайдер өздерінің алғашқы клиенттерін еш қысылмастан
Empire State Building келушілерді тартудан бастады.
Бірінші карточка үшін төлем ақы алынған жоқ, клиенттердің несиелік
тарихы тексерілген жоқ, карточка иесі болу үшін дұрыс киінген немесе әділ
сөзбен келгендер саны аз болмады. [3, б.45]
1951 жылдың басында Diners Club компаниясы 300 сауда және қызмет
көрсету кәсіпорындарымен келісім шарт жасап, 35 мың карточка иелеріне
қызмет көрсететін болды. Карточканы пайдалану құны бір жылда 3 долларды
құрады. Жылдың соңында компанияның айналымы 6,2 млн. долларға жетті, орта
есеппен таза кіріс 61 мың долларға жетті.
АҚШ-тағы төлем нарығының дамуына шешуші әсерін тигізген карточка
нарығындағы негізгі оқиғалар 1958 жылы жанданды.
Hilton қонақ үйлері тізбесінде қалталы клиенттерге арналған Carte
Blanche жүйесі жұмыс істей бастады.
1958 жылдың қазан айында карточкалық нарыққа жол чектерімен қызмет
көрсетудің халықаралық инфрақұрылымын құрған, American Express жүйесі
шықты. Америкалық қонақ үйлер Ассоциациясынан Universal Travel Card
карточкасына құқығын алған American Express алғашқы, шындығында көпшілікке
арналған карточка болды. Бір жыл өткеннен кейін AmEx карточкаларын 50 мың
адам иеленді. Карточкаларды 30 мыңнан астам сауда және қызмет көрсету
кәсіпорындары қабылдады. [5, б.16]
1958 жыл банктік несие карточкаларының шығуымен есте қалды. Осы
уақытта АҚШ-тағы жүзден астам банктер карточкалық бағдарламаларын бастаған
болатын. Олардың ішінде пластикалық карталар нарығының тарихында ерекше
роль атқарған екі банк бар: Bank of America және Chase Marchatter Bank.
Chase Marchatter Bank карточкалық бағдарламаларын өздері сатумен
айналысудың алғашқы жылында 350 мың карточка шығарып, оларға қызмет көрсету
үшін 5 мың сауда кәсіпорындары жұмылдырылды. 1960 жылдың соңында
карточкалар бойынша айналым 25 млн. долларға жетті.Сонымен қатар
операциялық шығындар мен несиелерді қайтармау жағдайлары қауіпті қарқынмен
өсе бастады. Бағдарлама жақын арада өзгермейтін шығынды бола бастады. 1962
жылы банк өзінің карточкалық бизнесін 9 млн. долларға сатып жіберді. Әрі
қарай бағдарламаның тағдыры машақатқа толы болды. Біраз уақыт
American Express құрамында болғаннан кейін, оны Chase Marchatter Bank оған
50 млн. доллар төлеп сатып алған. Дегенмен, банктің екінші әрекеті де
сәтсіз болды. Келесі екі жыл ішінде карточкалық бағдарламаны қолдануда банк
2 млн. доллар көлемінде шығынға кенелді, ал 1972 жылдың қаңтарында National
Bank of American Inc. ассоциациясына барлық құқықтарды бере отырып, (бұл
жолы біржолата) одан құтылды. [5, б.56]
Калифорниялық банктің экспанциясына Банкаралық Карточка Ассоциациясы
бірнеше ірі банктерден құрылған – Inter Card Associacion (ІСА) банкі жауап
болды. 1969 жылы АҚШ-тың батыс жағалауындағы карточкалар шығаратын
банктердің Ассоциациясы Master Charge карточкасын құқықтарын сатып алды.
Өз кезегінде, Bank Americard шығаратын банктер бағдарламаларды бір банктің
бақылауынан шығаруды талап етті (Bank of American). 1970 жылдың шілдесінде
National Bank of American Inc. (NВІ) төлем ассоциациясының құрылғаны туралы
хабарланды.
Осылай, 70–жылдары АҚШ–та бір уақытта банктік карточкалар нарығында
күші жағынан тең екі бәсекелес пайда болды: ІСА және NВІ. Алдымен бәрі де
берілген тәртіппен жасалып келген: банктер бір немесе басқа ассоциацияны
таңдап, оған қосылып жатқан. Бірақ 1971 жылы, нарықтың барлық
қатысушыларына күтпеген жерден, Worther Bank & Trust Company of Little
Rock екі жүйенің де мүшесі болды. NВІ жағынан Ассоциация мүшелері Master
Charge карточкаларын шығаруға тиым салынды. Іс сотқа дейін жетті, 1972
жылы бұл мәселені қарастырған аймақтық сот, NВІ тиым салуы антитрест
заңдылықтарын бұзады және ерікті бәсекелестіктің дамуына кедергі жасайды
және тұтынушылардың құқықтарын шектейді деген үкім шығарды. NВІ соттың
үкіміне наразылығын білдіруге әрекет жасаған, бірақ бұл процесс созылып
жатқан кезде (барлық есеппен 5 жыл) прецедент құрылып қойған, көптеген
банктер екі карточканы да шығаруды бастады. 1976 жылы NВІ жеңіледі. NВІ
мүшелігіндегі бірнеше ірі банктер – соның ішінде Bank of American және
Marchatter Bank сол жылы ІСА мүшелігіне кіруге және Master Charge
карточкаларын шығаруға сұраныс жасағаннан кейін, бұл мәселе толығымен
жабылды. [6, б.27]
Американдық нарықты дамытумен қатар карточкалық операцияларды
интернационалистендіру жүріп отырды. Еуропаға Diners Club компаниясы
алдымен жол салды. Ол 1951 жылы Ұлыбританияға өзінің атын және несие
сызбасын қолдануға алғашқы лицензиясын берді. Шамамен осы кезеңде British
Hotels & Restaurants Association (Британдық қонақ үйлер мен мейрамханалар
ассоциациясы) ірі компаниясы өзінің несие карточкаларын шығара бастаған
(ВНR). [7, б.229]
1965 жылы Rikskort швед компаниясымен қосыла отырып, ағылшын жүйесі
Швецияда штаб-пәтері бар Eurocard International компаниясын құрылтайшылыққа
тағайындады.
70–жылдардағы Америкалық төлем ассоциацияларының бәсекелестігі Еуропа
нарығына да келді. 1974 жылы ІСА Eurocard International мүшелігіндегі
–Acsess Card Британдық жүйесімен келісімге қол қойды. Осылай ІСА және
Eurocard International арасында қызметтестік басталды. 1976 жылы Bank
Americard ауыстырып, NBIVISA атты жаңа карточкалары Ассоциация қызметінің
глобальдық сипатын түбегейлі бекітті, ал өзі VISA International деп
аталатын болды. 1980 жылы өзінің карточкасының атын барынша түсінікті
–Master Card атына өзгертіп, ІСА да осындай қадам жасады. [9, б.55]
1992 жылдың соңында Eurocard International және Eurochegue
карточкасымен біріге отырып, Euroрау International деп аталатын жаңа төлем
жүйесі құрылды. Оның бәсекелесі сол -VISA International болып қалды.
1.2 Пластикалық карточкаларының түрлері мен жүйеленуі
Пластикалық карточка – бұл карточканы қолданушы тұлғаға тауар немесе
қызметтерге нақты емес төлемдер жасауға мүмкіндік беретін, сондай–ақ
банктер бөлімшелері немесе банктік автоматтардан (банкоматтар) нақты ақша
алуға арналған, арнайы бекітілген төлем құралы.
Пластикалық карточкалар механикалық және термикалық әсерлерге төтеп
беретін арнайы пластмассадан жасалған, стандарттық көлемдегі пластина (85,6
мм 53,9 мм 0,76 мм). Алдыңғы бөлімдерде қарастырылған зерттеулерге қарап,
оны қолданушы тұлғаға төлем жүйесінің субъектісі ретінде ұқсастыруды
қамтамасыз ету пластикалық карточканың қызметінің бірі екенін көруге
болады. Сондықтан пластикалық карточкаға карточкаға қызмет көрсетуші
банктің және төлем жүйесінің логотиптері, карточка ұстаушының аты-жөні,
оның есеп-шот нөмірі, карточканың қызмет мерзімі және т.б. көрсетіледі.
Сонымен қатар карточкада оны ұстаушының суреті мен қолы болуы да мүмкін.
Алфавиттік-сандық мәліметтер –аты, шот нөмірі және тағы басқалар –
эмбоссирленеді, яғни олар рельефтік шрифтпен беріледі. Бұл төлем жасауға
арналған карточкаларды қолмен өңдеу кезінде карточканы іске қосатын арнайы
импринтер құрылғысының көмегімен мәліметтерді чекке енгізуге мүмкіндік
береді.
Карточкаларды жүйелеу – жай теоретикалық мәселе ғана емес. Компания
жаңа карточкалар жасауға шешім қабылдаған кезде, жұмыстың ұйымдастырылу
тәртібі мен карталар бойынша операциялардың есебін анықтау ғана емес,
сонымен қатар бұл не үшін керек, және карталар қандай болады дегенге көңіл
аудару керек. Бір жағынан, адам карточка алатын кезде оған карточка не үшін
керектігін білуі қажет, сонымен қатар өзіне сай карточка түрін таңдауы
қажет. Карталарды жүйелеуге көптеген негіздер бар. [11, б.67]
1. Олардың жасалған материалдарына қарай:
- қағаздан (картоннан);
- пластикалық;
- металдан.
Қазіргі кезде пластикалық карточкалар кең тараған.
2. Картаға ақпараттарды енгізу тәсілдеріне қарай:
- графикалық жазылу;
- эмбоссирлеу;
- штрих-кодтау;
- чип;
- лазерлі жазылу (оптикалық карталар).
Пластикалық карточкаларға ақпаратты магниттік жазылу арқылы енгізу
қазіргі кезде кеңінен тараған әдістердің бірі. Оны, әсіресе, төлем
жүйесінде көп қолданады. Бірақ қазіргі таңда магниттік сызық ақпаратты
алаяқтар мен жасандылардан сақтаудың қажетті деңгейін қамтамасыз ете
алмайды, сондықтан мамандар ақпараттарды енгізудің басқа баянда әдісін
іздестіре бастады. Ол чип немесе микросызба болды. Чипі бар карточкаларды
көбіне смарт-карталар немесе интеллектуалды карталар деп атайды.
3. Жалпы қолданыс бойынша:
- ұқсатырылған;
- ақпараттандырылған;
- қаржылық операциялар үшін (есептесу).
Негізінде, мұндай бөлелер өзара ерекшеленген болып табылмайды.
Мысалы, ірі компания өзінің әрбір қызметкеріне мынадай карталар бере алады:
1) кәсіпорынның арнайы аймақтарына кіруге рұқсат беретін (тиым салатын)
рұқсат қағаз болуы мүмкін (ұқсатыру қызметі) ;
2) сол картада кодталған түрде ауру тарихы немесе сол карточканы ұстаушы
туралы ақпарат жазылуы мүмкін (ақпараттық қызмет);
3) сонымен қатар, мұндай карточкалар сол кәсіпорынның асханасында немесе
дүкенінде есеп айырысуға арналып қолданылуы мүмкін (есептесу қызметі).
4. Эмитенттер бойынша:
- банктік (банктер мен қаржылық компаниялары шығарған әмбебап
карточкалар);
- коммерциялық компаниялардың сауда және қызмет тізбегінде есептесу
үшін берілген компанияның шығарған жеке (private) карталары.
Компаниялар өздерінің карталарының операцияларын түрлендіру және
көлемін ұлғайту мақсатында, еліктеуде басқа компаниялармен, ең қажеттісі
–банктермен бірлесе отырып, оларды әмбебаптандыруға талпынуы керек.
5. Есептесуге арналған банктік және басқа карточкалар:
- жеке электрондық әмиян;
- элементтен есепті қосарлайтын электрондық әмиян;
- есептесу кілті -элементте жүргізілетін есептесу иесінің ұқсастыру
құралы.
Оғаш болып көрінсе де, банктік карточкалардың көпшілігі электрондық
әмиян емес, ұқсастырылған болып келеді. Оған Visa, Eurocard
Mastercard, American Express, ресейдің Юнион Кард және STB Card
жатады.
6. Халықаралық төлем жүйесіне бағытталған эмитенттің клиенттерінің деңгейі
бойынша, олар карталардың түрлері немесе өнімдер (products) деп аталады:
- кәдімгі карточка;
- күміс карточка;
- алтын карточка;
- электронды карточка.
Қысқа және нұсқа айтқанда, кәдімгі карточка саптағы клиенттерге
арналған. Олар Classic VISA және Mass (Standard) EurocardMaster Card.
Күміс карточкалары бизнес карталары деп аталады (Business Card), және олар
жеке тұлғаларға, өз компанияларының ақшасын қажетінше жұмсайтын ұйымдардың
қызметкерлеріне арналған. Алтын карточкалар барынша дербес, бай, қалталы
клиенттерге арналған.
7. Қазақстанда карталарды корпоративтік және жеке деп бөлу қалыптасқан:
Кейде жалақылық карточкалар беріледі, эмитент ұйыммен келісім шарт
жасайды, ал оның қызметкерлері жеке тұлға ретінде карточкаларды
пайдаланады.
Халықаралық жүйелеуде сол немесе басқа карточкалар қорабында
берілетін қызметтердің жиынтығы басшылыққа алынады (қосымша қызметтер,
мысалы мыналар: сақтандыру, мед. полис, байланыс қызметтері, дисконттық
карталар, беделді карталар және т.б.).
Қолданылуы мен технологиялық жасалуы жағынан банктік карточкалардың
түрлеріне назар аударайық.
Қағаз карточкалар. Мәселені барынша толық ашу үшін карточкалардың осы
түрін еске алайық. Мұндай карточкалардың қатарына банктік чектерді
жатқызуға болады. Компьютерлік талаптардан клиенттің чектегі немесе қағаз
карточкадағы қолын анықтау, төлемді әрі қарай компьютерлік өңдеу мәселесі
өте қызық. Мұндай жүйе Ұлыбританияда кеңінен қолданылады. Испанияда Signa
компьютерлік жүйесі бар, оны он екі банк қолданады. Бұл карточкалардың
түрлерін қолдану үшін, үлдірлеу мен моноторды есепке алмағанда, арнайы
құрылғылардың қажеті жоқ. Signa сияқты жүйелердің түрлері өте көп. Signa
жүйесінің бір қолға келетін сақталған ақпараттар көлемімен қызықты және
жүйенің мәліметтер базасындағы ұқсастырулары үшін өте аз. Ол шамамен 400
байтты құрайды. Бұл осы жүйелердің толық тиімділігін анықтайтын қиын
параметр, минимализация көзқарастарына қарағанда транзакция уақыты,
операциялық тәртіп, ондағы терминалдар (немесе банктік автоматтар) орталық
компьютерлік жүйеге қосылған (жүйелер on–line тәртібінде жұмыс істейді)
және автоматтандыру, сұраныс және файлдарды өзгертуге арналған мәліметтер
базасына кіруге қол жеткізеді. Мәліметтер базасындағы минималды көлемге
қарағанда, қолданыстағы файлдар барлық операциялар үшін арналған. Батыс
елдеріне қарағанда Қазақстанда есеп айырысу кезінде чек айналымы шамалы, ал
қағаз карточкаларды салмақты төлем құралы ретінде қарастыруға да болмайды.
Штрих коды бар карточкалар. Штрих коды бар карточкалар банктік
жұмыстарда сирек қолданылады. Ол стандартты көлемдегі (85•54•0,76)
пластикалық карточка. Ұқсастырылған клиенттің элементі және оның банктегі
шоты ретінде штрих код қолданылады, ол тұтынушы тауарларына қойылғанға
ұқсайды. Штрих элементтеріне қосымша элементтер қосылуы мүмкін, мысалы
банктің коды немесе шот валютасы. Код тұнық емес құраммен сақталған, оны
инфрақызыл түсте оқуға болады және арнайы құрал арқылы кодын шешуге болады.
Мұндай құралда сандық жазыққа енгізетін арнайы құрылғысы болады, оны клиент
клавиатурада тереді. Бұл парольды жеке ұқсастырғыш нөмір немесе PIN–код,
ал құрылғының өзін –PIN –клавиатурасы деп атауға болады. Айта кететін
жағдай, PIN–код басқа да банктік карточкаларда қолданылады.
Магниттік сызығы бар карточкалар. Карточкалардың бұл типі кеңінен
тараған және барынша танымал. ISO 7811 стандартына сәйкес магниттік сызықта
үш жолақша көрінеді, олардың біреуі әрбір транзакция кезінде мәліметтерді
қайта жазуға арналған, қалғандары негізінен мақсаттарды ұқсастыру үшін
қолданылады. Магниттік картаға ақпараттарды енгізетін құрал өте қымбат
тұрады.
Сонымен қатар, магниттік сызық көбіне істен шығып қалады, сондықтан
картаға ақпарат жазу мүмкіндігі қолданылмайды. Басқа да процедураны
қолдануға болады. Магниттік сызығы бар карточканы клиентке бере алдында
оның бетіне кейбір ұқсастырылған сипаттамалар қысылып жазылады: клиенттің
А.Ә.Т., оның шотының нөмірі және т.б. Сондай-ақ ақпарат магниттік
жолақтардың біріншісі немесе екіншісіне енгізіледі. Карточка бойынша сауда
орталықтарында есеп айырысу кезінде арнайы сауда чектері рәсімделеді.
Арнайы құрылғы импринтердің көмегімен – чектерге карточкадағы жазулар
басылып жазылады, содан кейін олар жиналып, есептеу және кәсіпорын
пайдасына клиенттердің сатып алған заттарының сомасы көшіру үшін банкке
жөнелтіледі. Арзан импринтордың орнына басқа неғұрлым автоматтандырылған
микропроцессоры бар кассалық терминал қолдануға болады, ол клиенттің ақша
төлеуге қабілеттілігін анықтауда сенімді құрал. Терминал магниттік
сызықтағы ұқсастырылған ақпаратты оқиды, картаны ұқсастыруда ол банкпен
және банк төлемді растаған жағдайда on–line тәртібінде жұмыс істейді. Екі
жағдайда да карточка тек ұқсастыру мақсатында қолданылады. Магниттік
сызығы бар карточкалардың бағасы штрих кодты карточкаларға қарағанда
қымбаттырақ. Магниттік карточкалар Батыста барынша кең тараған.
Оптикалық карточкалар. Бұл карточкалар жақында ғана пайда болған және
шет елде де кеңінен тарай қоймаған. Егер алдыңғы түрлер бойынша түрлі
фирмалардың құралдарын ег қауіпсіз қолдануға мүмкіндік беретін Халықаралық
ұйымдардың стандарттау бойынша нақты және тұрақталған стандарттары болса
(ISO), оптикалық карталар үшін ISO (және ANSI) әзірге тек (draft)
стандарттарын шығарған. Бұл өте қымбат карталар. Олармен жұмыс істейтін
құралдар да өте қымбат. Мысалы, оптикалық карточкадағы ақпаратты оқитын
немесе оған жазатын құрал – АҚШ-тың 11,5 мың долларына тең. Оптикалық
карточкалар үлкен ақпараттық көлемге ие ол 4 Мбайтқа жетеді. Worm –
технологиясы қолданылады (Write once read more), ол лазерлік дисктерде
қолданатынға ұқсайды. Карточкалар сыртқы әсерлерге өте төзімді. Қазіргі
таңда оптикалық карточкаларды банктік істе қолданудың үлгісі жоқ.
Touch Memory. Қазіргі кезде, карточкалардан басқа, электронды ақша
ретінде құрылғылардың басқа түрлері де қолданылады. ТМД елдерінің
кейбіреулерінде Dallas Semicon doctor фирмасының Touch Memory құрылғысын
қолдануға әрекет жасауда. Бұл құрылғылардың қуатқа тәуелсіз жады бар, яғни
олардың жады батарейлермен қамтамасыз етілген. Бұл элементтер таблетка
түрінде қолданылып келеді. Бұл құрылғылардың артықшылығы, оларды қолдану
қарапайым және арзан. Сонымен қатар бұл құрылғылар ISO
стандарттандырылмаған. Төлем карточкалары ретінде оларды кеңінен пайдалану
олардың хаттамалары мен құрылғы шамасының стандарттандырылмағандығынан
қолдануға қолайсыз. Бұл олардың қолдану аясын тарылтады. Қазіргі кезде
Touch Memory құрылғылары кең тарамаған. [8, б.156]
Смарт карталар. Алдыңғы көрсетілгендерден бұл карталардың
ерекшеліктері – картадағы ақпараттың сақталу механизмі дамыған және of
–line жүйесі бойынша мәліметтерді өңдейтін жүйелерді құруға арналған
мүмкіндіктері жоғары (ұзақ немесе қысқа мерзім кезінде операциялық режимдер
терминалы орталық процессор жүйесіне қосылмаған. Жүйенің жауап беруі
терминалдардағы немесе банк-эмитент карточкаларын шектеу бойынша көмекші
құралдардағы параметрлерімен және бағыттарымен басқарылады. Ақпаратқа
нақты уақыт режимінде кіруге мүмкіндік жоқ, сондықтан барлық іс жүзіндегі
файлдар операция барысында қарастырыла алмайды). Бұл банктер үшін өте
қажетті, оның үстіне бұл карталарды таза технологиялық тұрғыдан –шифрлеу
және банктік ақпараттарды өткізу кезінде құпия кілттерді сақтау үшін,
компьютерлер мен мәліметтер базасына кіруге тиым салу үшін, сонымен қатар
арнайы құлыптармен жабдықталған ғимараттарға кіру үшін қажет. Бағасы туралы
айтатын болсақ, олардың бағасы магниттік карточкаларға қарағанда жоғарырақ,
және олар АҚШ-тың он немесе одан да көп долларына жетуі мүмкін.
Смарт карта көптеген басқа параметрлері бойынша жоғары көрсеткіштер-ге
ие (өндірістік атмосфера, соғулы күштер, радиация, вибрация және т.б.).
Смарт карта ерекшелігі of –line режимінде жұмыс істейтін, нақтылықсыз
есептесу кезінде жүйелерді алаяқтардан сақтандыру мүмкіндігінің болуы.
Мұндай жүйелерде шоттағы қалдықтарды жаңарту карточкада жүзеге асырылады.
Бұл жүйеге қымбат құрылғыларды қолданбауға мүмкіндік береді. Смарт картаның
тағы бір артықшылығы, оны жасанды жолмен жасауға болмайды.
Жоғарыда келтірілген банктік карточкалардың түрлерінен басқа, аралас
түрлері де болады. Мысалы, штрих кодпен жабдықталатын магниттік, оптикалық
немесе смарт карталар. Микросызбасы бар және магниттік сызығы бар
карточкалар бірдей қолданылады. Дегенмен бұлар қызметтеріне қарай әртүрлі
карточкалар: Сіз оны смарт карта ретінде немесе магниттік карточка ретінде
қолдана аласыз. Түрлі типтерді бірыңғай ақпараттық технологияда қолдану
қазіргі кезде мүмкін емес.
Сонымен, жүйелеуді қорытындылай отырып, мынадай түйіндеме жасаймыз:
төлем карточкалары картшоттарының, эмиссияларының иелеріне қарай, сонымен
қатар заңдармен қарастырылған, оларға сәйкес қағидалар және іскерлік
айналым тәжірибесінде қолданылатын басқа да факторлар бойынша бірнеше
түрлерге бөлінеді.
Карталық шоттың иелеріне қарай карточкалар жеке және корпоративтік
болып бөлінеді. Жеке банктік карточка оның иесіне жеке тұлғаның
картшотындағы ақшасын пайдалануға мүмкіндік береді. Корпоративтік банктік
карточка оның иесіне, заңды тұлғаның өкілетті қызметкеріне заңды тұлғаның
картшотындағы ақшаны пайдалануға мүмкіндік береді.
Ұстаушыға байланысты банктік карточкалар негізгі және қосымша болып та
бөлінеді. Негізгі карточканы берілген банктік карточкаға сәйкес картшот
иесі пайдалана алады. Қосымша карточканы берілген банктік карточкаға
сәйкес картшот иесі емес, бірақ берілген картшоттағы ақшаны толық немесе
шектелген көлемде пайдалануға құқығын карта иесі берген адамдар пайдалана
алады.
Эмитенттің карточкалардың иелерімен есептесуге қойған талаптарына
сәйкес банктік карточкалар дебеттік және кредиттік болып бөлінеді. Дебеттік
банктік карточканы берілген банктік картшоттағы қалдыққа сәйкес карточка
иесінің пайдалануына мүмкіндік береді. Кредиттік банктік карточканы
берілген банктік картшоттағы қалдықтан басқа несиеге эмитентпен банктік
карточка иесі арасындағы келісімге сәйкес карточка иесінің пайдалануына
мүмкіндік береді.
Төлем карточкаларының эмиссиясына байланысты немесе олардан тыс төлем
карточкалары жүйеленген және жекешеленген болып бөлінеді. Жүйеленген төлем
карточкалары қатарына екі немесе одан да көп эмитенттері бар төлем
ұйымдарының бекіткен қағидаларына сәйкес, келісім бойынша қызмет көрсететін
төлем ұйымдарының қағидалары шеңберінде жасалады. Жекешеленген төлем
карточкалары эмитенттердің бекіткен қағидаларына сәйкес, келісім бойынша
қызмет көрсететін төлем ұйымдарының қағидалары шеңберінде жасалады. Төлем
карточкаларының міндетті реквизиттеріне мыналар жатады:
- төлем карточкасын ұстаушының аты-жөні, заңды тұлғаның фирмалық атауы –
картшоттың иесі және оның төлем жүйесіндегі шартты нөмірі;
- төлем карточкасын ұстаушының қолының үлгісі және оның жеке нөмірі;
- төлем карточкасы элементінің фирмалық атауы;
- төлем карточкасының қолдану мерзімі;
- төлем карточкасының нөмірі.
Міндетті реквизиттер төлем карточкаларына орыс тілінде немесе латын
транскрипциясымен енгізіледі. Төлем карточкасының нөмірі эмитент бекіткен
тәртіп бойынша беріледі. Төлем ұйымының тәртіптеріне қарай басқа да
міндетті реквизиттер, төлем карточкаларының ұқсатылуы немесе басқа да
берілген төлем ұйымының шеңберінде жасалатын элементтер берілуі мүмкін.
1.3 Пластикалық карточкалар қызмет түрінде
Банктік деген анықтаулары бар карточкалар бүгінгі таңда шартты түрде
қолданылады, олар банктермен, қаржылармен, сауда және басқа компаниялармен
қатынас жасау үшін жасалып, клиентке қаржылық қызметтердің кең спекторын
қамтамасыз етеді. Сипаттарымен атқаратын қызметтеріне қарай карточкалардың
негізгі түрлері келесідей бөлінеді:
1. Несиелік карточкалар, клиентке банк немесе арнайы қызмет компаниялары-
ның берген несие шотына қарай, тауар немесе қызмет түрлеріне төлем жасау
үшін қолданылады. Карточканың көмегімен есептесу арнайы сауда чегі –вау-
черге арналып орнатылған кез-келген жердегі құрылғыларда жүзеге асырылады,
онда сатып алушы сатып алған кезде қол қояды және де несиелік карточкалар
банктік автоматтардан ақша алу үшін де қолданылады.
2. Несиелік карточкалар, берілген қызмет көрсететін компанияның қаржылан-
дыруы (бекітілген лимит шамасында) шотына қарай, сол қызметке немесе
тауарға төлем жасау үшін қолданылады. Дұрыстығы сол, карточка иесіне арнайы
жеңілдіктер беріледі. Мұндай карточкаларды мақсаттық деп атауға болады. Ең
көп тараған карточкалар, көптеген елдердегі мыңдаған қонақ үйлер мен
мейрамханалар қызметтеріне төлеуге болады, сонымен қатар сөйлесуге,
бензинге, автокөліктерді жалға алуға төлем жасайтын карточкалар бар. Сондай-
ақ, арнайы дүкендерде тауарларға ақша төлеуге арналған карточкалар бар,
мысалы, бір фирманың сауда тізбектерінде төлем операцияларын іске асыруға
болады.
3. Чектік төлемдерге кепілдеме беретін карточкалар. Олар клиенттің шоты
ашылған банктерге беріледі және оларды жосықсыз клиенттерден нашар немесе
жасанды қолы бар чектерді алудан сақтандыру үшін қолданылады. Мұндай
карточкалар Еурочектер немесе бірнеше шетелдерде жүретін басқа чектер
иелеріне тауарларға төлем жасау үшін беріледі. Сонымен қатар осындай кең
тараған жолдық чектердің есептесу жүйесінде, мысалы, American Express
сияқты карточкалар үшін ешқандай қосымша банктік карточкалар қолданылмайды.
4. Дебеттік каточкалар, тауарлар мен қызметтерге төлем жасау үшін, банктік
автоматтардан нақты ақша алу үшін қолданылады, онда төлеушінің шотынан
қажетті сома жойылып отырады. Шотқа ену мүмкіндігі арнайы банктік
автоматтарда немесе сауда орталықтарындағы құрылғылар арқылы жүзеге
асырылады. Ондағы құрылғылар клиенттің кодын магниттік сызықтан оқып, ақша
береді. Мұндай карточкалар нақты ақша орнын басатын ең қарапайым және
әмбебап зат болып табылады. Несиелік карточкалар сияқты шотта ақша болмаған
жағдайда, олар арқылы төлем жасау мүмкіндігі болмайды.
5. Электрондық банктік автоматтарға арналған карточкалар. Олар дебеттік
кар-точкалардың бір түріне жатады және олар клиенттің шотындағы қаржыға
байланысты банктік автоматтардан нақты ақша алуға немесе клиенттің шотына
ақша салуға арналған. Оларды клиенттің депозиті бар банктер береді.
Несиелік карточкалары бар клиенттерге көптеген қызметтер ұсынылады,
және олар дебеттік карточкалардың да қызметтерін түрлі банктік автоматтарда
орындай алады.
Несиелік карточкаларды қолданудың ыңғайлылығы келесі негізгі мүм-
кіндіктерді алуда бекітіледі:
1. Ұйым – элемент клиенттің ақша төлеу мүмкіндігіне сараптама жаса-
ғаннан кейін, соңғысы карточка және несиелеу лимитіне ие болады. Бұл лимит
көптеген клиенттер үшін айына 1 -5 мың долларды құрайды және клиентке егер
оның шотында сол айда ақша қалмаған болса да, осы сома шеңберінде тауар
немесе қызмет алуына мүмкіндік береді. Diners Club несиелік карточкалары,
клиенттерге бес айға орташа жалақысының сомасына банктік шоттағы қалдықтан
аспайтын төлемді несиелер есебінен жасауды қамтамасыз етеді.
Сатып алушы клиент сатушыға өзінің карточкасын ұсынады, сатушы кар-
точканы арнайы құрылғыға сатып алынған тауардың чектерімен қоса салады,
карточкадағы клиенттің аты-жөні, шот нөмірі жазылған ақпарат қысу арқылы
карточкадан төлем сомасы мен сатушының мекен-жайы, аты-жөні жазылған сауда
чегіне өткізіледі.
Осыдан кейін клиент чекке қол қояды, оны сатушы карточкадағы қолмен
салыстырады. Ірі сауда жасаған кезде клиент телефон арқылы карточка беруші
банкпен хабарласады да карточка иесінің қолы қойылған чек саудаға
жарайтындығы туралы ақпарат алады. Чекті акцептеу туралы шешімді эмитент
клиенттің шотындағы ақшаға сәйкес немесе шоттың жағдайына қарай үнемі келіп
тұрған кіріс мөлшеріне қарай қабылдайды.
Осылай клиент нақты ақшасы болмаса да, банктік шотында да ақшасы
болмаса да тауар сатып алуға мүмкіндік алады. Егер клиент VISA және Master
Card ассоциациясының банк-мүшесі берген карточкалардың иесі болса, онда ол
ай сайын өз банктік шотынан карточка шоты бойынша төленген соманың 5
пайызын төлеп тұруға міндетті. Төленбеген қалдық сома эмитенттің клиентке
берген несиесі болып есептеледі. Бұл несие эмитенттің бекіткен лимиті
бойынша жылдық 15-20 пайызды құрайды. Бұл типтегі карточкаларға төлеу ақысы
жылына 20-50 долларды құрайды.
2. Клиент сатып алынған заттарға ақша төлеуге арналған классикалық
несие карточкаларынан басқа төлем карточкаларын да қолдана алады. Олар
арқылы несие алуға бір айлық шектеу қойылады. Оларға ең алдымен, American
Express карточкалары жатады, олар үшін жыл сайын қолданып төлемі алынып
отырады (ол карточканың түріне қарай, 30-60 АҚШ долларын құрайды). Бұл
карточкалар арқылы бір зат сатып алған кезде клиент өзінің банктік шотында
толық сомасы болмауы да мүмкін, бірақ классикалық карточкалардың иелеріне
қарағанда ол эмитенттің лимиттелген несиесінен келесі айға қалдырылған
сомадан беріледі. Клиент эмитентке карточка бойынша сатып алғаннан кейін 30
күн ішінде есептесуге міндетті. Сатып алу мен есептесу арасындағы уақытта
клиентке лимиттендірілмеген және тегін несие беріледі. Тек төлемді дұрыс
жасамаған жағдайда клиенттен айыппұл алынады.
3. Жоғарыда көрсетілгендей, зат сатып алуға төлем жасағаннан басқа
несиелік карточкалар арқылы анрайы тауарлар мен қызметтерге жеңілдіктермен
төлем жасауға болады. Сонымен, 1980 жылдардың соңы 1990 жылдардың басында
VISA және Master Card несиелік карточкаларын қолдануға мүмкін болды, олар
ірі америкалық банктермен жасалған: халықаралық телефон сөйлесулерін,
автокөліктерді жалға алу, мейрамханалар мен қонақ үйлердің төлемдерін,
бензин құю станцияларында қолдануға болады. Сонымен қатар несиелік
карточкалар клиенттерге мақсаттық карточкалар сияқты қызметтер көрсетеді.
Ол мақсаттық карточкаларға жоғарғы бәсекелестік жасайды. Мысалы, несие
карточкаларын қолданған кезде (Сitibank Classic Visa американың ірі банкі
Citibank жасаған, мұнда American Telephone & Telegraph арнайы (Calling
Card) телефон карточкаларының иелеріне қарағанда, 24 пайыз төмен бағамен
төлейді.
4. Көптеген несиелік карточкалар клиентке өзінің шоттарынан нақты ақ-
шаны банкоматтар арқылы алуға мүмкіндік береді. Rigge және Citibank сияқты
америкалық банктердің несие карточкалары АҚШ аймағында 40-50 мыңдай
автоматтардан нақты ақша алуға мүмкіндік береді. Дегенмен көптеген
автоматтарда алынатын нақты ақшаның сомасы депозиттің көлеміне байланысты
емес, оның күнделікті лимитіне байланысты болады. Бұл несиелік карточка
арқылы ақша бере отырып, банк автомат тұрғысынан клиентті несиелейді.
Сондықтан, егер клиент нақты ақша алса, автомат клиенттің ақша төлеу
қабілетін және оның несиелік лимитін бірден анықтай алмайды.
5. Несиелік карточкалардың иелеріне берілетін кең тараған қызметтер-
дің бірі адам өмірін, денсаулығын және мүлкін жол жүру кезінде апаттардан
сақтандыру болып табылады. Жол жүру бойынша шығындарды несиелік
карточкаларымен төлей отырып клиент, бірден апатты жағдайлардан, өлімнен
өзін және мүлкін сақтандырады. Қайтыс болған жағдайда оның қарауындағы
жандарға тұлғаларға шығындарды қайтаруға карточка иесіне кепілдеме
беріледі.
6. American Express,VISA және Master Card – ең көп тараған
карточкалар,
олар сақтандырудың басқа да түрлерімен қамтамасыз ете алады. Бұл қызметтер
карточкалардың бағасына түрлі сақтандыру бағдарламаларының бағасын
енгізеді.
Мысалы, American Express карточкалары (corporate cards - заңды
тұлға-
лар мен корпорациялардың қызметкерлері қолданатын түріне енетін
карточкалар) автоматты түрде олардың иелерін мынадай қызметтермен
қамтамасыз етеді:
- жұмыс істеу қабілетінен айрылған жағдайдан сақтандыру үшін 50000
долларға дейін беріледі;
- American Express жүйесі бойынша есесптесуге қатысатын қонақ үйлерде
(дүниежүзінде мұндай қонақ үйлердің саны 1200 асады) тұрғаны үшін
жеңілдіктер алу (40 пайызға дейін) мүмкіндігі бар.
Diners Club карточкалары өздерінің иелеріне 300 мың доллар көлемінде
апатты жағдайлардан автоматты түрде сақтандырумен қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар, бұл карточка арқылы сатып алынған тауар бір жыл көлемінде
істен шықса, қайта төлеуге кепілдік алады. Жағдайлары жақсы немесе кірісі
өте жоғары клиенттер: арнайы кепілдік ақша салған тұлғаларға алтын
неиселік карточкалары беріледі. Мұндай карточкаларға мысалы, American
Express Gold Card, VISA VIP және Gold Master Card жатады. Алтын
карточкалар сонымен қатар мынадай қосымша қызметтер көрсетеді:
- сатып алу кезінде лимит жоқ;
- қонақ үйлер қызметінің жеңілдетілген төлемі (иесінің ақша төлеу
қабілеті тексерілмейді);
- несиелік карточка арқылы алынған тауарды оның бұзылып қалу жағдайынан
сақтандыру;
- клиент пен эмитенттің тәулік бойы соңғысының есебінен телефон арқылы
хабарласып тұру мүмкіндігі;
- ескірген карточканы екі күнде ауыстырып беру;
- несиелік карточка бойынша нақты ақша алу.
Банктік автоматтар арқылы шоттан нақты ақша алуға немесе шотқа ақша
салуға арналған карточкалар, банктік карточкалардың ең қарапайым түрі болып
табылады. Онда тек банктің атауы мен шот нөмірі жазылады. Екінші жағында
клиенттің кодталып қолы қойылған магниттік сызығы бар. Мұндай карточканы
алу үшін банктен шот ашу ғана жеткілікті.
Чектермен кепілдеме операцияларын жасауға арналған карточкалар,
жоғарыда келтірілген мысалдардың ешқайсысына жатпайды. Бұл карточкалар
клиенттің жазған чегіне ұқсастыру мақсатында және оның шотында ақша бар
екеніне кепілдеме жасауға арналған. Шоттағы сома карточканың магниттік
сызығында жасырынады. Кішігірім сауда жасаған клиенттің шоты есептелмейді,
себебі кепілдеме карточкасы бар клиенттің банкте арнайы депозиті болуы
керек.
Карточкаларға арналған барлық жүйелілікті қарастырайық:
1. Сатып алу үшін (немесе көрсетілген қызметке), сатып алушы сатушыға өз
карточкасын ұсынады.
2. Сатушы келісім жасауға болатынын анықтайды. Ол үшін карточканың
түпнұсқа екеніне көзін жеткізеді де, қажет болған жағдайда, сатып
алушының оған деген құқығын тексереді. Содан кейін сатушы телефонмен
дауыстап немесе РОS–терминал арқылы электрондық бойынша авторизация
жасайды. Егер тауар сомасы (немесе қызмет) сауда лимитінен кем болса,
онда авторизация жүзеге аспайды. Дауыстап айтуда авторизация жасалған
кезде, сатушыға авторизацияның коды беріледі.
3. Келісім жасалғаннан кейін вексель рәсімделеді (отандық терминологияда
–чектер), онда карточкадағы мәліметтер бекітіледі. Қолмен өңделген
жағдайда импринтер қолданады. Сонымен қатар, мұндай жағдайда чекке
авторизацияның коды міндетті түрде енгізіледі, себебі код болмаған
жағдайда чекті банк қабылдамайды. Карточканы ұстаушы одан кейін
чектердің барлық нұсқаларына (ол үшеу болуы керек) қол қояды.
Автоматтық өңдеу кезінде чек РОS –терминал арқылы жасалады. Соңғы
жағдайда, егер авторизация ПИН-кодты қолдану арқылы жүзеге асқан
болса, қолдың міндетті түрде қажеті жоқ.
4. Чектің бір нұсқасы мен тауар сатып алушыға беріледі.
5. Әр күннің соңында (немесе кейде – аптасына бірнеше рет) сауда немесе
қызмет көрсету нүктесі қарастырылып, чектер банкке жіберіледі, олар
қызмет көрсету нүктесімен есептесу үшін негізгі құжат ретінде
қолданылады. Автоматты өңдеу кезінде мұндай негіздемелер болып
транзакция хаттамалары есептеледі.
6. Банк – эквайер тарнзакцияларды қарастырады да қызмет көрсетіп,
нүктесімен есеп айырысады (оның есептік-шотына ақша аударады). Қолмен
өңдеу кезінде алынған чектер түгел анықталып қарастырылады.
Электрондық транзакцияларды анықтаулар үшін әр күннің соңында сауда
терминалдары банкпен хабарласып және күні бойы жадында сақталғанды
жібереді. Сонымен қатар, банк басқа банк-эмитенттерінің карточкаларын
ұстаушылардың жасаған транзакцияларын жинап алып, процессингтелген
орталыққа басқалардың транзакциясын жібереді.
7. Процессингтелген орталық күніне алынған транзакцияларды өңдейді және
банктер мен төлем жүйелерінің арасындағы өзара есептесуге арналған
қорытынды мәліметтер береді.
8. Есептеу банкі онда корреспонденттік шот ашқан банк – қатысушылар
арасында өзара есептесу жүргізеді. Басқа қатысушы - банктер
аударымдарды өздігінен жүргізе береді.
9. Банк-эмитенттер өз шығындарын жабу мақсатында, дебеттік карточкалардың
иелерінің шоттарынан олардың жасаған саудаларына қарай ақшаларын
алады. Несиелік карточкаларды ұстаушылар банк-эмитенттерге өздеріне
берілген несие бойынша сатып алынған тауарлардың сомасын қайтарады.
Юнион Кард карточкасы бойынша тауар немесе қызметпен есептесу
сызбасын қарастырайық. (1 сурет)
96%
4%
100%
0,5%
(0,75% 96ж.) 100%+комиссиялық
тауар немесе қызмет
(құны=100%)
Сурет 1. Юнион Кард карточкасы бойынша тауар немесе қызметпен есептесу
сызбасы
Бүгінгі таңда төлем карточкаларын жасауға арналған Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің Лицензиясы 20 екінші деңгейдегі банктерге
берілген, олардың ішінде 15 банк төлем карточкаларын шығарумен айналысады.
Екінші деңгейдегі банктер локалдық жүйелердің төлем карточкаларын шығарады:
Алтын Кард – Қазақстан Халықтық Жинақ Банкі АҚ, SmartAlemCard –Тұран
Әлем Банкі АҚ, Каспий банкі АҚ және Сити банк АҚ карточкалары,
сонымен қатар халықаралық жүйелердің карточкалары –Europay International,
VISA International, American Express, Diner Club International.
Кесте 1
Төлем жүйелерінің негізгі көрсеткіштері
2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл
Төлемдер саны, мың 10503 11667 12831
соның ішінде:
банкаралық жүйедегі ақша аудару 2793 3217 3641
жалпы % көлемі 26,6 27,6 28,4
бөлшек төлемдер жүйесінде 7713 8451 9189
жалпы % көлемі 73,4 72,4 71,6
төлемдер көлемі, млрд. тенге 8532 15472 22412
соның ішінде:
банкаралық жүйедегі ақша аудару 7977 14786 21595
жалпы % көлемі 93,5 95,6 96,4
бөлшек төлемдер жүйесінде 555 686 817
жалпы % көлемі 6,5 4,4 3,6
Төлем карточкалары бойынша төлемдер 13190 20957 28724
көлемі, мың
соның ішінде:
сауда терминалдарында 243 579 915
жалпы % көлемі 1,8 2,8 3,2
қолма-қол ақша беру 12947 20378 27809
жалпы % көлемі 98,2 97,2 96,8
Төлем карточкалары бойынша төлемдер 105661 251008 396353
көлемі, млн. теңге
соның ішінде: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-5
1 тарау. Пластикалық карточкалар. Оларды қолданудың ерекшеліктері
1.1 Пластикалық карточкалардың шығу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6-10
1.2 Пластикалық карточкалардың түрлері мен
жүйеленуі ... ... ... ... ... ... .. .. 11-19
1.3 Пластикалық карточкалар қызмет
түрінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19-29
2 тарау. Қазақстан Халық Банкі АҚ бөлімі мысалында пластикалық
карточкалардың мониторингі
2.1 Қазақстан Халық Банкі АҚ бөлімшесінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .30-32
2.2 Банктің қаржылық жағдайының
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32-39
2.3 Қазақстан Халық Банкі АҚ бөлімшесіндегі пластикалық
карточкалар операцияларының кіріс талдауы және олардың
банк қызметіне
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 39-47
2.4 Пластикалық карточкалар арқылы банктік есептер
жүйесін дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..48-56
3 тарау. Банктік қызметтегі автоматтандырылған жүйені жетілдіру
бағыттары
3.1 ҚР пластикалық карточкалар нарығының қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ..57-67
3.2 Пластикалық карточкалар арқылы, көрсетілетін жаңа
қызметтерді дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..67-69
3.3 Мәліметтердің сақталу мәселелері және автоматизацияны
реттеу туралы заңдылықтың
жетілдірілмеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69-74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75-78
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...79-81
Қосымшалар
Кіріспе
Банктің дамуы және оның қолайлы болашағы оның клиенттерінің бизне-
сінің дамуына тікелей байланысты. Сондықтан, банк олардың сұраныстарын
барынша есепке алуы керек: оларға қызмет ерекшеліктерін есепке алатын, үне-
мі жаңа бірегей өнімдерді ұсыну, клиентке өз қаржысын дұрыс пайдалануға кө-
мектесу, оның жеке ақылшысы және менеджері болу. Клиенттердің сұраныс-тарын
және оларды шешудің барынша тиімділігін пайдаланатын банктің терең білімі
мен түсінігі, кең клиенттік базаның құрылуына және банктің кірісінің
ұлғаюына көмектеседі.
Қазіргі кезде пластикалық карточкалардың шығуы жаңа банктік өнім
болып табылады. Пластикалық карточкаларды қолдану электронды есептеу
жүйесін жетілдіру механизмін қолдануға негізделген. Оған банкоматтар көмегі-
мен жүзеге асырылатын операциялар, сауда үйымдарында тұрғындармен
электронды жүйе арқылы есептесу, клиенттерге өз үйінде және жұмыс орнында
банктік қызмет көрсету кіреді.
Қазіргі таңда мұны батыстық қаржылық эксперттер де мойындап отыр,
Қазақстан банктік карточкаларды тарату нарығы бойынша алдыңғы қатарда отыр.
Қазақстандық банктердің карточкамен атқаратын қызметтерін шартты
түрде бөлуге болады:
- Халықаралық карточкалармен жұмыс;
- Жергілікті пластикалық карточкалар, яғни жеке банктердің клиенттерге өз
карточкаларын толық қызметімен ұсынуы.
Карточканы қолданушылар саны өсіп келеді. Несие карточкаларының қарқынды
өсуіне қарай банктер сауда банктеріне айналды, және депозиттік ресурстардың
жаңа кірістер мен кіріс көздерінің пайда болуы бәсекелестік қарқынының
жоғарғы деңгейін құрды. Карточкаларды пайдаланушылардың көбеюіне қарай,
сатушылар да сату көлемін ұлғайтуға жаңа мүмкіндік алды.
Банктер карточкалардың иелерінен де, сондай-ақ сатушылардан да пайда көрді.
Банктер банктік карточкалармен үйлесетін, несие бағыты арқылы жаңар-
тылатын клиенттерге кеңейтілген несие берудің жаңа тәсілін тапты. Олардың
нарықтық географиясы да кеңейді, себебі банктер тек оған жақын маңда тұра-
тын тұрғандарға ғана емес, сонымен қатар алыс аудандардағы тұтынушылар үшін
де жасайды. Сонымен қатар жаңа клиенттер пайда болғанда, оларға басқа
банктік қызметтер көрсету мүмкіндіктері де пайда болды. Карточкалар иелері-
нен түскен кіріс – сауда есебінен пайда болған жаңа депозиттік ресурстармен
және сатушылардың төлеуімен жүзеге асқан дисконттың кірісінің жаңа көздері-
мен үйлесіп жатты.
Пластикалық карточкалар Қазақстаннның нақты ақша нарығын қарқынды
басып алуда. Соңғы бірнеше жылдар ішінде жеке немесе ұжымдық пайдалану-
шыларға арналған электронды амияндарды қарқынды эмитациялаушы банк-тердің
саны едәуір өсіп отыр. Қазақстандық нарықта барлық негізгі халықара-лық
карточкалар берілген.
Қазақстандағы магнитті крточкалардың төңірегінде, негізінен, класси-
калық сызба бойынша жасалатынын айта кеткен жөн:
- халықаралық карточкалардың эмитенттері –банк сандарының қарқынды өсуі;
- жетекші төлем жүйелерінің байланыстың жоғарғы сапалы каналдары үшін
күресуі және дүкендер мен басқа потенциалдық клиенттерге қызмет көрсетуші
орындарға енуі;
- магниттік карточкаларды банк ішіндегі технологиялық процесте қолдануды
кеңейту, мысалы есеп алуға мүмкіндік құралы ретінде.
Қазақстандағы карточкалық іс қазіргі таңда нағыз дағбырт үстінде.
Еліміздің барлық аймақтарында ойдағыдай қолданылып отыр, сонымен қатар банк-
қатысушылар санын өсіріп, STB Cart, Union Cart прогрессивтік
компанияларының клиенттерін қатыстыруда. Көптеген банктер магниттік
сызықтары бар, жадында микросызбасы бар және смарт-карточкаларды,
пластикалық карточкаларды қолданудың жеке төлем жүйесін жасап және оны
қолдануда. Кейде аймақтық және жергілікті (мысалы, ірі өндірістік
өнеркәсіптер үшін) төлем жүйелерін жасау сәтті өтеді. Қазақстандық
банктердің көпшілігі Visa және Europay халықаралық жүйесіне қосылуда.
Өкінішке орай, біздің елімізде қолданыстағы пластикалық карточкалардың
барлық жүйесін жай ғана санап шығуға немесе сипаттауға мүмкіндік жоқ. Бұлар
әрі төлем жүйелері, әрі магниттік карточкалардағы жинақ кітапшалары, және
де смарт-карталар. Диплом жұмысының өзектілігі нарық-тағы банктік қызметтің
жаңа түрі – пластикалық карточкаларды шығару және оған қызмет көрсетудің
соңғы кезде пайда болуына байланысты.
Диплом жұмысының мақсаты. Диплом жұмысының мақсаты пластикалық
карточкалар нарығының дүниежүзінде, Қазақстан Республикасының қаржы
нарығында дамуы және жағдайының кешенді бағалануынан, пластикалық кар-
точкалар негізінде нақты емес есептесулер сараптамасынан және сол енгіздегі
–пластикалық карточкалар арқылы есептесудің банктік жүйесін дамытуды
болжаудан тұрады.
Диплом жұмысының міндеті. Мақсатқа сәйкес, диплом жұмысына мынадай
міндеттер қойылады:
- дүниежүзіндегі пластикалық карточкалар нарығының жағдайын сараптау;
- Қазақстан Республикасы қаржы нарығындағы пластикалық карточкаларды
қарастыру және пластикалық карточкалар негізінде нақты емес есептесулер
технологиясы;
- Қазақстан Республикасындағы электрондық ақшаның дамуын болжау.
Қазақстан Республикасының студенттерге стипендияны пластикалық
карточкалар арқылы төлеу туралы заңдылықтары және нормативтік актілері,
Қазақстан Республикасы статистика бойынша Агенттігінің статистикалық
материалдары диплом жұмысты құқықтық және ақпараттық қамтамасыз етуге
қолданылды.
Зерттеу объектісі – Қазақстан Халық Банкі мысалында Қазақстан Респуб-
ликасындағы пластикалық карточкалар нарығы.
1 тарау. Пластикалық карточкалар. Оларды қолданудың ерекшеліктері
1.1 Пластикалық карточкалардың шығу тарихы
Мәскеу Көркем театрының құрылу тарихы, мүмкін, көпшіліктің есінде
болар, оның идеясы екі жас ресей интеллигенттерінің арасында қызыл балық
құймасы мен сібір тұшпарасын дегустациялау арасында мейрамханада айтылған
болатын. Бұл оқиға хрестоматиялық сипат алды. Дегенмен театральдық оймен
мейрамханалардың өмір күші сарқылмайды. Несие карточкаларының жобасы да
мейрамханадан басталған. Шынында, ол Ресейде емес, ХХ ғасырдың ортасында
АҚШ-та пайда болды. [3, б.20]
1949 жыл. Әкесінің ауруымен байланысты жедел шаруалар Альфред
Блумингдеймді –америкалық ірі әмбебап дүкенін құрушы және соның иесінің
баласы –Нью-Йоркке асығыс келуге мәжбүр етті. Туыстық міндеттемелерін
орындап болғаннан кейін және өзінің көмегінің қажет еместігіне көзі жеткен
Альфред, өзін кино продюссері ретінде жұмыс атқарып жүрген (жетістікке
қанша жете қоймаған) Колифорнияға жол жүруге дайындалады. Сол кезде үйдегі
телефон шыр ете түсті. Телефон шалған Блумингдеймнің бұрынғы жолдасы
Фрэнсис Макнамара болатын. Оның да жұмыстар сол кезде жетістіктен алшақ
болатын. Макнамара Hamilton Credit Comp. қаржылық компаниясын басқаратын.
Компания сол кезеңде көптеген қиыншылықтарды бастан кешіп жатқан болатын,
себебі компания клиенттерінің фирма алдындағы қарызы 35 мың долларға жетіп,
бұл ақшаларды қайтару мүмкіндігі шамалы еді. Әйгілі Empire State Building
ғимаратында орналасқан Макнамараның офисінде кездескен соң, екі дос және
сол компанияның заңгері Ральф Снайдер жақын маңдағы мейрамханада түстенуге
шешім қабылдайды. [1, б.14]
Түстену үстінде Макнамара достарына өзінің клиенттерінің бірі – шағын
кәсіпкер иесінің өздігінше өсім алушылықта бизнес жасағаны туралы айтады.
Аз ғана пайызға ол көршілеріне өзінің кезектегі банктік шотын пайдалануға
берген. Дүкен сатушысы, оған телефон соғу арқылы, сатып алынған заттардың
бағасын соның есебіне жазуға рұқсат алып отырған. Тамақтанушылар оның
іскерлік қасиеті бойынша баға береді. Делдал арқылы клиенттерді баулу және
оларға несие беру қаржылық сызбасы барынша тиімді болып көрінді, бірақ
берілген нұсқада оның кәдімгідей кемшіліктері болды: ол несие берушінің
сенімін қолданған клиенттердің тек шектелген аясында ғана жұмыс істей
алады, сондықтан да болашақта өсуіне мүмкіндігі болмады. Дегенмен,
достардың Манхэттендегі қаланың іскерлік орталығында отыруы, ондағы жаңа
клиенттер үшін төлеуге дайын мейрамханалар мен кафелердің шоғырланып
орналасуы, қосымша қызықтыратын жаңа бизенстің идеясын қолға алуға түрткі
бола бастады. Идеяның дұрыстығын тексеру мақсатында мейрамхана директорын
шақырады да, оған: әрбір жаңа клиент үшін ақша төлейсің бе және неше
төлейсің? деген сұрақ қойылды, оған директор: Жеті пайыз деп жауап
береді. Бұл сан несие карточкалары нарығының негізгі құрамы болып көп
жылдар сақталып келді. Түстік жаңа кәсіпорын құру туралы шешім қабылданған
соң аяқталды. Ресторандағы клиенттерді теңдестіру үшін эмбоссирлеуді
қолдану қажеттігі шешілді (әріптік-сандық белгілері бар пластинкалар, олар
кейбір дүкендер мен жанармай құю станцияларында қолданылып жүрген).
Жаңа кәсіпорынның құрылтайшылық төлемі ретінде Макнамара және Снайдер
Hamilton Credit Comp. енгізді. Оның қайтарылмаған 35 мың доллары
қарызынан Блуменгдейл 5 мын доллар нақты төледі де, Колифорнияға жол жүріп
кетті. Макнамара мен Снайдер өздерінің алғашқы клиенттерін еш қысылмастан
Empire State Building келушілерді тартудан бастады.
Бірінші карточка үшін төлем ақы алынған жоқ, клиенттердің несиелік
тарихы тексерілген жоқ, карточка иесі болу үшін дұрыс киінген немесе әділ
сөзбен келгендер саны аз болмады. [3, б.45]
1951 жылдың басында Diners Club компаниясы 300 сауда және қызмет
көрсету кәсіпорындарымен келісім шарт жасап, 35 мың карточка иелеріне
қызмет көрсететін болды. Карточканы пайдалану құны бір жылда 3 долларды
құрады. Жылдың соңында компанияның айналымы 6,2 млн. долларға жетті, орта
есеппен таза кіріс 61 мың долларға жетті.
АҚШ-тағы төлем нарығының дамуына шешуші әсерін тигізген карточка
нарығындағы негізгі оқиғалар 1958 жылы жанданды.
Hilton қонақ үйлері тізбесінде қалталы клиенттерге арналған Carte
Blanche жүйесі жұмыс істей бастады.
1958 жылдың қазан айында карточкалық нарыққа жол чектерімен қызмет
көрсетудің халықаралық инфрақұрылымын құрған, American Express жүйесі
шықты. Америкалық қонақ үйлер Ассоциациясынан Universal Travel Card
карточкасына құқығын алған American Express алғашқы, шындығында көпшілікке
арналған карточка болды. Бір жыл өткеннен кейін AmEx карточкаларын 50 мың
адам иеленді. Карточкаларды 30 мыңнан астам сауда және қызмет көрсету
кәсіпорындары қабылдады. [5, б.16]
1958 жыл банктік несие карточкаларының шығуымен есте қалды. Осы
уақытта АҚШ-тағы жүзден астам банктер карточкалық бағдарламаларын бастаған
болатын. Олардың ішінде пластикалық карталар нарығының тарихында ерекше
роль атқарған екі банк бар: Bank of America және Chase Marchatter Bank.
Chase Marchatter Bank карточкалық бағдарламаларын өздері сатумен
айналысудың алғашқы жылында 350 мың карточка шығарып, оларға қызмет көрсету
үшін 5 мың сауда кәсіпорындары жұмылдырылды. 1960 жылдың соңында
карточкалар бойынша айналым 25 млн. долларға жетті.Сонымен қатар
операциялық шығындар мен несиелерді қайтармау жағдайлары қауіпті қарқынмен
өсе бастады. Бағдарлама жақын арада өзгермейтін шығынды бола бастады. 1962
жылы банк өзінің карточкалық бизнесін 9 млн. долларға сатып жіберді. Әрі
қарай бағдарламаның тағдыры машақатқа толы болды. Біраз уақыт
American Express құрамында болғаннан кейін, оны Chase Marchatter Bank оған
50 млн. доллар төлеп сатып алған. Дегенмен, банктің екінші әрекеті де
сәтсіз болды. Келесі екі жыл ішінде карточкалық бағдарламаны қолдануда банк
2 млн. доллар көлемінде шығынға кенелді, ал 1972 жылдың қаңтарында National
Bank of American Inc. ассоциациясына барлық құқықтарды бере отырып, (бұл
жолы біржолата) одан құтылды. [5, б.56]
Калифорниялық банктің экспанциясына Банкаралық Карточка Ассоциациясы
бірнеше ірі банктерден құрылған – Inter Card Associacion (ІСА) банкі жауап
болды. 1969 жылы АҚШ-тың батыс жағалауындағы карточкалар шығаратын
банктердің Ассоциациясы Master Charge карточкасын құқықтарын сатып алды.
Өз кезегінде, Bank Americard шығаратын банктер бағдарламаларды бір банктің
бақылауынан шығаруды талап етті (Bank of American). 1970 жылдың шілдесінде
National Bank of American Inc. (NВІ) төлем ассоциациясының құрылғаны туралы
хабарланды.
Осылай, 70–жылдары АҚШ–та бір уақытта банктік карточкалар нарығында
күші жағынан тең екі бәсекелес пайда болды: ІСА және NВІ. Алдымен бәрі де
берілген тәртіппен жасалып келген: банктер бір немесе басқа ассоциацияны
таңдап, оған қосылып жатқан. Бірақ 1971 жылы, нарықтың барлық
қатысушыларына күтпеген жерден, Worther Bank & Trust Company of Little
Rock екі жүйенің де мүшесі болды. NВІ жағынан Ассоциация мүшелері Master
Charge карточкаларын шығаруға тиым салынды. Іс сотқа дейін жетті, 1972
жылы бұл мәселені қарастырған аймақтық сот, NВІ тиым салуы антитрест
заңдылықтарын бұзады және ерікті бәсекелестіктің дамуына кедергі жасайды
және тұтынушылардың құқықтарын шектейді деген үкім шығарды. NВІ соттың
үкіміне наразылығын білдіруге әрекет жасаған, бірақ бұл процесс созылып
жатқан кезде (барлық есеппен 5 жыл) прецедент құрылып қойған, көптеген
банктер екі карточканы да шығаруды бастады. 1976 жылы NВІ жеңіледі. NВІ
мүшелігіндегі бірнеше ірі банктер – соның ішінде Bank of American және
Marchatter Bank сол жылы ІСА мүшелігіне кіруге және Master Charge
карточкаларын шығаруға сұраныс жасағаннан кейін, бұл мәселе толығымен
жабылды. [6, б.27]
Американдық нарықты дамытумен қатар карточкалық операцияларды
интернационалистендіру жүріп отырды. Еуропаға Diners Club компаниясы
алдымен жол салды. Ол 1951 жылы Ұлыбританияға өзінің атын және несие
сызбасын қолдануға алғашқы лицензиясын берді. Шамамен осы кезеңде British
Hotels & Restaurants Association (Британдық қонақ үйлер мен мейрамханалар
ассоциациясы) ірі компаниясы өзінің несие карточкаларын шығара бастаған
(ВНR). [7, б.229]
1965 жылы Rikskort швед компаниясымен қосыла отырып, ағылшын жүйесі
Швецияда штаб-пәтері бар Eurocard International компаниясын құрылтайшылыққа
тағайындады.
70–жылдардағы Америкалық төлем ассоциацияларының бәсекелестігі Еуропа
нарығына да келді. 1974 жылы ІСА Eurocard International мүшелігіндегі
–Acsess Card Британдық жүйесімен келісімге қол қойды. Осылай ІСА және
Eurocard International арасында қызметтестік басталды. 1976 жылы Bank
Americard ауыстырып, NBIVISA атты жаңа карточкалары Ассоциация қызметінің
глобальдық сипатын түбегейлі бекітті, ал өзі VISA International деп
аталатын болды. 1980 жылы өзінің карточкасының атын барынша түсінікті
–Master Card атына өзгертіп, ІСА да осындай қадам жасады. [9, б.55]
1992 жылдың соңында Eurocard International және Eurochegue
карточкасымен біріге отырып, Euroрау International деп аталатын жаңа төлем
жүйесі құрылды. Оның бәсекелесі сол -VISA International болып қалды.
1.2 Пластикалық карточкаларының түрлері мен жүйеленуі
Пластикалық карточка – бұл карточканы қолданушы тұлғаға тауар немесе
қызметтерге нақты емес төлемдер жасауға мүмкіндік беретін, сондай–ақ
банктер бөлімшелері немесе банктік автоматтардан (банкоматтар) нақты ақша
алуға арналған, арнайы бекітілген төлем құралы.
Пластикалық карточкалар механикалық және термикалық әсерлерге төтеп
беретін арнайы пластмассадан жасалған, стандарттық көлемдегі пластина (85,6
мм 53,9 мм 0,76 мм). Алдыңғы бөлімдерде қарастырылған зерттеулерге қарап,
оны қолданушы тұлғаға төлем жүйесінің субъектісі ретінде ұқсастыруды
қамтамасыз ету пластикалық карточканың қызметінің бірі екенін көруге
болады. Сондықтан пластикалық карточкаға карточкаға қызмет көрсетуші
банктің және төлем жүйесінің логотиптері, карточка ұстаушының аты-жөні,
оның есеп-шот нөмірі, карточканың қызмет мерзімі және т.б. көрсетіледі.
Сонымен қатар карточкада оны ұстаушының суреті мен қолы болуы да мүмкін.
Алфавиттік-сандық мәліметтер –аты, шот нөмірі және тағы басқалар –
эмбоссирленеді, яғни олар рельефтік шрифтпен беріледі. Бұл төлем жасауға
арналған карточкаларды қолмен өңдеу кезінде карточканы іске қосатын арнайы
импринтер құрылғысының көмегімен мәліметтерді чекке енгізуге мүмкіндік
береді.
Карточкаларды жүйелеу – жай теоретикалық мәселе ғана емес. Компания
жаңа карточкалар жасауға шешім қабылдаған кезде, жұмыстың ұйымдастырылу
тәртібі мен карталар бойынша операциялардың есебін анықтау ғана емес,
сонымен қатар бұл не үшін керек, және карталар қандай болады дегенге көңіл
аудару керек. Бір жағынан, адам карточка алатын кезде оған карточка не үшін
керектігін білуі қажет, сонымен қатар өзіне сай карточка түрін таңдауы
қажет. Карталарды жүйелеуге көптеген негіздер бар. [11, б.67]
1. Олардың жасалған материалдарына қарай:
- қағаздан (картоннан);
- пластикалық;
- металдан.
Қазіргі кезде пластикалық карточкалар кең тараған.
2. Картаға ақпараттарды енгізу тәсілдеріне қарай:
- графикалық жазылу;
- эмбоссирлеу;
- штрих-кодтау;
- чип;
- лазерлі жазылу (оптикалық карталар).
Пластикалық карточкаларға ақпаратты магниттік жазылу арқылы енгізу
қазіргі кезде кеңінен тараған әдістердің бірі. Оны, әсіресе, төлем
жүйесінде көп қолданады. Бірақ қазіргі таңда магниттік сызық ақпаратты
алаяқтар мен жасандылардан сақтаудың қажетті деңгейін қамтамасыз ете
алмайды, сондықтан мамандар ақпараттарды енгізудің басқа баянда әдісін
іздестіре бастады. Ол чип немесе микросызба болды. Чипі бар карточкаларды
көбіне смарт-карталар немесе интеллектуалды карталар деп атайды.
3. Жалпы қолданыс бойынша:
- ұқсатырылған;
- ақпараттандырылған;
- қаржылық операциялар үшін (есептесу).
Негізінде, мұндай бөлелер өзара ерекшеленген болып табылмайды.
Мысалы, ірі компания өзінің әрбір қызметкеріне мынадай карталар бере алады:
1) кәсіпорынның арнайы аймақтарына кіруге рұқсат беретін (тиым салатын)
рұқсат қағаз болуы мүмкін (ұқсатыру қызметі) ;
2) сол картада кодталған түрде ауру тарихы немесе сол карточканы ұстаушы
туралы ақпарат жазылуы мүмкін (ақпараттық қызмет);
3) сонымен қатар, мұндай карточкалар сол кәсіпорынның асханасында немесе
дүкенінде есеп айырысуға арналып қолданылуы мүмкін (есептесу қызметі).
4. Эмитенттер бойынша:
- банктік (банктер мен қаржылық компаниялары шығарған әмбебап
карточкалар);
- коммерциялық компаниялардың сауда және қызмет тізбегінде есептесу
үшін берілген компанияның шығарған жеке (private) карталары.
Компаниялар өздерінің карталарының операцияларын түрлендіру және
көлемін ұлғайту мақсатында, еліктеуде басқа компаниялармен, ең қажеттісі
–банктермен бірлесе отырып, оларды әмбебаптандыруға талпынуы керек.
5. Есептесуге арналған банктік және басқа карточкалар:
- жеке электрондық әмиян;
- элементтен есепті қосарлайтын электрондық әмиян;
- есептесу кілті -элементте жүргізілетін есептесу иесінің ұқсастыру
құралы.
Оғаш болып көрінсе де, банктік карточкалардың көпшілігі электрондық
әмиян емес, ұқсастырылған болып келеді. Оған Visa, Eurocard
Mastercard, American Express, ресейдің Юнион Кард және STB Card
жатады.
6. Халықаралық төлем жүйесіне бағытталған эмитенттің клиенттерінің деңгейі
бойынша, олар карталардың түрлері немесе өнімдер (products) деп аталады:
- кәдімгі карточка;
- күміс карточка;
- алтын карточка;
- электронды карточка.
Қысқа және нұсқа айтқанда, кәдімгі карточка саптағы клиенттерге
арналған. Олар Classic VISA және Mass (Standard) EurocardMaster Card.
Күміс карточкалары бизнес карталары деп аталады (Business Card), және олар
жеке тұлғаларға, өз компанияларының ақшасын қажетінше жұмсайтын ұйымдардың
қызметкерлеріне арналған. Алтын карточкалар барынша дербес, бай, қалталы
клиенттерге арналған.
7. Қазақстанда карталарды корпоративтік және жеке деп бөлу қалыптасқан:
Кейде жалақылық карточкалар беріледі, эмитент ұйыммен келісім шарт
жасайды, ал оның қызметкерлері жеке тұлға ретінде карточкаларды
пайдаланады.
Халықаралық жүйелеуде сол немесе басқа карточкалар қорабында
берілетін қызметтердің жиынтығы басшылыққа алынады (қосымша қызметтер,
мысалы мыналар: сақтандыру, мед. полис, байланыс қызметтері, дисконттық
карталар, беделді карталар және т.б.).
Қолданылуы мен технологиялық жасалуы жағынан банктік карточкалардың
түрлеріне назар аударайық.
Қағаз карточкалар. Мәселені барынша толық ашу үшін карточкалардың осы
түрін еске алайық. Мұндай карточкалардың қатарына банктік чектерді
жатқызуға болады. Компьютерлік талаптардан клиенттің чектегі немесе қағаз
карточкадағы қолын анықтау, төлемді әрі қарай компьютерлік өңдеу мәселесі
өте қызық. Мұндай жүйе Ұлыбританияда кеңінен қолданылады. Испанияда Signa
компьютерлік жүйесі бар, оны он екі банк қолданады. Бұл карточкалардың
түрлерін қолдану үшін, үлдірлеу мен моноторды есепке алмағанда, арнайы
құрылғылардың қажеті жоқ. Signa сияқты жүйелердің түрлері өте көп. Signa
жүйесінің бір қолға келетін сақталған ақпараттар көлемімен қызықты және
жүйенің мәліметтер базасындағы ұқсастырулары үшін өте аз. Ол шамамен 400
байтты құрайды. Бұл осы жүйелердің толық тиімділігін анықтайтын қиын
параметр, минимализация көзқарастарына қарағанда транзакция уақыты,
операциялық тәртіп, ондағы терминалдар (немесе банктік автоматтар) орталық
компьютерлік жүйеге қосылған (жүйелер on–line тәртібінде жұмыс істейді)
және автоматтандыру, сұраныс және файлдарды өзгертуге арналған мәліметтер
базасына кіруге қол жеткізеді. Мәліметтер базасындағы минималды көлемге
қарағанда, қолданыстағы файлдар барлық операциялар үшін арналған. Батыс
елдеріне қарағанда Қазақстанда есеп айырысу кезінде чек айналымы шамалы, ал
қағаз карточкаларды салмақты төлем құралы ретінде қарастыруға да болмайды.
Штрих коды бар карточкалар. Штрих коды бар карточкалар банктік
жұмыстарда сирек қолданылады. Ол стандартты көлемдегі (85•54•0,76)
пластикалық карточка. Ұқсастырылған клиенттің элементі және оның банктегі
шоты ретінде штрих код қолданылады, ол тұтынушы тауарларына қойылғанға
ұқсайды. Штрих элементтеріне қосымша элементтер қосылуы мүмкін, мысалы
банктің коды немесе шот валютасы. Код тұнық емес құраммен сақталған, оны
инфрақызыл түсте оқуға болады және арнайы құрал арқылы кодын шешуге болады.
Мұндай құралда сандық жазыққа енгізетін арнайы құрылғысы болады, оны клиент
клавиатурада тереді. Бұл парольды жеке ұқсастырғыш нөмір немесе PIN–код,
ал құрылғының өзін –PIN –клавиатурасы деп атауға болады. Айта кететін
жағдай, PIN–код басқа да банктік карточкаларда қолданылады.
Магниттік сызығы бар карточкалар. Карточкалардың бұл типі кеңінен
тараған және барынша танымал. ISO 7811 стандартына сәйкес магниттік сызықта
үш жолақша көрінеді, олардың біреуі әрбір транзакция кезінде мәліметтерді
қайта жазуға арналған, қалғандары негізінен мақсаттарды ұқсастыру үшін
қолданылады. Магниттік картаға ақпараттарды енгізетін құрал өте қымбат
тұрады.
Сонымен қатар, магниттік сызық көбіне істен шығып қалады, сондықтан
картаға ақпарат жазу мүмкіндігі қолданылмайды. Басқа да процедураны
қолдануға болады. Магниттік сызығы бар карточканы клиентке бере алдында
оның бетіне кейбір ұқсастырылған сипаттамалар қысылып жазылады: клиенттің
А.Ә.Т., оның шотының нөмірі және т.б. Сондай-ақ ақпарат магниттік
жолақтардың біріншісі немесе екіншісіне енгізіледі. Карточка бойынша сауда
орталықтарында есеп айырысу кезінде арнайы сауда чектері рәсімделеді.
Арнайы құрылғы импринтердің көмегімен – чектерге карточкадағы жазулар
басылып жазылады, содан кейін олар жиналып, есептеу және кәсіпорын
пайдасына клиенттердің сатып алған заттарының сомасы көшіру үшін банкке
жөнелтіледі. Арзан импринтордың орнына басқа неғұрлым автоматтандырылған
микропроцессоры бар кассалық терминал қолдануға болады, ол клиенттің ақша
төлеуге қабілеттілігін анықтауда сенімді құрал. Терминал магниттік
сызықтағы ұқсастырылған ақпаратты оқиды, картаны ұқсастыруда ол банкпен
және банк төлемді растаған жағдайда on–line тәртібінде жұмыс істейді. Екі
жағдайда да карточка тек ұқсастыру мақсатында қолданылады. Магниттік
сызығы бар карточкалардың бағасы штрих кодты карточкаларға қарағанда
қымбаттырақ. Магниттік карточкалар Батыста барынша кең тараған.
Оптикалық карточкалар. Бұл карточкалар жақында ғана пайда болған және
шет елде де кеңінен тарай қоймаған. Егер алдыңғы түрлер бойынша түрлі
фирмалардың құралдарын ег қауіпсіз қолдануға мүмкіндік беретін Халықаралық
ұйымдардың стандарттау бойынша нақты және тұрақталған стандарттары болса
(ISO), оптикалық карталар үшін ISO (және ANSI) әзірге тек (draft)
стандарттарын шығарған. Бұл өте қымбат карталар. Олармен жұмыс істейтін
құралдар да өте қымбат. Мысалы, оптикалық карточкадағы ақпаратты оқитын
немесе оған жазатын құрал – АҚШ-тың 11,5 мың долларына тең. Оптикалық
карточкалар үлкен ақпараттық көлемге ие ол 4 Мбайтқа жетеді. Worm –
технологиясы қолданылады (Write once read more), ол лазерлік дисктерде
қолданатынға ұқсайды. Карточкалар сыртқы әсерлерге өте төзімді. Қазіргі
таңда оптикалық карточкаларды банктік істе қолданудың үлгісі жоқ.
Touch Memory. Қазіргі кезде, карточкалардан басқа, электронды ақша
ретінде құрылғылардың басқа түрлері де қолданылады. ТМД елдерінің
кейбіреулерінде Dallas Semicon doctor фирмасының Touch Memory құрылғысын
қолдануға әрекет жасауда. Бұл құрылғылардың қуатқа тәуелсіз жады бар, яғни
олардың жады батарейлермен қамтамасыз етілген. Бұл элементтер таблетка
түрінде қолданылып келеді. Бұл құрылғылардың артықшылығы, оларды қолдану
қарапайым және арзан. Сонымен қатар бұл құрылғылар ISO
стандарттандырылмаған. Төлем карточкалары ретінде оларды кеңінен пайдалану
олардың хаттамалары мен құрылғы шамасының стандарттандырылмағандығынан
қолдануға қолайсыз. Бұл олардың қолдану аясын тарылтады. Қазіргі кезде
Touch Memory құрылғылары кең тарамаған. [8, б.156]
Смарт карталар. Алдыңғы көрсетілгендерден бұл карталардың
ерекшеліктері – картадағы ақпараттың сақталу механизмі дамыған және of
–line жүйесі бойынша мәліметтерді өңдейтін жүйелерді құруға арналған
мүмкіндіктері жоғары (ұзақ немесе қысқа мерзім кезінде операциялық режимдер
терминалы орталық процессор жүйесіне қосылмаған. Жүйенің жауап беруі
терминалдардағы немесе банк-эмитент карточкаларын шектеу бойынша көмекші
құралдардағы параметрлерімен және бағыттарымен басқарылады. Ақпаратқа
нақты уақыт режимінде кіруге мүмкіндік жоқ, сондықтан барлық іс жүзіндегі
файлдар операция барысында қарастырыла алмайды). Бұл банктер үшін өте
қажетті, оның үстіне бұл карталарды таза технологиялық тұрғыдан –шифрлеу
және банктік ақпараттарды өткізу кезінде құпия кілттерді сақтау үшін,
компьютерлер мен мәліметтер базасына кіруге тиым салу үшін, сонымен қатар
арнайы құлыптармен жабдықталған ғимараттарға кіру үшін қажет. Бағасы туралы
айтатын болсақ, олардың бағасы магниттік карточкаларға қарағанда жоғарырақ,
және олар АҚШ-тың он немесе одан да көп долларына жетуі мүмкін.
Смарт карта көптеген басқа параметрлері бойынша жоғары көрсеткіштер-ге
ие (өндірістік атмосфера, соғулы күштер, радиация, вибрация және т.б.).
Смарт карта ерекшелігі of –line режимінде жұмыс істейтін, нақтылықсыз
есептесу кезінде жүйелерді алаяқтардан сақтандыру мүмкіндігінің болуы.
Мұндай жүйелерде шоттағы қалдықтарды жаңарту карточкада жүзеге асырылады.
Бұл жүйеге қымбат құрылғыларды қолданбауға мүмкіндік береді. Смарт картаның
тағы бір артықшылығы, оны жасанды жолмен жасауға болмайды.
Жоғарыда келтірілген банктік карточкалардың түрлерінен басқа, аралас
түрлері де болады. Мысалы, штрих кодпен жабдықталатын магниттік, оптикалық
немесе смарт карталар. Микросызбасы бар және магниттік сызығы бар
карточкалар бірдей қолданылады. Дегенмен бұлар қызметтеріне қарай әртүрлі
карточкалар: Сіз оны смарт карта ретінде немесе магниттік карточка ретінде
қолдана аласыз. Түрлі типтерді бірыңғай ақпараттық технологияда қолдану
қазіргі кезде мүмкін емес.
Сонымен, жүйелеуді қорытындылай отырып, мынадай түйіндеме жасаймыз:
төлем карточкалары картшоттарының, эмиссияларының иелеріне қарай, сонымен
қатар заңдармен қарастырылған, оларға сәйкес қағидалар және іскерлік
айналым тәжірибесінде қолданылатын басқа да факторлар бойынша бірнеше
түрлерге бөлінеді.
Карталық шоттың иелеріне қарай карточкалар жеке және корпоративтік
болып бөлінеді. Жеке банктік карточка оның иесіне жеке тұлғаның
картшотындағы ақшасын пайдалануға мүмкіндік береді. Корпоративтік банктік
карточка оның иесіне, заңды тұлғаның өкілетті қызметкеріне заңды тұлғаның
картшотындағы ақшаны пайдалануға мүмкіндік береді.
Ұстаушыға байланысты банктік карточкалар негізгі және қосымша болып та
бөлінеді. Негізгі карточканы берілген банктік карточкаға сәйкес картшот
иесі пайдалана алады. Қосымша карточканы берілген банктік карточкаға
сәйкес картшот иесі емес, бірақ берілген картшоттағы ақшаны толық немесе
шектелген көлемде пайдалануға құқығын карта иесі берген адамдар пайдалана
алады.
Эмитенттің карточкалардың иелерімен есептесуге қойған талаптарына
сәйкес банктік карточкалар дебеттік және кредиттік болып бөлінеді. Дебеттік
банктік карточканы берілген банктік картшоттағы қалдыққа сәйкес карточка
иесінің пайдалануына мүмкіндік береді. Кредиттік банктік карточканы
берілген банктік картшоттағы қалдықтан басқа несиеге эмитентпен банктік
карточка иесі арасындағы келісімге сәйкес карточка иесінің пайдалануына
мүмкіндік береді.
Төлем карточкаларының эмиссиясына байланысты немесе олардан тыс төлем
карточкалары жүйеленген және жекешеленген болып бөлінеді. Жүйеленген төлем
карточкалары қатарына екі немесе одан да көп эмитенттері бар төлем
ұйымдарының бекіткен қағидаларына сәйкес, келісім бойынша қызмет көрсететін
төлем ұйымдарының қағидалары шеңберінде жасалады. Жекешеленген төлем
карточкалары эмитенттердің бекіткен қағидаларына сәйкес, келісім бойынша
қызмет көрсететін төлем ұйымдарының қағидалары шеңберінде жасалады. Төлем
карточкаларының міндетті реквизиттеріне мыналар жатады:
- төлем карточкасын ұстаушының аты-жөні, заңды тұлғаның фирмалық атауы –
картшоттың иесі және оның төлем жүйесіндегі шартты нөмірі;
- төлем карточкасын ұстаушының қолының үлгісі және оның жеке нөмірі;
- төлем карточкасы элементінің фирмалық атауы;
- төлем карточкасының қолдану мерзімі;
- төлем карточкасының нөмірі.
Міндетті реквизиттер төлем карточкаларына орыс тілінде немесе латын
транскрипциясымен енгізіледі. Төлем карточкасының нөмірі эмитент бекіткен
тәртіп бойынша беріледі. Төлем ұйымының тәртіптеріне қарай басқа да
міндетті реквизиттер, төлем карточкаларының ұқсатылуы немесе басқа да
берілген төлем ұйымының шеңберінде жасалатын элементтер берілуі мүмкін.
1.3 Пластикалық карточкалар қызмет түрінде
Банктік деген анықтаулары бар карточкалар бүгінгі таңда шартты түрде
қолданылады, олар банктермен, қаржылармен, сауда және басқа компаниялармен
қатынас жасау үшін жасалып, клиентке қаржылық қызметтердің кең спекторын
қамтамасыз етеді. Сипаттарымен атқаратын қызметтеріне қарай карточкалардың
негізгі түрлері келесідей бөлінеді:
1. Несиелік карточкалар, клиентке банк немесе арнайы қызмет компаниялары-
ның берген несие шотына қарай, тауар немесе қызмет түрлеріне төлем жасау
үшін қолданылады. Карточканың көмегімен есептесу арнайы сауда чегі –вау-
черге арналып орнатылған кез-келген жердегі құрылғыларда жүзеге асырылады,
онда сатып алушы сатып алған кезде қол қояды және де несиелік карточкалар
банктік автоматтардан ақша алу үшін де қолданылады.
2. Несиелік карточкалар, берілген қызмет көрсететін компанияның қаржылан-
дыруы (бекітілген лимит шамасында) шотына қарай, сол қызметке немесе
тауарға төлем жасау үшін қолданылады. Дұрыстығы сол, карточка иесіне арнайы
жеңілдіктер беріледі. Мұндай карточкаларды мақсаттық деп атауға болады. Ең
көп тараған карточкалар, көптеген елдердегі мыңдаған қонақ үйлер мен
мейрамханалар қызметтеріне төлеуге болады, сонымен қатар сөйлесуге,
бензинге, автокөліктерді жалға алуға төлем жасайтын карточкалар бар. Сондай-
ақ, арнайы дүкендерде тауарларға ақша төлеуге арналған карточкалар бар,
мысалы, бір фирманың сауда тізбектерінде төлем операцияларын іске асыруға
болады.
3. Чектік төлемдерге кепілдеме беретін карточкалар. Олар клиенттің шоты
ашылған банктерге беріледі және оларды жосықсыз клиенттерден нашар немесе
жасанды қолы бар чектерді алудан сақтандыру үшін қолданылады. Мұндай
карточкалар Еурочектер немесе бірнеше шетелдерде жүретін басқа чектер
иелеріне тауарларға төлем жасау үшін беріледі. Сонымен қатар осындай кең
тараған жолдық чектердің есептесу жүйесінде, мысалы, American Express
сияқты карточкалар үшін ешқандай қосымша банктік карточкалар қолданылмайды.
4. Дебеттік каточкалар, тауарлар мен қызметтерге төлем жасау үшін, банктік
автоматтардан нақты ақша алу үшін қолданылады, онда төлеушінің шотынан
қажетті сома жойылып отырады. Шотқа ену мүмкіндігі арнайы банктік
автоматтарда немесе сауда орталықтарындағы құрылғылар арқылы жүзеге
асырылады. Ондағы құрылғылар клиенттің кодын магниттік сызықтан оқып, ақша
береді. Мұндай карточкалар нақты ақша орнын басатын ең қарапайым және
әмбебап зат болып табылады. Несиелік карточкалар сияқты шотта ақша болмаған
жағдайда, олар арқылы төлем жасау мүмкіндігі болмайды.
5. Электрондық банктік автоматтарға арналған карточкалар. Олар дебеттік
кар-точкалардың бір түріне жатады және олар клиенттің шотындағы қаржыға
байланысты банктік автоматтардан нақты ақша алуға немесе клиенттің шотына
ақша салуға арналған. Оларды клиенттің депозиті бар банктер береді.
Несиелік карточкалары бар клиенттерге көптеген қызметтер ұсынылады,
және олар дебеттік карточкалардың да қызметтерін түрлі банктік автоматтарда
орындай алады.
Несиелік карточкаларды қолданудың ыңғайлылығы келесі негізгі мүм-
кіндіктерді алуда бекітіледі:
1. Ұйым – элемент клиенттің ақша төлеу мүмкіндігіне сараптама жаса-
ғаннан кейін, соңғысы карточка және несиелеу лимитіне ие болады. Бұл лимит
көптеген клиенттер үшін айына 1 -5 мың долларды құрайды және клиентке егер
оның шотында сол айда ақша қалмаған болса да, осы сома шеңберінде тауар
немесе қызмет алуына мүмкіндік береді. Diners Club несиелік карточкалары,
клиенттерге бес айға орташа жалақысының сомасына банктік шоттағы қалдықтан
аспайтын төлемді несиелер есебінен жасауды қамтамасыз етеді.
Сатып алушы клиент сатушыға өзінің карточкасын ұсынады, сатушы кар-
точканы арнайы құрылғыға сатып алынған тауардың чектерімен қоса салады,
карточкадағы клиенттің аты-жөні, шот нөмірі жазылған ақпарат қысу арқылы
карточкадан төлем сомасы мен сатушының мекен-жайы, аты-жөні жазылған сауда
чегіне өткізіледі.
Осыдан кейін клиент чекке қол қояды, оны сатушы карточкадағы қолмен
салыстырады. Ірі сауда жасаған кезде клиент телефон арқылы карточка беруші
банкпен хабарласады да карточка иесінің қолы қойылған чек саудаға
жарайтындығы туралы ақпарат алады. Чекті акцептеу туралы шешімді эмитент
клиенттің шотындағы ақшаға сәйкес немесе шоттың жағдайына қарай үнемі келіп
тұрған кіріс мөлшеріне қарай қабылдайды.
Осылай клиент нақты ақшасы болмаса да, банктік шотында да ақшасы
болмаса да тауар сатып алуға мүмкіндік алады. Егер клиент VISA және Master
Card ассоциациясының банк-мүшесі берген карточкалардың иесі болса, онда ол
ай сайын өз банктік шотынан карточка шоты бойынша төленген соманың 5
пайызын төлеп тұруға міндетті. Төленбеген қалдық сома эмитенттің клиентке
берген несиесі болып есептеледі. Бұл несие эмитенттің бекіткен лимиті
бойынша жылдық 15-20 пайызды құрайды. Бұл типтегі карточкаларға төлеу ақысы
жылына 20-50 долларды құрайды.
2. Клиент сатып алынған заттарға ақша төлеуге арналған классикалық
несие карточкаларынан басқа төлем карточкаларын да қолдана алады. Олар
арқылы несие алуға бір айлық шектеу қойылады. Оларға ең алдымен, American
Express карточкалары жатады, олар үшін жыл сайын қолданып төлемі алынып
отырады (ол карточканың түріне қарай, 30-60 АҚШ долларын құрайды). Бұл
карточкалар арқылы бір зат сатып алған кезде клиент өзінің банктік шотында
толық сомасы болмауы да мүмкін, бірақ классикалық карточкалардың иелеріне
қарағанда ол эмитенттің лимиттелген несиесінен келесі айға қалдырылған
сомадан беріледі. Клиент эмитентке карточка бойынша сатып алғаннан кейін 30
күн ішінде есептесуге міндетті. Сатып алу мен есептесу арасындағы уақытта
клиентке лимиттендірілмеген және тегін несие беріледі. Тек төлемді дұрыс
жасамаған жағдайда клиенттен айыппұл алынады.
3. Жоғарыда көрсетілгендей, зат сатып алуға төлем жасағаннан басқа
несиелік карточкалар арқылы анрайы тауарлар мен қызметтерге жеңілдіктермен
төлем жасауға болады. Сонымен, 1980 жылдардың соңы 1990 жылдардың басында
VISA және Master Card несиелік карточкаларын қолдануға мүмкін болды, олар
ірі америкалық банктермен жасалған: халықаралық телефон сөйлесулерін,
автокөліктерді жалға алу, мейрамханалар мен қонақ үйлердің төлемдерін,
бензин құю станцияларында қолдануға болады. Сонымен қатар несиелік
карточкалар клиенттерге мақсаттық карточкалар сияқты қызметтер көрсетеді.
Ол мақсаттық карточкаларға жоғарғы бәсекелестік жасайды. Мысалы, несие
карточкаларын қолданған кезде (Сitibank Classic Visa американың ірі банкі
Citibank жасаған, мұнда American Telephone & Telegraph арнайы (Calling
Card) телефон карточкаларының иелеріне қарағанда, 24 пайыз төмен бағамен
төлейді.
4. Көптеген несиелік карточкалар клиентке өзінің шоттарынан нақты ақ-
шаны банкоматтар арқылы алуға мүмкіндік береді. Rigge және Citibank сияқты
америкалық банктердің несие карточкалары АҚШ аймағында 40-50 мыңдай
автоматтардан нақты ақша алуға мүмкіндік береді. Дегенмен көптеген
автоматтарда алынатын нақты ақшаның сомасы депозиттің көлеміне байланысты
емес, оның күнделікті лимитіне байланысты болады. Бұл несиелік карточка
арқылы ақша бере отырып, банк автомат тұрғысынан клиентті несиелейді.
Сондықтан, егер клиент нақты ақша алса, автомат клиенттің ақша төлеу
қабілетін және оның несиелік лимитін бірден анықтай алмайды.
5. Несиелік карточкалардың иелеріне берілетін кең тараған қызметтер-
дің бірі адам өмірін, денсаулығын және мүлкін жол жүру кезінде апаттардан
сақтандыру болып табылады. Жол жүру бойынша шығындарды несиелік
карточкаларымен төлей отырып клиент, бірден апатты жағдайлардан, өлімнен
өзін және мүлкін сақтандырады. Қайтыс болған жағдайда оның қарауындағы
жандарға тұлғаларға шығындарды қайтаруға карточка иесіне кепілдеме
беріледі.
6. American Express,VISA және Master Card – ең көп тараған
карточкалар,
олар сақтандырудың басқа да түрлерімен қамтамасыз ете алады. Бұл қызметтер
карточкалардың бағасына түрлі сақтандыру бағдарламаларының бағасын
енгізеді.
Мысалы, American Express карточкалары (corporate cards - заңды
тұлға-
лар мен корпорациялардың қызметкерлері қолданатын түріне енетін
карточкалар) автоматты түрде олардың иелерін мынадай қызметтермен
қамтамасыз етеді:
- жұмыс істеу қабілетінен айрылған жағдайдан сақтандыру үшін 50000
долларға дейін беріледі;
- American Express жүйесі бойынша есесптесуге қатысатын қонақ үйлерде
(дүниежүзінде мұндай қонақ үйлердің саны 1200 асады) тұрғаны үшін
жеңілдіктер алу (40 пайызға дейін) мүмкіндігі бар.
Diners Club карточкалары өздерінің иелеріне 300 мың доллар көлемінде
апатты жағдайлардан автоматты түрде сақтандырумен қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар, бұл карточка арқылы сатып алынған тауар бір жыл көлемінде
істен шықса, қайта төлеуге кепілдік алады. Жағдайлары жақсы немесе кірісі
өте жоғары клиенттер: арнайы кепілдік ақша салған тұлғаларға алтын
неиселік карточкалары беріледі. Мұндай карточкаларға мысалы, American
Express Gold Card, VISA VIP және Gold Master Card жатады. Алтын
карточкалар сонымен қатар мынадай қосымша қызметтер көрсетеді:
- сатып алу кезінде лимит жоқ;
- қонақ үйлер қызметінің жеңілдетілген төлемі (иесінің ақша төлеу
қабілеті тексерілмейді);
- несиелік карточка арқылы алынған тауарды оның бұзылып қалу жағдайынан
сақтандыру;
- клиент пен эмитенттің тәулік бойы соңғысының есебінен телефон арқылы
хабарласып тұру мүмкіндігі;
- ескірген карточканы екі күнде ауыстырып беру;
- несиелік карточка бойынша нақты ақша алу.
Банктік автоматтар арқылы шоттан нақты ақша алуға немесе шотқа ақша
салуға арналған карточкалар, банктік карточкалардың ең қарапайым түрі болып
табылады. Онда тек банктің атауы мен шот нөмірі жазылады. Екінші жағында
клиенттің кодталып қолы қойылған магниттік сызығы бар. Мұндай карточканы
алу үшін банктен шот ашу ғана жеткілікті.
Чектермен кепілдеме операцияларын жасауға арналған карточкалар,
жоғарыда келтірілген мысалдардың ешқайсысына жатпайды. Бұл карточкалар
клиенттің жазған чегіне ұқсастыру мақсатында және оның шотында ақша бар
екеніне кепілдеме жасауға арналған. Шоттағы сома карточканың магниттік
сызығында жасырынады. Кішігірім сауда жасаған клиенттің шоты есептелмейді,
себебі кепілдеме карточкасы бар клиенттің банкте арнайы депозиті болуы
керек.
Карточкаларға арналған барлық жүйелілікті қарастырайық:
1. Сатып алу үшін (немесе көрсетілген қызметке), сатып алушы сатушыға өз
карточкасын ұсынады.
2. Сатушы келісім жасауға болатынын анықтайды. Ол үшін карточканың
түпнұсқа екеніне көзін жеткізеді де, қажет болған жағдайда, сатып
алушының оған деген құқығын тексереді. Содан кейін сатушы телефонмен
дауыстап немесе РОS–терминал арқылы электрондық бойынша авторизация
жасайды. Егер тауар сомасы (немесе қызмет) сауда лимитінен кем болса,
онда авторизация жүзеге аспайды. Дауыстап айтуда авторизация жасалған
кезде, сатушыға авторизацияның коды беріледі.
3. Келісім жасалғаннан кейін вексель рәсімделеді (отандық терминологияда
–чектер), онда карточкадағы мәліметтер бекітіледі. Қолмен өңделген
жағдайда импринтер қолданады. Сонымен қатар, мұндай жағдайда чекке
авторизацияның коды міндетті түрде енгізіледі, себебі код болмаған
жағдайда чекті банк қабылдамайды. Карточканы ұстаушы одан кейін
чектердің барлық нұсқаларына (ол үшеу болуы керек) қол қояды.
Автоматтық өңдеу кезінде чек РОS –терминал арқылы жасалады. Соңғы
жағдайда, егер авторизация ПИН-кодты қолдану арқылы жүзеге асқан
болса, қолдың міндетті түрде қажеті жоқ.
4. Чектің бір нұсқасы мен тауар сатып алушыға беріледі.
5. Әр күннің соңында (немесе кейде – аптасына бірнеше рет) сауда немесе
қызмет көрсету нүктесі қарастырылып, чектер банкке жіберіледі, олар
қызмет көрсету нүктесімен есептесу үшін негізгі құжат ретінде
қолданылады. Автоматты өңдеу кезінде мұндай негіздемелер болып
транзакция хаттамалары есептеледі.
6. Банк – эквайер тарнзакцияларды қарастырады да қызмет көрсетіп,
нүктесімен есеп айырысады (оның есептік-шотына ақша аударады). Қолмен
өңдеу кезінде алынған чектер түгел анықталып қарастырылады.
Электрондық транзакцияларды анықтаулар үшін әр күннің соңында сауда
терминалдары банкпен хабарласып және күні бойы жадында сақталғанды
жібереді. Сонымен қатар, банк басқа банк-эмитенттерінің карточкаларын
ұстаушылардың жасаған транзакцияларын жинап алып, процессингтелген
орталыққа басқалардың транзакциясын жібереді.
7. Процессингтелген орталық күніне алынған транзакцияларды өңдейді және
банктер мен төлем жүйелерінің арасындағы өзара есептесуге арналған
қорытынды мәліметтер береді.
8. Есептеу банкі онда корреспонденттік шот ашқан банк – қатысушылар
арасында өзара есептесу жүргізеді. Басқа қатысушы - банктер
аударымдарды өздігінен жүргізе береді.
9. Банк-эмитенттер өз шығындарын жабу мақсатында, дебеттік карточкалардың
иелерінің шоттарынан олардың жасаған саудаларына қарай ақшаларын
алады. Несиелік карточкаларды ұстаушылар банк-эмитенттерге өздеріне
берілген несие бойынша сатып алынған тауарлардың сомасын қайтарады.
Юнион Кард карточкасы бойынша тауар немесе қызметпен есептесу
сызбасын қарастырайық. (1 сурет)
96%
4%
100%
0,5%
(0,75% 96ж.) 100%+комиссиялық
тауар немесе қызмет
(құны=100%)
Сурет 1. Юнион Кард карточкасы бойынша тауар немесе қызметпен есептесу
сызбасы
Бүгінгі таңда төлем карточкаларын жасауға арналған Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің Лицензиясы 20 екінші деңгейдегі банктерге
берілген, олардың ішінде 15 банк төлем карточкаларын шығарумен айналысады.
Екінші деңгейдегі банктер локалдық жүйелердің төлем карточкаларын шығарады:
Алтын Кард – Қазақстан Халықтық Жинақ Банкі АҚ, SmartAlemCard –Тұран
Әлем Банкі АҚ, Каспий банкі АҚ және Сити банк АҚ карточкалары,
сонымен қатар халықаралық жүйелердің карточкалары –Europay International,
VISA International, American Express, Diner Club International.
Кесте 1
Төлем жүйелерінің негізгі көрсеткіштері
2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл
Төлемдер саны, мың 10503 11667 12831
соның ішінде:
банкаралық жүйедегі ақша аудару 2793 3217 3641
жалпы % көлемі 26,6 27,6 28,4
бөлшек төлемдер жүйесінде 7713 8451 9189
жалпы % көлемі 73,4 72,4 71,6
төлемдер көлемі, млрд. тенге 8532 15472 22412
соның ішінде:
банкаралық жүйедегі ақша аудару 7977 14786 21595
жалпы % көлемі 93,5 95,6 96,4
бөлшек төлемдер жүйесінде 555 686 817
жалпы % көлемі 6,5 4,4 3,6
Төлем карточкалары бойынша төлемдер 13190 20957 28724
көлемі, мың
соның ішінде:
сауда терминалдарында 243 579 915
жалпы % көлемі 1,8 2,8 3,2
қолма-қол ақша беру 12947 20378 27809
жалпы % көлемі 98,2 97,2 96,8
Төлем карточкалары бойынша төлемдер 105661 251008 396353
көлемі, млн. теңге
соның ішінде: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz