ПРЕЗИДЕНТТІК ИНСТИТУТТЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК АППАРАТТЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ. МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТТІ ЖЕТІЛДІРУ МЕХАНИЗМІ
Қысқартулар және арнайы терминдер
КСРО – Кеңес социалистік республикалар одағы
АҚШ – Америка құрама штаттары
БИМҰ – Бүкілдүниежүзілік интеллектуалдық меншікті қорғау ұйымы
БСҰ –Бүкіләлемдік сауда ұйымы
БҰҰ – Біріккен ұлттар ұйымы
ТМД – Тәуелсіздік мемлекеттік достастығы
ГФР – Глобальный формирующий рынок
РСФСР – Российская советская федеративная социалистическая республика
РК – Республика Казахстан
ҚР – Қазақстан Республикасы
МАЗМҰНЫ
Қысқартулар және арнайы терминдер
КІРІСПЕ 6
1 МЕМЛЕКЕТТІК АППАРАТТЫҢ ТҮСІНІГІ 11
1. 1 Мемлекет аппаратының ұғымы 11
1. 2 Мемлекет аппаратының қағидалары және жүйесі 13
1. 3 Мемлекеттік органдар және бюрократия 17
2 ПРЕЗИДЕНТТІК ИНСТИТУТТЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК
АППАРАТТЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ 19
2. 1 Мемлекеттік билікті басқаруда ерекше орын алатын
Президенттің негізгі қызметі (функциясы) 19
2. 2 Президенттік сайлаулар жүйесі 34
2. 3 Қазақстан Республикасы Президенті
өкілеттіктерінің ерекшеліктер 42
3 Мемлекеттік ќызметті жетілдіру механизмі
3. 1 Мемлекеттік ќызметті єкімшілік реформалау принциптері 66
3. 2 Ќазаќстан Республикасындаѓы жергілікті µзін-µзін басќару
73
ҚОРЫТЫНДЫ 80
қолдаНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 86
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстанның құқықтық мемлекет құру
идеалы мен азаматтық қоғамды орнатуға ұмтылу ынтасының іске асуы,
мемлекеттік басқару нысанының соған сәйкес түрленуімен, сомдалуымен және
басқару жүйесінің тиімділігімен тығыз байланысты.
Мемлекеттік аппараттың түсінігі және мемлекеттік басқару нысаны
объективті түрде кез келген елдің әлеуметтік және саяси өмірінің негізі,
оның өзегінің көрінісі ретінде саналады. Мемлекеттік басқару нысаны ретінде
Қазақстанға президенттік институтты еңгізу посттотолитарлық уақыт пен
өтпелі кезеңнің талабына сай келіп, қиыншылықтан шығудың дұрыс жолы болды.
Сонымен қатар, басқару нысанынан елдін, тарихи —ұлттық ерекшелігі,
қоғамның саяси-мәдени дәстүрі, халық менталитетінің белгілері орын алуы
керек. Тек осы жағдайда ғана оның барлық қолайлы, жағымды сипаттары
толығымен айқындалып, нәтижесінде мемлекеттік билікті толықтай тиімді
қамтамасыз етеді. Керісінше, ұлтқа жат идеялар мен саяси институттарды
күштеп будандастыру қоғамдық қатынастарды шиеленістіруге, қоғамды
түсініксіз мемлекеттік нысанның көлеңкесінде қалдырып, тоқырауға әкеліп
тірейді.
Екі ғасырдан астам өмір сүрген Америка континентінде пайда болған
президенттік институт бірте-бірте жаңа кеңістікті жаулап алды. Дегенмен,
бір континенттен екінші континентке, бір елден екінші елге, бір тарихи
кезеңнен келесісіне өтуде ол неше түрлі өзгеріске ұшырады, яғни,
демократияның өзіндік ұғымын бейнелейтін, қоғамдағы тұлғалық рөлі мен орнын
білдіретін жаңа ерекшеліктер мен сипаттарға ие болды.
Тарихи тұрғыдан аз уақыт өмір сүруіне қарамастан, Қазақстандағы осы
институттың билік идеясы өзінің қозғалысын ашып, маңызды өзгерістерге төтеп
берді. Оған негіз болған Қазақстанның бірінші Президентінің ұстанған ұлт
пен мемлекеттің эволюциялық жолмен даму саясаты. Ол үшін 1995 жылғы
Конституция ережелерін 1993 жылғы Қазақстандық Конституциямен салыстырудың
өзі жеткілікті. [1, с 159]
Бұл қозғалыстан президенттік биліктің күшейіп, заң қабылдау процестері
үкімет тиімділігінің жетілдірілгенін, екі палаталық Парламенттің үкіметті
тікелей бақылау ауқымының төмендегенін аңғаруға болады.
Бүгінгі күнгі өзгерістер және келешекте орын алар оң өзгерістер
тұрғысынан Қазақстандық президенттік басқару жүйесінің тәжірибесін, оның
өкілдік ерекшеліктерін зерттеу және алып отырған орнына жан-жақты терең
баға беру кезекте тұрған өте қажет мәселе.
Академик Н. А. Сахаровтың "Жалпы айтқанда, президенттік институтты
талдауға байланысты мәселе келешекте кеңінен және әр алуан және жан-жақты
анық зерттеуді қажет етеді" деген пікірі көңілге қонатындай. [2, c. l73]
Қазіргі кезде қалыптасқан мемлекеттік аппарат оның органдары
президенттік институт мемлекеттік құрылыс аумағындағы әлемдік өркениеттің
қол жеткен озық тәжірибесінің жиынтығы екендігін есепке алмауға болмайды.
Отандық ғылым үшін әр түрлі елдердегі президенттің өзіндік құбылыстарын
тарихи тұрғыда зерттеу олардың өкілеттіктерінің жалпы және арнайы
ерекшеліктерін айқындайтын себептерін анықтауда ерекше маңызды.
Тарихи тәжірибенің зердесінде қоғам мүдделеріне жауап бере алмайтын
президенттік институттың конституциялық құқықтық реттелуі оқта-текте заңды
сыйламау, билікті теріс пайдалану, лауазымды адамдар мен азаматтардың
жауапсыздығы және заңға үстірт қана құлықтылық таныту, жемқорлық сияқты
әлеуметтік кемшіліктер түрінде көрініс тапқан фактілері тіркелгені хақ.
Мемлекеттік аппараттың және Президенттік институттың қызмет
тәжірибесін және оның конституциялық құқықтық реттеуін жетілдіруді
мемлекеттік басқарудың қандай да бір түрінің құрылымы мен тиімділігін
конструктивті- сыни қабылдаудан тыс және әлемдік тәжірибені қорытпай жүзеге
асыруға болмайды.
Мемлекеттік аппараттың және Президенттік институттың пайда болуы мен
өкілеттіктерінің дамуының тарихи- құқықтық аспектілерін қарастыру өтпелі
экономика және заңнамаларды жетілдіруге қажетті күш жұмсау және мемлекетте
билікті бөлу механизмін реттеу жағдайында біздің қоғамды демократиялық
қайта құрудың жолдары мен тәсілдерін, мүмкіндіктерін ой елегінен өткізуге
ықпал етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мемлекеттік аппараттың және мемлекеттік
басқарудың жаңа нысаны ретінде президенттік республиканың тарихы мен
теориясы, өкілеттіктері ерекшеліктерінің қалыптасуының себеп-салдары
мәселелерін өз бетінше кешенді зерттеу, -осының негізінде мемлекеттік
құрылыс пен қазақстандық юриспруденция айналымында қолданылатын ұйымдық-
құқықтық, заң шығармашылық және басқа да мәндегі ұсыныстар мен ғылыми-
практикалық кепілдемелер жасау болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Мемлекеттік аппараттың және Президенттік билікті құру мәселесі әртүрлі
мемлекеттердің әр қилы тарихи кезеңдерінде конституциялық жобаларды
дайындау мен талқылау кезінде өткір туындап, заң арқылы монархтың,
көсемнің, диктатордың жеке билігін шектеу идеяларымен айқындалатын. Бұл
идеялар XX ғасырдың басында М. М. Сперанский мен Н. И. Муравьевтің Ресейге
арналған, М. Дулатов пен А. Бөкейхановтың Алаш Қазақ автономиясына арналған
конституциялық жобаларында өскін алып, басқа да "ұлттық шеткері аймақтың"
көрнекті қоғамдық-саяси қайраткерлерінің еңбектерінде қарастырылған.
КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумы — дәстүрлі түрде елдің ұжымдық
президенті деп саналатын, бұның өзі заңдарды түзеуге және оны КСРО Жоғарғы
Кеңесі Президиумының Жарлықтарымен алмастыру тәжірибесімен ақтауға
мүмкіндік беріп келген. Президенттік республиканы мемлекеттік басқару
нысаны ретінде қабылдамау буржуазиялық деп танылған және ол социалистік
мемлекеттің алқалық- жауапсыз партия органдарымен сыйыспайды деп саналатын
сол кездердегі құқықтық мемлекет концепциясына және билікті бөлу теориясына
сыни көзқарасқа байланысты пай да болды.
Алайда, 70-ші жылдары шет мемлекеттердегі президенттік институттарға
терең талдау жасаған жұмыстар дүниеге келді. Сол кезеңдегі жұмыстардың
авторлары арасынан А. А. Мишинді, И. П. Ильинскийді, С. А. Егоровты, М. А.
Крутоголовты, Ю. К. Абрамовты атауға болады.
80-ші жылдардың екінші жартысында "социалистік" деген атаумен құқықтық
мемлекет идеясы, билікті болу теориясы саяси және мемлекеттік құжаттарда
танылып, С. С Алексеев, Г. В. Атаманчук, Г. В. Барабашев, А. П. Бутенко, В.
Е. Гулиев, Н. Н. Деев, И. П. Ильинский, Д. А. Керимов, В. Н. Кудрявцева, Б.
П. Курашвили, Г. В. Мальцев, B. C. Нерсесянец, Н. В. Черноголовкин, В. А.
Четвернин сынды құқық және тарих, мемлекеттік жүргізу және басқару
теоретиктерінің еңбектерінде көрініс таба бастады.
Қазақстанда 80-ші жылдардың аяғы мен 90-шы жылдардың басында құқықтық
ғылыми ой президенттік республика идеясы және билікті болу теориясына қайта
оралады. КСРО тарағаннан кейінгі саяси жағдайды таңдауда республикаға
қолайлы басқарудың практикалық нысаны іздестіріледі. Парламенттік
республикаға, сондай —ақ "қуатты атқарушы тіке билік" құру мақсатында ел
басына үкімет басшысының қызметін қоса беру арқылы мемлекеттік басқарудың
президенттік түріне баса назар аударылады.
Бұл модель тәуелсіз Қазақстанның 1993 жылғы Конституциясында
бекітілген. С. З. Зимановтың, С. С. Сартаевтың, Г. С. Сапарғалиевтың, Н. А.
Шайкеновтың, А. К. Котовтың және В. А. Малиновскийдің еңбектерінде өз
көрінісін тапқан осы маңызды мәселелер бойынша идеялар сол кездегі
қазақстандық құқықтанушылар мен мемлекеттанушылардың жарқын да өткір де
маңызды идеялары болып табылды.
Мемлекеттік аппараттың және мемлекетті басқарудың нысаны ретінде
президенттік республиканың түбегейлі өзгеше моделін қалыптастырған 1995
жылғы Конституцияның жасалуы мен қабылдануы Қазақстан Республикасындағы
басқару құрылымы мәселелерін зерттеуге өзгеше қарқын берді. Алайда, біздің
көзқарасымыз бойынша Қазақстанда президенттік қызметке тағайындаудың, оның
өкілеттіктерінің қалыптасуының теориялык және тарихи алғы шарттары,
республикадағы қазіргі заманғы президенттік институттың ауысуының себептері
мен кезеңдері және келешегі әлі де болса толық зерттелмеген.
Заң қабылдаушы және атқарушы биліктің жоғарғы органдарының өзара іс-
қимыл жүйесінде болып жатқан саяси-тарихи процестердің дамуы, олардың
Елбасымен өзара қарым-қатынасы, президенттің осы қарым-қатынасты
үйлестіруі, президенттің мемлекет басшысы және мемлекеттегі жоғары
лауазымды тұлға ретіндегі конституциялық ролінің басқа да мәселелері терең
талдау жасауды және ой елегінен өлшеуді қажет етеді.
Сонымен, мемлекеттік басқарудың жаңа, неғұрлым алдыңғы қатарлы нысаны
ретінде мемлекеттік аппараттың және президенттік республиканың пайда болу
және даму тарихын зерттеу маңыздылығы елімізде оның қазақстандық
мемлекеттіліктің қалыптасу процестерімен өзара қарым-қатынасының теориялық
жағынан өңделуінің жеткіліксіздігі осы дипломдық жұмыстың тақырыбын
таңдауға себеп болды.
Автор белгіленген мақсаттан туындайтын мына төмендегідей міндеттер
қояды:
- мемлекеттік дамудың әлемдік тәжірибесі жинақтаған материалдарды қорыту
және зерттеу, жаңа өзекті проблемаларды жарыққа шығару және
зерттелінетін тақырыптың теориялық өндеу деңгейі мен дәрежесін ашу
негізінде олардың ғылыми шешім табуының жолдарын анықтау;
- "Мемлекеттік аппараттың", "мемлекеттік басқару нысаны", "мемлекеттік
басқарудың түрлері мен типтері", "президенттік институт",
"президенттің өкілеттігі" ұғымын сипаттайтын анықтамаларды талдау және
мазмұнын ашу;
- Мемлекеттік аппараттың және президенттік басқару нысанының пайда
болуы, өкілеттік ерекшеліктерінің қалыптасуы және дамуының тарихи-
құқықтық аспектілеріне талдау жасау;
- Мемлекеттік аппараттың және президенттік институттың мемлекеттік-
құқықтық мәртебесінің алуан түрлі үлғісінің қызметтік мазмұның
анықтау;
- Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасу кезеңін
негіздеу;
- президенттік республиканың қазақстандық үлгісінің конституциялық -
құқықтық ерекшелігін көрсету;
Зерттеу объектісі мемлекеттік аппараттың және президенттік
республиканың пайда болуының генетикалық негізі ретіндегі мемлекеттік
басқару нысаны дамуының тарихи - құқықтық тәжірибесі болып табылады.
Зерттеу пәні Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік аппараттың
түсінігі және мемлекеттік басқарудың нысаны ретінде президенттік
республиканың дамуы мен президент өкілеттіктерінің конституциялық -
құқықтық ерекшелігін көрсетуге арналған.
Дипломдық жұмыста әртүрлі ғылыми бағыттар мен мектептерге жататын
отандық және шетелдік ғалым-мемлекет танушылардың, құқықтану, тарих,
философия, мәдениеттану, саясаттану, басқару теориясы, психология және
басқа да салалар бойынша ірі мамандардың еңбектері қорытылып, талданады.
Соның ішінде, ең алдымен, қазақстандық ғалымдар: С. З. Зимановтың, М. Т.
Баймахановтың, С. С. Сартаевтың, Г. С. Сапарғалиевтің, С. Н. Сәбікеновтың,
В. А. Кимнің, А. К. Котовтың, В. А. Малиновскийдің, Ж. Жүнісованың, С. Ф.
Ударцеваның, А. Майлыбаевтың, М. Б. Қасымбековтің, Р. Т. Окушеваның, А. Х.
Бижановтың, Н. А. Шайкеновтың, алыс және жақын шетелдік авторлар: М.
Амеллердің, В. Е. Гулиевтің, Н. Ф. Бабанцевтің, В. П. Прокопьевтің, Д. Л.
Златопольскийдің, Я. М. Бельсонның, Д. Е. Ливанцевтің, А. В. Зиновьевтің
және басқалардың еңбектері бар.
Еңбектің теориялық негізін күрделі демократиялық процестерге және
қазақстандық мемлекеттіліктің қалыптасуына, қоғамның саяси өміріне,
құқыққа, конституциялыққа, басқарудың әртүрлі нысанының дамуына қатысты
отандық және шетелдік мерзімді баспасөзде жарияланған көптеген материалдар
толықтырған.
Қоғамның саяси-құқықтық болмысын адам мен азаматтың жеке өмірінің
құндылығына айырықша назар аударылатын ізгіліктіліктіктің жалпыәлемдік
бағытына сай даму талаптарына сәйкес болғандықтан оның кұкығы мен
бостандығы қазіргі таңдағы кез-келген конституцияның негзін қалауда. Бұл
қағида Қазақстан Республикасы Конституциясының да негізін құрайды. Осы
орайда Қазақстан Конституциясы президенттік институтты жеке адамның құқығы
мен бостандығының кепілі ретінде белгілейді.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы проблеманың маңыздылығымен де, сондай-ақ, осы
мәселені көтерудің тарихи мәнділігімен және өңдеу дәрежесін есепке ала
отырып, оны зерттеуді кешенді түрде жүргізумен анықталады. Қазіргі заманғы
мемлекеттердегі президенттік басқару нысанының пайда болуының және
Президент өкілеттіктерінің ерекшеленіп қалыптасуы мен дамуының тарихи-
құқықтық аспектілерін зерттеу де әртүрлі пәндердің методологиялық
мүмкіндіктерің оның сындарлы элементтерін президенттік институттың
қазақстандық үлгісін талдауға еңгізу арқылы интеграциялауға ұмтылысы жүзеге
асырылған.
Зерттеудің теориялық маңызы ондағы тұжырымдалған ережелер мен
қорытындылар тарихи-құқықтық ғылымның, мемлекет және құқық теориясының,
сондай-ақ, мемлекеттік басқару нысаны ретіндегі президенттік республиканы
және президенттік институт мәртебесін зерттеуге арналған конституциялық
құқықтың тиісті бөлімдерін дамытып, толықтыра түседі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімнен, үш бөлімнен тұрады:
Бірінші бөліп мынадай бөлімшелерден тұрады: Мемлекет аппаратының
ұғымы,
мемлекет аппаратының қағидалары және жүйесі, мемлекеттік органдар және
бюрократия
Екінші бөлім келесі бөлімшелерден тұрады: Мемлекеттік билікті
басқаруда ерекше орын алатын, Президенттің негізгі қызметі (функциясы),
Президенттік сайлаулар жүйесі, Қазақстан Республикасы Президенті
өкілеттіктерінің ерекшеліктер.
Үшінші бөлім мемлекеттік ќызметті жетілдіру механизмін қарастырады
және келесі бөлімшелерден тұрады: Мемлекеттік ќызметті єкімшілік реформалау
принциптері, Ќазаќстан Республикасындаѓы жергілікті µзін-µзін басќару.
1 MEMЛEKETTIK АППАРАТТЫҢ ТҮСІНІГІ
1. 1 Мемлекет аппаратының ұғымы
Мемлекет пайда болғаннан кейін саяси билік жүргізу қажеттігі
туындайды. Осыған байланысты қоғамда басқару, билік жүргізу арнайы
мамандандырылған адамдардың топтарын қалыптастырады, олардың атқаратын
қызметтері айқындалып, салаларға бөлінеді, кәсіби дәрежеге көтеріледі.
Мемлекеттік билікті ұйымдастыру, халықты басқару үлкен өнер. Осыған
байланысты қоғамда мемлекеттің арнайы тетіктері қалыптасады. Тетіктердің
көлемі, құрылымы, таптық сипаттары, атқаратыы қызметтері мемлекеттің тарихи
типтеріне байланысты болып ұйымдастырылады.
Мемлекеттің тетіктері (аппараты) дегеніміз билік жүргізу және
мемлекеттің міндеттерін, функцияларын іс жүзіне асыру үшін кәсіби дайындық
негізінде құрылған органдардың жүйесі.
Мемлекеттің құрамдас бөлігін мемлекеттік органдар құрайды. Мемлекеттік
органдар дегеніміз мемлекет механизнің құрамдас бөлігі ретінде құқықтық
негізде басқару, билік жүргізу мақсатында құрылған жүйе.
Мемлекеттік органдардың өзіне тән ерекшеліктері болады.
1. Мемлекеттік орган өмір қажеттілігіне байланысты, құқықтық негізде
арнайы функцияларды атқару үшін құрылады.
2. Мемлекеттің басқа органдармен тығыз байланыста қызметін іс жүзіне
асырады.
3. Билік жүргізу барысында күш қолдануға құзыры бар.
4. Мемлекеттік орган - мемлекеттің функцияларын, саясатын іске
асыратын мекеме.
5. Мемлекеттік орган арнайы дайындықтан өткен, қолдарында билік
жүргізу құқы бар арнайы адамдардың тобы.
6. Құрылған органдар заңдылық негізінде қызмет атқарады.
7. Мемлекеттік орган материалдық база және қаржымен қамтамасыз
етіледі.
Президентінің Қазақстан-2030. Жолдауында мемлекеттік аппаратты
жақсарту және оның тиімділігін арттырудың жеті принииптері белгіленген:
1. Неғұрлым маңызды бірнеше функцияларды ғана орындауға жұмылған ықшам
әрі кәсіпқой Үкімет.
2. Стратегиялар негізіндегі іс-қимыл бағдарламалары бойынша
атқарылатын жұмыс.
3. Нақтылы жолға қойылған ведомствоаралык үйлестіру.
4. Министрлердің өкілеттіктері мен жауапкершіліктерін, олардың
есептілігін және олардың қызметіне стратегиялық бақылауды арттыру.
5. Министрліктердің ішінде, орталықтан аймақтарға және мемлекеттен
жекеше секторға қарай орталыққа тәуелділікті жою.
6. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы батыл да ымырасыз күрес.
7. Кадрларды жалдау, даярлау және жоғарылату жүйелерін жақсарту.
Жалпы мемлекет және құқық теориясында қағида деген зерттеу объектіні
сипаттайтын негізгі идеялардын жиынтығы. Мемлекеттік органдардың өзіне тән
қағидалары бар. Қағидалар арқылы мемлекеттік органдардың қызметінің
функцияларының мәні айқындалады, демократиялық нышандардың сипаттары
көрініс береді.
Мемлекеттік органдардың мынандай қағидалары бар:
1. Демократизм. Бұқара халықтың билік жүргізуге тартылуы және олардың
мемлекеттік органдарды құруға тікелей қатысуы Қазақстан Республикасының
Конституциясының 3-бабында Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы —
халық. Халық билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау
арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік
органдарға береді, - деп атап көрсетілген. Мемлекеттік органдар халықтың
мүдделеріне сай, міндеттерін атқарулары тиісті. Халық мемлекеттік
органдардың қызметтері мен атқаратын функцияларын өкілетті және тікелей
демократияның тетіктері арқылы бақылай алады.
2. Ұлттардың тең құқылығы. Мемлекеттік органдарды қалып-тастыруды және
олардың құрамында барлық халықтардын қызмет істеуіне тең құқыққа ие болуы.
Қазақстанда бұл қағида ешқандай шектеусіз, адамның кәсіби қабілетіне қарай
жүзеге асырылуда. Қазақстан Республикасының Конституциясының 14-бабында тең
құқықтық идеясы мынандай мағанада өзінің шешімін тапты: Тегіне,
әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына,
тіліне, дінге көз-қарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты, немесе
кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Сонымен қатар ұлттар теңділігіне қол сұғушылар қылмыстық жауапқа
тартылатыны мемлекеттің тен құқықтылықты тиімді қамтамасыз ететіндігінін
айқын көрінісі. [2, 36]
3. Адам және азамат құқықтарының тиімді қорғалуын мемлекеттік
органдардың, лауазымды адамдардың қамтамасыз етуі. Қазақстан Республикасы
халықаралық құқықтың негізгі қағидаларын мойындай отырып, адам құқын
қорғауды ең басты құндылықтар қатарына көтерді және конституцияда
мемлекеттеріміздін ең қымбат қазынасы — адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары деп жариялануы соның нақтылы айғагы ретінде қабылданады.
Кеңес дәуірі кезінде адам құқы аяққа тапталынды. Адам мемлекетке тең
құқықтығы партнері емес, керісінше мемлекеттің бөлшегі, тетігі, қажет
болған жағдайда меншігі ретінде танылды. Заңсыз ұстау, қамау, үкімсіз
репрессияларға жол беру, адам және азамат құқықтарын басып-жаншу
мемлекеттік органдардың негізгі саясаты болды. Кеңес мелекетінің зорлық-
зомбылықпен адам құқын аяққа тап-тап, сотсыз, тергеусіз қырып-жоюға
бағытталған саясаты туралы К. Сорокин былай деп жазды: Мұсылмандардан
бәрін тартып алуда және тек қана тартып алып қоймайды, сонымен қатар оларды
өлтіріп жатыр. Біздің солдаттарымыз қорғаудың орнына тонау мен өлім
әкелуде. . . халық террорланған және қашуда. . . Мүмкін әлдекім мұны істеп
отырған партия емес, Қызыл Армияның зорлық жасауы деп қарсылық білдіруі
мүмкін. Бірақ, партия басында тұр. . . партиялық жолдастар жағдайдың
жақсаруына ешқандай шара қолданбайды. Мұсылмандарды қинауда, өлтіруде. . .
Әйелдер мен балалар тандаусыз жапа шегуде. . .
Тек қорлықты көрген олар бізге қандай достыө көзқараспен қараулары
тиіс? Біз оларды өзіміз ұлтшыл жасап отырмыз.
Кеңес мемлекеті органдарының озбырлық, зорлық-зомбылық, күш қолдану
саясаты коммунистік идеологияны жаппай мойындату үшін жасалынады. Террор
мен репрессияның алғашқы көсемдерінің бірі Ф. Э. Дзержинский: Әрбір
зиялыға іс болу керек. - деп жазды. Құқықтық мемлекет құруға бет алған
Қазақстан Республикасы адам құқын қорғаудың кепілдігін өз мойына алып отыр.
4. Мемлекеттік билікті болу. Мемлекеттік органдар билік жүргізуде
бассыздық пен арсыздықка жол бермеу үшін билік заң шығару. Атқарушы және
сот билігі болып бөлінеді. Олар бір бірінің қызметтерін тежемелік және тепе-
теңдік жүйе арқылы бақылап отырады. Органдар оз құзырынан ауытқып кетіп
қызмет атқаруға құқықтары болмайды.
5. Кәсіптілік. Мемлекеттік органдар қызметіне тек ғана арнайы
дайындықтан өткен, басқару өнерін жетік меңгерген білімді, білікті
мамандардың тартылуы. Кәсіптік деңгейді тест, анкета арқылы анықтап барып,
мемлекеттік қызметке конкурс арқылы қабылдау.
6. Мемлекет қызметкерлерінің қабылданған шешімдерінің орындалуы немесе
орындалмауы үшін катаң жауап беруі. Халық мемлекеттік органдарға және
лауазымды адамдарға үлкен сеніммен қарайды және олардың қызметтеріне үлкен
үміт артады жауапты міндеттер жүктейді. Сондықтан қабылданған шешімдері
үшін жауап берулері ең басты талап болып табылады. Жауапсыздық,
немқұрайдылық мемлекеттік органдардың жұмысына нұқсан келтіреді, халықтың
билікке деген сенімсіздігін арттырады, наразылығын тудырады.
7. Заңдылық. Барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың және
азаматтардың Қазақстан Республикасының Конституциясын, оған сәйкес
қабылданған барлық нормативтік құқықтық кесімдерді бұлжытпай орындаулары.
Заңдылық -мемлекеттік басқарудың ең негізгі талаптарының бірі. Заңдылық пен
мақсатқа сәйкестікті шатастыруға болмайды. Тек заңды нәрсенің бәрі мақсатқа
сай болуы қажет. Заңды бұрмалап, мақсатқа сай келетін әрекеттерге бару
заңдылыктың дағдарысқа ұшырауына әкеп соқтырды.
1. 2 Мемлекет аппаратының қағидалары және жүйесі
Әр мемлекет өзінің ұйымдасу формасына байланысты қажетті мемлекеттік
тетіктерді қалыптастырады. Мемлекеттік тетіктер басқарудың бір-бірімен
тығыз байланыстағы жүйесі. Олардың тиімді қызмет атқаруынан жалпы
мемлекеттің барлық тыныс-тіршілігі толыққанды дәрежеде жұмыс корпорациясына
айналады.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік тетіктер өркениетті елдердің
озық тәжірибелерін пайдалана отырып, өтпелі кезеңнің ерекшеліктерімен
саяси, ұлттық жағдаяттарға байланысты қалыптасып, құрылды. Осыған
байланысты мемлекеттік тетіктің құрамында президент ерекше орын алады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Президент Мемлекет
басшысы және қарулы күштердің Бас қолбасшысы болып саналады және халық пен
мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және
азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі.
Қазақстан Республикасының Президенті республика азаматтарының тікелей
қатысуымен, сайлау арқылы жеті жыл мерізімге сайланады. Президент болып
жасы қырыққа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген және Республика
аумағында он бес жылдан кем тұрмаған Қазақстанның азаматы сайлана алады.
Конституция бойынша Қазақстан Республикасының Президенті ешкімге есеп
бермейді және ешқандай мемлекеттік органдарға тәуелді емес. Оның
лауазымының саяси сипаты басым, ішкі және сыртқы саясаттын бағытын
айқындайды. Президент Парламенттің келісімімен өзі ұсынған Премьер-
Министрді және Премьер-Министрдің ұсынысымен Үкімет мүшелерін тағайындайды
және қызметтерінен босатады. Парламент Сената-ның келісімімен Бас
Прокурорды, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын тағайындайды және
босатады.
Президенттің қажет болған жағдайларда Республика аумағында, жеке
аймақтарына төтенше және әскери жағдай еңгізуге құқы бар. Өтпелі дәуірдің
ерекшеліктері Президентті қызметінен кетіруді де күрделендірді. Қазақстан
Республикасының Конституциясының 47-бабы бойынша Президент халық алдында
тек мемлекетке опасыздық жасағаны үшін жауап береді және Парламентке оны
кетіру құқын берген. Кетіру үшін біріншіден, Президентке айып тағу және
таққан айыпты тексеру үшін Мәжіліс депутаттарының жалпы санының үштен
бірінін бастамасы бойынша депутаттардың көпшілігінің дауыс беруімен
қабылдануы мүмкін, екіншіден, тағылған айыпты тексеру Сенатқа жүктеледі,
оның қорытындылары Сенаттың отырысында жалпы санының көпшілік даусымен
бекітіп, Парламент Палаталарының бірлескен отырысына шешім қабылдауға
береді.
Үшіншіден, түпкілікті шешім қабылдау Жоғарғы Соттың айып тағылудың
негізділігі туралы, және төртіншіден, Конституциялық Кеңестің белгіленген
конституциялық рәсімдердің сақталғаны туралы берген қорытындылары болған
жағдайда Парламент Палаталарының бірлескен отырысында әр Палата
депутаттарының кемінде торттен үш дауыс көпшілік берумен қабылданады.
Заң шығару және өкілетті органдар. Конституциянын 49-бабы бойынша
Қазақстан Республикасының Парламенті көпшілік заң шығару қызметін жүзеге
асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы болып табылады. Парламент
Сенат және Мәжілістен тұрады. Көптеген мемлекеттерде Парламент ең жоғары
орган болып табылады, оның құзыры барлық ссиаға билік жүргізуде кеңейтыген.
Қазақстан Республикасында Парламенттің Конституциялық мәртебесі негізінде
заң шығарумен шектелген, оның бақылау, тексеру құқы жоқ. Мысалы,
мемлекеттік маңызы зор істер бойынша парламенттік тергеу жүргізе алмайды,
заңдардың орындалуын бақылау құқы жоқ. Бұл рационализацияланған парламент
теориясына үндес. Мәжіліс депутаттары Қазақстан аумағында құрылған аумақтың
округтерден тең және төте сайлау құқы арқылы сайланады. Сенат депутаттары
жанама сайлау құқы арқылы қалыптасады. Яғни, әр облыстың Қазақстан
Республикасының астанасы және республикалық манызы бар қалаларының
маслихаттары екі депутаттан сайлайды. Сенат төрағасының кандидатурасын
Қазақстан Республикасының Президенті ұсынады, ал Мәжіліс спикерінің
кандидатурасын депутаттар сайлау құқына ие.
Тұңғыш рет Парламенттің мәжіліс атауын ұсынған ірі қайраткер,
реформатор, және 1991 жылы тұнғыш Конституцияның жобасын жазған Барлыбек
Сыртанов болды. (Караңыз. Сәкеп Өзбекұлы, Барлыбек Сыртанов. Алматы, 1996.)
Атқарушы органдар. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша
атқарушы билікті Үкімет іс жүзіне асырады. Үкімет алқалы орган ретінде
құрылады және Қазақстан Республикасы аумағында атқарушы-орындаушы билікті
іс жүзіне асырады. Оның негізгі функциясы - басқару. Қазақстан
Республикасының Үкіметі туралы Конституциялық талаптары бойынша Үкіметті
Президент құрады. Оның құрамына Премьер-Министр, онық орынбасарлары және
министрлер кіреді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі Конституциясының 66-бабы бойынша:
1. Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық стратегиясының, оның қорғаныс
қабілетінің, қауіпсіздігіңің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудің негізгі
бағыттарын әзірленді және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады;
2. Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы
есепті ұсынады, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді;
3. Мәжіліске заң жобаларын еңгізеді және заңдардың орындалуын
қамтамасыз етеді;
4. Мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады;
5. Республиканың сырткы саясатын жүргізу жөнінде шаралар әзірлейді:
6. Министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің өзге де орталық және
жергілікті атқарушы органдардың қызметіне басшылық жасайды;
7. Республиканың министрліктері, мемлекеттік комитеттері, өзін де
орталық және жергілікті атқарушы органдары актілерінің қолданылуын толық не
бір белігінде жояды, немесе тоқтата тұрады;
8. Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың басшыларын
қызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
9. Конституциямен, заңдармен және Президент актілерімен өзіне
жүктелген өзге де қызметтерді орындайды.
Сот билігі. Сот билігі билікті болу теориясының негізінде жеке, дербес
орган болып табылады. Сот билігінің негізгі функциясы Қазақстан
Республикасы аумағында әділ сотты жүзеге асыру болып табылады және бұл
қызметте судьялар ешкімге тәуелді емес, тек қана Конституцияға және заңға
бағынады. Конституция бойынша Қазақстан Республикасының Жорғы Сотының
Төрағасын Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесінің негізінде Президенттің
ұсынуымен Сенат сайлайды.
Ал, облыстық және аудандық судьялар Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесі
бойынша Республика Президенті жыл кеспей тағайындайды. Сот билігін іс
жүзінде асырудың басқа мемлекеттік органдардың қызметіне қарағанда өзіне
тән ерекшеліктері бар:
1. Істі қарау заң бекітетін процессуалдық форма шеңберінде
жүргізіледі.
2. Судьялар тек Конституиияға және заңға бағынады, қаралатын іс
бойынша ешкімге тәуелді емес.
3. Барлық (азаматтық, қылмыстық) істерді қарау жарыссөз түрде өтеді.
4. Іс қарау ашық түрде жүргізіледі. Жабық іс қарау аса қажет жағдайда
болуы мүмкін.
5. Судьялардың шығарған үкімдері мен шешімдерін тек ғана жоғарғы
сатыдағы соттар өзгерте алады. Басқа органдарда ондай құзыр жоқ.
Казіргі өтпелі кезенде сот органдарының алдында әлі де шешілмеген
міндеттер тұр. Атап айтқанда адам құқықтарының тиімді қорғалуы,
процессуалдық құқық нормаларының бұрмалауына жол бермеу және заңды бұзумен
алынған дәлелдерді жоққа шығарып, айып тағылған адамды жауапкершіліктен
мүлдем босату.
Екіншіден, судьялардын мәдениетін арттыру.
Үшіншіден, заң нормаларын бұзған судьяларды қатаң жауапқа тарту, қажет
болған жағдайда лезде орындарынан босату.
Төртіншіден, болашақта істі, алқалык құрамында қарауды еңгізу
қажеттілігі.
Конституциялық Кеңес. Қазақстан Республикасы мемлекеттің тетіктерінде
ерекше орын алады. Мемлекеттік орган ретінде оның негізгі міндеттеріне
Конституция бекіткен мынандай қызмет жүктеледі:
1. Республика Президентін, Парламент депутаттарын сайлау және
референдумның дұрыс екендігін шешеді.
2. Парламент қабылдаған заңдарды Президент қол қойғанга дейін оның
мазмұнын Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарайды.
3. Халықаралық шарттарды Парламент ратификацияланғанға дейін олардың
Конституцияға сәйкестігін қарайды.
4. Конституциялық нормаларға ресми түрде түсініктеме береді.
5. Мемлекет басшысының құзыры мерзімінен бұрын тоқтатылған жағдайда
қорытынды береді.
Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жыл
мерзімге белгіленеді. Конституциялық Кеңестің төрағасын және екі мүшесін
Президент тағайындаса, екі мүшесін Парламент Сенатының Төрағасы, ал қалған
екеуін мәжілістің Төрағасы өз шешімдерімен тағайындайды. Конституциялық
Кеңестің жартысы әр үш жыл сайын жаңартылып отырады.
Прокуратура органдары. Қазақстан Республикасы аумағында заңдардың
Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік
құқықтық актілердін қатаң сақталуын және бұлжытпай орындалуын қадағалайтын
орган. Прокуратура озінің құзырын жергілікті органдардың ешқайсысына
бағынбай атқарады және сот процесінде мемлекет мүддесін білдіреді.
Қазақстан Республикасының Бас прокуроры өзінің қызметі туралы тек Президент
алдында ғана есеп береді. Аудандық, облыстық прокурорлар бір жүйені құрайды
және Бас прокурорға ғана бағынады.
1. 3 Мемлекеттік органдар және бюрократия
Мемлекеттік органдардың тиімді мағынада қызметі мен функцияларын
атқаруға көп жағдайда кедергі болатын нәрсе бюрократия болып табылады.
Бюрократия сөзі француз тілінен аударылғанда кеңсе билігі деген мемлекеттік
аппараттары бюрократияны одан әрі күшейтеді, былықтардың, жауапсыздықтың
өсуіне әкеп соқтырады. Қаралған іс, берілген тапсырмаларды орындауда жеке
жауапкершіліктің мүмкіндігі шектеледі. Қазақта мұндай көріністі мақал
мағынасында Ит итті жұмсайды, ит құйрығын жұмсайды деп нақтылы дәл
суреттеген.
Төртіншіден, атқарушы органдардың өкілетті органдар алдындағы
жауапкершіліктерін күшейту керек. Мысалы, әкімдердің маслихат, Үкіметтің,
Президенттің Парламент алдында мағынаны береді. Ал, С. И. Оже-говтың Орыс
тілі сөздігіне, Кенсе үстемдігі, формальды тәртіптерді сақтау үшін іске
елемеушілік таныту, - деп аударылған. Мемлекет органдарындағы жиі-жиі
кездесетін бюрократия - біздің қоғамымызға өткен заманнан жеткен дерт.
Онымен күресу мемлекеттік органдардың және азаматтардың міндеті болып
саналады. Бюрократияны мүлдем жою мүмкін емес, оны тек шектеуге ғана
күшіміз жетеді.
Себебі, ол - мемлекеттік басқарудың ажырамас серігі. Бюрократияның
пайда болуына бірнеше себептер бар: Мемлекеттік аппараттың өсуі,
чиновниктердің көбеюі, нормативтік құқықтық кесімдердің көбеюі және олардың
бір-біріне қайшы келулері, мемлекеттік қызметкердің өзінің міндеттері мен
тапсырылған іске немқұрайы қарауы, лауазымды адамның жеке адамның
мұқтаждарына атүсті қарауы және жауапсыздығы.
Бюрократия дегеніміз мемлекетте билік, басқару жүргізу барысында
қызмет атқаратын лауазым иесінің өзінің міндеттеріне саналы түрде
немқұрайды қарауы, мейірімсіздік танытуы, немесе пайдақорлық мақсатында
берілген істі былықтырып, азаматтардың Конституциялық құқықтарына,
моральдық ахуалдарына нұқсан келтіруі. Кезінде Макс Вебер тіпті болашақта
бюрократия чиновниктерінің диктатурасына тікелей жол ашатының дәлеідеді.
Бюрократиямен күресу мемлексттік іс және асқан қайсар, жігерлікті
талап етеді. Оны жеңу үшін бүкіл халық болып күресу қажет.
Біріншіден, бюрократияға қарсы тұрудың жолы мемлекеттік
қызметкерлердің үстінен түскен шағымдарды мұқият тексеріп, қатаң шара
қолдану қажет. Лауазым иесі әр уақытта халық үшін қызмет ететінін ұмытпауы
тиіс.
Екіншіден, лауазымды тұлғалар өздерін қол астында істейтін
қызметкерлерді әр түрлі әдістерді пайдаланып қысым жасап, кудаланғандары
үшін зан алдында жауапты болулары керек. Мысалы, Францияда мемлекеттік
чиновниктің мұндай әрекеттері пара алғаннан да ауыр деп есептелініп,
қызметтен қуумен аяқталады.
Үшіншіден, мемлекеттік басқару саласындағы чиновниктер санының өсуіне
тосқауылдар қою. Чиновниктердің көбеюі, жауаптылығын күшейту — бүгінгі күн
талабы.
Бесіншіден, чиновниктердің мемлекет тарапынан жасайтын жеңілдіктерді
пайдалану құқықтарын шектеу қажет.
Алтыншыдан, білімділік пен мәдениеттілік — бюрократияға соққы беретін
ең негізгі тетіктердің бірі. Негізінде бюрократ мәдениетсіз, мейірімсіз,
надандық пен данқойлық сияқты жағымсыз мінездерді бойына сіңірген. Ұлы Абай
басқару, билік жүргізу мәселесінде аталмыш көріністерді қатаң сынға алады.
Жалпы бюрократия Абайдың нанымдауынша негізінде надандықтан,
білімсіздіктен және өркөкіректік пен менмендіктен туатын құбылыс. Мемлекет
басшысы, мемлекет қызметкерлері сыпайы, қарапайым болуға тиіс. Бұл қажеттер
жоқ болса, мемлекеттік басқару мемлекет қызметі міндетті түрде
бюрократиялық ауруға шалдығады.
Бюрократияның әсіресе сот, прокуратура, ішкі істер органдарында кең
қанат жаюы бұл органдардың халық алдында беделін түсіреді, азаматтардың
сенімсіздігін туғызады, оларға жалпы құқық бұзушылықпен күресіде
көмектесуден бастартады. Сондықтан бюрократиямен күресу бүкіл халықтык іс,
мемлекеттің халық алдындағы беделін көтеретін көрініс. Б. Майлин өзінің
Көзілдірік пьесасында бюрократияның көріністерін анық көрсете білген. Бір
ғана куәлік алуға келген ақсақалды анда бар, мынаған айт деп мәселені
шешпей әуреге салады. Осындай жағымсыз әрекеттерден сенделуге түскен
адамдарды жақтаушы мұғалім Хасен бюрократиямен бұқара халық болып күресуге
шақырады: Судьяның құдай болатын заманы бұл емес. Судья — ел
еңбекшілерінің әділ қызметкерлері, үкімет заңын бұлжытпай орындаушы болу
керек. . . Ел де надан, ел жоқтан қоркады. . . Осылардың бұзық ісін көріп
отырса да, ешқайсысы үндемейді, үндеуге бата алмайды. Әлі күнге баяғыдай
әкімді құдай көреді. Күдіреттің бәрі әкімнің қолында деп біледі. Жоқ қате,
құдірет елде, енбекшілер ұнатпаса, қолайсыз деп тапса, кандай ірі орындағы
әкімді де орнынан түсіре алады.
2 ПРЕЗИДЕНТТІК ИНСТИТУТТЫҢ МЕМЛІККЕТТІК АППАРАТТЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ
2. 1 Мемлекеттік билікті басқаруда ерекше орын алатын Президенттің
негізгі қызметі (функциясы)
Президенттің функциясы - термині Президенттің негізгі, аса маңызды
қызметінің бағытын білдіру үшін қолданылады. Құқықтық мемлекеттегі заң
шығару, атқару және сот билігі қызметінің негізгі бағыты жалпы табиғи мәнге
ие. Олардың ең басты мақсаты қоғамның үйлесімді қызметін қамтамасыз ету
болып табылады.
Президенттік институттың функцияларындағы оның мәні, қоғамдық дамудың
негізгі мәселелерін шешудегі, ең алдымен, ел тұрғындарының сан алуан
мүдделерін қанағаттандырудағы шынайы рөлінен көрінеді. Президент функциясы
оның дамуының әр түрлі кезеңдерінде мемлекет алдында тұрған негізгі
мақсаттарға, мемлекеттік басқару жүйесіне байланысты (президенттік,
жартылай президенттік және парламенттік) қойылып, осы мақсаттарды жүзеге
асырудың құралы болып табылады. Президент функциясының мазмұны әр түрлі
ішкі және сыртқы факторларға байланысты анықталады.
Мәселен, елдің экономикалық өміріндегі дағдарыстар президенттен осы
экономикалық міндеттерді шешу үшін күш-жігерді үйлестіруді талап етеді.
Қылмыстың өршуі президентті оған қарсы күресті күшейтуде, оны тудыратын
себептер мен жағдайларды табу және жоюда дер кезінде маңызды іс-қимыл
жасауға бағыттайды. Сыртқы агрессия қаупі президентті ел халқын оған
тойтарыс беруге дайындауға жұмылдырады.
Әр түрлі елдердегі президент институты функциясының ортақ сипаттары
бар: президенттің әрбір функциясының мазмұны мемлекеттік қызметтің
біртектес аспектілерінің жиынтығынан тұрады; мемлекеттік қызметтің ұқсас
тұстары олар ықпал ететін қоғамдық қатынастардың өзгешеліктері мен
сипаттарына орай бір функцияға біріктіріледі; қызметтің белгілі бір
түрлеріне арнайы белгіленген көптеген мемлекеттік органдардың (НМ, Сыртқы
істер Министрлігі, Прокуратура) функциясымен салыстырғанда президенттің
функциясы белгілі бір мемлекеттік қызметті жүзеге асырудағы жекелеген
органдардың мәнін төмендетпестен, мемлекеттік қызметтің барлық аспектісін
қамтиды; олар кешенді, жинақы сипатта болып келеді; оларда мемлекеттің күш-
қуатын ішкі және сыртқы қызметінің маңызды, шешуші бағыттарына жұмылдыру
көрініс тапқан; президенттің функциясын оларды жүзеге асырудың нысандарымен
және әдістерімен теңестіруге болмайды: президенттің нақты функциясы
мемлекеттік қызметтің осы бағытымен тығыз байланысты мемлекеттік билікті
жүргізудің мазмұны, нысаны мен әдістерінің бірлігі болып табылады.
Қазіргі замандағы президенттің барлық мемлекеттік қызметі негізгі
мақсатқа: адам игілігіне, оның адамгершілік және материалдық жағдайының
жақсаруына, құқықтық және әлеуметтік қорғалуына шоғырландырылуы қажет.
Президент — жоғарғы сақтаушы және жеке тұлғалардың заңды мүдделерін
қорғаушы болуға тиіс. Жеке тұлғалар арқылы Президент қоғамның ілгері
басуына ықпал етіп, оны жетілдіреді және қоғамдық қатынастар жүйесін байыта
түседі.
Кез-келген қазіргі заман қоғамының өмірі негізгі екі аспектіде: елдің
ішкі және сыртқы аренасында өтеді. Сондықтан, президент қызметінің барлық
негізгі бағыттары да қоғамдық өмір айналымына қарай ішкі және сыртқы деп
бөлінеді.
Президент функциясының іс-қимылы ұзақтығына қарай тұрақты және уақытша
(төтенше) болып бөлінеді.
Президент тұрақты функциясын қызметінің барлық кезеңінде жүзеге
асырады. Уақытша функциялары төтенше сипаттағы нақты мақсаттар
орындалғаннан кейін тоқтатылады. Президенттің қызметін жеке-дара (премьер-
министр мен министрліктер тарапынан контрассигнацияны талап етпейтін) және
алқалы (президент тиісті контрассигнациядан кейін жүзеге асыратын) деп
бөлуге болады.
Президенттің ішкі функциясы - ел президентінің қоғамның ішкі өмірін
басқарудағы қызметінің негізгі бағыттары.
Оларды саралауды мемлекет қызметінің айналымына қарап жүргізген жөн.
Олар экономикалық және әлеуметтік функция, сондай-ақ қаржы бақылау, құқық
тәртібін қорғау мен экологиялық деп бөлінеді.
1) Экономикалық функция - президенттің ел экономикасын неғұрлым
оңтайлы тәртіпте дамытудың стратегиялық бағыттарын жасауы мен үйлестіруінен
көрінеді [4, 204-221].
Нарықтық тауарлы қатынас кезінде өмір сүрген құқықтық мемлекетте
экономиканы мемлекеттік реттеу негізінен әкімшілік емес, экономикалық
жолмен жүргізіледі. Қазіргі заманғы құқықтық мемлекетте президенттің
экономикалық қызметі мына бағыттардан көрінеді:
• Президент қоғамның экономикалық өміріне тұтас ықпал жасайды, ол
мемлекеттік бюджетті қалыптастыруды және оның орындалуын бақылайды;
• Ел көлемінде экономикалық даму бағдарламасын үйлестіреді,
өнеркәсіптік және ғылыми зерттеулер бағдарламасын қаржыландырады;
• Материалдық игіліктерді өндірушілерге өндірісті ынталандыру үшін
субсидия береді.
Экономикалық процестерді мемлекеттік реттеуге мемлекеттік биліктің
жоғарғы және жергілікті органдары, сондай-ақ мамандандырылғын мекемелер
қатысады. АҚШ-та мұндай органдарға әкімшілік-бюджеттік бюро, экономикалық
кеңесшілер кеңесі, еңбек қатынастары ұлттық басқармасы жатады. Федералдық
резервтік жүйе және басқалар ел президенті аппаратына кіреді [5, 71-106 ].
АҚШ президенті жанындағы атқарушы аппаратты құрайтын бұл ведомстволар
оның өкілеттігіне жататын мәселелер бойынша әртүрлі ұсыныстар жасап
отырады. АҚШ конгресіне түрлі хабарламалар (экономика, бюджет туралы) жасау
құқығын пайдалана отырып, президент өз жолдауларында ел экономикасына игі
әсер ететін нақты заң ұсыныстары мен заң жобаларын қалыптастырады.
Франция президентінің — елдің атқарушы билігінің жоғарғы басшысының
экономикалық функциялары бұдан да кең: ол премьер-министр мен үкімет
мүшелерін тағайындайды; мемлекеттің экономикалық және қаржы саясатына,
бюджетті жоспарлау мен дайындауға жетекшілік етеді; экономика және қаржы
министрліктерінің қызметін бақылайды; Елисей сарайы аппаратын пайдалана
отырып, халықаралақ қатынастарда, өнеркәсіпте, зерттеу қызметтерінде, ауыл
шаруашылығы, көлік, сауда мен қолөнер, экономикалық жағдаят, бұқаралық
қаржы мен несие, мемлекеттік қызметті жоспарлау салаларындағы Францияның
саясатын жасайды [3, 216-217 ].
Финляндия, Швейцария, Үнді, Мексика және Египет президенттерінің
экономикадағы өкілеттіктері жеткілікті деңгейде кең.
2) Президенттің әлеуметтік функциясы - жеке тұлғаның әлеуметтік
қорғалуын, ел экономикасына қосқан үлесіне қарамастан мемлекеттің барлық
азаматтарының өмір сүріне қалыпты жағдай туғызуды қамтамасыз етуге
бағытталған.
Президент қызметінің бұл бағыты біріншіден, еңбек үлесіне қарамастан,
әртүрлі объективті себептерге байланысты толық көлемде еңбек ете алмайтын
адамдардың (зейнеткерлер, балалар мен жұмыссыздар) лайықты өмір сүру
деңгейін қамтамасыз ету мақсатында әлеуметтік игіліктерді бөлуге жағдай
жасау болып табылады; екіншіден, президент денсаулық сақтауға, ағартуға,
қоғамның мұқтаж болып отырған мүшелеріне арзан мемлекеттік үй құрылысын
салуға қажетті қаржы бөлуді құптап отырады. Мемлекеттің барлық азаматтары
толық көлемде пайдалануға тиісті әлеуметтік құқықтарды жүзеге асыру осылай
қамтамасыз етіледі. Мұндай жағдайда құқықтық мемлекеттегі президент
экономикалық жағдайы төмендерге ерекше көңіл боле отырып, ел азаматтарының
шынайы әлеуметтік қорғалуының кепілі болып табылады. Президенттің аталмыш
функциясы мемлекеттің экономикалық мүмкіндіктеріне тікелей байланысты,
себебі, тек экономикасы және нарықтық қатынастары дамыған елде ғана
президент толық көлемде өз азаматтарының әлеуметтік қорғалуының кепілі бола
алады.
Францияда "резервтегі салалар" деп аталатын президент қызметі
кездеседі, олар: әлеуметтік мәселелер, әлеуметтік сақтандыру, радио және
теледидар қызметі, ол Академияның жанашыры, академиктерге кандидаттарды
сайлауды бекітеді. Бұл мәселелерді президент жеке-дара немесе өзіне жақын
қызметкерлерімен бірге шешеді. Республика президенті денсаулық сақтауға,
әйелдердің жағдайына, мәдениет, табиғатты сақтау, туризм, кенттену, тұрғын
үй, сәулет және көгеріштендіру мәселелеріне үлкен назар аударады. Бұл
мәселелер көбіне Елисей сарайы аппаратына, яғни, өзінің жақын
қызметкерлеріне сүйеніп шешіледі, олар әкімшіліктің қызметіне бақылау
жасап, аталған мәселелер жөнінде президентті толық хабардар етіп отырады,
қажет болса, мүдделі мәселелер бойынша ел басының шешімдерін дайындайды.
Аталмыш функциялар әлемнің басқа елдерінің президенттері үшін де маңызды
болып табылады.
Австрия президенті, мәселен, кәсіби атақ беріп, айырықша жеңілдіктер,
зейнетке қосымша белгілей алады. Мальта Республикасының президенті
республика азаматтарының әлеуметтік қорғалуына нұқсан келтірген ел
парламентінің шешімдеріне вето құқығын пайдалана отырып, мальталықтардың
әлеуметтік қорғалуының кепілі болып табылады. Конституция бойынша
Португалия президенті елдегі демократиялық институттардың кепілі саналады.
Өз функциясын ол президент жанындағы тұрақты жоғарғы кеңесші орган —
мемлекеттік кеңеске сүйеніп жүзеге асырады. Әлеуметтік функцияларды жүзеге
асыруда аталған мәселелер бойынша көптеген заң актілерін қабылдайтын АҚШ
президенті кең өкілеттіліктерге ие, бұл актілер өзінің маңызы жағынан
Конгресс шығаратын заңдарға тең [6, 12-14, 126-127].
3) Қаржылық бақылау функциясы - бір бөлігі жалпы мемлекеттік
қажеттілікті өтеу үшін мемлекеттік бюджетке салық ретінде жіберілетін
өндірушілер табысының есебі болып табылады. Президент салықты жұмсауға
бақылау жасайды.
АҚШ-та арнайы қаржылық бақылау органы ретінде президент тағайындайтын,
бас тексеруші басқаратын Бас есеп беру басқармасы жұмыс істейді. Францияда
барлық мемлекеттік органдардың қаржы тәртібін сақтауына президент алдында
есеп беретін Есеп палатасы бақылау жасайды. Индия, Финляндия, Сирия,
Турцияның президенттері қаржылық бақылауды жүзеге асырады.
4) Құқық қорғау функциясы - президенттің бұл қызметі мемлекет заңдарын
дәл және толық жүзеге асыруды қамтамасыз етуге, қоғамның, мемлекет пен жеке
тұлғаның мүддесін қорғауға бағытталған. Ең алдымен, жеке адамның,
азаматтың, тәуелсіз тұлға ретінде қоғам мүшесінің, сондай-ақ мемлекеттің
өзі мен оның түрлі құрылымдары мемлекеттің құқық қорғау қызметінің өзегі
болып табылады.
Құқық бұзушылықпен күрес президенттік институттың құқық қорғау
қызметінің маңызды, бірақ еқ басты бөлігі емес. Президенттік институт
арнайы органдардың (сот, прокуратура, арнайы әскери құрылымдар, полиция т.
б.) көмегімен мемлекетте құқықтық нормаларға толық сәйкес келетін тәртіп
орнатуға тиіс. Елде тұрақты құқық тәртібін сақтау — президенттің, барлық
мемлекеттік органдардың ең маңызды функцияларының бірі.
Осы функциялар Франция Конституциясында [7, 324-326] кеңінен
бекітілген, оған сәйкес республика президенті жоғарғы арбитр, бұқаралық
биліктің қалыпты қызмет атқаруының кепілі болып табылады (5-бап),
Конституцияның сақталуын бақылайды (5-бап), елде құқық тәртібін сақтаудың
арнайы шараларын қолдануға құқылы (6-бап), рақымшылық құқығын (17-бап)
жүзеге асырады.
Бұл салада АҚШ президенті де кең өкілеттіліктерге ие, ол әрі үкімет
Кабинетінің басшысы болып саналады. Кабинетке елдегі құқық тәртібін
сақтауға жауап беретін негізгі құрылымдардың министрлері де кіреді.
Олардың бәрін президент өзі іріктеп, тағайындайды. Мемлекетте
заңдылықтың сақталуында АҚШ президенті жанындағы атқарушы аппаратқа кіретін
Ұлттық қауіпсіздік кеңесі де үлкен роль атқарады. Бұдан бөлек, АҚШ
президенті федералдық атторнейлік қызмет басшысын, мемлекеттің құқық қорғау
органдары жүйесіндегі маңызды буын болып саналатын және мемлекет атынан
қылмыстық іс қозғау, заң бұзушылықты тергеу, сотта айыптауды қолдау және
құқық бұзушыларды қылмыстық жауапкершілікке тарту өкілдігі берілген - бас
атторнейді тағайындайды. Айырықша жағдайларда АҚШ президенті мемлекетте
құқық тәртібін сақтау үшін елге төтенше жағдай еңгізуге құқылы. Корея
Республикасы, Боливия, Мексика, Алжир, Конго және Филиппин президенттері де
осындай функцияларға ие.
5) Экологиялық функция - қазіргі кезде президент қызметінің маңызды
бір бөлігі болып табылады, себебі адамзаттың, мемлекеттіліктің өмір сүруі
экология жағдайына тікелей байланысты. Бұл бағыттағы президент қызметі
табиғат қорғау заңдарын жетілдіруге шоғырланған.
Осы қызмет салдарынан көптеген елдерде қазіргі кезде табиғатты қорғау
туралы ұлттық бағдарламалар жасалып, жұмыстар атқарылуда. АҚШ-та мәселен,
қоршаған ортаны қорғау саласындағы ұлттық саясат туралы заң қабылданған,
ауаның, су қоймалары мен жердің өндірістік және тұрмыстық қалдықтармен
ластануын болдырмау жөнінде ұзақ мерзімге арналған бағдарламалар
жасалынған. Қоршаған ортаны адамдар қызметінің жағымсыз әсерінен қорғаудың
нақты алдын-алу шаралары қарастырылған. АҚШ президенті жанында кеңесші
орган ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КСРО – Кеңес социалистік республикалар одағы
АҚШ – Америка құрама штаттары
БИМҰ – Бүкілдүниежүзілік интеллектуалдық меншікті қорғау ұйымы
БСҰ –Бүкіләлемдік сауда ұйымы
БҰҰ – Біріккен ұлттар ұйымы
ТМД – Тәуелсіздік мемлекеттік достастығы
ГФР – Глобальный формирующий рынок
РСФСР – Российская советская федеративная социалистическая республика
РК – Республика Казахстан
ҚР – Қазақстан Республикасы
МАЗМҰНЫ
Қысқартулар және арнайы терминдер
КІРІСПЕ 6
1 МЕМЛЕКЕТТІК АППАРАТТЫҢ ТҮСІНІГІ 11
1. 1 Мемлекет аппаратының ұғымы 11
1. 2 Мемлекет аппаратының қағидалары және жүйесі 13
1. 3 Мемлекеттік органдар және бюрократия 17
2 ПРЕЗИДЕНТТІК ИНСТИТУТТЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК
АППАРАТТЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ 19
2. 1 Мемлекеттік билікті басқаруда ерекше орын алатын
Президенттің негізгі қызметі (функциясы) 19
2. 2 Президенттік сайлаулар жүйесі 34
2. 3 Қазақстан Республикасы Президенті
өкілеттіктерінің ерекшеліктер 42
3 Мемлекеттік ќызметті жетілдіру механизмі
3. 1 Мемлекеттік ќызметті єкімшілік реформалау принциптері 66
3. 2 Ќазаќстан Республикасындаѓы жергілікті µзін-µзін басќару
73
ҚОРЫТЫНДЫ 80
қолдаНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 86
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстанның құқықтық мемлекет құру
идеалы мен азаматтық қоғамды орнатуға ұмтылу ынтасының іске асуы,
мемлекеттік басқару нысанының соған сәйкес түрленуімен, сомдалуымен және
басқару жүйесінің тиімділігімен тығыз байланысты.
Мемлекеттік аппараттың түсінігі және мемлекеттік басқару нысаны
объективті түрде кез келген елдің әлеуметтік және саяси өмірінің негізі,
оның өзегінің көрінісі ретінде саналады. Мемлекеттік басқару нысаны ретінде
Қазақстанға президенттік институтты еңгізу посттотолитарлық уақыт пен
өтпелі кезеңнің талабына сай келіп, қиыншылықтан шығудың дұрыс жолы болды.
Сонымен қатар, басқару нысанынан елдін, тарихи —ұлттық ерекшелігі,
қоғамның саяси-мәдени дәстүрі, халық менталитетінің белгілері орын алуы
керек. Тек осы жағдайда ғана оның барлық қолайлы, жағымды сипаттары
толығымен айқындалып, нәтижесінде мемлекеттік билікті толықтай тиімді
қамтамасыз етеді. Керісінше, ұлтқа жат идеялар мен саяси институттарды
күштеп будандастыру қоғамдық қатынастарды шиеленістіруге, қоғамды
түсініксіз мемлекеттік нысанның көлеңкесінде қалдырып, тоқырауға әкеліп
тірейді.
Екі ғасырдан астам өмір сүрген Америка континентінде пайда болған
президенттік институт бірте-бірте жаңа кеңістікті жаулап алды. Дегенмен,
бір континенттен екінші континентке, бір елден екінші елге, бір тарихи
кезеңнен келесісіне өтуде ол неше түрлі өзгеріске ұшырады, яғни,
демократияның өзіндік ұғымын бейнелейтін, қоғамдағы тұлғалық рөлі мен орнын
білдіретін жаңа ерекшеліктер мен сипаттарға ие болды.
Тарихи тұрғыдан аз уақыт өмір сүруіне қарамастан, Қазақстандағы осы
институттың билік идеясы өзінің қозғалысын ашып, маңызды өзгерістерге төтеп
берді. Оған негіз болған Қазақстанның бірінші Президентінің ұстанған ұлт
пен мемлекеттің эволюциялық жолмен даму саясаты. Ол үшін 1995 жылғы
Конституция ережелерін 1993 жылғы Қазақстандық Конституциямен салыстырудың
өзі жеткілікті. [1, с 159]
Бұл қозғалыстан президенттік биліктің күшейіп, заң қабылдау процестері
үкімет тиімділігінің жетілдірілгенін, екі палаталық Парламенттің үкіметті
тікелей бақылау ауқымының төмендегенін аңғаруға болады.
Бүгінгі күнгі өзгерістер және келешекте орын алар оң өзгерістер
тұрғысынан Қазақстандық президенттік басқару жүйесінің тәжірибесін, оның
өкілдік ерекшеліктерін зерттеу және алып отырған орнына жан-жақты терең
баға беру кезекте тұрған өте қажет мәселе.
Академик Н. А. Сахаровтың "Жалпы айтқанда, президенттік институтты
талдауға байланысты мәселе келешекте кеңінен және әр алуан және жан-жақты
анық зерттеуді қажет етеді" деген пікірі көңілге қонатындай. [2, c. l73]
Қазіргі кезде қалыптасқан мемлекеттік аппарат оның органдары
президенттік институт мемлекеттік құрылыс аумағындағы әлемдік өркениеттің
қол жеткен озық тәжірибесінің жиынтығы екендігін есепке алмауға болмайды.
Отандық ғылым үшін әр түрлі елдердегі президенттің өзіндік құбылыстарын
тарихи тұрғыда зерттеу олардың өкілеттіктерінің жалпы және арнайы
ерекшеліктерін айқындайтын себептерін анықтауда ерекше маңызды.
Тарихи тәжірибенің зердесінде қоғам мүдделеріне жауап бере алмайтын
президенттік институттың конституциялық құқықтық реттелуі оқта-текте заңды
сыйламау, билікті теріс пайдалану, лауазымды адамдар мен азаматтардың
жауапсыздығы және заңға үстірт қана құлықтылық таныту, жемқорлық сияқты
әлеуметтік кемшіліктер түрінде көрініс тапқан фактілері тіркелгені хақ.
Мемлекеттік аппараттың және Президенттік институттың қызмет
тәжірибесін және оның конституциялық құқықтық реттеуін жетілдіруді
мемлекеттік басқарудың қандай да бір түрінің құрылымы мен тиімділігін
конструктивті- сыни қабылдаудан тыс және әлемдік тәжірибені қорытпай жүзеге
асыруға болмайды.
Мемлекеттік аппараттың және Президенттік институттың пайда болуы мен
өкілеттіктерінің дамуының тарихи- құқықтық аспектілерін қарастыру өтпелі
экономика және заңнамаларды жетілдіруге қажетті күш жұмсау және мемлекетте
билікті бөлу механизмін реттеу жағдайында біздің қоғамды демократиялық
қайта құрудың жолдары мен тәсілдерін, мүмкіндіктерін ой елегінен өткізуге
ықпал етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мемлекеттік аппараттың және мемлекеттік
басқарудың жаңа нысаны ретінде президенттік республиканың тарихы мен
теориясы, өкілеттіктері ерекшеліктерінің қалыптасуының себеп-салдары
мәселелерін өз бетінше кешенді зерттеу, -осының негізінде мемлекеттік
құрылыс пен қазақстандық юриспруденция айналымында қолданылатын ұйымдық-
құқықтық, заң шығармашылық және басқа да мәндегі ұсыныстар мен ғылыми-
практикалық кепілдемелер жасау болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Мемлекеттік аппараттың және Президенттік билікті құру мәселесі әртүрлі
мемлекеттердің әр қилы тарихи кезеңдерінде конституциялық жобаларды
дайындау мен талқылау кезінде өткір туындап, заң арқылы монархтың,
көсемнің, диктатордың жеке билігін шектеу идеяларымен айқындалатын. Бұл
идеялар XX ғасырдың басында М. М. Сперанский мен Н. И. Муравьевтің Ресейге
арналған, М. Дулатов пен А. Бөкейхановтың Алаш Қазақ автономиясына арналған
конституциялық жобаларында өскін алып, басқа да "ұлттық шеткері аймақтың"
көрнекті қоғамдық-саяси қайраткерлерінің еңбектерінде қарастырылған.
КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумы — дәстүрлі түрде елдің ұжымдық
президенті деп саналатын, бұның өзі заңдарды түзеуге және оны КСРО Жоғарғы
Кеңесі Президиумының Жарлықтарымен алмастыру тәжірибесімен ақтауға
мүмкіндік беріп келген. Президенттік республиканы мемлекеттік басқару
нысаны ретінде қабылдамау буржуазиялық деп танылған және ол социалистік
мемлекеттің алқалық- жауапсыз партия органдарымен сыйыспайды деп саналатын
сол кездердегі құқықтық мемлекет концепциясына және билікті бөлу теориясына
сыни көзқарасқа байланысты пай да болды.
Алайда, 70-ші жылдары шет мемлекеттердегі президенттік институттарға
терең талдау жасаған жұмыстар дүниеге келді. Сол кезеңдегі жұмыстардың
авторлары арасынан А. А. Мишинді, И. П. Ильинскийді, С. А. Егоровты, М. А.
Крутоголовты, Ю. К. Абрамовты атауға болады.
80-ші жылдардың екінші жартысында "социалистік" деген атаумен құқықтық
мемлекет идеясы, билікті болу теориясы саяси және мемлекеттік құжаттарда
танылып, С. С Алексеев, Г. В. Атаманчук, Г. В. Барабашев, А. П. Бутенко, В.
Е. Гулиев, Н. Н. Деев, И. П. Ильинский, Д. А. Керимов, В. Н. Кудрявцева, Б.
П. Курашвили, Г. В. Мальцев, B. C. Нерсесянец, Н. В. Черноголовкин, В. А.
Четвернин сынды құқық және тарих, мемлекеттік жүргізу және басқару
теоретиктерінің еңбектерінде көрініс таба бастады.
Қазақстанда 80-ші жылдардың аяғы мен 90-шы жылдардың басында құқықтық
ғылыми ой президенттік республика идеясы және билікті болу теориясына қайта
оралады. КСРО тарағаннан кейінгі саяси жағдайды таңдауда республикаға
қолайлы басқарудың практикалық нысаны іздестіріледі. Парламенттік
республикаға, сондай —ақ "қуатты атқарушы тіке билік" құру мақсатында ел
басына үкімет басшысының қызметін қоса беру арқылы мемлекеттік басқарудың
президенттік түріне баса назар аударылады.
Бұл модель тәуелсіз Қазақстанның 1993 жылғы Конституциясында
бекітілген. С. З. Зимановтың, С. С. Сартаевтың, Г. С. Сапарғалиевтың, Н. А.
Шайкеновтың, А. К. Котовтың және В. А. Малиновскийдің еңбектерінде өз
көрінісін тапқан осы маңызды мәселелер бойынша идеялар сол кездегі
қазақстандық құқықтанушылар мен мемлекеттанушылардың жарқын да өткір де
маңызды идеялары болып табылды.
Мемлекеттік аппараттың және мемлекетті басқарудың нысаны ретінде
президенттік республиканың түбегейлі өзгеше моделін қалыптастырған 1995
жылғы Конституцияның жасалуы мен қабылдануы Қазақстан Республикасындағы
басқару құрылымы мәселелерін зерттеуге өзгеше қарқын берді. Алайда, біздің
көзқарасымыз бойынша Қазақстанда президенттік қызметке тағайындаудың, оның
өкілеттіктерінің қалыптасуының теориялык және тарихи алғы шарттары,
республикадағы қазіргі заманғы президенттік институттың ауысуының себептері
мен кезеңдері және келешегі әлі де болса толық зерттелмеген.
Заң қабылдаушы және атқарушы биліктің жоғарғы органдарының өзара іс-
қимыл жүйесінде болып жатқан саяси-тарихи процестердің дамуы, олардың
Елбасымен өзара қарым-қатынасы, президенттің осы қарым-қатынасты
үйлестіруі, президенттің мемлекет басшысы және мемлекеттегі жоғары
лауазымды тұлға ретіндегі конституциялық ролінің басқа да мәселелері терең
талдау жасауды және ой елегінен өлшеуді қажет етеді.
Сонымен, мемлекеттік басқарудың жаңа, неғұрлым алдыңғы қатарлы нысаны
ретінде мемлекеттік аппараттың және президенттік республиканың пайда болу
және даму тарихын зерттеу маңыздылығы елімізде оның қазақстандық
мемлекеттіліктің қалыптасу процестерімен өзара қарым-қатынасының теориялық
жағынан өңделуінің жеткіліксіздігі осы дипломдық жұмыстың тақырыбын
таңдауға себеп болды.
Автор белгіленген мақсаттан туындайтын мына төмендегідей міндеттер
қояды:
- мемлекеттік дамудың әлемдік тәжірибесі жинақтаған материалдарды қорыту
және зерттеу, жаңа өзекті проблемаларды жарыққа шығару және
зерттелінетін тақырыптың теориялық өндеу деңгейі мен дәрежесін ашу
негізінде олардың ғылыми шешім табуының жолдарын анықтау;
- "Мемлекеттік аппараттың", "мемлекеттік басқару нысаны", "мемлекеттік
басқарудың түрлері мен типтері", "президенттік институт",
"президенттің өкілеттігі" ұғымын сипаттайтын анықтамаларды талдау және
мазмұнын ашу;
- Мемлекеттік аппараттың және президенттік басқару нысанының пайда
болуы, өкілеттік ерекшеліктерінің қалыптасуы және дамуының тарихи-
құқықтық аспектілеріне талдау жасау;
- Мемлекеттік аппараттың және президенттік институттың мемлекеттік-
құқықтық мәртебесінің алуан түрлі үлғісінің қызметтік мазмұның
анықтау;
- Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасу кезеңін
негіздеу;
- президенттік республиканың қазақстандық үлгісінің конституциялық -
құқықтық ерекшелігін көрсету;
Зерттеу объектісі мемлекеттік аппараттың және президенттік
республиканың пайда болуының генетикалық негізі ретіндегі мемлекеттік
басқару нысаны дамуының тарихи - құқықтық тәжірибесі болып табылады.
Зерттеу пәні Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік аппараттың
түсінігі және мемлекеттік басқарудың нысаны ретінде президенттік
республиканың дамуы мен президент өкілеттіктерінің конституциялық -
құқықтық ерекшелігін көрсетуге арналған.
Дипломдық жұмыста әртүрлі ғылыми бағыттар мен мектептерге жататын
отандық және шетелдік ғалым-мемлекет танушылардың, құқықтану, тарих,
философия, мәдениеттану, саясаттану, басқару теориясы, психология және
басқа да салалар бойынша ірі мамандардың еңбектері қорытылып, талданады.
Соның ішінде, ең алдымен, қазақстандық ғалымдар: С. З. Зимановтың, М. Т.
Баймахановтың, С. С. Сартаевтың, Г. С. Сапарғалиевтің, С. Н. Сәбікеновтың,
В. А. Кимнің, А. К. Котовтың, В. А. Малиновскийдің, Ж. Жүнісованың, С. Ф.
Ударцеваның, А. Майлыбаевтың, М. Б. Қасымбековтің, Р. Т. Окушеваның, А. Х.
Бижановтың, Н. А. Шайкеновтың, алыс және жақын шетелдік авторлар: М.
Амеллердің, В. Е. Гулиевтің, Н. Ф. Бабанцевтің, В. П. Прокопьевтің, Д. Л.
Златопольскийдің, Я. М. Бельсонның, Д. Е. Ливанцевтің, А. В. Зиновьевтің
және басқалардың еңбектері бар.
Еңбектің теориялық негізін күрделі демократиялық процестерге және
қазақстандық мемлекеттіліктің қалыптасуына, қоғамның саяси өміріне,
құқыққа, конституциялыққа, басқарудың әртүрлі нысанының дамуына қатысты
отандық және шетелдік мерзімді баспасөзде жарияланған көптеген материалдар
толықтырған.
Қоғамның саяси-құқықтық болмысын адам мен азаматтың жеке өмірінің
құндылығына айырықша назар аударылатын ізгіліктіліктіктің жалпыәлемдік
бағытына сай даму талаптарына сәйкес болғандықтан оның кұкығы мен
бостандығы қазіргі таңдағы кез-келген конституцияның негзін қалауда. Бұл
қағида Қазақстан Республикасы Конституциясының да негізін құрайды. Осы
орайда Қазақстан Конституциясы президенттік институтты жеке адамның құқығы
мен бостандығының кепілі ретінде белгілейді.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы проблеманың маңыздылығымен де, сондай-ақ, осы
мәселені көтерудің тарихи мәнділігімен және өңдеу дәрежесін есепке ала
отырып, оны зерттеуді кешенді түрде жүргізумен анықталады. Қазіргі заманғы
мемлекеттердегі президенттік басқару нысанының пайда болуының және
Президент өкілеттіктерінің ерекшеленіп қалыптасуы мен дамуының тарихи-
құқықтық аспектілерін зерттеу де әртүрлі пәндердің методологиялық
мүмкіндіктерің оның сындарлы элементтерін президенттік институттың
қазақстандық үлгісін талдауға еңгізу арқылы интеграциялауға ұмтылысы жүзеге
асырылған.
Зерттеудің теориялық маңызы ондағы тұжырымдалған ережелер мен
қорытындылар тарихи-құқықтық ғылымның, мемлекет және құқық теориясының,
сондай-ақ, мемлекеттік басқару нысаны ретіндегі президенттік республиканы
және президенттік институт мәртебесін зерттеуге арналған конституциялық
құқықтың тиісті бөлімдерін дамытып, толықтыра түседі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімнен, үш бөлімнен тұрады:
Бірінші бөліп мынадай бөлімшелерден тұрады: Мемлекет аппаратының
ұғымы,
мемлекет аппаратының қағидалары және жүйесі, мемлекеттік органдар және
бюрократия
Екінші бөлім келесі бөлімшелерден тұрады: Мемлекеттік билікті
басқаруда ерекше орын алатын, Президенттің негізгі қызметі (функциясы),
Президенттік сайлаулар жүйесі, Қазақстан Республикасы Президенті
өкілеттіктерінің ерекшеліктер.
Үшінші бөлім мемлекеттік ќызметті жетілдіру механизмін қарастырады
және келесі бөлімшелерден тұрады: Мемлекеттік ќызметті єкімшілік реформалау
принциптері, Ќазаќстан Республикасындаѓы жергілікті µзін-µзін басќару.
1 MEMЛEKETTIK АППАРАТТЫҢ ТҮСІНІГІ
1. 1 Мемлекет аппаратының ұғымы
Мемлекет пайда болғаннан кейін саяси билік жүргізу қажеттігі
туындайды. Осыған байланысты қоғамда басқару, билік жүргізу арнайы
мамандандырылған адамдардың топтарын қалыптастырады, олардың атқаратын
қызметтері айқындалып, салаларға бөлінеді, кәсіби дәрежеге көтеріледі.
Мемлекеттік билікті ұйымдастыру, халықты басқару үлкен өнер. Осыған
байланысты қоғамда мемлекеттің арнайы тетіктері қалыптасады. Тетіктердің
көлемі, құрылымы, таптық сипаттары, атқаратыы қызметтері мемлекеттің тарихи
типтеріне байланысты болып ұйымдастырылады.
Мемлекеттің тетіктері (аппараты) дегеніміз билік жүргізу және
мемлекеттің міндеттерін, функцияларын іс жүзіне асыру үшін кәсіби дайындық
негізінде құрылған органдардың жүйесі.
Мемлекеттің құрамдас бөлігін мемлекеттік органдар құрайды. Мемлекеттік
органдар дегеніміз мемлекет механизнің құрамдас бөлігі ретінде құқықтық
негізде басқару, билік жүргізу мақсатында құрылған жүйе.
Мемлекеттік органдардың өзіне тән ерекшеліктері болады.
1. Мемлекеттік орган өмір қажеттілігіне байланысты, құқықтық негізде
арнайы функцияларды атқару үшін құрылады.
2. Мемлекеттің басқа органдармен тығыз байланыста қызметін іс жүзіне
асырады.
3. Билік жүргізу барысында күш қолдануға құзыры бар.
4. Мемлекеттік орган - мемлекеттің функцияларын, саясатын іске
асыратын мекеме.
5. Мемлекеттік орган арнайы дайындықтан өткен, қолдарында билік
жүргізу құқы бар арнайы адамдардың тобы.
6. Құрылған органдар заңдылық негізінде қызмет атқарады.
7. Мемлекеттік орган материалдық база және қаржымен қамтамасыз
етіледі.
Президентінің Қазақстан-2030. Жолдауында мемлекеттік аппаратты
жақсарту және оның тиімділігін арттырудың жеті принииптері белгіленген:
1. Неғұрлым маңызды бірнеше функцияларды ғана орындауға жұмылған ықшам
әрі кәсіпқой Үкімет.
2. Стратегиялар негізіндегі іс-қимыл бағдарламалары бойынша
атқарылатын жұмыс.
3. Нақтылы жолға қойылған ведомствоаралык үйлестіру.
4. Министрлердің өкілеттіктері мен жауапкершіліктерін, олардың
есептілігін және олардың қызметіне стратегиялық бақылауды арттыру.
5. Министрліктердің ішінде, орталықтан аймақтарға және мемлекеттен
жекеше секторға қарай орталыққа тәуелділікті жою.
6. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы батыл да ымырасыз күрес.
7. Кадрларды жалдау, даярлау және жоғарылату жүйелерін жақсарту.
Жалпы мемлекет және құқық теориясында қағида деген зерттеу объектіні
сипаттайтын негізгі идеялардын жиынтығы. Мемлекеттік органдардың өзіне тән
қағидалары бар. Қағидалар арқылы мемлекеттік органдардың қызметінің
функцияларының мәні айқындалады, демократиялық нышандардың сипаттары
көрініс береді.
Мемлекеттік органдардың мынандай қағидалары бар:
1. Демократизм. Бұқара халықтың билік жүргізуге тартылуы және олардың
мемлекеттік органдарды құруға тікелей қатысуы Қазақстан Республикасының
Конституциясының 3-бабында Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы —
халық. Халық билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау
арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік
органдарға береді, - деп атап көрсетілген. Мемлекеттік органдар халықтың
мүдделеріне сай, міндеттерін атқарулары тиісті. Халық мемлекеттік
органдардың қызметтері мен атқаратын функцияларын өкілетті және тікелей
демократияның тетіктері арқылы бақылай алады.
2. Ұлттардың тең құқылығы. Мемлекеттік органдарды қалып-тастыруды және
олардың құрамында барлық халықтардын қызмет істеуіне тең құқыққа ие болуы.
Қазақстанда бұл қағида ешқандай шектеусіз, адамның кәсіби қабілетіне қарай
жүзеге асырылуда. Қазақстан Республикасының Конституциясының 14-бабында тең
құқықтық идеясы мынандай мағанада өзінің шешімін тапты: Тегіне,
әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына,
тіліне, дінге көз-қарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты, немесе
кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Сонымен қатар ұлттар теңділігіне қол сұғушылар қылмыстық жауапқа
тартылатыны мемлекеттің тен құқықтылықты тиімді қамтамасыз ететіндігінін
айқын көрінісі. [2, 36]
3. Адам және азамат құқықтарының тиімді қорғалуын мемлекеттік
органдардың, лауазымды адамдардың қамтамасыз етуі. Қазақстан Республикасы
халықаралық құқықтың негізгі қағидаларын мойындай отырып, адам құқын
қорғауды ең басты құндылықтар қатарына көтерді және конституцияда
мемлекеттеріміздін ең қымбат қазынасы — адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары деп жариялануы соның нақтылы айғагы ретінде қабылданады.
Кеңес дәуірі кезінде адам құқы аяққа тапталынды. Адам мемлекетке тең
құқықтығы партнері емес, керісінше мемлекеттің бөлшегі, тетігі, қажет
болған жағдайда меншігі ретінде танылды. Заңсыз ұстау, қамау, үкімсіз
репрессияларға жол беру, адам және азамат құқықтарын басып-жаншу
мемлекеттік органдардың негізгі саясаты болды. Кеңес мелекетінің зорлық-
зомбылықпен адам құқын аяққа тап-тап, сотсыз, тергеусіз қырып-жоюға
бағытталған саясаты туралы К. Сорокин былай деп жазды: Мұсылмандардан
бәрін тартып алуда және тек қана тартып алып қоймайды, сонымен қатар оларды
өлтіріп жатыр. Біздің солдаттарымыз қорғаудың орнына тонау мен өлім
әкелуде. . . халық террорланған және қашуда. . . Мүмкін әлдекім мұны істеп
отырған партия емес, Қызыл Армияның зорлық жасауы деп қарсылық білдіруі
мүмкін. Бірақ, партия басында тұр. . . партиялық жолдастар жағдайдың
жақсаруына ешқандай шара қолданбайды. Мұсылмандарды қинауда, өлтіруде. . .
Әйелдер мен балалар тандаусыз жапа шегуде. . .
Тек қорлықты көрген олар бізге қандай достыө көзқараспен қараулары
тиіс? Біз оларды өзіміз ұлтшыл жасап отырмыз.
Кеңес мемлекеті органдарының озбырлық, зорлық-зомбылық, күш қолдану
саясаты коммунистік идеологияны жаппай мойындату үшін жасалынады. Террор
мен репрессияның алғашқы көсемдерінің бірі Ф. Э. Дзержинский: Әрбір
зиялыға іс болу керек. - деп жазды. Құқықтық мемлекет құруға бет алған
Қазақстан Республикасы адам құқын қорғаудың кепілдігін өз мойына алып отыр.
4. Мемлекеттік билікті болу. Мемлекеттік органдар билік жүргізуде
бассыздық пен арсыздықка жол бермеу үшін билік заң шығару. Атқарушы және
сот билігі болып бөлінеді. Олар бір бірінің қызметтерін тежемелік және тепе-
теңдік жүйе арқылы бақылап отырады. Органдар оз құзырынан ауытқып кетіп
қызмет атқаруға құқықтары болмайды.
5. Кәсіптілік. Мемлекеттік органдар қызметіне тек ғана арнайы
дайындықтан өткен, басқару өнерін жетік меңгерген білімді, білікті
мамандардың тартылуы. Кәсіптік деңгейді тест, анкета арқылы анықтап барып,
мемлекеттік қызметке конкурс арқылы қабылдау.
6. Мемлекет қызметкерлерінің қабылданған шешімдерінің орындалуы немесе
орындалмауы үшін катаң жауап беруі. Халық мемлекеттік органдарға және
лауазымды адамдарға үлкен сеніммен қарайды және олардың қызметтеріне үлкен
үміт артады жауапты міндеттер жүктейді. Сондықтан қабылданған шешімдері
үшін жауап берулері ең басты талап болып табылады. Жауапсыздық,
немқұрайдылық мемлекеттік органдардың жұмысына нұқсан келтіреді, халықтың
билікке деген сенімсіздігін арттырады, наразылығын тудырады.
7. Заңдылық. Барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың және
азаматтардың Қазақстан Республикасының Конституциясын, оған сәйкес
қабылданған барлық нормативтік құқықтық кесімдерді бұлжытпай орындаулары.
Заңдылық -мемлекеттік басқарудың ең негізгі талаптарының бірі. Заңдылық пен
мақсатқа сәйкестікті шатастыруға болмайды. Тек заңды нәрсенің бәрі мақсатқа
сай болуы қажет. Заңды бұрмалап, мақсатқа сай келетін әрекеттерге бару
заңдылыктың дағдарысқа ұшырауына әкеп соқтырды.
1. 2 Мемлекет аппаратының қағидалары және жүйесі
Әр мемлекет өзінің ұйымдасу формасына байланысты қажетті мемлекеттік
тетіктерді қалыптастырады. Мемлекеттік тетіктер басқарудың бір-бірімен
тығыз байланыстағы жүйесі. Олардың тиімді қызмет атқаруынан жалпы
мемлекеттің барлық тыныс-тіршілігі толыққанды дәрежеде жұмыс корпорациясына
айналады.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік тетіктер өркениетті елдердің
озық тәжірибелерін пайдалана отырып, өтпелі кезеңнің ерекшеліктерімен
саяси, ұлттық жағдаяттарға байланысты қалыптасып, құрылды. Осыған
байланысты мемлекеттік тетіктің құрамында президент ерекше орын алады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Президент Мемлекет
басшысы және қарулы күштердің Бас қолбасшысы болып саналады және халық пен
мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және
азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі.
Қазақстан Республикасының Президенті республика азаматтарының тікелей
қатысуымен, сайлау арқылы жеті жыл мерізімге сайланады. Президент болып
жасы қырыққа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген және Республика
аумағында он бес жылдан кем тұрмаған Қазақстанның азаматы сайлана алады.
Конституция бойынша Қазақстан Республикасының Президенті ешкімге есеп
бермейді және ешқандай мемлекеттік органдарға тәуелді емес. Оның
лауазымының саяси сипаты басым, ішкі және сыртқы саясаттын бағытын
айқындайды. Президент Парламенттің келісімімен өзі ұсынған Премьер-
Министрді және Премьер-Министрдің ұсынысымен Үкімет мүшелерін тағайындайды
және қызметтерінен босатады. Парламент Сената-ның келісімімен Бас
Прокурорды, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын тағайындайды және
босатады.
Президенттің қажет болған жағдайларда Республика аумағында, жеке
аймақтарына төтенше және әскери жағдай еңгізуге құқы бар. Өтпелі дәуірдің
ерекшеліктері Президентті қызметінен кетіруді де күрделендірді. Қазақстан
Республикасының Конституциясының 47-бабы бойынша Президент халық алдында
тек мемлекетке опасыздық жасағаны үшін жауап береді және Парламентке оны
кетіру құқын берген. Кетіру үшін біріншіден, Президентке айып тағу және
таққан айыпты тексеру үшін Мәжіліс депутаттарының жалпы санының үштен
бірінін бастамасы бойынша депутаттардың көпшілігінің дауыс беруімен
қабылдануы мүмкін, екіншіден, тағылған айыпты тексеру Сенатқа жүктеледі,
оның қорытындылары Сенаттың отырысында жалпы санының көпшілік даусымен
бекітіп, Парламент Палаталарының бірлескен отырысына шешім қабылдауға
береді.
Үшіншіден, түпкілікті шешім қабылдау Жоғарғы Соттың айып тағылудың
негізділігі туралы, және төртіншіден, Конституциялық Кеңестің белгіленген
конституциялық рәсімдердің сақталғаны туралы берген қорытындылары болған
жағдайда Парламент Палаталарының бірлескен отырысында әр Палата
депутаттарының кемінде торттен үш дауыс көпшілік берумен қабылданады.
Заң шығару және өкілетті органдар. Конституциянын 49-бабы бойынша
Қазақстан Республикасының Парламенті көпшілік заң шығару қызметін жүзеге
асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы болып табылады. Парламент
Сенат және Мәжілістен тұрады. Көптеген мемлекеттерде Парламент ең жоғары
орган болып табылады, оның құзыры барлық ссиаға билік жүргізуде кеңейтыген.
Қазақстан Республикасында Парламенттің Конституциялық мәртебесі негізінде
заң шығарумен шектелген, оның бақылау, тексеру құқы жоқ. Мысалы,
мемлекеттік маңызы зор істер бойынша парламенттік тергеу жүргізе алмайды,
заңдардың орындалуын бақылау құқы жоқ. Бұл рационализацияланған парламент
теориясына үндес. Мәжіліс депутаттары Қазақстан аумағында құрылған аумақтың
округтерден тең және төте сайлау құқы арқылы сайланады. Сенат депутаттары
жанама сайлау құқы арқылы қалыптасады. Яғни, әр облыстың Қазақстан
Республикасының астанасы және республикалық манызы бар қалаларының
маслихаттары екі депутаттан сайлайды. Сенат төрағасының кандидатурасын
Қазақстан Республикасының Президенті ұсынады, ал Мәжіліс спикерінің
кандидатурасын депутаттар сайлау құқына ие.
Тұңғыш рет Парламенттің мәжіліс атауын ұсынған ірі қайраткер,
реформатор, және 1991 жылы тұнғыш Конституцияның жобасын жазған Барлыбек
Сыртанов болды. (Караңыз. Сәкеп Өзбекұлы, Барлыбек Сыртанов. Алматы, 1996.)
Атқарушы органдар. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша
атқарушы билікті Үкімет іс жүзіне асырады. Үкімет алқалы орган ретінде
құрылады және Қазақстан Республикасы аумағында атқарушы-орындаушы билікті
іс жүзіне асырады. Оның негізгі функциясы - басқару. Қазақстан
Республикасының Үкіметі туралы Конституциялық талаптары бойынша Үкіметті
Президент құрады. Оның құрамына Премьер-Министр, онық орынбасарлары және
министрлер кіреді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі Конституциясының 66-бабы бойынша:
1. Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық стратегиясының, оның қорғаныс
қабілетінің, қауіпсіздігіңің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудің негізгі
бағыттарын әзірленді және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады;
2. Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы
есепті ұсынады, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді;
3. Мәжіліске заң жобаларын еңгізеді және заңдардың орындалуын
қамтамасыз етеді;
4. Мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады;
5. Республиканың сырткы саясатын жүргізу жөнінде шаралар әзірлейді:
6. Министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің өзге де орталық және
жергілікті атқарушы органдардың қызметіне басшылық жасайды;
7. Республиканың министрліктері, мемлекеттік комитеттері, өзін де
орталық және жергілікті атқарушы органдары актілерінің қолданылуын толық не
бір белігінде жояды, немесе тоқтата тұрады;
8. Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың басшыларын
қызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
9. Конституциямен, заңдармен және Президент актілерімен өзіне
жүктелген өзге де қызметтерді орындайды.
Сот билігі. Сот билігі билікті болу теориясының негізінде жеке, дербес
орган болып табылады. Сот билігінің негізгі функциясы Қазақстан
Республикасы аумағында әділ сотты жүзеге асыру болып табылады және бұл
қызметте судьялар ешкімге тәуелді емес, тек қана Конституцияға және заңға
бағынады. Конституция бойынша Қазақстан Республикасының Жорғы Сотының
Төрағасын Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесінің негізінде Президенттің
ұсынуымен Сенат сайлайды.
Ал, облыстық және аудандық судьялар Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесі
бойынша Республика Президенті жыл кеспей тағайындайды. Сот билігін іс
жүзінде асырудың басқа мемлекеттік органдардың қызметіне қарағанда өзіне
тән ерекшеліктері бар:
1. Істі қарау заң бекітетін процессуалдық форма шеңберінде
жүргізіледі.
2. Судьялар тек Конституиияға және заңға бағынады, қаралатын іс
бойынша ешкімге тәуелді емес.
3. Барлық (азаматтық, қылмыстық) істерді қарау жарыссөз түрде өтеді.
4. Іс қарау ашық түрде жүргізіледі. Жабық іс қарау аса қажет жағдайда
болуы мүмкін.
5. Судьялардың шығарған үкімдері мен шешімдерін тек ғана жоғарғы
сатыдағы соттар өзгерте алады. Басқа органдарда ондай құзыр жоқ.
Казіргі өтпелі кезенде сот органдарының алдында әлі де шешілмеген
міндеттер тұр. Атап айтқанда адам құқықтарының тиімді қорғалуы,
процессуалдық құқық нормаларының бұрмалауына жол бермеу және заңды бұзумен
алынған дәлелдерді жоққа шығарып, айып тағылған адамды жауапкершіліктен
мүлдем босату.
Екіншіден, судьялардын мәдениетін арттыру.
Үшіншіден, заң нормаларын бұзған судьяларды қатаң жауапқа тарту, қажет
болған жағдайда лезде орындарынан босату.
Төртіншіден, болашақта істі, алқалык құрамында қарауды еңгізу
қажеттілігі.
Конституциялық Кеңес. Қазақстан Республикасы мемлекеттің тетіктерінде
ерекше орын алады. Мемлекеттік орган ретінде оның негізгі міндеттеріне
Конституция бекіткен мынандай қызмет жүктеледі:
1. Республика Президентін, Парламент депутаттарын сайлау және
референдумның дұрыс екендігін шешеді.
2. Парламент қабылдаған заңдарды Президент қол қойғанга дейін оның
мазмұнын Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарайды.
3. Халықаралық шарттарды Парламент ратификацияланғанға дейін олардың
Конституцияға сәйкестігін қарайды.
4. Конституциялық нормаларға ресми түрде түсініктеме береді.
5. Мемлекет басшысының құзыры мерзімінен бұрын тоқтатылған жағдайда
қорытынды береді.
Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жыл
мерзімге белгіленеді. Конституциялық Кеңестің төрағасын және екі мүшесін
Президент тағайындаса, екі мүшесін Парламент Сенатының Төрағасы, ал қалған
екеуін мәжілістің Төрағасы өз шешімдерімен тағайындайды. Конституциялық
Кеңестің жартысы әр үш жыл сайын жаңартылып отырады.
Прокуратура органдары. Қазақстан Республикасы аумағында заңдардың
Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік
құқықтық актілердін қатаң сақталуын және бұлжытпай орындалуын қадағалайтын
орган. Прокуратура озінің құзырын жергілікті органдардың ешқайсысына
бағынбай атқарады және сот процесінде мемлекет мүддесін білдіреді.
Қазақстан Республикасының Бас прокуроры өзінің қызметі туралы тек Президент
алдында ғана есеп береді. Аудандық, облыстық прокурорлар бір жүйені құрайды
және Бас прокурорға ғана бағынады.
1. 3 Мемлекеттік органдар және бюрократия
Мемлекеттік органдардың тиімді мағынада қызметі мен функцияларын
атқаруға көп жағдайда кедергі болатын нәрсе бюрократия болып табылады.
Бюрократия сөзі француз тілінен аударылғанда кеңсе билігі деген мемлекеттік
аппараттары бюрократияны одан әрі күшейтеді, былықтардың, жауапсыздықтың
өсуіне әкеп соқтырады. Қаралған іс, берілген тапсырмаларды орындауда жеке
жауапкершіліктің мүмкіндігі шектеледі. Қазақта мұндай көріністі мақал
мағынасында Ит итті жұмсайды, ит құйрығын жұмсайды деп нақтылы дәл
суреттеген.
Төртіншіден, атқарушы органдардың өкілетті органдар алдындағы
жауапкершіліктерін күшейту керек. Мысалы, әкімдердің маслихат, Үкіметтің,
Президенттің Парламент алдында мағынаны береді. Ал, С. И. Оже-говтың Орыс
тілі сөздігіне, Кенсе үстемдігі, формальды тәртіптерді сақтау үшін іске
елемеушілік таныту, - деп аударылған. Мемлекет органдарындағы жиі-жиі
кездесетін бюрократия - біздің қоғамымызға өткен заманнан жеткен дерт.
Онымен күресу мемлекеттік органдардың және азаматтардың міндеті болып
саналады. Бюрократияны мүлдем жою мүмкін емес, оны тек шектеуге ғана
күшіміз жетеді.
Себебі, ол - мемлекеттік басқарудың ажырамас серігі. Бюрократияның
пайда болуына бірнеше себептер бар: Мемлекеттік аппараттың өсуі,
чиновниктердің көбеюі, нормативтік құқықтық кесімдердің көбеюі және олардың
бір-біріне қайшы келулері, мемлекеттік қызметкердің өзінің міндеттері мен
тапсырылған іске немқұрайы қарауы, лауазымды адамның жеке адамның
мұқтаждарына атүсті қарауы және жауапсыздығы.
Бюрократия дегеніміз мемлекетте билік, басқару жүргізу барысында
қызмет атқаратын лауазым иесінің өзінің міндеттеріне саналы түрде
немқұрайды қарауы, мейірімсіздік танытуы, немесе пайдақорлық мақсатында
берілген істі былықтырып, азаматтардың Конституциялық құқықтарына,
моральдық ахуалдарына нұқсан келтіруі. Кезінде Макс Вебер тіпті болашақта
бюрократия чиновниктерінің диктатурасына тікелей жол ашатының дәлеідеді.
Бюрократиямен күресу мемлексттік іс және асқан қайсар, жігерлікті
талап етеді. Оны жеңу үшін бүкіл халық болып күресу қажет.
Біріншіден, бюрократияға қарсы тұрудың жолы мемлекеттік
қызметкерлердің үстінен түскен шағымдарды мұқият тексеріп, қатаң шара
қолдану қажет. Лауазым иесі әр уақытта халық үшін қызмет ететінін ұмытпауы
тиіс.
Екіншіден, лауазымды тұлғалар өздерін қол астында істейтін
қызметкерлерді әр түрлі әдістерді пайдаланып қысым жасап, кудаланғандары
үшін зан алдында жауапты болулары керек. Мысалы, Францияда мемлекеттік
чиновниктің мұндай әрекеттері пара алғаннан да ауыр деп есептелініп,
қызметтен қуумен аяқталады.
Үшіншіден, мемлекеттік басқару саласындағы чиновниктер санының өсуіне
тосқауылдар қою. Чиновниктердің көбеюі, жауаптылығын күшейту — бүгінгі күн
талабы.
Бесіншіден, чиновниктердің мемлекет тарапынан жасайтын жеңілдіктерді
пайдалану құқықтарын шектеу қажет.
Алтыншыдан, білімділік пен мәдениеттілік — бюрократияға соққы беретін
ең негізгі тетіктердің бірі. Негізінде бюрократ мәдениетсіз, мейірімсіз,
надандық пен данқойлық сияқты жағымсыз мінездерді бойына сіңірген. Ұлы Абай
басқару, билік жүргізу мәселесінде аталмыш көріністерді қатаң сынға алады.
Жалпы бюрократия Абайдың нанымдауынша негізінде надандықтан,
білімсіздіктен және өркөкіректік пен менмендіктен туатын құбылыс. Мемлекет
басшысы, мемлекет қызметкерлері сыпайы, қарапайым болуға тиіс. Бұл қажеттер
жоқ болса, мемлекеттік басқару мемлекет қызметі міндетті түрде
бюрократиялық ауруға шалдығады.
Бюрократияның әсіресе сот, прокуратура, ішкі істер органдарында кең
қанат жаюы бұл органдардың халық алдында беделін түсіреді, азаматтардың
сенімсіздігін туғызады, оларға жалпы құқық бұзушылықпен күресіде
көмектесуден бастартады. Сондықтан бюрократиямен күресу бүкіл халықтык іс,
мемлекеттің халық алдындағы беделін көтеретін көрініс. Б. Майлин өзінің
Көзілдірік пьесасында бюрократияның көріністерін анық көрсете білген. Бір
ғана куәлік алуға келген ақсақалды анда бар, мынаған айт деп мәселені
шешпей әуреге салады. Осындай жағымсыз әрекеттерден сенделуге түскен
адамдарды жақтаушы мұғалім Хасен бюрократиямен бұқара халық болып күресуге
шақырады: Судьяның құдай болатын заманы бұл емес. Судья — ел
еңбекшілерінің әділ қызметкерлері, үкімет заңын бұлжытпай орындаушы болу
керек. . . Ел де надан, ел жоқтан қоркады. . . Осылардың бұзық ісін көріп
отырса да, ешқайсысы үндемейді, үндеуге бата алмайды. Әлі күнге баяғыдай
әкімді құдай көреді. Күдіреттің бәрі әкімнің қолында деп біледі. Жоқ қате,
құдірет елде, енбекшілер ұнатпаса, қолайсыз деп тапса, кандай ірі орындағы
әкімді де орнынан түсіре алады.
2 ПРЕЗИДЕНТТІК ИНСТИТУТТЫҢ МЕМЛІККЕТТІК АППАРАТТЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ
2. 1 Мемлекеттік билікті басқаруда ерекше орын алатын Президенттің
негізгі қызметі (функциясы)
Президенттің функциясы - термині Президенттің негізгі, аса маңызды
қызметінің бағытын білдіру үшін қолданылады. Құқықтық мемлекеттегі заң
шығару, атқару және сот билігі қызметінің негізгі бағыты жалпы табиғи мәнге
ие. Олардың ең басты мақсаты қоғамның үйлесімді қызметін қамтамасыз ету
болып табылады.
Президенттік институттың функцияларындағы оның мәні, қоғамдық дамудың
негізгі мәселелерін шешудегі, ең алдымен, ел тұрғындарының сан алуан
мүдделерін қанағаттандырудағы шынайы рөлінен көрінеді. Президент функциясы
оның дамуының әр түрлі кезеңдерінде мемлекет алдында тұрған негізгі
мақсаттарға, мемлекеттік басқару жүйесіне байланысты (президенттік,
жартылай президенттік және парламенттік) қойылып, осы мақсаттарды жүзеге
асырудың құралы болып табылады. Президент функциясының мазмұны әр түрлі
ішкі және сыртқы факторларға байланысты анықталады.
Мәселен, елдің экономикалық өміріндегі дағдарыстар президенттен осы
экономикалық міндеттерді шешу үшін күш-жігерді үйлестіруді талап етеді.
Қылмыстың өршуі президентті оған қарсы күресті күшейтуде, оны тудыратын
себептер мен жағдайларды табу және жоюда дер кезінде маңызды іс-қимыл
жасауға бағыттайды. Сыртқы агрессия қаупі президентті ел халқын оған
тойтарыс беруге дайындауға жұмылдырады.
Әр түрлі елдердегі президент институты функциясының ортақ сипаттары
бар: президенттің әрбір функциясының мазмұны мемлекеттік қызметтің
біртектес аспектілерінің жиынтығынан тұрады; мемлекеттік қызметтің ұқсас
тұстары олар ықпал ететін қоғамдық қатынастардың өзгешеліктері мен
сипаттарына орай бір функцияға біріктіріледі; қызметтің белгілі бір
түрлеріне арнайы белгіленген көптеген мемлекеттік органдардың (НМ, Сыртқы
істер Министрлігі, Прокуратура) функциясымен салыстырғанда президенттің
функциясы белгілі бір мемлекеттік қызметті жүзеге асырудағы жекелеген
органдардың мәнін төмендетпестен, мемлекеттік қызметтің барлық аспектісін
қамтиды; олар кешенді, жинақы сипатта болып келеді; оларда мемлекеттің күш-
қуатын ішкі және сыртқы қызметінің маңызды, шешуші бағыттарына жұмылдыру
көрініс тапқан; президенттің функциясын оларды жүзеге асырудың нысандарымен
және әдістерімен теңестіруге болмайды: президенттің нақты функциясы
мемлекеттік қызметтің осы бағытымен тығыз байланысты мемлекеттік билікті
жүргізудің мазмұны, нысаны мен әдістерінің бірлігі болып табылады.
Қазіргі замандағы президенттің барлық мемлекеттік қызметі негізгі
мақсатқа: адам игілігіне, оның адамгершілік және материалдық жағдайының
жақсаруына, құқықтық және әлеуметтік қорғалуына шоғырландырылуы қажет.
Президент — жоғарғы сақтаушы және жеке тұлғалардың заңды мүдделерін
қорғаушы болуға тиіс. Жеке тұлғалар арқылы Президент қоғамның ілгері
басуына ықпал етіп, оны жетілдіреді және қоғамдық қатынастар жүйесін байыта
түседі.
Кез-келген қазіргі заман қоғамының өмірі негізгі екі аспектіде: елдің
ішкі және сыртқы аренасында өтеді. Сондықтан, президент қызметінің барлық
негізгі бағыттары да қоғамдық өмір айналымына қарай ішкі және сыртқы деп
бөлінеді.
Президент функциясының іс-қимылы ұзақтығына қарай тұрақты және уақытша
(төтенше) болып бөлінеді.
Президент тұрақты функциясын қызметінің барлық кезеңінде жүзеге
асырады. Уақытша функциялары төтенше сипаттағы нақты мақсаттар
орындалғаннан кейін тоқтатылады. Президенттің қызметін жеке-дара (премьер-
министр мен министрліктер тарапынан контрассигнацияны талап етпейтін) және
алқалы (президент тиісті контрассигнациядан кейін жүзеге асыратын) деп
бөлуге болады.
Президенттің ішкі функциясы - ел президентінің қоғамның ішкі өмірін
басқарудағы қызметінің негізгі бағыттары.
Оларды саралауды мемлекет қызметінің айналымына қарап жүргізген жөн.
Олар экономикалық және әлеуметтік функция, сондай-ақ қаржы бақылау, құқық
тәртібін қорғау мен экологиялық деп бөлінеді.
1) Экономикалық функция - президенттің ел экономикасын неғұрлым
оңтайлы тәртіпте дамытудың стратегиялық бағыттарын жасауы мен үйлестіруінен
көрінеді [4, 204-221].
Нарықтық тауарлы қатынас кезінде өмір сүрген құқықтық мемлекетте
экономиканы мемлекеттік реттеу негізінен әкімшілік емес, экономикалық
жолмен жүргізіледі. Қазіргі заманғы құқықтық мемлекетте президенттің
экономикалық қызметі мына бағыттардан көрінеді:
• Президент қоғамның экономикалық өміріне тұтас ықпал жасайды, ол
мемлекеттік бюджетті қалыптастыруды және оның орындалуын бақылайды;
• Ел көлемінде экономикалық даму бағдарламасын үйлестіреді,
өнеркәсіптік және ғылыми зерттеулер бағдарламасын қаржыландырады;
• Материалдық игіліктерді өндірушілерге өндірісті ынталандыру үшін
субсидия береді.
Экономикалық процестерді мемлекеттік реттеуге мемлекеттік биліктің
жоғарғы және жергілікті органдары, сондай-ақ мамандандырылғын мекемелер
қатысады. АҚШ-та мұндай органдарға әкімшілік-бюджеттік бюро, экономикалық
кеңесшілер кеңесі, еңбек қатынастары ұлттық басқармасы жатады. Федералдық
резервтік жүйе және басқалар ел президенті аппаратына кіреді [5, 71-106 ].
АҚШ президенті жанындағы атқарушы аппаратты құрайтын бұл ведомстволар
оның өкілеттігіне жататын мәселелер бойынша әртүрлі ұсыныстар жасап
отырады. АҚШ конгресіне түрлі хабарламалар (экономика, бюджет туралы) жасау
құқығын пайдалана отырып, президент өз жолдауларында ел экономикасына игі
әсер ететін нақты заң ұсыныстары мен заң жобаларын қалыптастырады.
Франция президентінің — елдің атқарушы билігінің жоғарғы басшысының
экономикалық функциялары бұдан да кең: ол премьер-министр мен үкімет
мүшелерін тағайындайды; мемлекеттің экономикалық және қаржы саясатына,
бюджетті жоспарлау мен дайындауға жетекшілік етеді; экономика және қаржы
министрліктерінің қызметін бақылайды; Елисей сарайы аппаратын пайдалана
отырып, халықаралақ қатынастарда, өнеркәсіпте, зерттеу қызметтерінде, ауыл
шаруашылығы, көлік, сауда мен қолөнер, экономикалық жағдаят, бұқаралық
қаржы мен несие, мемлекеттік қызметті жоспарлау салаларындағы Францияның
саясатын жасайды [3, 216-217 ].
Финляндия, Швейцария, Үнді, Мексика және Египет президенттерінің
экономикадағы өкілеттіктері жеткілікті деңгейде кең.
2) Президенттің әлеуметтік функциясы - жеке тұлғаның әлеуметтік
қорғалуын, ел экономикасына қосқан үлесіне қарамастан мемлекеттің барлық
азаматтарының өмір сүріне қалыпты жағдай туғызуды қамтамасыз етуге
бағытталған.
Президент қызметінің бұл бағыты біріншіден, еңбек үлесіне қарамастан,
әртүрлі объективті себептерге байланысты толық көлемде еңбек ете алмайтын
адамдардың (зейнеткерлер, балалар мен жұмыссыздар) лайықты өмір сүру
деңгейін қамтамасыз ету мақсатында әлеуметтік игіліктерді бөлуге жағдай
жасау болып табылады; екіншіден, президент денсаулық сақтауға, ағартуға,
қоғамның мұқтаж болып отырған мүшелеріне арзан мемлекеттік үй құрылысын
салуға қажетті қаржы бөлуді құптап отырады. Мемлекеттің барлық азаматтары
толық көлемде пайдалануға тиісті әлеуметтік құқықтарды жүзеге асыру осылай
қамтамасыз етіледі. Мұндай жағдайда құқықтық мемлекеттегі президент
экономикалық жағдайы төмендерге ерекше көңіл боле отырып, ел азаматтарының
шынайы әлеуметтік қорғалуының кепілі болып табылады. Президенттің аталмыш
функциясы мемлекеттің экономикалық мүмкіндіктеріне тікелей байланысты,
себебі, тек экономикасы және нарықтық қатынастары дамыған елде ғана
президент толық көлемде өз азаматтарының әлеуметтік қорғалуының кепілі бола
алады.
Францияда "резервтегі салалар" деп аталатын президент қызметі
кездеседі, олар: әлеуметтік мәселелер, әлеуметтік сақтандыру, радио және
теледидар қызметі, ол Академияның жанашыры, академиктерге кандидаттарды
сайлауды бекітеді. Бұл мәселелерді президент жеке-дара немесе өзіне жақын
қызметкерлерімен бірге шешеді. Республика президенті денсаулық сақтауға,
әйелдердің жағдайына, мәдениет, табиғатты сақтау, туризм, кенттену, тұрғын
үй, сәулет және көгеріштендіру мәселелеріне үлкен назар аударады. Бұл
мәселелер көбіне Елисей сарайы аппаратына, яғни, өзінің жақын
қызметкерлеріне сүйеніп шешіледі, олар әкімшіліктің қызметіне бақылау
жасап, аталған мәселелер жөнінде президентті толық хабардар етіп отырады,
қажет болса, мүдделі мәселелер бойынша ел басының шешімдерін дайындайды.
Аталмыш функциялар әлемнің басқа елдерінің президенттері үшін де маңызды
болып табылады.
Австрия президенті, мәселен, кәсіби атақ беріп, айырықша жеңілдіктер,
зейнетке қосымша белгілей алады. Мальта Республикасының президенті
республика азаматтарының әлеуметтік қорғалуына нұқсан келтірген ел
парламентінің шешімдеріне вето құқығын пайдалана отырып, мальталықтардың
әлеуметтік қорғалуының кепілі болып табылады. Конституция бойынша
Португалия президенті елдегі демократиялық институттардың кепілі саналады.
Өз функциясын ол президент жанындағы тұрақты жоғарғы кеңесші орган —
мемлекеттік кеңеске сүйеніп жүзеге асырады. Әлеуметтік функцияларды жүзеге
асыруда аталған мәселелер бойынша көптеген заң актілерін қабылдайтын АҚШ
президенті кең өкілеттіліктерге ие, бұл актілер өзінің маңызы жағынан
Конгресс шығаратын заңдарға тең [6, 12-14, 126-127].
3) Қаржылық бақылау функциясы - бір бөлігі жалпы мемлекеттік
қажеттілікті өтеу үшін мемлекеттік бюджетке салық ретінде жіберілетін
өндірушілер табысының есебі болып табылады. Президент салықты жұмсауға
бақылау жасайды.
АҚШ-та арнайы қаржылық бақылау органы ретінде президент тағайындайтын,
бас тексеруші басқаратын Бас есеп беру басқармасы жұмыс істейді. Францияда
барлық мемлекеттік органдардың қаржы тәртібін сақтауына президент алдында
есеп беретін Есеп палатасы бақылау жасайды. Индия, Финляндия, Сирия,
Турцияның президенттері қаржылық бақылауды жүзеге асырады.
4) Құқық қорғау функциясы - президенттің бұл қызметі мемлекет заңдарын
дәл және толық жүзеге асыруды қамтамасыз етуге, қоғамның, мемлекет пен жеке
тұлғаның мүддесін қорғауға бағытталған. Ең алдымен, жеке адамның,
азаматтың, тәуелсіз тұлға ретінде қоғам мүшесінің, сондай-ақ мемлекеттің
өзі мен оның түрлі құрылымдары мемлекеттің құқық қорғау қызметінің өзегі
болып табылады.
Құқық бұзушылықпен күрес президенттік институттың құқық қорғау
қызметінің маңызды, бірақ еқ басты бөлігі емес. Президенттік институт
арнайы органдардың (сот, прокуратура, арнайы әскери құрылымдар, полиция т.
б.) көмегімен мемлекетте құқықтық нормаларға толық сәйкес келетін тәртіп
орнатуға тиіс. Елде тұрақты құқық тәртібін сақтау — президенттің, барлық
мемлекеттік органдардың ең маңызды функцияларының бірі.
Осы функциялар Франция Конституциясында [7, 324-326] кеңінен
бекітілген, оған сәйкес республика президенті жоғарғы арбитр, бұқаралық
биліктің қалыпты қызмет атқаруының кепілі болып табылады (5-бап),
Конституцияның сақталуын бақылайды (5-бап), елде құқық тәртібін сақтаудың
арнайы шараларын қолдануға құқылы (6-бап), рақымшылық құқығын (17-бап)
жүзеге асырады.
Бұл салада АҚШ президенті де кең өкілеттіліктерге ие, ол әрі үкімет
Кабинетінің басшысы болып саналады. Кабинетке елдегі құқық тәртібін
сақтауға жауап беретін негізгі құрылымдардың министрлері де кіреді.
Олардың бәрін президент өзі іріктеп, тағайындайды. Мемлекетте
заңдылықтың сақталуында АҚШ президенті жанындағы атқарушы аппаратқа кіретін
Ұлттық қауіпсіздік кеңесі де үлкен роль атқарады. Бұдан бөлек, АҚШ
президенті федералдық атторнейлік қызмет басшысын, мемлекеттің құқық қорғау
органдары жүйесіндегі маңызды буын болып саналатын және мемлекет атынан
қылмыстық іс қозғау, заң бұзушылықты тергеу, сотта айыптауды қолдау және
құқық бұзушыларды қылмыстық жауапкершілікке тарту өкілдігі берілген - бас
атторнейді тағайындайды. Айырықша жағдайларда АҚШ президенті мемлекетте
құқық тәртібін сақтау үшін елге төтенше жағдай еңгізуге құқылы. Корея
Республикасы, Боливия, Мексика, Алжир, Конго және Филиппин президенттері де
осындай функцияларға ие.
5) Экологиялық функция - қазіргі кезде президент қызметінің маңызды
бір бөлігі болып табылады, себебі адамзаттың, мемлекеттіліктің өмір сүруі
экология жағдайына тікелей байланысты. Бұл бағыттағы президент қызметі
табиғат қорғау заңдарын жетілдіруге шоғырланған.
Осы қызмет салдарынан көптеген елдерде қазіргі кезде табиғатты қорғау
туралы ұлттық бағдарламалар жасалып, жұмыстар атқарылуда. АҚШ-та мәселен,
қоршаған ортаны қорғау саласындағы ұлттық саясат туралы заң қабылданған,
ауаның, су қоймалары мен жердің өндірістік және тұрмыстық қалдықтармен
ластануын болдырмау жөнінде ұзақ мерзімге арналған бағдарламалар
жасалынған. Қоршаған ортаны адамдар қызметінің жағымсыз әсерінен қорғаудың
нақты алдын-алу шаралары қарастырылған. АҚШ президенті жанында кеңесші
орган ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz