Балалық шақ кезеңіндегі балалардың психологиялық дағдарыс мәселелері
ТАҚЫРЫБЫ: Балалық шақ кезеңіндегі балалардың психологиялық дағдарыс
мәселелері
ЖОСПАР.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 3-4 бет
I-тарау. Балалық шақ кезеңіндегі балалардың өсуі мен
дамуының теориялық аспектілері
I.1. Бала дамуын зерттеген ғалымдар. Ақын-ғұламалардың
ой-
пікірлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...5-11 бет
I.2. Жасқа байланысты балалардың психофизиолгиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 12-14 бет.
I.3. Бала жасын кезеңдерге бөлу
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ..15-19 бет.
I.4 . Бала психологиясының мәселелері. Әр кезеңдегі
дағдарыс сатылары. Халық салт-дәстүрлерінің
балалық шақта алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20-39 бет.
II-тарау. 1 жас пен 6 жас аралығындағы балаларды
мектепке дейін тәрбиелеудің және оқытудың жалпы білім
бағдарламасы мазмұнының базалық минмумы.
II.1. Стандарттың жалпы сипаттамасы. Бала дамуының
деңгейіне қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39-42 бет
II.2. Бала бақшаларда жүргізілетін бағдарламалар
сипаттамасы. Ойынның бала өмірінде алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 43-49 бет.
II.3. Балалық шақ кезеңіндегі балалардың психологиялық
шығу жолдарын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50-54 бет.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...55-56 бет.
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 57-58 бет
Қосымша.
Зерттеу пәні: Балалық шақ кезеңіндегі балалардың психологиялық дағдарысқа
ұшырауы.
Зерттеу обьектісі:Балалық шақ кезеңіндегі балалардың психологиялық
дағдарысқа ұшырау себептері, шығу жолдары.
Зерттеу мақсаты: Балалық шақ кезеңіндегі балаларды психологиялық
дағдарыстан шығуға көмектесу, шешілу жолдарын көрсету.
Зерттеу міндеттері:
1. Балалық шақ кезеңіндегі балалардың психофизиологиялық даму
ерекшеліктері, дағдарыстың пайда болу себептері, зерттеу пәні.
2. Психологиялық дағдарыс барысындағы әрбір кезеңдерде балаларды ұзақ
уақыт бақылау, анықтау.
3. Балалық шақ кезеңіндегі балалардың психологиялық дағдарыстан ойдағыдай
шығуына ата-аналар мен тәрбиешілердің тигізер көмегі.
Зерттеу болжамы:
Егер балалық шақ кезеңінде балаларға дағдарыстан шығуға ата-аналар
мен тәрбиешілер жағдайлар жасап берсе, онда балаларды дағдарыстан ойдағыдай
шығаруға болар еді.
Кіріспе .
Біз қанша жасқа келсек те,
жас нәрестелерше біздің
өміріміздің әр түрлі
жастарына енеміз.
Ларошфуко.
Соңғы он жылда адамзат сәбилік шақтың құпиясын қайта ашқандай!
Осы себептен рете балалық шақ сәбидің адамгершілік , рихани ақылы мен
денсаулығы дамуының маңызды кезеңі болып есептеледі. Сондықтан да ерте
балалық шақтың өзекті мәселелерін ерекше қарауымыз керек. Сәби өмірі біз -
ересктер түсіне бермейтін жаңалықтар мен ғажайыптарға толы. Сәби дүниеден
қорқып, қайта оралуға мүмкіндігі жоқ мекенді сағынатындығын ескерген жөн.
ол әлі ойлауды білмейді, онда қорқыныштары мен тілектері күресудің тиімді
ішкі қабілеттері әлі жоқ. Оның асқазаны бөтелкеден толса, қауіпсіздік
сезімін тудырудың және өсуге көмектесудің ең жақсы тәсілі - ананың құшағы.
Баланың психикалық дамуындағы проблемалық мәселені түсіну үшін ең
алдымен ересек адаммен қарым-қатынасын қарастыру керек. Балаға мәдениетті
жетекшісі – оның ең жақын адамы.
Л.С.Выготский және оның ізбасарлары ересек адамның психикасының
дамуындағы әсері мойындағанмен, процестің өзі мәдени-тарихи салада
зерттелмеген деген түйінге келді.
Даму ақырын, жай немесе қарқынды түрде өтуі мүмкін. Л.С. Выготскийдің
айтуы бойынша, Даму революциялық, кейде апатты мінез көрсетуі мүмкін.
Бірден қозғалу, қарама-қарсылық балалардың қайшылықтардың асқынуы,
дамудағы бұрылыстар өткір дағдарыс түрін алуы мүмкін –деген.
Осыған орай , бірқалыпты және өткелді даму кезең процесіндегі
кезектесу ұдайы болып қала береді. Сонымен қатар, дағдарыстар баланың
өмірлік жағдайына қарай өзгеріп отыратындығын естен шығармауымыз керек.
Психиологиялық дағдарыс – бұл, ең алдымен осы ғылымның әдіснамалық
негізінің дағдарысы. Оның түп тамыры оның тарихынан бастау алады. Оның
мәні қазір басқа ешқандай ғылымға осындай қарама- қайшылықта кездеспейтін,
осы білім аймағында сондай қатты екпінмен соқтығысып қалған материалистік
және идеалистік тенденциялардың күресінде жатыр.
Дағдарыс кезеңде бала бойында жаңа сапалар пайда болмаса, онда жалпы
даму да болмас еді. Алайда сәбидің дағдарыс жасында жаңа сапаларды игруі
өткінші сипатта болады. Бірақ дағдарыс жасында игерілген сапалар оның
кейінгі даму кезеңінде із қалдырмайды. Ал бір қалыпқа түсіп тұрақты даму
кезеңінде игерілген сапалар баланың бойында тұрақты қасиеті болып қала
береді. Бірқалыпты даму жолында бала жүруді, сөйлеуді, жазуды және т.б.
әрекеттерді үйренеді. Өткінші жасында сәби дербестік тілді меңгереді. Бірақ
сөйлеудің бұл түрі оның өмір бойында сипатталатын болса, онда баланың дамуы
бірқалыпты болмағаны.
Берілген мәселенің төңірегінде біздің зерттуіміздің тақырыбы
анықталды: "Балалық шақ кезіндегі балалардың психологиялық дағдарыс
мәселелері ". Дағдарыстан шығу кезеңінде балалар үшін күту мен қарым-
қатынас шынайылық қағидасына қатысты ең маңызды екі сабақ.
Шынайы қиындықтар бала үшін өзіне ұнайтын нәрсені ата-ананың
көмегінсіз өзі үйрене бастауынан басталады.
Бала ойын ойнағанда өмірде көрген-білгенін өзіне ұнаған адамның іс-
әрекетіне еліктеп отырып бейнелейді. Бала үшін өзіне ұнаған адамнан артық
ештеңе жоқ оған барлық жағынан ұқсағысы келеді. Жалпы бала табиғаты өзін
бірнеше есе үлкен ғып көрсетуге бейім. Тез есейгісі келіп бәрін өзім
істеймін деп талпынады. Баланың осы талпынысын мұқалтпай сен үлкенсің мен
көмектесіп жіберсем бәрін де өзің істей аласың деп, сенім білдіре
тәрбиелеу ұтымды әдіс. Үлкен адам мен баланың айырмашылығы
үлкендердің сана-сезімі мен іс-тәжірибесінің молдығында ған
Қазіргі уақытта ғалымдар мейірбандық сезімнің негізі сәбилік кезеңінің
дағдарыстан өтуде қалыптасатыны анықталды. Бұл жөнінде мақалалар көп
айтылып та,жазылып та жүр. Бала жас шағында көрген мейірбандылығын, сол
жайындағы сезімдерін өмір бойы ұмытпай, ерекше әсермен еске алып отырады.
Сондықтан да өсіп келе жатқан балауса жанның бойына адамгершілік ұрығын дер
кезінде еге білсек, сөз жоқ өсу, даму, қалыптасу кезеңі ойдағыдай мәнді
болады.
I-тарау. Балалық шақ кезеңіндегі балалардың өсуі мен дамуының теориялық
аспектілері.. Баланы жасқа бөлу ерекшеліктері .
I.1. Бала дамуын зерттеген ғалымдар. Ақын-ғұламалардың айтқан ой-пікірлері.
Ш.А. Амонашвили балалық шақ туралы : Балалық деген ұғым
психологиялық және педагогикалық сөздерден өз анықтамасын таба алмай
келеді. Мұның өзі біршама таңқаларлық жай, өйткені оның мазмұны жайында
нақтылы түсінік болмай тұрып, балалық, жасөспірімдік және педагогикалық-
психологиялық негізгі ерекшеліктерін, сондай- ақ баланың көптеген істері
мен тәртібін түсіндіруге болмайды.
Ж.Ж.Руссо болса, бала туралы былай деген : Бала деген - бұл
кішкентай ересек адам емес, ал оның ақыл- ойы ересек адамдардың
кішкене ақылы емес,- болатын.
Ойымды В.А. Сухомлинскийдің сөзімен өрбітейін : Балалық дүниесі
дегеніміз - өзгеше дүние. Балалар ізгілік пен зұлымдық, ар - намыс пен
намыссыздық, адамгершілік қадір - қасиет туралы өз түсініктерімен өмір
сүреді, олардың әсемдік туралы өз өлшемі болады.
Ал психолог- ғалым А.С.Козлова: ...көп қырлы патриоттық тәрбие
қоршаған өмір мен тәрбиенің әсері арқылы балалық шақта біртіндеп қалыптасып
отырады" , - деп көрсетеді.
Д. Локк : Баланың ақылы да, жаны да туғанда ақ қағаздай болып
туады. Ақ қағазға қандай жазу жазсаң да жазушының еркінде, сол сықылды
балаға тәрбие беру, тәрбиешіден бала қалай тәрбиеленсе соған көне береді.
Неміс психологы К. Гросс кішкентай балалардың ойынын зерттеп, 1899
жылы өзінің осы жөніндегі пікірін жариялады. Оның айтуы бойынша, бала
өзінің күшін, ақыл- ойын дамытып дағдылану үшін ойнайды.
Пиаже: Баланың ойлауы белгілі фаза мен сатылардан қажетті жағдайда өтеді.
Ол баланың оқитындығына немесе оқымайтындығына тәуелсіз, ген болатын.
Психикалық дамудың қозғаушы күші түсінігін Л.С. Выготский, А.Н.
Леонтьев, Д.В. Эльконин құрастырды. Осы арқылы психикалық дамудың өзі жеке
тұлғаның сапалық өзгеруінде жастық жаңа құрылымдар әр түрлі қозғалыста
құрастырылады.
Л.И.Божевич баланың даму ерекшелігін ішкі 5жас ерекшелік кезеңімен
көрсетеді. Орталық, яғни жеке бір жастың жаңа құрылымы аффекті оқталған
түсініктерінің пайда болуы, сыртқы ортаның әсеріне қарамай баланың мінез
–құлын ояту болып табылады. Л.И.Божевич мұны мотивтелінген деп айтады.
Бала дамуына әсіресе сөйлеу дамуына үлес қосқандар
К.Бюлер,В.Штерн, М.И.Лисига,Л.А.Венгер,А.Г.Рузская, Ф.А.Сохин, Т.Н.Ушакова,
жасерекшелік дамуында П.П.Блонский, Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев,
Д.Б.Эльконин, Б.Г.Ананьев, А.В.Петровский.
Я.Корчак: Бала қандай болғысы келсе, сондай болуы керек – бұл бала
құқығы. - деген болатын.
А.Н.Леонтьев былай деп жазады: Баланың даму жолында оның өмірін нақты
пысықтап, адами қарым-қатынаста обьективті түрде иеленген орынға ауысады.
А.А. Люблинская өзінің “ Детская психология” еңбегінде “ Балалалық шақты”
балада ортаны қабылдауда қалыптаса бастайтын адамгершілік сезімінің
ерекшеліктері айрықша орын алады” , - деп, баланың елжандылық сезімінің
психологиялық қалыптасуы және даму кезеңдеріне мінездеме береді.
В.Н. Мясищев былай деген болатын: Баланың іс- әрекеті мен мінез-
құлқы қалыптасуында ақыл-ой , ерік сезімі , эмоционалдық процестердің
алатын орны ерекше.
Бала санасында туған жаңа құрылымның әсерінен дамудың әлеуметтік жағдайын
қайта құру – дағдарыс жастың ең негізгі мәні мен маңызы.
З.Фрейд : Бала жүйесіндегі қарым- қатынасты – балаға көңіл бөлу ,
деді.
Республикамызда психология ғылымы саласында тұңғыш рет диссертация
қорғаған алғашқы ұлт кадрлары – Е.Суфиев ,А.Темірбеков, М.Мұқанов болды.
1951-1953 жылдары ұлттық психология кадрларын даярлау ісіне
академик Т.Тәжібаев (1910-1964) , профессор И.Л.Стычинский (1896- 1969)
елеулі үлес қосты.
Халқымыздың ұлы перзенті Ыбырай Алтынсарин Бала тәрбиесі оның
табиғи ортасы мен халқының салт- дәстүрі рухында тәрбиеленетін болса, оның
сана- сезімінің дамып- жетілуі де ұлты мен халқына қызмет ететін көкірегі
ояу, салауатты азаматтар болып өседі ,деген ой түйген болатын.
Ж.Аймауыт ұлы: Бір нәрсенің асыл тегін білу, ол нәрсені жақсы ұғынуға көп.
жәрдем етеді ... Баланы іспен емес, сөзбен, үлгімен, ақылмен үйреткен адам
сорлы... - деген болатын.
М.Жұмабаевтің ой- түйіндерінің негізгі арқауы ... адам баласын тәрбие
қылу дегенде, әрине, адам баласының , әсіресе жанын тәрбие қылу керек деп
ұғу керек... Дүниеде теңіз терең емес адамның жаны терең... .
С.Торайғыров шығармаларында ерекше бір көңіл аударатын мәселе –
адамның әр түрлі жас кезеңдеріне байланысты жасаған психологиялық
талдаулары. Ол қазақтың ой-пікірі дамуының тарихында осы мәселені ғилыми
тұрғыдан күн тәртібіне алғаш рет қоя білген ғұлама. Ақын адам психологияның
дамуын басты- басты 4 кезеңге бөледі. Олар: балалық шақ, жігіттік,
ересектік, кәрілік. Ол бұлардың бір-бірінен ерекшеліктерін жәй қарапайым
түрде шектемей, ғылыми сарапқа салуды ойлаған.
XYIII- ғасырдың II- жартысында Бұқардың ізін басып қоғамдық аренаға
шыққан суырып-салма, ақылгөй ақын-жыраулардың бірі Шал ақын өзінің
толғауларында нәресте, бөбек, сәби, бозбала психологиясының қалыптасу, даму
ерекшеліктері хақында салиқалы ой түйіндері кездеседі. Оның пікірінше,
адамдық қасиеттерге кісі бірден жетіліп, іштен тумайды, балалық сана-
сезім, тәлім- тәрбиенің, ойынның, ортаның арқасында өсіп, дамып
қалыптасады.
Бір жаста , екі жаста бесіктемін,
Бес жаста тәңірі берген несіптемін.
Алты жаста қайыңның тозындаймын,
Жеті жаста ойпаң жердің бозындаймын,
Он жаста сүт емген қозыдаймын,
Он бес жаста жарға ойнаған лақтаймын, -
деген өлең жолдарынан бала сана –сезімінің даму жолы, бой мен ойдың қоса
дамуындағы әр жастың өзіне тән ерекшеліктері, әр түрлі ішкі- сыртқы ой мен
іс- әрекет баланың жан дүниесін біртіндеп нәрлендіріп, жаңа мазмұнға ие
болып отырғандығы байқалады.
Қазақ халқының ұлы ақыны өзінің жетінші қара сөзінде былай дейді:
Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі ішсем, жесем,
ұйықтасам деп туса, біреуі білсем екен демелік. Не көрсе соған талпынып,
жалтыр- жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып,
тамағына, бетіне басып қарап, сырнай- керней болса даусына ұмтылып, онан ер
жетіңкірегенде ит үрсе де, біреу күлсе де, біреу жыласа да тұра жүгіріп,
ол немене, ол неге үйтеді , бұл неге бүйтеді деп, көзі көрген,
құлағы естігеннің бәрін сұрап тыныштық көрмейді. Мұның бәрі өмірге жаңа
келген нәрестенің жан құмары, білсем екен,көрсем екен, үйренсем екен
дегендегісі.
Ойын – оның шын тіршілігі... Төңіректегі нәрседен өзіне қызықтысы
ғана көзіне түсіп, ықылыс тартады. Және бір мінезі – сөйлеуге жалықпайды.
Тынымсыз қимылының бәрі сөзімен жалғасып жүреді. Көрген нәрсесіне ықыласы
жеңіл , тұрақсыз... Көрген нәрсесін айтқанда ұмытқан жерлерін ойдан
толықтырады ... Н. Құлжанова бұл жерде үш пен жеті жастың арасындағы
балдырғандар бойында кездесетін физиолгиялық және психологиялы
ерекшеліктерді сөз етіп отыр.
Ж.Пиаже : генетикалық көзқарас тұрғысынан, баланың ойын түсіндіру үшін оның
іс-әрекетінен шыға отырып, алға жылжу керек деген болатын.
Ашық, түсінікті формада әлеуметтік инстинктер кешірек дамиды.
Осыған байланысты бірінші дағдарыс кезеңі 7-8 жасқа теңестіріледі. Ж.Пиаже
осы жаңа ойлаудың алғашқы кезеңін эгоцентризмнің себеп-салдарынан құтылу
мақсатында баланың алғашқы ұмтылуларын жатқызады және ұштастырады.
Баланың психикалық дамуындағы проблемалық мәселені түсіну үшін
ең алдымен ересек адаммен қарым-қатынасын қарастыру керек. Балаға
мәдениетті жетекшісі – оның ең жақын адамы.
Л.С.Выготский және оның ізбасарлары ересек адамның психикасының
дамуындағы әсері мойындалғанмен, процестің өзі мәдени-тарихи салада
зерттелмеген деген түінге келді.
М.И.Лисина Л.С.Выготскийдің концепциясына сүйеніп, ешкімге
ұқсамайтын ғылыми мектебінің негізін қалай отырып, отандық психологияға
баланың ересек адамдармен қарым-қатынасы атты жаңа пән енгізді.
М.И.Лисинаға бағдар беруші А.В. Запорожец еді.
Дәл осы тұста 60-жылдары шетел психологиясында сәби психологиясын
зерттеуде қызығушылықтар туындап жатқан. Бұның ішінде ана мен бала
қатынасындағы ерекшелікті көрсететін деректер алынған, сондай-ақ бауыр басу
теориясы даярланып, белгілі бір бағытта жүзеге асты. Бірақ сол кезеңде
біздің елде сәби психологиясында дайын модель болмаған. Сөйтіп, М.И.Лисина
отандық сәби психологиясының негізін қалаушысы болған.оның “Сәбидің ерте
кезеңіндегі дамуына жақын адамдармен қарым-қатынасының әсері” атты
рефератты мақаласы кеңестік психологиясындағы байқаулы, көзге түсерлік
оқиға болғаны анық.
60-жылдардың соңы мен 70- жылдардың басында зерттеушінің
жетекшілігімен сәбидің ересек адамдармен қарым-қатынасы және оның
психикалық дамуындағы әсері тұрғысынан қызықты эксперименттер жүргізілді.
Бұл еңбектерді Л.С. Выготскийдің дәстүрінің жалғасы деп қарауға
болады. Бұл зерттеу еңбектерінің басты әдістерінің бірі ретінде жабық
түрдегі балалар үйінде және отбасыда тәрбиеленіп жатқан балаларды зерттеп,
салыстырмалы талдау болып есептелінеді.
М.И.Лисина сәби мен ересек адам арасында екі серіктес болған тұста
белсенді қарым-қатынас жүзеге асады, алайда тек қана олардың арасында
алшақтық болған жағдайда деп қарастырады. Л.С Выготский мен М.И.Лисина
көзқарастарының тоғыспау тұсы сәби шақтарын кезеңге бөлу мәселесінде
байқалады. Л.С.Выготский (оның соңынан Д.Б.Эльконин) сәбидің алғашқы жылын
сәби мен ересек адамның эмоцияналды қатынасымен анықталатын біріккен
генетикалық этап деп қарастырды. М.И. Лисинаның эксперименттік
зерттеулерінің нәтижесі бойынша, сәби, туылғаннан 12 айына дейін 3 түрлі
этаптан өтеді. Алғашқы кезеңінде( туылғаншағы), оған бірінші айы кіреді,
сәбидің сыртқы ортаға бейімделуі ( соның ішінде физиологиялық тұрғыдан
бейімделуі), сонымен қатар ересек адаммен қарым-қатынасқа түсу
қажеттілігінің қалыптасуы жүреді. Бұл жерде айта кететін
маңызды мынадай тұс бар: екінші кезең (1-6) сәбидің заттық-манипулятивтік
іс-әрекетінің дамуы мен қалыптасу кезеңі, яғни ересек адаммен қарым-
қатынасы іскерлік формаға ие болады.
Психолог ретінде М.И. Лисинаға фактілерді сұрыптай отырып, талдау,
эксперименттік негізге қызығушылық тән. Осы жағынан келгенде идеяларды
бастапқы материалдарды талдауға бейім Л.С. Выготский жұмыстарының стилінен
бөлектеу болып шығады.
Мысалы, Л.С.Выготский ересек адаммен қарым-қатынасын сөйлеудің
нәтижесінде туындайтынын сондай-ақ, сөйлесудің функциясы- коммуникативтік
екенін атап көрсеткен. Осы мәселе М.И.Лисинаның жетекшілігімен жүргізілген
эксперименттік зерттеулер жүргізілді. Бұл зерттеудің қорытындысы бойынша,
балалардың сөйлеу шарттарының туу шараларын былай көрсетіп өтті: 1)
өмірінің алғашқы жылында ересек адаммен эмоционалды қарым-қатынас
(А.Г.Рузкая); 2) баланың ересек адаммен бірге қызмет жасауы (М.Г.Еланина);
3) баланың ересек адаммен “дыбыстық”әсерге және естілетін сөздерді
қабылдау(В.В.Ветрова).
М.И.Лисина дағдарыстық кезеңді зерттей келе тұлғалық өзгерістің әр жас
мөлшеріне тән екенін аңғартады. С.Ю.Мещеряковтың пікірінше , алғашқы жылдың
тұлғалық өзгерісін бастысы жағдайлық белсенділік болып табылады.
Т.В.Ермоловтың жұмыстарының нәтижесінде 3 жастың дағдарысы кезінде бала
жалпы заттық іс-әрекеттің субьектісі болады. Онда ”жеке бас жетістіктеріне”
деген мақтаным пайда болады.
XIX-ғасырдың ортасына дейін бала психологиясы жалпы психологиядан
бөлінбей, сол пәннің қол астында болып келді. Кейін ол жалпы психологиядан
бөлініп, соның бір отауына айналды. Бұған түрткі болған себеп мыналар:
Ч. Дарвин (1809-1882) негізін құрған жануарлар дүниесіндегі
сұрыпталу заңдылығы; осыған орай сол ғасырдың екінші жартысында дамып
шыққан рецепторлар физиологиясының өріс алуы (Г. Гельмголц), жүйке жүйесі
жұмысының рефлекторлық тұрғыдан дәлелдеу (И.М. Сеченов). Мұнымен қатар, жас
психологиясы туралы мағұламаттар жиналуына, біріншіден, әсер еткен балаға
туғандарының күнделіктер жазып, соған талдау беруі;
Екіншіден, балалар психикасын зерттеуде эксперимент тәсілдері қолдану
әсер етті.
Сол кездегі жас психолог Ж. Пиаже бірнеше жыл баласына күнделік жазып, өз
зерттеулерінде күнделіктегі фактілерге XX-ғасырдың бас кезінде психологтар
арасында бөбектерге күнделік жазу өріс ала бастады. Мысалы, немістің атақты
психологы В. Штерн әйелімен бірлесе отырып өз баласына ұзақ жыл күнделік
толтырып, сол күнделіктің мазмұнының бірқатары басылып шығып, кейін
дүниежүзі тілдерінің көпшілігіне аударылды. . Біздің елде тілші А.Н.
Гвоздев 8 жылдай өз ұлына күнделік толтырып, сондағы фактілерге сүйеніп
кітап жазды.
Бұдан ертерек кезде психолог Н.А. Менчинская баласына бірнеше жыл
күнделік жүргізді. Осы ғасырдың бас кезінде АҚШ психологтары ерлі-зайыпты
Келлогтар, Р.С. Немов т.б . зерттеді.
Кейбір мағлұматтарға қарағанда балалар психикасын зерттеу АҚШ-тағы
Калифорний университетінің жанындағы психологиялық лабораторияда кеңінен
дамыған. Бұлардың қолданатын зерттеу әдістерінің бірі – генетикалық
(төркін, шығу деген сөзден) тәсіл. Бұл зерттеудің бағдарламасы көптеген
жылдарға сөзылды. 1928 жылы бұлар 248 бөбекті (21 ай толғанда) зерттеп,
сосын оларға 18 жас , кейін 30 және 40 жас толғанда зерттеді. АҚШ-тың басқа
бір қаласында баланы 18 жыл үздіксіз зерттеп, кейін осындай зерттеулер
Англиядағы Оксфорт университетінде де зерттелінген. Нәресте жасына орай
жасалынған зерттеулер арқылы табылған кейбір эксперименттердің қорытындысы
орыс тілінде аударылған Т. Бэрдің кітабында қамтылған.
Бала психикасын эксперимент қолданып зерттеуге еңбек сіңірген
психологтар : А. Берн (1857-1911), В. Штерн (1871-1993), К. Коффка (1886-
1941), Ж. Пиаже (1896-1980) болатын.
Кеңес психологтары П.П. Блонский, Л.С. Выготский, В.С. Мухина, М.М.
Мұқанов, А.А. Осипова.
Қазақстан психологтары – Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, Н. Құлжанова
т.б. үлкен үлес қосты.
Кезінде данышпан жазушы М.Әуезов Ел боламын десең, бесігіңді түзе
деген. Шынынды, халқымыз отанымызды өркениетті ел қатарына
жеткізетіндер – болашақ ұрпақ екенін ойдан шығармаған жөн.
Баламен тек психология ғылымы ғана айналысып қоймайды, өзге ғылымдар
да ( педагогика, анатомия мен физиология ) өз саласы турасынан зерттейді :
психология ақылының кіріп, қалай есейетіні, анатомия бала дене құрылысының
әр жасқа қарай нығайып, физиология сол дене мүшелерінің атқаратын қызметін,
әр жасқа түрліше өзгерістерге ұшырайтынымен айналысады. Сол сияқты
педагогика баланың оқу-тәрбие жұмысы үстінде нендей тәсілдер қолданып
ұғындыруға, не тіл алдыруға болатынын зерттейді. Демек баланы зерттеуде әр
ғылым өзіне тиісті саласымен шұғылданады.
Бала психологиясы сан алуан ұғымталдық, ақыл т.б. және осыларды
туғызатын жағдайлар мен факторларды және интеллектінің қалайша
қалыптасатынын зерттейді. Есеюге байланысты бұл жәйттерді зерттеу – балалар
бақшасы мен мектептер үшін маңызды мәселелердің бірі. Өйтені әр жастағы
баламен оқу- тәрбие жұмысын жүргізу үшін, сол жұмыс үстінде ұқыптылық пен
ақылдылық қаншалықты дамитынын білу өте қажет.
Жас психологиясын зерттеу үстінде тапқан мәліметтері тек оқу –
тәрбие жұмысы үшін қажет емес, оның үлкен философиялық мәні бар. В.И. Ленин
осыны ескерте отырып, таным теориясы мен диалектиканың қалыптасуына балалар
ақыл -ойының жетілу тарихын білудің ерекше маңызы бар екенін атап көрсеткен
болатын.
Ч. Дарвин өз заманында жануарлардың мінез -құлқын зерттеумен
айналысып қана қоймай, өзіне қажет деген мағлұматтар бөбектерде кездесе ме
және жануарлар балапаны мен баланың арасында ұқсастықтар бар ма деген
мәселе көтерген. Оған орай Дарвин өз баласына күнделік жазды. XX- ғасырдың
бас кезінде психологтар арасында бөбектерге күнделік жазу өріс ала бастады.
Мысалы, сол кездерде немістің атақты психологы В. Штерн әйелімен бірлесе
отырып, өз баласына ұзақ жыл күнделік толтырып, сол күнделіктің
мазмұнының бірқатары басылып шықты.
К.Д. Ушинский балалардың дене құрлысы мен мүшелер қызметін білмей тәлім-
тәрбие жұмыстарын, балаларға білім беруге бағытталған дұрыс жолға қою
мүмкін еместігін айтқан.
Атақты ғалым физиолог И.П. Павлов Балаларды тәрбиелеу мен оларды
дамыту физиологияға негізделуі керек, - дейді. Оның бұл ойын П.Ф. Лесгафт,
П.П. Блонский тереңдете түскен.
Бала өсуі мен дамуы және оған қажетті жағдайларды А.А. Маркосян,
Б.Н. Никитюк, балалардың жүйке жүйелерінің жас ерекшеліктері мен жете
дамуына қажетті жағдайларды М.В. Антропова т.б. ғалымдар зерттеді.
Гольштейн неврологиялық құрылымның бірсыпыра жағдайда адамға әсер ету
нәтижесінде қимыл-қозғалысты дұрыс орындауы мидағы 2 түрлі орталыққа
тітіркендіргіш қаратынан әсер етпей, бірінен соң бірі жанама әсер етіп,
тиісті әрекет жүзеге асады деп анықтайды.
Қазақстанда физиология ғылымының қалыптасуы 1938 жылдан басталады.
Бұл жылы А.П. Полосухин Алматыға келіп, 1944 жылы Кеңес Одағының Қ.И.
Сатпаев ашқан Ғылым академиясының қазақ филиалында физиология секторын
(бөлімшесі) ,1945 жылы физиолгия ғылыми-зерттеу институтын ашуға ат
салысты.
Академик Н.О. Базанованың шәкірттері профессорлар Қ.Д. Дүйсенбин,
Т.О. Измайлов, З.Қ. Қожебеков, Б.Н. Никитин, К.Т. Ташенов организмнің ас
қорыту ерекшеліктерін, оның реттелу механизмдерін, жас ерекшеліктерін,
сүттің пайда болуы мен реттелуін, босанған әйелдердің сүтсіздігін(
агалактия) және оның бала организміне әсерін зерттеп үлкен табыстарға
жетуде.
Жеке басының дамуы кезіндегі мүшелер қызметінің қалыптасу
заңдылықтарына орыс ғалымдары И.И. Павлов, В.М. Бехтерев, И.А. Аршавский,
А.Г. Хрипкова т.б. ат салысқан. Олардың еңбектерінің арқасында баланың
жасына лайық шартты рефлекстердің қалыптасуы, бағдарлау реакциясының дамуы,
сөйлеу қабілетінің қалыптасып дамуы, түрлі эмоциялық жағдайлардың
байланысы, өзгермелі сыртқы ортаның жағдайларына бейімделу заңдары
анықталды.
С.М. Громбахтың 1975 жылы тапқан мүшелер мен мүшелер жүйелерінің
қызметі әр кезеңде белгілі бір саты жоғары артып, дамуға дайын тұратындығы
бала организмін түсінуде маңызы зор.
I.2. Жасқа байланысты балалардың психофизиологиялық
ерекшеліктері.
Физиология ғылымы организмнің тіршілігін, оның барлық мүшелері
мен торшаларының (клеткаларының) қызметін зерттейтін, сонымен қатар,
олардың функцияларын реттеу жолдарын анықтайтын ғылым. Физиология ғылымы
организмнің жеке мүшелерін белгілі бір жүйеге келтіріп, олардың
қызметтерінің бір-бірімен қарым- қатынастарын сол тұрғыдан қарастырды.
Жасқа байланысты физиология адам организмінің, жеке мүшелерінің
және мүшелер жүйелерінің қызметтерінің жас ерекшелік заңдылықтарын, даму
жолдарын қарастырады.
Баланың өсіп-дамуы тоқтаусыз жүріп жатқанымен, олардың қарқынды
өсу кезеңдері де біркелкі емес. Сондықтан баланың организмі ересектерден
өзгешеленгенмен, өзінің түрлі өсу кезеңдеріне сәйкес ерекшеліктері болады.
Олар сан жағынан да, сапа жағынан да байқалады. Осыған орай балалардың
мінез-құлықтары, ой-өрісі мен дүниетанымы қалыптасады.
Жасқа байланысты физиология балалар мен жасөспірімдердің өсу-даму
заңдылықтарын олардың денесінің құрылысына, яғни анантомиялық
ерекшеліктеріне сай қарастырыды. Дененің, оның мүшелерінің, ұлпаларының
және клеткаларының құрылысын білмей, олардың қызметін анықтап, білу мүмкін
емес.
XVII-ғасырда француз философы Рене Декарт (1596-1650) организмнің
рефлекторлы қызметін негіздеу арқылы физиологияның дамуына ат салысты. XIX-
XX-ғасырларда орыс ғалымдары И.М. Сеченов, И.П. Павлов және олардың
әріптестері мен шәкірттері өз үлестерін қосты. Көне замандағы адам
организімінің құрлысын, яғни анатомиялық зерттеу мәліметтері өте аз
кездеседі. Мұның дамуы XYI-ғасырда А. Везалийдің еңбектерінен басталады.
Оның Адам денесінің фабрикасы (1583) деп аталатын еңбегінде анатомия мен
физиолгиялық мәліметтер қатар берілген. Балалардың организімін зерттеу
жалпы адам мен жануарлар организмін зерттеуден басталады. Ондай зерттеулер
тек қана XYIII- XIX - ғасырларда ғана белгілі бір жүйеге келтірілді.
Жасқа байланысты физиологияның барлық зерттеу әдістері мен амалдары
балалар мен жасөспірімдердің организмінің қызметтерін жынысына, жасына сай
топталған әр жастағы бірнеше топ балалардың функциялық ерекшеліктерін орта
шамамен зерттеге бағытталған. Бұл әдіс әркімнің жеке басының даму
ерекшеліктерін орташа көрсеткішпен салыстыру мүмкіндігін береді.
Өсу мен дамудың барлық адамдарға ортақ бірнеше заңдылықтары
бар:
1. Өсу мен даму гетерохронды болады, яғни үнемі біркелкі болмайды;
2. . Мүшелер мен мүшелер жүйелерінің өсу мен даму қарқыны әртүрлі;
3. Өсу мен даму баланың жынысына байланысты; биологиялық беріктігі немесе
мықты болуы;
4. Өсу мен дамудың тұқым қуалау қасиеттері мен сыртқы ортаның жағдайларына
тәуелділігі;
5. Өсу мен дамудың акселерациясы.
Дамуға қатысты фактілерді әр жастағы балалардың ерекшеліктерін
өзара салыстыра отырып алуға болады. Мұны екі жолмен: яки бір баланы ұзақ
уақыт бойы зерттеп, байқалған өзгерістерді есепке алып отырып алу жолымен,
яки балалардың әр жастағы тобынан біршама көп балаларда алып зерттеп, әр
жастағы балалардың бір- бірінен қандай өзгерістері бола- тынын анықтау
жолымен жүзеге асуы мүмкін.
Есту- қабылдауына байлданысты физиологтар А.И.Бронштейн мен
Е.П.Пертова нәрестенің туылғаннан кейін көп кешікпей-ақ дыбыстың
жоғарлығын, қаттылығын, сазын (тембрін) ажыратып қабылдайтынын дәлелдеді.
Даму балаланың жеке тұлғасыны тұтас түрде қамтыса да, осы процесте
кейбір негізгі жолдар беліленген. Балаланың психикалық дамуы жеке тұлғалық
дамуымен тұтасып жатса да, бір уақытта жолдармен бірігіп жүзеге асады:
таным сферасы ( зияткерліктің құрылуы, таным механизмінің дамуы) ;
психологиялық танымдар және іс-әрекеттің мәні ( мақсат, мотивтерінің пайда
болуы және олардың қарым- қатынасының дамуы, әдістер мен амал-әрекеттерін
игеру); жеке тұлғасы (бағыттылығы, құнды бағыт беру, өзін тану, өзін
бағалау, әлеуметтік ортамен өзара іс- әрекеті және т.б. )
Балалар психологиясын зерттеудің негізгі әдістері- бақылау және
эксперимент.
Ана құрсағында бала жүйке жүйесінің дамуы.
Бала ана құрсағында морфологиялық жағынан алып қарағанда едәуір қалыптасып
қалады. Ең алдымен жүйке жүйесінің төменгі алыптары (ми бағанасы,мишық,
жұлын) дамып қалыптасады. Бұдан соң бас ми сыңарлары күрделі түрде
қалыптаса бастайды. Мидың төменгі алыптарының ана құрсағында ерте дамуы
биогенетикалық заңдылықтың әсерінен. Бұл заңдылық бойынша, бала анасының
құрсағында бәлендей биологиялық түрге жататын жануар ата–тегінің тарихи
дамуын қайталайды. Ана құрсағындағы бала миы биогенетикалық дамуда ата-
тегінің алғашқы кездегі жүйке жүйесінің дамуын қайталайды. Мысалы, баланың
жүйке жүйесі шешесінің құрсағында әуелі күндері қарапайым жәндіктердің
(инфузория т.б. ) жүйке жүйесі тәрізді келеді. Бұдан кейін сол жапырақ
бүктеліп түтік тәрізді болып келеді, түтік тәрізді жүйке жүйесі көбінесе
құрттарда кездеседі. Осыдан соң түтік үш буынға бөлінеді ( шеткі,ортаңғы,
алдыңғы буындарға). Жүйке жүйесінің буындарының біреуі өзгесіне бағынбайды,
автономды түрде қызмет атқарады. Мұны басқаша айтқанда әрбір буындар
өзінің қол астындағы дененің аудандарын басқарады. Бірақ осылардың жоғарғы
сатысында алдыңғы буын үстем алып, кейін бас миының негізіне айналады.
Енді ана құрсағындағы бас миының кейін дамитын себебіне тоқталайық.
Мұның себебі, бас ми әсіресе оның қабығы эволюциялық өзгерістердің соңғы
болып кеткен жемісі.
Балаға тән жүйке жүйесінің негізгі – бас миы. Баланың бас миы ана
құрсағында едәуір дамып қалса да, туғаннан кейін өз қалпына келіп, толық
қалыптаса бастайды. Мысалы, бас ми қабығы және оның микроскоппен көрінетін
6 қабаты туғанда даяр болмай, кейін қалыптасады. Физиологиялық жағынан алып
қарағанда, баланың бас миы шартсыз рефлекстер тудырып, тиісті
тітіркенулерге жауап беруге даяр. Бала туғанда көптеген шартсыз
рефлекстерімен туады.
Дүниеге келген бала организмі үшін күрт өзгеріс болып
табылады. Біршама тұрақты ортаға (ана организміндегі) вегетативтік,
өсіп-өнушілік тіршіліктен ол кенеттен өзгеріп тұратын,сан алуан
тітіркендіргіштерге толы, ауалы ортадағы мүлдем жаңа жағдайға, яғни
бұрынғы дәрменсіз тірі жан дәрежесінен ақыл –есті адам болып өсетін
дүниеге шығады.
Алғашқы күндері мыналарда байқауға болады. Терінің қатты
тітіркенуі (ине шаншу) , дененің қорғаныш тартысына, бетінің алдындағы бір
нәрсенің қарауытуы қабағын түюге, жарықты кенеттен көбейту қарашықтың
кішіреюіне және тағы басқаларға себепші болады. Бұл реакциялар – қорғаныс
рефлекстері деп аталынады. Олар тітіркенгіштерден қашықтауға немесе оның
әрекетін шектеуге бағытталған.
Жаңа туған нәрестеде қорғаныш реакциясынан басқа
тітіркендіргішпен жанасу реакциясын да байқауға болады. Олар бағдарлау
рефлекстері. Нәресте дүниеге келген алғашқы 3 күн ішінде күшті жарық көзіне
қарай басын бұратыны бақылаулар арқылы анықталған : мысалы, күн сәулесі
түсіп тұрған кезде перзентханада жаңа туған балалардың көпшілігі, бастарын
сол сәулеге қарай күнбағыстай бұрып алады. Сонымен қатар, туғаннан алғашқы
күнінен бастап-ақ сәбидің баяу жылжитын жарық көзін қадағалайтыны да
дәлелденген, бағдарлау - тамақтану рефлексткрінде оңай пайда болады.
Дүниеге келу оның бойындағы органикалық қажеттікті оттекке,
тағамға, жылылыққа қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған мінез -
құлықтың туа біткен,инстинкті формаларын таза күйінде бақылауға болатын
адам өміріндегі бірден-бір кезең болып табылады. Бұл органикалық
қажеттіліктер, дегенмен, психикалық дамудың негізі бола алмайды – олар тек
қана баланың өмір сүруін қамтамасыз етеді.
I.3. Бала жасын кезеңдерге бөлу заңдылықтары.
Балалық шақты әлбетте, жас мөлшерін елеместен қарастыруға
болмайды және бала әрине үлкендердің қамқорлығы мен аялауын қажет
етеді. Сонымен бірге, бөбектерге қатысты біздің қамқорлығымыз неден
көрінуі тиіс, оларды неден қорғап, неден сақтандытуымыз керек екенін
іштей анықтап алуымыз қажет. Егер балалық шақ мұңсыздық пен рахаттың
“жұмсақ”сынды кезеңі деген ойменен баланы осындай жағдайдан тайдырып,
шындыққа басқаша қарауға мәжбүр ететін кез-келген өзгерістерге біз
қарсы тұрсақ жақсы болар ма еді? Егер қолдан жасалған жағдайдың
көмегімен біз оны осы “жұмсақ” дүниесінде мүмкіндігінше ұзағырақ
ұстасақ балаға пайдалы болар ма еді? Әрине, мұнымен біз балаға зардап
шектіреміз және мұның өзі балалық шақты қорғау емес, оның мәнін
бұрмалағандақ болады.
Бала жасын кезеңдерге бөлудің жобасы, біріншіден, жабайы өмірден
алынған; екіншіден, психология ғылымы тұрғысынан дәлелденген болатын.
Жасты кезеңдерге бөлуді жабайы өмір тұрғысынан Г. Гене мен Л.Н. Толстой
жазды. Л.Н. Толстой бөбек пен жеткіншек балалардың балалық және ересек
туралы әдейі кітап жазып, сол кітабын балалардың есеюіне арналған
болатын.
П.П.Блонский бала дамуын дептиция негізінде кезең құру керек деп
шешті, яғни, тістің пайда болуы мен ауысуы кезінде. Осыған сәйкес
П.П.Блонский мына критерийлерге туғаннан кейінгі балалық шақты 3
кезеңге бөлді:
1.Балалық шақ (8 айдан 2- 2.5 жасқа дейін).
2. Сүт тісті балалық шақ (6.5 жас шамасы).
3. Тұрақты тіс балалық шағы (артқы 3 түбір тістің пайда
болуымен бітеді).
Сондай –ақ В.Штерннің кезеңдерге бөлуі:
1.Ерте балалық шақ (6 жасқа дейінгі кезең ). Бұл уақытта
бала тек ойын әрекетімен көрінеді.
2.Саналы оқу кезеңі 6-13жас. (ойын мен еңбекті бөлу).
3.Жасөспірім кезеңі. (14-18 жас).
Ал Д.Б. Эльконин бала өмірін мынындай кезеңдерге бөлді:
Сәбилік шақ (нәресте және ерте жас кезеңі).
Балалық шақ (мектепке дейін және кіші мектеп жасы).
Жасөспірім шағы (жасөспірім мен жастық шақ).
Ж. Ж. Пиаже: Баланың ойлауы белгілі фаза мен сатылардан қажетті
жағдайда өтеді. Ол баланың оқитындығына немесе оқымайтындығына
тәуелсіз, - деген болатын.
Ж.Пиаже бойынша , балада ойлауның дамуы 4 үлкен кезеңнен өтеді:
1.Сезімдік-қимылды(сенсомоторлы). Туғаннан 2 жасқа дейін кезеңді
қамтиды.
2. дооператорлы кезең – 2 жастан 7 жасқа дейінгі кезең.
3.Нақты ойлау кезеңі – 7 мен 10 жас аралығы.
4.Формалды- логикалық, яғни дерексіз ойлау кезеңі (11-12 жастан 18
жасқа дейін және жоғары.
Кейбір жеке –дара өзгешеліктері болмаса, балалардың бәрі осы
кезеңдерден өтеді. Алайда, Ж.Пиаженің айтуы бойынша, адамдардың бәрі
ойлау дамуының 4 кезеңіне жете бермейді.
А.А.Венгер өзінің эксперименталды зерттеулерінде мектепке дейінгі
жастың түсіну себептерін зерттеуге бел буды. Мектепке дейін кезеңнің (3-4
жас) ең кішілерінің қандайда бір жүзінің өзінде де себепті түсіну
жеткілікті болады. Ал 5 жас шамасында себепті түсінуде елеулі сыну болады.
Әдетте, жасты кезеңдерге бөлуде мынадай деректерге сүйенеді. Әр жас
кезеңдеріне жатқандардың бәріне тән өзінше психикалық қасиеттер бар деген
шешімге келеді. Өзінше психикалық қасиет деп отырғаны, сол жас кезеңіне тән
бөлгендей ақыл-ой жағынан белгілі бір дәрежеге жетуі. Осыны ғылым дамымай
тұрғанда көптеген елдерде жақсы білген. Азия мен Африканың кейбір елдерінде
бала бір жас кезеңінен екінші жас кезеңіне өтерде той жасап, оны жігіттік
дәрежеге көтеретін болған.
Осы ғұрыптың бір жақсы жері бала осы мейрамды алдын- ала күтіп ,
жұрттың алдында өзінің ептілігін көрсету үшін әдейі даярланады.
Ал қазақ еліндегі адамдар өзге халықтар сияқты балаларды қай жасында
нендей өзгерістерге ұшырайтынын байқап, оның есеюіне орай жасты неше түрлі
кезеңдерге бөлген. Осының қажет екені мынада :Әр жас кезінде баланың өз үй
–ішінде және құрбылар арасында алатын орны түрліше келеді дегенде, біз
олардың атқаратының қызметінің жасына қарай болуын, не киетін киімдерінің
түрліше келуін айтып отырмыз. Осыған орай, психология ғылымының докторы
М.М.Мұқанов жас кезеңдерді былай топтастырған:
Туғаннан 1 жасқа жейінгі кезең – нәресте жас кезеңі.
Нәресте жас мынадай 2 кезеңге бөлінеді:
а) бесік жасына (туғанна 7 айға дейін );
ә) еңбектеу жасына (7 айдан 12 айға дейін).
1-ден 3 жасқа дейінгі кезең – бөбектер жасы дейді. Бұл кез баланың
тілі шығып, денесі нығайып, ойнай бастау мезгілі, бөбек өте мейірімді
келеді. Мысалы , малдың төлдерін(лақты, қозыны, бұзауды т.б.) осы
жастағылардың уататыны сондай, мысалы қозының қасына келіп, үстінен сипап,
не солардың дауысын салып еліктейді, қыздар мен ұлдарың осы жастығы ойыны
алдыңғы жастарға қарағанда қарапайым келеді. Қыз ойын үстінде көбінесе,
шешесіне , ұлы әкесінің жұмыстарына еліктейді.
3-тен 7-ге дейін сәби жасы. Бұл жастағылар жұмыстың қарапайым түрлерін
орындауға қатысты Қыздар көбінесе қазан-аяқ ұстап шешелеріне көмектеседі (
нан илеу, от жағу, су әкелу т.б.). ұлдар бұзау, не қозы бағып, шөмеле
тасыған.
Әр елдің салты басқа , иттері ала қасқа , демекші, тағыда бір
деректерге сүейеніп, бала туғаннан бастап мектепке барғанға дейінгі кезеңді
мынадай 3 топқа бөлейік :
1. Нәрестелік шақ – туғаннан 1 жасқа дейін;
1. Сәбилік шақ – 1-жастан 3 жасқа дейін;
2. Мектепке дейінгі балалық шақ – 3жастан 7 жасқа дейін.
Осы 3 кезеңді біріктіретін негізгі психологиялық белгі: бала іс
әрекеттерінің түрлері және қоршаған ортаға көзқарасы балалардың
қажеттеліктері мен қызығуларынан туындайды.
Әр баланың психологиялық даму деңгейінің өзгешелігіне байланысты
әр кезең мынадай жартылай кезеңдерге бөлінеді:
1. Нәрестелік шақ –
А) Жөргектік кезең (туған күннен 1 ай – 1ай 10 күнге дейін) ;
Ә) Нәресте кезеңінің I- жартысы ( 1ай 10 күннен 6 айға дейін);
Б) Нәресте кезеңінің II-жартысы (6 айдан 1 жасқа дейін);
2. Сәбилік шақ –
А) Ерте сәбилік шақ (1 жастан 2 жасқа дейін);
Б) Сәбилік кезең (2 жастан 3 жасқа дейін);
3. Мектепке дейінгі балалық шақ –
А) Мектепке дейінгі кезеңнің I- жартысы(3 жастан 5 жасқа дейін);
Ә) Мектепке дейінгі кезеңнің II-жартысы (5 жастан 7 жасқа дейін).
Ерте жастан бастап біртіндеп қалыптаса беретін нәрестеге жас
жұбайлар, ата мен әжелер былайша ықылас аудару кезеңдері болатады :
1. Нәрестенің дүниеге келу сәті.
2. Нәрестенің перзентханада болу кезеңі.
3. Нәрестені қырқынан шығару кезеңінен шешесімен бірге қамқорлыққа
алушының жағымды іс- әрекеттері.
Баланың қоршаған дүниеге көзқарасы, оның қажеттері мен қызығуы өзге
адамдар арасында алатын орнымен, үлкендер тарапынан болатын талап үміт
және әсер ету жүйесімен анықталады. Егер нәресте үшін үлкендермен үнемі
эмоционалды қарым - қатынас қажеттілігі тән болса, оның себебі сәбидің
бүкіл өмірі үлкендердің қолында болуынан деп түсіндіріледі және қолында
болғанда әрбір жанама емес, тура жолмен: үлкендер баланы орағанда, ойыншық
бергенде, тәй-тәй басқан кезде, қолынан сүйегенде т.б. үздіксіз дене
қатынасы жүзеге асырылады.
Сәбилік шақта үлкендермен қарым-қатынас жасауға қажеттіліктің
таяудағы қоршаған заттарға қызығушылықтың пайда болуы мыналарға
байланысты: бала мүмкіндігінің өскенін ескере отырып үлкендер олармен
қарым- қатынасты өзгертеді. Қандайда бір зат немесе қимылдар жайлы қатынас
жасауға көшеді.
Дамудың әрбір жас шағы кезеңдерінің дамуына тән баланың
қоғамдағы психикалық белгілердің байланыстылығы баланың бірінші кезеңнен
екіншіне өтуін түсіндіріп бере алмайды.
Бұл өту кезеңінің алдында баланың өзінің басқа адамдар арасындағы
орнына қанағаттанбауы және ол орынды өзі зерттеуге ұмтылуы пайда болады.
Осы кезең ішіндегі дамудың мынандай сәті туады :баланың өсіп келе жатқан
мүмкіндіктері – оның білімі, іскерлігі, психикалық сапалары – ескі тұрмыс
қалпымен, қызметтің және айналасындағы адамдардың қарым- қатынасының ескі
түрлерімен қайшылыққа ұрындырады. Бала өзінің мүмкіндіктерін сезінеді де
осының алдында ғана қызықтырған іс- әрекетке ынтасын қояды. Ол үлкендермен
жаңа қарым – қатынас жасауға ұмтылады. Бұл қайшылық дағдарыс ретінде
көрінеді.: көне қарым- қатынас жасалынған жоқ.
Психикалық дамудың әрбір жас шағы кезеңіндегі негізгі міндеті осы дамуды
шапшаңдату емес , оны байыту, осы кезең беретін мүмкіндіктерді мейлінше
тиімді пайдалану болып табылады.
Психикалық даму кезеңдеріне бөлу осы дамудың өзінің ішкі
заңдылықтарына негізделеді және психологиялық жас шағы кезеңдерін бөлуді
құрайды.
Психологиялықпен қатар педогогикалық жас шағы кезеңдерін бөлу
де бар. Оның негізіне жұмыс істейтін тәрбиелеу – білім беру мекемелерінің
типтері және балаларды әр түрлі жас шағы кезеңдерде тәрбиелеу міндеттері
алынған :
1. Ерте сәбилік шақ (туғаннан 2 жасқа дейін ).
2. Мектепке дейінгі сәбилік шақ (2-4 жасқа дейін).
3. Мектепке дейінгі естияр шақ (4-5 жасқа дейін)
4. Мектепке дейінгі естияр шақ (5-7 жасқа дейін), оның ішінде баланы
мектепке даярлайтын 6-7 жас кезеңі ерекше бөлінеді.
Ал Ж.Ж.Руссо баланың өмірін мынадай 4 кезеңдерге бөлді :
1-кезең –туғанан 2 жасқа дейін (дене тәрбиесі).
2-кезең – 2-ден 12 жасқа дейін (сыртқы сезім мүшелерінің жетілу
кезеңі).
3-кезең – 12-ден 15-ке дейін (еңбек тәрбиесі кезеңі).
4-кезең – 15 жастан ер жеткенге дейін (адамгершілік мінез-құлқының
қалыптасу кезеңі).
Ал психиалогиялық даму кезеңдерін ғылыми тұрғыдан қарастырсақ,
баланың ақыл – ойының өріс алуы тек білімге тәуелді емес. Әрине , бала
психикасының қандай болып келуіне оның хронологиялық жасының тікелей қатысы
бар. Бала психикасының әр жаста қандай болып келуіне әлеумет ортасының
недәуір ықпалы бар. Себебі балаға әсер ететін бүгінгі әлеумет ортасы
бұрынғыдан мүлде өзгеше: қазіргі техника мен өндіріс саласына ие болу үшін
жасөспірімдер жасының көбін оқуға арнауы тиіс. Сондықтан да балалық кез
қазір көпке дейін созылады.
Психологиялық тұрғыдан осы процестерді зерттеу жасөспірімдер
жасын мына кезеңдерге бөледі :
Туғаннан 1 жасқа дейін – НӘРЕСТЕ ЖАСЫ. Бұл кезең әр нәрсені сезуден
және қозғалудан (еңбектеу) туады.Ж.Пиаженің жүйесінде сезу – қозғалу
интеллектісінің бастапқы кезі.
1-ден 3-ке дейін АЛҒАШҚЫ БАЛАЛЫҚ , яғни БӨБЕК КЕЗІ. Бұл кезде
баланың тілі шығып, әсіресе тілдің лексикалық және грамматикалық
ережелерін меңгере бастайды.
3-тен 7-ге дейін МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАС. Баланың қимыл-қозғалысы ойын
үстінде қалыптасып қалған. Тіл қабілеті кеңінен өріс алады.
Осы келтірілген жас кезеңдерін психологиялық тұрғыдан балалар
бақшасында, не мектепке ресми түрде қабылданған жастарға үнемі сай
кемейді. Себебі психологиялық тұрғыдан жасты тиісті кезеңдерге бөлудің
өзіндік сипаты бар.
Жасты кезеңдерге бөлудің келтірілген осы жолы үнемі өзгерілмейтін
нәрсе емес. Заманның өзгерілуіне, соның ішінде әлеумет ортасының жағдайына
сай жастарды азды-көпті өзгерістер болып тұрады.
I.4. Бала психологиясының мәселелері. Әр кезеңдегі дадарыс
сатылары. Халықтық салт-дәстүрлердің балалық шақтағы алатын орны.
Ересектер сияқты балалар да біркелкі дамымайды, яғни салыстырмалы
түрде салмақты немесе бірқалыпты, кейде шектік кезең деген де болады.
Дамудың негізгі дағдарыстары эмпирикалық жолмен,яғни кезекпен
емес, кездейсоқ ретпен ашылады: 7 жас, 3жас, 13 жас, 1жас, 0жас.
Шектік (критический) кезең мерзімінде адамдардың аз уақыт ішінде
негізгі көріністері толығымен өзгереді. Шектік кезеңге мынадай ерекшеліктер
тән:
1.Дағдарыстың басы мен аяғын аралас кезеңнен өте- мөте анық емес бөліп
тұратын шекаралардың болуы. Осыған қарап дағдарыс білінбей пайда болады
деуге болады. Оның пайда болу мезеті мен аяғын анықтау өте қиын. Апогея
нүктесінде, яғни, дағдарыс ортасында кенет асқыну байқалады.
2. Өз кезегінде шектік кезең балалардың қиын тәрбиелеу, оларды зерттеу үшін
түрткі болады. Бұл кезең қыңырлық ,негативизм, үлгерімнің төмендеуі мен
еңбекке жарамсыздығы, шекісулер санының өсуі.
Баланың ішкі өмірі бұл уақытта қиналумен қабаттасады.
3.Дамудың теріс мінезі. Дағдарыс кезінде бұзылу жұмыстары істелінетіні
байқалған. Бала бұрын игергенін жоғалтып, алдында тапқанын игереді. Бұл
табуды Л.С.Выготский жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мәселелері
ЖОСПАР.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 3-4 бет
I-тарау. Балалық шақ кезеңіндегі балалардың өсуі мен
дамуының теориялық аспектілері
I.1. Бала дамуын зерттеген ғалымдар. Ақын-ғұламалардың
ой-
пікірлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...5-11 бет
I.2. Жасқа байланысты балалардың психофизиолгиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 12-14 бет.
I.3. Бала жасын кезеңдерге бөлу
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ..15-19 бет.
I.4 . Бала психологиясының мәселелері. Әр кезеңдегі
дағдарыс сатылары. Халық салт-дәстүрлерінің
балалық шақта алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20-39 бет.
II-тарау. 1 жас пен 6 жас аралығындағы балаларды
мектепке дейін тәрбиелеудің және оқытудың жалпы білім
бағдарламасы мазмұнының базалық минмумы.
II.1. Стандарттың жалпы сипаттамасы. Бала дамуының
деңгейіне қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39-42 бет
II.2. Бала бақшаларда жүргізілетін бағдарламалар
сипаттамасы. Ойынның бала өмірінде алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 43-49 бет.
II.3. Балалық шақ кезеңіндегі балалардың психологиялық
шығу жолдарын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50-54 бет.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...55-56 бет.
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 57-58 бет
Қосымша.
Зерттеу пәні: Балалық шақ кезеңіндегі балалардың психологиялық дағдарысқа
ұшырауы.
Зерттеу обьектісі:Балалық шақ кезеңіндегі балалардың психологиялық
дағдарысқа ұшырау себептері, шығу жолдары.
Зерттеу мақсаты: Балалық шақ кезеңіндегі балаларды психологиялық
дағдарыстан шығуға көмектесу, шешілу жолдарын көрсету.
Зерттеу міндеттері:
1. Балалық шақ кезеңіндегі балалардың психофизиологиялық даму
ерекшеліктері, дағдарыстың пайда болу себептері, зерттеу пәні.
2. Психологиялық дағдарыс барысындағы әрбір кезеңдерде балаларды ұзақ
уақыт бақылау, анықтау.
3. Балалық шақ кезеңіндегі балалардың психологиялық дағдарыстан ойдағыдай
шығуына ата-аналар мен тәрбиешілердің тигізер көмегі.
Зерттеу болжамы:
Егер балалық шақ кезеңінде балаларға дағдарыстан шығуға ата-аналар
мен тәрбиешілер жағдайлар жасап берсе, онда балаларды дағдарыстан ойдағыдай
шығаруға болар еді.
Кіріспе .
Біз қанша жасқа келсек те,
жас нәрестелерше біздің
өміріміздің әр түрлі
жастарына енеміз.
Ларошфуко.
Соңғы он жылда адамзат сәбилік шақтың құпиясын қайта ашқандай!
Осы себептен рете балалық шақ сәбидің адамгершілік , рихани ақылы мен
денсаулығы дамуының маңызды кезеңі болып есептеледі. Сондықтан да ерте
балалық шақтың өзекті мәселелерін ерекше қарауымыз керек. Сәби өмірі біз -
ересктер түсіне бермейтін жаңалықтар мен ғажайыптарға толы. Сәби дүниеден
қорқып, қайта оралуға мүмкіндігі жоқ мекенді сағынатындығын ескерген жөн.
ол әлі ойлауды білмейді, онда қорқыныштары мен тілектері күресудің тиімді
ішкі қабілеттері әлі жоқ. Оның асқазаны бөтелкеден толса, қауіпсіздік
сезімін тудырудың және өсуге көмектесудің ең жақсы тәсілі - ананың құшағы.
Баланың психикалық дамуындағы проблемалық мәселені түсіну үшін ең
алдымен ересек адаммен қарым-қатынасын қарастыру керек. Балаға мәдениетті
жетекшісі – оның ең жақын адамы.
Л.С.Выготский және оның ізбасарлары ересек адамның психикасының
дамуындағы әсері мойындағанмен, процестің өзі мәдени-тарихи салада
зерттелмеген деген түйінге келді.
Даму ақырын, жай немесе қарқынды түрде өтуі мүмкін. Л.С. Выготскийдің
айтуы бойынша, Даму революциялық, кейде апатты мінез көрсетуі мүмкін.
Бірден қозғалу, қарама-қарсылық балалардың қайшылықтардың асқынуы,
дамудағы бұрылыстар өткір дағдарыс түрін алуы мүмкін –деген.
Осыған орай , бірқалыпты және өткелді даму кезең процесіндегі
кезектесу ұдайы болып қала береді. Сонымен қатар, дағдарыстар баланың
өмірлік жағдайына қарай өзгеріп отыратындығын естен шығармауымыз керек.
Психиологиялық дағдарыс – бұл, ең алдымен осы ғылымның әдіснамалық
негізінің дағдарысы. Оның түп тамыры оның тарихынан бастау алады. Оның
мәні қазір басқа ешқандай ғылымға осындай қарама- қайшылықта кездеспейтін,
осы білім аймағында сондай қатты екпінмен соқтығысып қалған материалистік
және идеалистік тенденциялардың күресінде жатыр.
Дағдарыс кезеңде бала бойында жаңа сапалар пайда болмаса, онда жалпы
даму да болмас еді. Алайда сәбидің дағдарыс жасында жаңа сапаларды игруі
өткінші сипатта болады. Бірақ дағдарыс жасында игерілген сапалар оның
кейінгі даму кезеңінде із қалдырмайды. Ал бір қалыпқа түсіп тұрақты даму
кезеңінде игерілген сапалар баланың бойында тұрақты қасиеті болып қала
береді. Бірқалыпты даму жолында бала жүруді, сөйлеуді, жазуды және т.б.
әрекеттерді үйренеді. Өткінші жасында сәби дербестік тілді меңгереді. Бірақ
сөйлеудің бұл түрі оның өмір бойында сипатталатын болса, онда баланың дамуы
бірқалыпты болмағаны.
Берілген мәселенің төңірегінде біздің зерттуіміздің тақырыбы
анықталды: "Балалық шақ кезіндегі балалардың психологиялық дағдарыс
мәселелері ". Дағдарыстан шығу кезеңінде балалар үшін күту мен қарым-
қатынас шынайылық қағидасына қатысты ең маңызды екі сабақ.
Шынайы қиындықтар бала үшін өзіне ұнайтын нәрсені ата-ананың
көмегінсіз өзі үйрене бастауынан басталады.
Бала ойын ойнағанда өмірде көрген-білгенін өзіне ұнаған адамның іс-
әрекетіне еліктеп отырып бейнелейді. Бала үшін өзіне ұнаған адамнан артық
ештеңе жоқ оған барлық жағынан ұқсағысы келеді. Жалпы бала табиғаты өзін
бірнеше есе үлкен ғып көрсетуге бейім. Тез есейгісі келіп бәрін өзім
істеймін деп талпынады. Баланың осы талпынысын мұқалтпай сен үлкенсің мен
көмектесіп жіберсем бәрін де өзің істей аласың деп, сенім білдіре
тәрбиелеу ұтымды әдіс. Үлкен адам мен баланың айырмашылығы
үлкендердің сана-сезімі мен іс-тәжірибесінің молдығында ған
Қазіргі уақытта ғалымдар мейірбандық сезімнің негізі сәбилік кезеңінің
дағдарыстан өтуде қалыптасатыны анықталды. Бұл жөнінде мақалалар көп
айтылып та,жазылып та жүр. Бала жас шағында көрген мейірбандылығын, сол
жайындағы сезімдерін өмір бойы ұмытпай, ерекше әсермен еске алып отырады.
Сондықтан да өсіп келе жатқан балауса жанның бойына адамгершілік ұрығын дер
кезінде еге білсек, сөз жоқ өсу, даму, қалыптасу кезеңі ойдағыдай мәнді
болады.
I-тарау. Балалық шақ кезеңіндегі балалардың өсуі мен дамуының теориялық
аспектілері.. Баланы жасқа бөлу ерекшеліктері .
I.1. Бала дамуын зерттеген ғалымдар. Ақын-ғұламалардың айтқан ой-пікірлері.
Ш.А. Амонашвили балалық шақ туралы : Балалық деген ұғым
психологиялық және педагогикалық сөздерден өз анықтамасын таба алмай
келеді. Мұның өзі біршама таңқаларлық жай, өйткені оның мазмұны жайында
нақтылы түсінік болмай тұрып, балалық, жасөспірімдік және педагогикалық-
психологиялық негізгі ерекшеліктерін, сондай- ақ баланың көптеген істері
мен тәртібін түсіндіруге болмайды.
Ж.Ж.Руссо болса, бала туралы былай деген : Бала деген - бұл
кішкентай ересек адам емес, ал оның ақыл- ойы ересек адамдардың
кішкене ақылы емес,- болатын.
Ойымды В.А. Сухомлинскийдің сөзімен өрбітейін : Балалық дүниесі
дегеніміз - өзгеше дүние. Балалар ізгілік пен зұлымдық, ар - намыс пен
намыссыздық, адамгершілік қадір - қасиет туралы өз түсініктерімен өмір
сүреді, олардың әсемдік туралы өз өлшемі болады.
Ал психолог- ғалым А.С.Козлова: ...көп қырлы патриоттық тәрбие
қоршаған өмір мен тәрбиенің әсері арқылы балалық шақта біртіндеп қалыптасып
отырады" , - деп көрсетеді.
Д. Локк : Баланың ақылы да, жаны да туғанда ақ қағаздай болып
туады. Ақ қағазға қандай жазу жазсаң да жазушының еркінде, сол сықылды
балаға тәрбие беру, тәрбиешіден бала қалай тәрбиеленсе соған көне береді.
Неміс психологы К. Гросс кішкентай балалардың ойынын зерттеп, 1899
жылы өзінің осы жөніндегі пікірін жариялады. Оның айтуы бойынша, бала
өзінің күшін, ақыл- ойын дамытып дағдылану үшін ойнайды.
Пиаже: Баланың ойлауы белгілі фаза мен сатылардан қажетті жағдайда өтеді.
Ол баланың оқитындығына немесе оқымайтындығына тәуелсіз, ген болатын.
Психикалық дамудың қозғаушы күші түсінігін Л.С. Выготский, А.Н.
Леонтьев, Д.В. Эльконин құрастырды. Осы арқылы психикалық дамудың өзі жеке
тұлғаның сапалық өзгеруінде жастық жаңа құрылымдар әр түрлі қозғалыста
құрастырылады.
Л.И.Божевич баланың даму ерекшелігін ішкі 5жас ерекшелік кезеңімен
көрсетеді. Орталық, яғни жеке бір жастың жаңа құрылымы аффекті оқталған
түсініктерінің пайда болуы, сыртқы ортаның әсеріне қарамай баланың мінез
–құлын ояту болып табылады. Л.И.Божевич мұны мотивтелінген деп айтады.
Бала дамуына әсіресе сөйлеу дамуына үлес қосқандар
К.Бюлер,В.Штерн, М.И.Лисига,Л.А.Венгер,А.Г.Рузская, Ф.А.Сохин, Т.Н.Ушакова,
жасерекшелік дамуында П.П.Блонский, Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев,
Д.Б.Эльконин, Б.Г.Ананьев, А.В.Петровский.
Я.Корчак: Бала қандай болғысы келсе, сондай болуы керек – бұл бала
құқығы. - деген болатын.
А.Н.Леонтьев былай деп жазады: Баланың даму жолында оның өмірін нақты
пысықтап, адами қарым-қатынаста обьективті түрде иеленген орынға ауысады.
А.А. Люблинская өзінің “ Детская психология” еңбегінде “ Балалалық шақты”
балада ортаны қабылдауда қалыптаса бастайтын адамгершілік сезімінің
ерекшеліктері айрықша орын алады” , - деп, баланың елжандылық сезімінің
психологиялық қалыптасуы және даму кезеңдеріне мінездеме береді.
В.Н. Мясищев былай деген болатын: Баланың іс- әрекеті мен мінез-
құлқы қалыптасуында ақыл-ой , ерік сезімі , эмоционалдық процестердің
алатын орны ерекше.
Бала санасында туған жаңа құрылымның әсерінен дамудың әлеуметтік жағдайын
қайта құру – дағдарыс жастың ең негізгі мәні мен маңызы.
З.Фрейд : Бала жүйесіндегі қарым- қатынасты – балаға көңіл бөлу ,
деді.
Республикамызда психология ғылымы саласында тұңғыш рет диссертация
қорғаған алғашқы ұлт кадрлары – Е.Суфиев ,А.Темірбеков, М.Мұқанов болды.
1951-1953 жылдары ұлттық психология кадрларын даярлау ісіне
академик Т.Тәжібаев (1910-1964) , профессор И.Л.Стычинский (1896- 1969)
елеулі үлес қосты.
Халқымыздың ұлы перзенті Ыбырай Алтынсарин Бала тәрбиесі оның
табиғи ортасы мен халқының салт- дәстүрі рухында тәрбиеленетін болса, оның
сана- сезімінің дамып- жетілуі де ұлты мен халқына қызмет ететін көкірегі
ояу, салауатты азаматтар болып өседі ,деген ой түйген болатын.
Ж.Аймауыт ұлы: Бір нәрсенің асыл тегін білу, ол нәрсені жақсы ұғынуға көп.
жәрдем етеді ... Баланы іспен емес, сөзбен, үлгімен, ақылмен үйреткен адам
сорлы... - деген болатын.
М.Жұмабаевтің ой- түйіндерінің негізгі арқауы ... адам баласын тәрбие
қылу дегенде, әрине, адам баласының , әсіресе жанын тәрбие қылу керек деп
ұғу керек... Дүниеде теңіз терең емес адамның жаны терең... .
С.Торайғыров шығармаларында ерекше бір көңіл аударатын мәселе –
адамның әр түрлі жас кезеңдеріне байланысты жасаған психологиялық
талдаулары. Ол қазақтың ой-пікірі дамуының тарихында осы мәселені ғилыми
тұрғыдан күн тәртібіне алғаш рет қоя білген ғұлама. Ақын адам психологияның
дамуын басты- басты 4 кезеңге бөледі. Олар: балалық шақ, жігіттік,
ересектік, кәрілік. Ол бұлардың бір-бірінен ерекшеліктерін жәй қарапайым
түрде шектемей, ғылыми сарапқа салуды ойлаған.
XYIII- ғасырдың II- жартысында Бұқардың ізін басып қоғамдық аренаға
шыққан суырып-салма, ақылгөй ақын-жыраулардың бірі Шал ақын өзінің
толғауларында нәресте, бөбек, сәби, бозбала психологиясының қалыптасу, даму
ерекшеліктері хақында салиқалы ой түйіндері кездеседі. Оның пікірінше,
адамдық қасиеттерге кісі бірден жетіліп, іштен тумайды, балалық сана-
сезім, тәлім- тәрбиенің, ойынның, ортаның арқасында өсіп, дамып
қалыптасады.
Бір жаста , екі жаста бесіктемін,
Бес жаста тәңірі берген несіптемін.
Алты жаста қайыңның тозындаймын,
Жеті жаста ойпаң жердің бозындаймын,
Он жаста сүт емген қозыдаймын,
Он бес жаста жарға ойнаған лақтаймын, -
деген өлең жолдарынан бала сана –сезімінің даму жолы, бой мен ойдың қоса
дамуындағы әр жастың өзіне тән ерекшеліктері, әр түрлі ішкі- сыртқы ой мен
іс- әрекет баланың жан дүниесін біртіндеп нәрлендіріп, жаңа мазмұнға ие
болып отырғандығы байқалады.
Қазақ халқының ұлы ақыны өзінің жетінші қара сөзінде былай дейді:
Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі ішсем, жесем,
ұйықтасам деп туса, біреуі білсем екен демелік. Не көрсе соған талпынып,
жалтыр- жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып,
тамағына, бетіне басып қарап, сырнай- керней болса даусына ұмтылып, онан ер
жетіңкірегенде ит үрсе де, біреу күлсе де, біреу жыласа да тұра жүгіріп,
ол немене, ол неге үйтеді , бұл неге бүйтеді деп, көзі көрген,
құлағы естігеннің бәрін сұрап тыныштық көрмейді. Мұның бәрі өмірге жаңа
келген нәрестенің жан құмары, білсем екен,көрсем екен, үйренсем екен
дегендегісі.
Ойын – оның шын тіршілігі... Төңіректегі нәрседен өзіне қызықтысы
ғана көзіне түсіп, ықылыс тартады. Және бір мінезі – сөйлеуге жалықпайды.
Тынымсыз қимылының бәрі сөзімен жалғасып жүреді. Көрген нәрсесіне ықыласы
жеңіл , тұрақсыз... Көрген нәрсесін айтқанда ұмытқан жерлерін ойдан
толықтырады ... Н. Құлжанова бұл жерде үш пен жеті жастың арасындағы
балдырғандар бойында кездесетін физиолгиялық және психологиялы
ерекшеліктерді сөз етіп отыр.
Ж.Пиаже : генетикалық көзқарас тұрғысынан, баланың ойын түсіндіру үшін оның
іс-әрекетінен шыға отырып, алға жылжу керек деген болатын.
Ашық, түсінікті формада әлеуметтік инстинктер кешірек дамиды.
Осыған байланысты бірінші дағдарыс кезеңі 7-8 жасқа теңестіріледі. Ж.Пиаже
осы жаңа ойлаудың алғашқы кезеңін эгоцентризмнің себеп-салдарынан құтылу
мақсатында баланың алғашқы ұмтылуларын жатқызады және ұштастырады.
Баланың психикалық дамуындағы проблемалық мәселені түсіну үшін
ең алдымен ересек адаммен қарым-қатынасын қарастыру керек. Балаға
мәдениетті жетекшісі – оның ең жақын адамы.
Л.С.Выготский және оның ізбасарлары ересек адамның психикасының
дамуындағы әсері мойындалғанмен, процестің өзі мәдени-тарихи салада
зерттелмеген деген түінге келді.
М.И.Лисина Л.С.Выготскийдің концепциясына сүйеніп, ешкімге
ұқсамайтын ғылыми мектебінің негізін қалай отырып, отандық психологияға
баланың ересек адамдармен қарым-қатынасы атты жаңа пән енгізді.
М.И.Лисинаға бағдар беруші А.В. Запорожец еді.
Дәл осы тұста 60-жылдары шетел психологиясында сәби психологиясын
зерттеуде қызығушылықтар туындап жатқан. Бұның ішінде ана мен бала
қатынасындағы ерекшелікті көрсететін деректер алынған, сондай-ақ бауыр басу
теориясы даярланып, белгілі бір бағытта жүзеге асты. Бірақ сол кезеңде
біздің елде сәби психологиясында дайын модель болмаған. Сөйтіп, М.И.Лисина
отандық сәби психологиясының негізін қалаушысы болған.оның “Сәбидің ерте
кезеңіндегі дамуына жақын адамдармен қарым-қатынасының әсері” атты
рефератты мақаласы кеңестік психологиясындағы байқаулы, көзге түсерлік
оқиға болғаны анық.
60-жылдардың соңы мен 70- жылдардың басында зерттеушінің
жетекшілігімен сәбидің ересек адамдармен қарым-қатынасы және оның
психикалық дамуындағы әсері тұрғысынан қызықты эксперименттер жүргізілді.
Бұл еңбектерді Л.С. Выготскийдің дәстүрінің жалғасы деп қарауға
болады. Бұл зерттеу еңбектерінің басты әдістерінің бірі ретінде жабық
түрдегі балалар үйінде және отбасыда тәрбиеленіп жатқан балаларды зерттеп,
салыстырмалы талдау болып есептелінеді.
М.И.Лисина сәби мен ересек адам арасында екі серіктес болған тұста
белсенді қарым-қатынас жүзеге асады, алайда тек қана олардың арасында
алшақтық болған жағдайда деп қарастырады. Л.С Выготский мен М.И.Лисина
көзқарастарының тоғыспау тұсы сәби шақтарын кезеңге бөлу мәселесінде
байқалады. Л.С.Выготский (оның соңынан Д.Б.Эльконин) сәбидің алғашқы жылын
сәби мен ересек адамның эмоцияналды қатынасымен анықталатын біріккен
генетикалық этап деп қарастырды. М.И. Лисинаның эксперименттік
зерттеулерінің нәтижесі бойынша, сәби, туылғаннан 12 айына дейін 3 түрлі
этаптан өтеді. Алғашқы кезеңінде( туылғаншағы), оған бірінші айы кіреді,
сәбидің сыртқы ортаға бейімделуі ( соның ішінде физиологиялық тұрғыдан
бейімделуі), сонымен қатар ересек адаммен қарым-қатынасқа түсу
қажеттілігінің қалыптасуы жүреді. Бұл жерде айта кететін
маңызды мынадай тұс бар: екінші кезең (1-6) сәбидің заттық-манипулятивтік
іс-әрекетінің дамуы мен қалыптасу кезеңі, яғни ересек адаммен қарым-
қатынасы іскерлік формаға ие болады.
Психолог ретінде М.И. Лисинаға фактілерді сұрыптай отырып, талдау,
эксперименттік негізге қызығушылық тән. Осы жағынан келгенде идеяларды
бастапқы материалдарды талдауға бейім Л.С. Выготский жұмыстарының стилінен
бөлектеу болып шығады.
Мысалы, Л.С.Выготский ересек адаммен қарым-қатынасын сөйлеудің
нәтижесінде туындайтынын сондай-ақ, сөйлесудің функциясы- коммуникативтік
екенін атап көрсеткен. Осы мәселе М.И.Лисинаның жетекшілігімен жүргізілген
эксперименттік зерттеулер жүргізілді. Бұл зерттеудің қорытындысы бойынша,
балалардың сөйлеу шарттарының туу шараларын былай көрсетіп өтті: 1)
өмірінің алғашқы жылында ересек адаммен эмоционалды қарым-қатынас
(А.Г.Рузкая); 2) баланың ересек адаммен бірге қызмет жасауы (М.Г.Еланина);
3) баланың ересек адаммен “дыбыстық”әсерге және естілетін сөздерді
қабылдау(В.В.Ветрова).
М.И.Лисина дағдарыстық кезеңді зерттей келе тұлғалық өзгерістің әр жас
мөлшеріне тән екенін аңғартады. С.Ю.Мещеряковтың пікірінше , алғашқы жылдың
тұлғалық өзгерісін бастысы жағдайлық белсенділік болып табылады.
Т.В.Ермоловтың жұмыстарының нәтижесінде 3 жастың дағдарысы кезінде бала
жалпы заттық іс-әрекеттің субьектісі болады. Онда ”жеке бас жетістіктеріне”
деген мақтаным пайда болады.
XIX-ғасырдың ортасына дейін бала психологиясы жалпы психологиядан
бөлінбей, сол пәннің қол астында болып келді. Кейін ол жалпы психологиядан
бөлініп, соның бір отауына айналды. Бұған түрткі болған себеп мыналар:
Ч. Дарвин (1809-1882) негізін құрған жануарлар дүниесіндегі
сұрыпталу заңдылығы; осыған орай сол ғасырдың екінші жартысында дамып
шыққан рецепторлар физиологиясының өріс алуы (Г. Гельмголц), жүйке жүйесі
жұмысының рефлекторлық тұрғыдан дәлелдеу (И.М. Сеченов). Мұнымен қатар, жас
психологиясы туралы мағұламаттар жиналуына, біріншіден, әсер еткен балаға
туғандарының күнделіктер жазып, соған талдау беруі;
Екіншіден, балалар психикасын зерттеуде эксперимент тәсілдері қолдану
әсер етті.
Сол кездегі жас психолог Ж. Пиаже бірнеше жыл баласына күнделік жазып, өз
зерттеулерінде күнделіктегі фактілерге XX-ғасырдың бас кезінде психологтар
арасында бөбектерге күнделік жазу өріс ала бастады. Мысалы, немістің атақты
психологы В. Штерн әйелімен бірлесе отырып өз баласына ұзақ жыл күнделік
толтырып, сол күнделіктің мазмұнының бірқатары басылып шығып, кейін
дүниежүзі тілдерінің көпшілігіне аударылды. . Біздің елде тілші А.Н.
Гвоздев 8 жылдай өз ұлына күнделік толтырып, сондағы фактілерге сүйеніп
кітап жазды.
Бұдан ертерек кезде психолог Н.А. Менчинская баласына бірнеше жыл
күнделік жүргізді. Осы ғасырдың бас кезінде АҚШ психологтары ерлі-зайыпты
Келлогтар, Р.С. Немов т.б . зерттеді.
Кейбір мағлұматтарға қарағанда балалар психикасын зерттеу АҚШ-тағы
Калифорний университетінің жанындағы психологиялық лабораторияда кеңінен
дамыған. Бұлардың қолданатын зерттеу әдістерінің бірі – генетикалық
(төркін, шығу деген сөзден) тәсіл. Бұл зерттеудің бағдарламасы көптеген
жылдарға сөзылды. 1928 жылы бұлар 248 бөбекті (21 ай толғанда) зерттеп,
сосын оларға 18 жас , кейін 30 және 40 жас толғанда зерттеді. АҚШ-тың басқа
бір қаласында баланы 18 жыл үздіксіз зерттеп, кейін осындай зерттеулер
Англиядағы Оксфорт университетінде де зерттелінген. Нәресте жасына орай
жасалынған зерттеулер арқылы табылған кейбір эксперименттердің қорытындысы
орыс тілінде аударылған Т. Бэрдің кітабында қамтылған.
Бала психикасын эксперимент қолданып зерттеуге еңбек сіңірген
психологтар : А. Берн (1857-1911), В. Штерн (1871-1993), К. Коффка (1886-
1941), Ж. Пиаже (1896-1980) болатын.
Кеңес психологтары П.П. Блонский, Л.С. Выготский, В.С. Мухина, М.М.
Мұқанов, А.А. Осипова.
Қазақстан психологтары – Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, Н. Құлжанова
т.б. үлкен үлес қосты.
Кезінде данышпан жазушы М.Әуезов Ел боламын десең, бесігіңді түзе
деген. Шынынды, халқымыз отанымызды өркениетті ел қатарына
жеткізетіндер – болашақ ұрпақ екенін ойдан шығармаған жөн.
Баламен тек психология ғылымы ғана айналысып қоймайды, өзге ғылымдар
да ( педагогика, анатомия мен физиология ) өз саласы турасынан зерттейді :
психология ақылының кіріп, қалай есейетіні, анатомия бала дене құрылысының
әр жасқа қарай нығайып, физиология сол дене мүшелерінің атқаратын қызметін,
әр жасқа түрліше өзгерістерге ұшырайтынымен айналысады. Сол сияқты
педагогика баланың оқу-тәрбие жұмысы үстінде нендей тәсілдер қолданып
ұғындыруға, не тіл алдыруға болатынын зерттейді. Демек баланы зерттеуде әр
ғылым өзіне тиісті саласымен шұғылданады.
Бала психологиясы сан алуан ұғымталдық, ақыл т.б. және осыларды
туғызатын жағдайлар мен факторларды және интеллектінің қалайша
қалыптасатынын зерттейді. Есеюге байланысты бұл жәйттерді зерттеу – балалар
бақшасы мен мектептер үшін маңызды мәселелердің бірі. Өйтені әр жастағы
баламен оқу- тәрбие жұмысын жүргізу үшін, сол жұмыс үстінде ұқыптылық пен
ақылдылық қаншалықты дамитынын білу өте қажет.
Жас психологиясын зерттеу үстінде тапқан мәліметтері тек оқу –
тәрбие жұмысы үшін қажет емес, оның үлкен философиялық мәні бар. В.И. Ленин
осыны ескерте отырып, таным теориясы мен диалектиканың қалыптасуына балалар
ақыл -ойының жетілу тарихын білудің ерекше маңызы бар екенін атап көрсеткен
болатын.
Ч. Дарвин өз заманында жануарлардың мінез -құлқын зерттеумен
айналысып қана қоймай, өзіне қажет деген мағлұматтар бөбектерде кездесе ме
және жануарлар балапаны мен баланың арасында ұқсастықтар бар ма деген
мәселе көтерген. Оған орай Дарвин өз баласына күнделік жазды. XX- ғасырдың
бас кезінде психологтар арасында бөбектерге күнделік жазу өріс ала бастады.
Мысалы, сол кездерде немістің атақты психологы В. Штерн әйелімен бірлесе
отырып, өз баласына ұзақ жыл күнделік толтырып, сол күнделіктің
мазмұнының бірқатары басылып шықты.
К.Д. Ушинский балалардың дене құрлысы мен мүшелер қызметін білмей тәлім-
тәрбие жұмыстарын, балаларға білім беруге бағытталған дұрыс жолға қою
мүмкін еместігін айтқан.
Атақты ғалым физиолог И.П. Павлов Балаларды тәрбиелеу мен оларды
дамыту физиологияға негізделуі керек, - дейді. Оның бұл ойын П.Ф. Лесгафт,
П.П. Блонский тереңдете түскен.
Бала өсуі мен дамуы және оған қажетті жағдайларды А.А. Маркосян,
Б.Н. Никитюк, балалардың жүйке жүйелерінің жас ерекшеліктері мен жете
дамуына қажетті жағдайларды М.В. Антропова т.б. ғалымдар зерттеді.
Гольштейн неврологиялық құрылымның бірсыпыра жағдайда адамға әсер ету
нәтижесінде қимыл-қозғалысты дұрыс орындауы мидағы 2 түрлі орталыққа
тітіркендіргіш қаратынан әсер етпей, бірінен соң бірі жанама әсер етіп,
тиісті әрекет жүзеге асады деп анықтайды.
Қазақстанда физиология ғылымының қалыптасуы 1938 жылдан басталады.
Бұл жылы А.П. Полосухин Алматыға келіп, 1944 жылы Кеңес Одағының Қ.И.
Сатпаев ашқан Ғылым академиясының қазақ филиалында физиология секторын
(бөлімшесі) ,1945 жылы физиолгия ғылыми-зерттеу институтын ашуға ат
салысты.
Академик Н.О. Базанованың шәкірттері профессорлар Қ.Д. Дүйсенбин,
Т.О. Измайлов, З.Қ. Қожебеков, Б.Н. Никитин, К.Т. Ташенов организмнің ас
қорыту ерекшеліктерін, оның реттелу механизмдерін, жас ерекшеліктерін,
сүттің пайда болуы мен реттелуін, босанған әйелдердің сүтсіздігін(
агалактия) және оның бала организміне әсерін зерттеп үлкен табыстарға
жетуде.
Жеке басының дамуы кезіндегі мүшелер қызметінің қалыптасу
заңдылықтарына орыс ғалымдары И.И. Павлов, В.М. Бехтерев, И.А. Аршавский,
А.Г. Хрипкова т.б. ат салысқан. Олардың еңбектерінің арқасында баланың
жасына лайық шартты рефлекстердің қалыптасуы, бағдарлау реакциясының дамуы,
сөйлеу қабілетінің қалыптасып дамуы, түрлі эмоциялық жағдайлардың
байланысы, өзгермелі сыртқы ортаның жағдайларына бейімделу заңдары
анықталды.
С.М. Громбахтың 1975 жылы тапқан мүшелер мен мүшелер жүйелерінің
қызметі әр кезеңде белгілі бір саты жоғары артып, дамуға дайын тұратындығы
бала организмін түсінуде маңызы зор.
I.2. Жасқа байланысты балалардың психофизиологиялық
ерекшеліктері.
Физиология ғылымы организмнің тіршілігін, оның барлық мүшелері
мен торшаларының (клеткаларының) қызметін зерттейтін, сонымен қатар,
олардың функцияларын реттеу жолдарын анықтайтын ғылым. Физиология ғылымы
организмнің жеке мүшелерін белгілі бір жүйеге келтіріп, олардың
қызметтерінің бір-бірімен қарым- қатынастарын сол тұрғыдан қарастырды.
Жасқа байланысты физиология адам организмінің, жеке мүшелерінің
және мүшелер жүйелерінің қызметтерінің жас ерекшелік заңдылықтарын, даму
жолдарын қарастырады.
Баланың өсіп-дамуы тоқтаусыз жүріп жатқанымен, олардың қарқынды
өсу кезеңдері де біркелкі емес. Сондықтан баланың организмі ересектерден
өзгешеленгенмен, өзінің түрлі өсу кезеңдеріне сәйкес ерекшеліктері болады.
Олар сан жағынан да, сапа жағынан да байқалады. Осыған орай балалардың
мінез-құлықтары, ой-өрісі мен дүниетанымы қалыптасады.
Жасқа байланысты физиология балалар мен жасөспірімдердің өсу-даму
заңдылықтарын олардың денесінің құрылысына, яғни анантомиялық
ерекшеліктеріне сай қарастырыды. Дененің, оның мүшелерінің, ұлпаларының
және клеткаларының құрылысын білмей, олардың қызметін анықтап, білу мүмкін
емес.
XVII-ғасырда француз философы Рене Декарт (1596-1650) организмнің
рефлекторлы қызметін негіздеу арқылы физиологияның дамуына ат салысты. XIX-
XX-ғасырларда орыс ғалымдары И.М. Сеченов, И.П. Павлов және олардың
әріптестері мен шәкірттері өз үлестерін қосты. Көне замандағы адам
организімінің құрлысын, яғни анатомиялық зерттеу мәліметтері өте аз
кездеседі. Мұның дамуы XYI-ғасырда А. Везалийдің еңбектерінен басталады.
Оның Адам денесінің фабрикасы (1583) деп аталатын еңбегінде анатомия мен
физиолгиялық мәліметтер қатар берілген. Балалардың организімін зерттеу
жалпы адам мен жануарлар организмін зерттеуден басталады. Ондай зерттеулер
тек қана XYIII- XIX - ғасырларда ғана белгілі бір жүйеге келтірілді.
Жасқа байланысты физиологияның барлық зерттеу әдістері мен амалдары
балалар мен жасөспірімдердің организмінің қызметтерін жынысына, жасына сай
топталған әр жастағы бірнеше топ балалардың функциялық ерекшеліктерін орта
шамамен зерттеге бағытталған. Бұл әдіс әркімнің жеке басының даму
ерекшеліктерін орташа көрсеткішпен салыстыру мүмкіндігін береді.
Өсу мен дамудың барлық адамдарға ортақ бірнеше заңдылықтары
бар:
1. Өсу мен даму гетерохронды болады, яғни үнемі біркелкі болмайды;
2. . Мүшелер мен мүшелер жүйелерінің өсу мен даму қарқыны әртүрлі;
3. Өсу мен даму баланың жынысына байланысты; биологиялық беріктігі немесе
мықты болуы;
4. Өсу мен дамудың тұқым қуалау қасиеттері мен сыртқы ортаның жағдайларына
тәуелділігі;
5. Өсу мен дамудың акселерациясы.
Дамуға қатысты фактілерді әр жастағы балалардың ерекшеліктерін
өзара салыстыра отырып алуға болады. Мұны екі жолмен: яки бір баланы ұзақ
уақыт бойы зерттеп, байқалған өзгерістерді есепке алып отырып алу жолымен,
яки балалардың әр жастағы тобынан біршама көп балаларда алып зерттеп, әр
жастағы балалардың бір- бірінен қандай өзгерістері бола- тынын анықтау
жолымен жүзеге асуы мүмкін.
Есту- қабылдауына байлданысты физиологтар А.И.Бронштейн мен
Е.П.Пертова нәрестенің туылғаннан кейін көп кешікпей-ақ дыбыстың
жоғарлығын, қаттылығын, сазын (тембрін) ажыратып қабылдайтынын дәлелдеді.
Даму балаланың жеке тұлғасыны тұтас түрде қамтыса да, осы процесте
кейбір негізгі жолдар беліленген. Балаланың психикалық дамуы жеке тұлғалық
дамуымен тұтасып жатса да, бір уақытта жолдармен бірігіп жүзеге асады:
таным сферасы ( зияткерліктің құрылуы, таным механизмінің дамуы) ;
психологиялық танымдар және іс-әрекеттің мәні ( мақсат, мотивтерінің пайда
болуы және олардың қарым- қатынасының дамуы, әдістер мен амал-әрекеттерін
игеру); жеке тұлғасы (бағыттылығы, құнды бағыт беру, өзін тану, өзін
бағалау, әлеуметтік ортамен өзара іс- әрекеті және т.б. )
Балалар психологиясын зерттеудің негізгі әдістері- бақылау және
эксперимент.
Ана құрсағында бала жүйке жүйесінің дамуы.
Бала ана құрсағында морфологиялық жағынан алып қарағанда едәуір қалыптасып
қалады. Ең алдымен жүйке жүйесінің төменгі алыптары (ми бағанасы,мишық,
жұлын) дамып қалыптасады. Бұдан соң бас ми сыңарлары күрделі түрде
қалыптаса бастайды. Мидың төменгі алыптарының ана құрсағында ерте дамуы
биогенетикалық заңдылықтың әсерінен. Бұл заңдылық бойынша, бала анасының
құрсағында бәлендей биологиялық түрге жататын жануар ата–тегінің тарихи
дамуын қайталайды. Ана құрсағындағы бала миы биогенетикалық дамуда ата-
тегінің алғашқы кездегі жүйке жүйесінің дамуын қайталайды. Мысалы, баланың
жүйке жүйесі шешесінің құрсағында әуелі күндері қарапайым жәндіктердің
(инфузория т.б. ) жүйке жүйесі тәрізді келеді. Бұдан кейін сол жапырақ
бүктеліп түтік тәрізді болып келеді, түтік тәрізді жүйке жүйесі көбінесе
құрттарда кездеседі. Осыдан соң түтік үш буынға бөлінеді ( шеткі,ортаңғы,
алдыңғы буындарға). Жүйке жүйесінің буындарының біреуі өзгесіне бағынбайды,
автономды түрде қызмет атқарады. Мұны басқаша айтқанда әрбір буындар
өзінің қол астындағы дененің аудандарын басқарады. Бірақ осылардың жоғарғы
сатысында алдыңғы буын үстем алып, кейін бас миының негізіне айналады.
Енді ана құрсағындағы бас миының кейін дамитын себебіне тоқталайық.
Мұның себебі, бас ми әсіресе оның қабығы эволюциялық өзгерістердің соңғы
болып кеткен жемісі.
Балаға тән жүйке жүйесінің негізгі – бас миы. Баланың бас миы ана
құрсағында едәуір дамып қалса да, туғаннан кейін өз қалпына келіп, толық
қалыптаса бастайды. Мысалы, бас ми қабығы және оның микроскоппен көрінетін
6 қабаты туғанда даяр болмай, кейін қалыптасады. Физиологиялық жағынан алып
қарағанда, баланың бас миы шартсыз рефлекстер тудырып, тиісті
тітіркенулерге жауап беруге даяр. Бала туғанда көптеген шартсыз
рефлекстерімен туады.
Дүниеге келген бала организмі үшін күрт өзгеріс болып
табылады. Біршама тұрақты ортаға (ана организміндегі) вегетативтік,
өсіп-өнушілік тіршіліктен ол кенеттен өзгеріп тұратын,сан алуан
тітіркендіргіштерге толы, ауалы ортадағы мүлдем жаңа жағдайға, яғни
бұрынғы дәрменсіз тірі жан дәрежесінен ақыл –есті адам болып өсетін
дүниеге шығады.
Алғашқы күндері мыналарда байқауға болады. Терінің қатты
тітіркенуі (ине шаншу) , дененің қорғаныш тартысына, бетінің алдындағы бір
нәрсенің қарауытуы қабағын түюге, жарықты кенеттен көбейту қарашықтың
кішіреюіне және тағы басқаларға себепші болады. Бұл реакциялар – қорғаныс
рефлекстері деп аталынады. Олар тітіркенгіштерден қашықтауға немесе оның
әрекетін шектеуге бағытталған.
Жаңа туған нәрестеде қорғаныш реакциясынан басқа
тітіркендіргішпен жанасу реакциясын да байқауға болады. Олар бағдарлау
рефлекстері. Нәресте дүниеге келген алғашқы 3 күн ішінде күшті жарық көзіне
қарай басын бұратыны бақылаулар арқылы анықталған : мысалы, күн сәулесі
түсіп тұрған кезде перзентханада жаңа туған балалардың көпшілігі, бастарын
сол сәулеге қарай күнбағыстай бұрып алады. Сонымен қатар, туғаннан алғашқы
күнінен бастап-ақ сәбидің баяу жылжитын жарық көзін қадағалайтыны да
дәлелденген, бағдарлау - тамақтану рефлексткрінде оңай пайда болады.
Дүниеге келу оның бойындағы органикалық қажеттікті оттекке,
тағамға, жылылыққа қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған мінез -
құлықтың туа біткен,инстинкті формаларын таза күйінде бақылауға болатын
адам өміріндегі бірден-бір кезең болып табылады. Бұл органикалық
қажеттіліктер, дегенмен, психикалық дамудың негізі бола алмайды – олар тек
қана баланың өмір сүруін қамтамасыз етеді.
I.3. Бала жасын кезеңдерге бөлу заңдылықтары.
Балалық шақты әлбетте, жас мөлшерін елеместен қарастыруға
болмайды және бала әрине үлкендердің қамқорлығы мен аялауын қажет
етеді. Сонымен бірге, бөбектерге қатысты біздің қамқорлығымыз неден
көрінуі тиіс, оларды неден қорғап, неден сақтандытуымыз керек екенін
іштей анықтап алуымыз қажет. Егер балалық шақ мұңсыздық пен рахаттың
“жұмсақ”сынды кезеңі деген ойменен баланы осындай жағдайдан тайдырып,
шындыққа басқаша қарауға мәжбүр ететін кез-келген өзгерістерге біз
қарсы тұрсақ жақсы болар ма еді? Егер қолдан жасалған жағдайдың
көмегімен біз оны осы “жұмсақ” дүниесінде мүмкіндігінше ұзағырақ
ұстасақ балаға пайдалы болар ма еді? Әрине, мұнымен біз балаға зардап
шектіреміз және мұның өзі балалық шақты қорғау емес, оның мәнін
бұрмалағандақ болады.
Бала жасын кезеңдерге бөлудің жобасы, біріншіден, жабайы өмірден
алынған; екіншіден, психология ғылымы тұрғысынан дәлелденген болатын.
Жасты кезеңдерге бөлуді жабайы өмір тұрғысынан Г. Гене мен Л.Н. Толстой
жазды. Л.Н. Толстой бөбек пен жеткіншек балалардың балалық және ересек
туралы әдейі кітап жазып, сол кітабын балалардың есеюіне арналған
болатын.
П.П.Блонский бала дамуын дептиция негізінде кезең құру керек деп
шешті, яғни, тістің пайда болуы мен ауысуы кезінде. Осыған сәйкес
П.П.Блонский мына критерийлерге туғаннан кейінгі балалық шақты 3
кезеңге бөлді:
1.Балалық шақ (8 айдан 2- 2.5 жасқа дейін).
2. Сүт тісті балалық шақ (6.5 жас шамасы).
3. Тұрақты тіс балалық шағы (артқы 3 түбір тістің пайда
болуымен бітеді).
Сондай –ақ В.Штерннің кезеңдерге бөлуі:
1.Ерте балалық шақ (6 жасқа дейінгі кезең ). Бұл уақытта
бала тек ойын әрекетімен көрінеді.
2.Саналы оқу кезеңі 6-13жас. (ойын мен еңбекті бөлу).
3.Жасөспірім кезеңі. (14-18 жас).
Ал Д.Б. Эльконин бала өмірін мынындай кезеңдерге бөлді:
Сәбилік шақ (нәресте және ерте жас кезеңі).
Балалық шақ (мектепке дейін және кіші мектеп жасы).
Жасөспірім шағы (жасөспірім мен жастық шақ).
Ж. Ж. Пиаже: Баланың ойлауы белгілі фаза мен сатылардан қажетті
жағдайда өтеді. Ол баланың оқитындығына немесе оқымайтындығына
тәуелсіз, - деген болатын.
Ж.Пиаже бойынша , балада ойлауның дамуы 4 үлкен кезеңнен өтеді:
1.Сезімдік-қимылды(сенсомоторлы). Туғаннан 2 жасқа дейін кезеңді
қамтиды.
2. дооператорлы кезең – 2 жастан 7 жасқа дейінгі кезең.
3.Нақты ойлау кезеңі – 7 мен 10 жас аралығы.
4.Формалды- логикалық, яғни дерексіз ойлау кезеңі (11-12 жастан 18
жасқа дейін және жоғары.
Кейбір жеке –дара өзгешеліктері болмаса, балалардың бәрі осы
кезеңдерден өтеді. Алайда, Ж.Пиаженің айтуы бойынша, адамдардың бәрі
ойлау дамуының 4 кезеңіне жете бермейді.
А.А.Венгер өзінің эксперименталды зерттеулерінде мектепке дейінгі
жастың түсіну себептерін зерттеуге бел буды. Мектепке дейін кезеңнің (3-4
жас) ең кішілерінің қандайда бір жүзінің өзінде де себепті түсіну
жеткілікті болады. Ал 5 жас шамасында себепті түсінуде елеулі сыну болады.
Әдетте, жасты кезеңдерге бөлуде мынадай деректерге сүйенеді. Әр жас
кезеңдеріне жатқандардың бәріне тән өзінше психикалық қасиеттер бар деген
шешімге келеді. Өзінше психикалық қасиет деп отырғаны, сол жас кезеңіне тән
бөлгендей ақыл-ой жағынан белгілі бір дәрежеге жетуі. Осыны ғылым дамымай
тұрғанда көптеген елдерде жақсы білген. Азия мен Африканың кейбір елдерінде
бала бір жас кезеңінен екінші жас кезеңіне өтерде той жасап, оны жігіттік
дәрежеге көтеретін болған.
Осы ғұрыптың бір жақсы жері бала осы мейрамды алдын- ала күтіп ,
жұрттың алдында өзінің ептілігін көрсету үшін әдейі даярланады.
Ал қазақ еліндегі адамдар өзге халықтар сияқты балаларды қай жасында
нендей өзгерістерге ұшырайтынын байқап, оның есеюіне орай жасты неше түрлі
кезеңдерге бөлген. Осының қажет екені мынада :Әр жас кезінде баланың өз үй
–ішінде және құрбылар арасында алатын орны түрліше келеді дегенде, біз
олардың атқаратының қызметінің жасына қарай болуын, не киетін киімдерінің
түрліше келуін айтып отырмыз. Осыған орай, психология ғылымының докторы
М.М.Мұқанов жас кезеңдерді былай топтастырған:
Туғаннан 1 жасқа жейінгі кезең – нәресте жас кезеңі.
Нәресте жас мынадай 2 кезеңге бөлінеді:
а) бесік жасына (туғанна 7 айға дейін );
ә) еңбектеу жасына (7 айдан 12 айға дейін).
1-ден 3 жасқа дейінгі кезең – бөбектер жасы дейді. Бұл кез баланың
тілі шығып, денесі нығайып, ойнай бастау мезгілі, бөбек өте мейірімді
келеді. Мысалы , малдың төлдерін(лақты, қозыны, бұзауды т.б.) осы
жастағылардың уататыны сондай, мысалы қозының қасына келіп, үстінен сипап,
не солардың дауысын салып еліктейді, қыздар мен ұлдарың осы жастығы ойыны
алдыңғы жастарға қарағанда қарапайым келеді. Қыз ойын үстінде көбінесе,
шешесіне , ұлы әкесінің жұмыстарына еліктейді.
3-тен 7-ге дейін сәби жасы. Бұл жастағылар жұмыстың қарапайым түрлерін
орындауға қатысты Қыздар көбінесе қазан-аяқ ұстап шешелеріне көмектеседі (
нан илеу, от жағу, су әкелу т.б.). ұлдар бұзау, не қозы бағып, шөмеле
тасыған.
Әр елдің салты басқа , иттері ала қасқа , демекші, тағыда бір
деректерге сүейеніп, бала туғаннан бастап мектепке барғанға дейінгі кезеңді
мынадай 3 топқа бөлейік :
1. Нәрестелік шақ – туғаннан 1 жасқа дейін;
1. Сәбилік шақ – 1-жастан 3 жасқа дейін;
2. Мектепке дейінгі балалық шақ – 3жастан 7 жасқа дейін.
Осы 3 кезеңді біріктіретін негізгі психологиялық белгі: бала іс
әрекеттерінің түрлері және қоршаған ортаға көзқарасы балалардың
қажеттеліктері мен қызығуларынан туындайды.
Әр баланың психологиялық даму деңгейінің өзгешелігіне байланысты
әр кезең мынадай жартылай кезеңдерге бөлінеді:
1. Нәрестелік шақ –
А) Жөргектік кезең (туған күннен 1 ай – 1ай 10 күнге дейін) ;
Ә) Нәресте кезеңінің I- жартысы ( 1ай 10 күннен 6 айға дейін);
Б) Нәресте кезеңінің II-жартысы (6 айдан 1 жасқа дейін);
2. Сәбилік шақ –
А) Ерте сәбилік шақ (1 жастан 2 жасқа дейін);
Б) Сәбилік кезең (2 жастан 3 жасқа дейін);
3. Мектепке дейінгі балалық шақ –
А) Мектепке дейінгі кезеңнің I- жартысы(3 жастан 5 жасқа дейін);
Ә) Мектепке дейінгі кезеңнің II-жартысы (5 жастан 7 жасқа дейін).
Ерте жастан бастап біртіндеп қалыптаса беретін нәрестеге жас
жұбайлар, ата мен әжелер былайша ықылас аудару кезеңдері болатады :
1. Нәрестенің дүниеге келу сәті.
2. Нәрестенің перзентханада болу кезеңі.
3. Нәрестені қырқынан шығару кезеңінен шешесімен бірге қамқорлыққа
алушының жағымды іс- әрекеттері.
Баланың қоршаған дүниеге көзқарасы, оның қажеттері мен қызығуы өзге
адамдар арасында алатын орнымен, үлкендер тарапынан болатын талап үміт
және әсер ету жүйесімен анықталады. Егер нәресте үшін үлкендермен үнемі
эмоционалды қарым - қатынас қажеттілігі тән болса, оның себебі сәбидің
бүкіл өмірі үлкендердің қолында болуынан деп түсіндіріледі және қолында
болғанда әрбір жанама емес, тура жолмен: үлкендер баланы орағанда, ойыншық
бергенде, тәй-тәй басқан кезде, қолынан сүйегенде т.б. үздіксіз дене
қатынасы жүзеге асырылады.
Сәбилік шақта үлкендермен қарым-қатынас жасауға қажеттіліктің
таяудағы қоршаған заттарға қызығушылықтың пайда болуы мыналарға
байланысты: бала мүмкіндігінің өскенін ескере отырып үлкендер олармен
қарым- қатынасты өзгертеді. Қандайда бір зат немесе қимылдар жайлы қатынас
жасауға көшеді.
Дамудың әрбір жас шағы кезеңдерінің дамуына тән баланың
қоғамдағы психикалық белгілердің байланыстылығы баланың бірінші кезеңнен
екіншіне өтуін түсіндіріп бере алмайды.
Бұл өту кезеңінің алдында баланың өзінің басқа адамдар арасындағы
орнына қанағаттанбауы және ол орынды өзі зерттеуге ұмтылуы пайда болады.
Осы кезең ішіндегі дамудың мынандай сәті туады :баланың өсіп келе жатқан
мүмкіндіктері – оның білімі, іскерлігі, психикалық сапалары – ескі тұрмыс
қалпымен, қызметтің және айналасындағы адамдардың қарым- қатынасының ескі
түрлерімен қайшылыққа ұрындырады. Бала өзінің мүмкіндіктерін сезінеді де
осының алдында ғана қызықтырған іс- әрекетке ынтасын қояды. Ол үлкендермен
жаңа қарым – қатынас жасауға ұмтылады. Бұл қайшылық дағдарыс ретінде
көрінеді.: көне қарым- қатынас жасалынған жоқ.
Психикалық дамудың әрбір жас шағы кезеңіндегі негізгі міндеті осы дамуды
шапшаңдату емес , оны байыту, осы кезең беретін мүмкіндіктерді мейлінше
тиімді пайдалану болып табылады.
Психикалық даму кезеңдеріне бөлу осы дамудың өзінің ішкі
заңдылықтарына негізделеді және психологиялық жас шағы кезеңдерін бөлуді
құрайды.
Психологиялықпен қатар педогогикалық жас шағы кезеңдерін бөлу
де бар. Оның негізіне жұмыс істейтін тәрбиелеу – білім беру мекемелерінің
типтері және балаларды әр түрлі жас шағы кезеңдерде тәрбиелеу міндеттері
алынған :
1. Ерте сәбилік шақ (туғаннан 2 жасқа дейін ).
2. Мектепке дейінгі сәбилік шақ (2-4 жасқа дейін).
3. Мектепке дейінгі естияр шақ (4-5 жасқа дейін)
4. Мектепке дейінгі естияр шақ (5-7 жасқа дейін), оның ішінде баланы
мектепке даярлайтын 6-7 жас кезеңі ерекше бөлінеді.
Ал Ж.Ж.Руссо баланың өмірін мынадай 4 кезеңдерге бөлді :
1-кезең –туғанан 2 жасқа дейін (дене тәрбиесі).
2-кезең – 2-ден 12 жасқа дейін (сыртқы сезім мүшелерінің жетілу
кезеңі).
3-кезең – 12-ден 15-ке дейін (еңбек тәрбиесі кезеңі).
4-кезең – 15 жастан ер жеткенге дейін (адамгершілік мінез-құлқының
қалыптасу кезеңі).
Ал психиалогиялық даму кезеңдерін ғылыми тұрғыдан қарастырсақ,
баланың ақыл – ойының өріс алуы тек білімге тәуелді емес. Әрине , бала
психикасының қандай болып келуіне оның хронологиялық жасының тікелей қатысы
бар. Бала психикасының әр жаста қандай болып келуіне әлеумет ортасының
недәуір ықпалы бар. Себебі балаға әсер ететін бүгінгі әлеумет ортасы
бұрынғыдан мүлде өзгеше: қазіргі техника мен өндіріс саласына ие болу үшін
жасөспірімдер жасының көбін оқуға арнауы тиіс. Сондықтан да балалық кез
қазір көпке дейін созылады.
Психологиялық тұрғыдан осы процестерді зерттеу жасөспірімдер
жасын мына кезеңдерге бөледі :
Туғаннан 1 жасқа дейін – НӘРЕСТЕ ЖАСЫ. Бұл кезең әр нәрсені сезуден
және қозғалудан (еңбектеу) туады.Ж.Пиаженің жүйесінде сезу – қозғалу
интеллектісінің бастапқы кезі.
1-ден 3-ке дейін АЛҒАШҚЫ БАЛАЛЫҚ , яғни БӨБЕК КЕЗІ. Бұл кезде
баланың тілі шығып, әсіресе тілдің лексикалық және грамматикалық
ережелерін меңгере бастайды.
3-тен 7-ге дейін МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАС. Баланың қимыл-қозғалысы ойын
үстінде қалыптасып қалған. Тіл қабілеті кеңінен өріс алады.
Осы келтірілген жас кезеңдерін психологиялық тұрғыдан балалар
бақшасында, не мектепке ресми түрде қабылданған жастарға үнемі сай
кемейді. Себебі психологиялық тұрғыдан жасты тиісті кезеңдерге бөлудің
өзіндік сипаты бар.
Жасты кезеңдерге бөлудің келтірілген осы жолы үнемі өзгерілмейтін
нәрсе емес. Заманның өзгерілуіне, соның ішінде әлеумет ортасының жағдайына
сай жастарды азды-көпті өзгерістер болып тұрады.
I.4. Бала психологиясының мәселелері. Әр кезеңдегі дадарыс
сатылары. Халықтық салт-дәстүрлердің балалық шақтағы алатын орны.
Ересектер сияқты балалар да біркелкі дамымайды, яғни салыстырмалы
түрде салмақты немесе бірқалыпты, кейде шектік кезең деген де болады.
Дамудың негізгі дағдарыстары эмпирикалық жолмен,яғни кезекпен
емес, кездейсоқ ретпен ашылады: 7 жас, 3жас, 13 жас, 1жас, 0жас.
Шектік (критический) кезең мерзімінде адамдардың аз уақыт ішінде
негізгі көріністері толығымен өзгереді. Шектік кезеңге мынадай ерекшеліктер
тән:
1.Дағдарыстың басы мен аяғын аралас кезеңнен өте- мөте анық емес бөліп
тұратын шекаралардың болуы. Осыған қарап дағдарыс білінбей пайда болады
деуге болады. Оның пайда болу мезеті мен аяғын анықтау өте қиын. Апогея
нүктесінде, яғни, дағдарыс ортасында кенет асқыну байқалады.
2. Өз кезегінде шектік кезең балалардың қиын тәрбиелеу, оларды зерттеу үшін
түрткі болады. Бұл кезең қыңырлық ,негативизм, үлгерімнің төмендеуі мен
еңбекке жарамсыздығы, шекісулер санының өсуі.
Баланың ішкі өмірі бұл уақытта қиналумен қабаттасады.
3.Дамудың теріс мінезі. Дағдарыс кезінде бұзылу жұмыстары істелінетіні
байқалған. Бала бұрын игергенін жоғалтып, алдында тапқанын игереді. Бұл
табуды Л.С.Выготский жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz