ҚАЗІРГІ КЕЗДЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕ ПСИХОДИАГНОСТИКАНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
ЖОСПАР.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 1– 3
І ТАРАУ. ПСИХОДИАГНОСТИКА ТАРИХЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
1. Ғалымдардың психологиялық зерттемелері ... ... ... ... ... ... ... .. 4 – 7
2. Психодиагностиканың шығу тарихына қысқаша шолу ... ... ... ... .8–11
3. Психодиагностика анықтамалары және теориясы ... ... ... ... ... .12–14
4. Психодиагностика әдістерінің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ...15–20
ІІ ТАРАУ. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕ ПСИХОДИАГНОСТИКАНЫҢ
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
2.1. Қазақстанда психологиялық қызметте психодтагностиканың
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21 – 25
2.2. Мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған
психологиялық қызметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26 – 31
ІІІ ТАРАУ. МЕКТЕПТЕГІ ПСИХОДИАГНОСТИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТ (4-СЫНЫП)
3.1. Баланың жеке тұлғасын зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32 – 37
3.2. Оқушының ақыл-ой ерекшеліктерін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ..38 – 47
3.3. Зейін және есте сақтау түрлерін зерттеу және оларды тәрбиелеу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..48 – 53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54 – 56
ӘДЕБТЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
Ғылыми аппарат.
Мақсаты: Психодиагностикалық әдістер мен әдістемелерді қолдану арқылы
оқушының жан дүниесін терең біліп, психологиялық қызметте көмек көрсету.
Міндеттері:
- оқушылардың психологиялық ахуалына, өзара қарым-қатынас жағдайына
зерттеу жүргізу;
- баланың психикасының дамуы мен оның ерекшелігін анықтау мақсатында
балаларға психологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізу, бұл зерттеулер
барысында психодиагностика әдістер мен әдістемелердің көмегімен
алынған зерттелуші туралы құнды мәліметтерді интерпретациялау;
- зерттелнуші туралы алынған мәліметтердің қорытындысы бойынша ата-
анасы, тәрбиешісі және сынып жетекшісімен бірігіп жұмыс жасау.
Зерттеу пәні: психологиялық қызметтегі психодиагностиканың білім беру
саласындағы орны
Зерттеу объектісі: мектептегі психологиялық диагностика, 4 сынып
оқушыларының ақыл-ойының даму ерекшеліктерін зерттеу..
Ғылыми болжам: егер, психодиагностика әдістері мен әдістемелерін
ғылыми тұрғыда қолданып, оқушыларды зерттеп, оқушының психологиялық дара
ерекушеліктері туралы нақты мәліметтер алатын болсақ, онда психологиялық
қызметтің нәтижелі болуына мүмкіндік жасаған болар едік.
КІРІСПЕ
Психологиялық қызмет деген ұғым – осы заманғы жантану ғылымының алға
қойған зәру мәселелердің бірі. Психологиялық қызметтің өмір тәжірибесінде
қаншалықты маңызды екендігін жете түсіндіріп, оны іс жүзінде қолданудың
нақты шаралары мен әдістерін іздестіретін психологиялық сипаттағы күрделі
мәселе болып саналады. Психологиялық қызметтің іске асырылу сипаттары
түрліше мазмұнда және әр қилы формада болды. Бұл мәселенің гноселогиялық
негізі жеке адамның, дара тұлғаның жан дүниесін белгілі бағытта дамыту
мақсат-мүдделерін көздейді.
Психологиялық қызметтің шығуы мен даму жолы әлемдік әдебиетте, бұрынғы
кеңестік заманда құлаш жайып, кең ауқымда қамтылмаған мәселелр қатарына
жатады. ХХ ғасырдың 80-жылдарында Қазақстандағы психологиялық қызметтің мән-
жайын білдіретін пікірлер мен зерттеулер психолог-мамандар М.Мұқанов,
Ә.Алдамұратов, Н.Айғабылов, К.Оразбекова, т.б. еңбектерінде республикалық
баспасөзде және жеке туындыларда жарияланды.
Психология дейтін ғылым – адамның жан дүниесінің сырын бейнелеумен
бірге оның келешекте қоғамда алатын орнын да анықтауға тікелей ықпал ететін
тәжірибелік қолданбалы ғылым.
Психологиялық қызметті дәл осы атау мағынасында қолданбағанымен,
адамтанудағы рөлі көрнекті орын алатынын психолог-мамндар дер кезінде өз
пікірлерінде ашып айтты.
Ж.Аймауытұлы: Адамның жан дүние сырына барлау жасап, олардың даралық
өзіндік ерекшеліктерімен санаса отырып жұмыс істеу керек деген ұлағатты ой
түйеді. Адам – дүниедегі ақыл иесі аса күрделі жаратылыс дейді. Дәл осы
пікірге сай келетін адам психикасы өлшеусіз (шексіз) қасиет деген
Дж.Кеттельдің де сөзін келтіруге болады. Психологиялық қызмет негізінен,
жантану жайындағы ғылымның басты ұстанымдарына сүйене отырып жүзеге асатыны
мәлім.
Адамның ішкі жан дүниесін оның үш қырымен (ақыл, сезім, қайрат)
тұтастыра қарастыратын Абай адам өмірінде, таным мен күнделікті тіршілікте
сезімнің аса маңызды қызмет атқаратынын көрсете келіп, кісінің рухани дамуы
үшін ең алдымен жан дүниесі бай, сезімтал болуы қажет дейді. Ақын адамның
адамгершілік, имандылық, моральдық эстетикалық сезімдеріне айрықша мән
берген. Осындай сезімдерді бойға дарытуда адам жаман мінездерден арылып,
өзін-өзі тәрбиелеуі керек деп есептейді. ...Ғылымды, ақылды сақтайтұғын
мінез бұзылмасын! Көрсеқызарлықпен, жеңілдікпен, я біреудің орынсыз сөзіне,
я бір кез-келген қызыққа шайқалып қала берсең, мінездің беріктігі
бұзылады, - деп ескертеді.
Қазіргі кезде мектептегі психологиялық қызметтің қамтитын салалары:
психологиялық қызметтің мазмұны мен түрлері, профилактикалық істер,
диагностикалық жорамалдар, түзетулер мен консультациялық жұмыстар,
мектептегі ұстаздар мен ата-аналар арасында жүргізілетін психологиялық әр
түрлі шаралар, сондай-ақ мектептегі психолог маманның атқаратын қызметі мен
түрлі бағытта жүргізілетін зерттеу жұмыстары.
Психологиялық қызмет бағытының бірі – психодиагностика.
Жалпы алғанда, психодиагностика – психологиялық диагнозды қоюдың
ғылымы мен практикасы болып табылады. Диагноз термині организмнің қалыпты
қызмет етуден немесе дамудан кез-келген ауытқу ретінде және тіпті нақты
субъектінің (индивид, жанұя, кіші топ, нақты адамның психикалық функциясы
немесе процесі) қалпы ретінде түсініле бастады.
Психодиагностикада арнайы психодиагностикалық әдістемелер ендірілген;
олар тек кеңес беру мен психотерапияда ғана емес, сонымен қатар нақты
индивидтің немесе топтың психикалық ерекшеліктерін анықтау қажеттілігі
жағдайлардың барлығында да қолданылады. Мұндай әдістемелердің бірқатар
ерекшеліктері бар:
1) олар психодиагностикалық ақпаратты салыстырмалы қысқа мерзімде
жинауға мүмкіндік береді;
2) олар адам туралы жалпы емес, нақты оның қажетті ерекшеліктері
(интеллектісі, мазасыздану деңгейі, көзге түсерлік тұлғалық қырлары) туралы
ақпаратты береді;
3) ақпарат индивидті басқа адамдармен салыстыруға мүмкіндік беретін
сандық және сапалық түрде болуы мүмкін;
4) психодиагностикалық әдістемелер арқылы алынатын ақпарат индивидке
жәрдем көрсетудің амалдарын таңдағанда, оның өнімділігін болжауда және де
индивидтің дамуын, қарым-қатынасын, берілген іс-әрекеттің өнімділігін
болжағанда өте пайдалы болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты – психодиагностикалық ақпараттың
зерттелушілердің тұлғалық өзгеруіне тигізетін әсерін зерттеу.
І ТАРАУ. ПСИХОДИАГНОСТИКА ТАРИХЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
1.1. Ғалымдардың психологиялық зерттемелері
Неміс ғалымы Вильгельм Вундт (1832-1920) Лейпциг қаласында 1879 жылы
тұңғыш лаборатория ұйымдастырып, психологиялық құбылыстарды арнаулы құрал-
сайман, аспаптардың көмегімен зерттеуге болатындығын дәлеледеп, мұның
дербес эксперименттік (тәжірибелік) ғылым болуына жол ашты.
Тәжірибенің екінші түрі – табиғи эксперимент. Табиғи экспериментті
тұңғыш психологияға енгізген және оны өзінің зерттеулерінде көп қолданған
көрнекті орыс психологы А.Ф.Лазурский (1874-1917) болды.
1884 жылдан бастап практикалық психодиагностикада тест қолданыла
бастады. Дж. Кеттель 1885 жылы психология адамның психикасы өлшеусіз
(шексіз) қасиат екенін тест амалымен өлшеуде көз жеткізеді.
Англияда алғашқы арнайы психометриялық мекемені Гальтонның
басшылығымен 1884 жылы антрометриялық лабораториясы ашылды. Оның негізгі
міндеті – кісілік (келбнттілік) қабілеттілік туралы статистикалық
мәліметтерді алу. Ол психологияда статистиканы қолдану бастамасын жарыққа
шығарды.
Әлеуметтік-психологиялық зерттеулермен байланысты социометриялық тесті
жарыққа шығарған американ психологы Я.Морено көптеген өлшемелі
әдіснамаларды шығарды.
Психологиялық сөздікте психодиагностиканы тұлғаның даралық-
психологиялық ерекшеліктерін анықтау және әдістердің жасалуын анықтау
сияқты психологиялық ғылымның саласы екенін анықтайды. К.М.Гурьевичтің
диагностикасының бір түрі – бақылау және психологиялық эксперименттеу. С.А.
Рубинштейннің еңбек жолында адамдардың лауазымы немесе топ деңгей бойынша
“Бөліктеу”.
А.А.Бодолев, В.В.Столин мен Н.И.Шевардин психодиагноситканы теориялық
пәндер түрінде психология ғылымының бөлігі және психологтың практикалық
қызмет саласы ретінде анықтады.
Ғалымдардың психологиялық зерттеулеріне жүгінетін болсақ. Бала
психикасын эксперимент қолданып зерттеуге еңбек сіңірген психологтар:
А.Бинэ (1857-1911), В.Штерн (1871-1933), К.Коффка (1886-1941), Ж.Пиажэ
(1896-1980) болатын. Бұлар экспериментті әр жастағы балаларға қолданды.
Осылардың ішінен баланың қалай есейетінін зерттеуге үлкен үлес қосқан
А.Бинэ мен В.Штерн, Ж.Пиажэ еді.
Ж.Пиажэ 1916 жылдан бастап балалардың ой-өрісін зерттеуге кірісті.
Ж.Пиажэ 1921-1922 жылдары француз тілінде аударылған еңбегінде баланы
оқытсаң да, оқытпасаң да психикасының дамуына ақыл-ойының өріс алуына
ықпалын тигізбейді деген пікіріне қарсы болған психологтардың бірі –
Л.С.Выготский: бала психикасы тек оқытудың негізінде қалыптасады. Егер
баланы ақылды етемін десеңіздер, - оқыту тәсілдерін оның қолы жеткен даму
дәрежесіне дәл ықшамдамай, шамалы алға қарай оздырып жүргізу керек. Сонда
ғана оқыту баланың ой-өрісін алға қарай жетелейтін болады - дейді.
Л.С.Выготскийдің психология ғылымында ерекше орын алатын теориясы –
бала дамуының жақын арадағы аймағы деп аталады. Бұл теорияның түпкі мәні –
баланы тәрбиелеп оқыту, оған білім беріп, дүниетанымын қалыптастыру үнемі
оның табиғи даму деңгейінен оздырып отыруы талап етеді. Мұндай талап 1-ден,
баланың психикасын, оның жан дүниесінің дамуын, ақыл-ой деңгейін өрістетіп,
оны жетілдіруде шама-шарқы жетерлік оқу-білім алуға, оны өздігінен ойлантып-
толғантуға, әрбір зат пен құбылыстың мазмұн-мағынасын пайымдап білуіне
жетектеп отырады. Бала оқу тәрбие үстінде өз санасын неғұрлым
күрделендіріп, заттар мен құбылыстар арасындағы себепті байланыстарды
зерделеп танитын міндеттерге машықтанулары керек.
Л.С.Выготскийдің психология ғылымы саласынан жазған еңбектерін
Қазақстан оқырмандарына 30-жылдары алғаш таныстырып түсініктер берген
Т.Тәжібаев. Ал, Выготскийдің психологиялық идеяларының бірсыпыра жайтттерін
зерттеп, қазақ оқырмандарына жеткізген М.М.Мұқанов.
Соңғы жылдары В.В.Давыдов, АҚШ-та М.Коул, Д.Шерп, Ч.Лейв Пиажэнің
пікіріне қарсы жуық растайтын пікірлер айтты. В.В.Давыдов Париж қаласында
ұйымдастырылған ХІХ ғасырда халық аралық психологтар конгресіндегі
баяндамасында Пиажэнің оқыту ақыл-ойдың дамуына әсер етпейді дейтін
қағидасын қазір дәстүр болып келген оқыту жүйесіне тікелей қатысы бар:
оқытудың бұл түрі баланың ой-өрісін алға қарай дамыта алмайды. Баланың ой-
өрісін онан әрі дамыту үшін оқытудың айласын мүлде өзгерту қажет дейді.
М.Коул, Д.Шерп, Ч.Лейвтің пікірлеріне келсек. Бұл ғалымдардың Дкатан
деген Мексиканың бір ауданында сауаты жоқ және сауатты адамдардың ой-өрісі
қаншалықты дамығанын тексеру үшін зерттеу жұмысын жүргізіп мынандай
қортындыға келеді: егер ақыл-ой дегенді адам бір үйренген тәсілін өзгерген
жағдайда қолдана білу десек, сауатты және сауатсыздар арасында ақыл-ой
жағынан ешқандай айырмашылық жоқ деген.
Бұл жерде Давыдов ақыл-ой деп оқушылардың тиісті мәселелерді шешуде
жалпы амал қолдана білуін айтатын болса, М.Коул т.б. мұны бала бір үйренген
тәсілін өзге, бұған қатысы жоқ жағдайға қолдана білуі деп түсінеді. Бірақ
осының екеуі де баланың ой-өрісіне жатады.
Бүгінгі мәселе – ойлау және оның дамуы. Пиажэ бала ойлауының ақылды
және ақылсыз болатындығын қостағанымен, оның себебі жүйелілік пен
қисындылыққа байланысты, ол өсіп жетілген сайын ойлауының сипаты жүйеленіп,
нәрселер жайындағы ұғымдары қалыптасады десе, Бюлер баланың ақыл-ойының
дамуының бастапқы кезеңінен-ақ қарапайым ойлау формалары болады деген идея
көтергенді. Ол баланың жүйелі ойлауы 3 жасқа дейін қалыптасып жетіледі де,
бұдан былайғы даму кезеңінде оның ойлауында жаңа қадамдар жасала қоймайды
дейді. Сонымен кейбір мамандар баланың ойлау сипаты ересек адамдардың
ойлауымен қатарласып қалады деген пікірді қолдаса, ал басқа біреулері
баланың ойы әлі топас, дамымаған, ол бізбен теңдесе алмайды дейді. Пиажэ
бұл екі түрлі көзқарасты қатар зерттеп, балалардың ойлауындағы жүйелілік
пен қайшылық (логикалық қайшылық) қалайша бірігеді деген жайтты анықтауды
міндет етіп қойды.
Бала ойлауының жүйелі болуын әлеуметтік өмірмен ұштастырады, ал
жүйесіз ойлауын ол баланың өзіндік (аутистикалық) ойлауы дейді. Пиажэнің
бұл пікірінше бала ойлауының әлеуметтік сипаты сырқы жағдайға, ортаға
байланысты болса, ал жүйесіз ойы баланың өз басына байланысты дейді. Ол өз
зерттеулерінде балалардың ойлауы сөйлеумен қатар дамып отырады деген
қорытынды жасайды.
Психологияда ерекше маңызды болған мәселенің бірі - өзіндік зерттеу
әдісін анықтап, сол арқылы баланың психологиялық даму қызметі жайындағы
қазіргі ілімінің мән-жайын ашып көрсету. Бұл баланың психикалық дамуындағы
жеке процестердің атқаратын қызметі мен олардың арақатынас жүйесі қандай
сипатта болатындығын анықтауға жол ашу.
Баланың даму кезеңдеріндегі ақыл-ойының өсуі мен жетілуі оның ғылыми
негіздерін қандай деңгейде меңгере білуіне жол ашып береді. Сөйтіп бала
өз өмір тәжірибесі мен ішкі жан дүниесінің дамуына да ой жүгіртіп, оны өзі
бақылап , оны өзі бақылап басқара алатындай қабілетке ие болады. Баланың
дамуы мен оның ойлау әрекетін жетілдіруде көзделетін жеке сипаттағы
мәселенің бірі – политехникалық оқу мен тәрбиеге икемдеу міндеттері болса,
екіншісі – ғылым негіздерін тиянақты меңгертудің әдіс-тәсілдерін
психологиялық тұрғыдан негіздеу.
Бала психикасын зерттеу АҚШ-тағы Колифорний университетінің жанындағы
психологиялық лобораторияда кеңінен дамыған. Олардың қолданатын зерттеу
әдістерінің бірі – генетикалық (төркін, шығу) тәсіл. Генетикалық тәсілді,
сол лабораторияда Лонгитюд әдісі деп атайды. Бұл зерттеулердің программасы
көптеген жылдарға созылды. 1928 жылы бұлар 248 бөбекті (21 ай толғанда)
зерттеп, сосын оларға 18 жас, кейін 30 және 40 жас толғанда зерттеді.
Бияс Альфред (1857-1911) – француз психологы, жоғары психика қызметін
яғни ойлау мен ес қызметтерін тәжірибе жүзінде зерттеудің ірге тасын
қалаушылардың бірі. Оның ойлау мен еске қатысты зерттеулері Выготский үшін
маңызы айрықша болды (Проблемы культурного развития ребенко. – Педология,
1928, №1). Әр түрлі тестер құрастырудың маманы. Оның ақыл-ой дамуының
деңгейін анықтауға арналған тестерінің мәні ерекше.
Зейгарник Блюма Вульфовна (1901-1988) – совет психологы. К.Левин мен
Л.С.Выготскийдің шәкірті. 20 жылдарда К.Левиннің жетекшілігімен зерттеулер
жүргізіп, аяқталмаған істің аяқталған іспен салыстырғанда есте тиянақты
сақталу ерекшелігін ашқан. Бұл қисын Зейгарник эффектісі деген түсінікпен
психологияға енді.
Эббингауз Герман (1850-1909) – неміс психологы. Ассоцианизмді
жақтаушы. Жоғары психикалық қызметті тәжірибе жүзінде зерттеп, естің таза
мәдениетіне мағынасыз буындар әдісін қолданды. Ұмыту – уақыттың әсері
(Эббингауз қисығы) дейтін жайтке сипаттама берді.
Кеңес Одағы дәуірінде бала психологиясының тарихы осыған орай
жүргізілген зерттеулер тек Октябрь революциясынан кейінгі кеездері болды.
Мұндай зерттеулерге әсер еткен, біріншіден, И.П.Павлов шәкірттерінің жұмысы
– Н.И.Красногорскийдің т.б. Красногорский осы салада 1903 жылдан бастап
зерттеу жүргізді. Екіншіден В.М.Бехтеревтің басшылығымен оның шәкірттері
(Н.М.Щелованов т.б.) жүргізілген зерттеулер. Бұл зерттеулер балалардың
шартты (немесе Бехтеревтің терминологиясы бойынша ұштастыру) рефлекстері
туралы зерттеу жүргізілді. Сол кездегі бала психологиясын зерттеуге үлес
қосқандар: Н.А.Рыбников (1880-1961), К.Н.Корнилов (1879-1959), П.П.Блонский
(1884-1941), Л.С.Выготский (1896-1934) және соңғы кезде шұғыл
айналысқандар: Д.Б.Эльконин, Л.И.Божович, П.Я.Гальперин т.б.
Октябрь революциясына дейінгі қазақ еленің балалары мен қазіргі оқыған
балалардың ақылының өзара көлемін түсінуге мүмкіндік береді. Қазіргі оқыған
балалардың ерте кездегіден айырмашылығы, интеллектісінің
(бақылампаздығының, ұқыптылығының т.б.) басым келетіндігінде емес,
білімінің молдығында деп түсіну керек.
Психологиялық қызмет деген ұғым – осы заманғы жантану ғылымының алға
қойған зәру мәселелердің бірі. Психологиялық қызметтің өмір тәжірибесінде
қаншалықты маңызды екендігін жете түсіндіріп, оны іс жүзінде қолданудың
нақты шаралары мен әдістерін іздестіретін психологиялық сипаттағы күрделі
мәселе болып саналады. Психологиялық қызметтің іске асырылу сипаттары
түрліше мазмұнда және әр қилы формада болды. Бұл мәселенің гноселогиялық
негізі жеке адамның, дара тұлғаның жан дүниесін белгілі бағытта дамыту
мақсат-мүдделерін көздейді.
Психологиялық қызметтің шығуы мен даму жолы әлемдік әдебиетте, бұрынғы
кеңестік заманда құлаш жайып, кең ауқымда қамтылмаған мәселелр қатарына
жатады. ХХ ғасырдың 80-жылдарында Қазақстандағы психологиялық қызметтің мән-
жайын білдіретін пікірлер мен зерттеулер психолог-мамандар М.Мұқанов,
Ә.Алдамұратов, Н.Айғабылов, К.Оразбекова, т.б. еңбектерінде республикалық
баспасөзде және жеке туындыларда жарияланды.
Психологиялық қызметті дәл осы атау мағынасында қолданбағанымен,
адамтанудағы рөлі көрнекті орын алатынын психолог-мамндар дер кезінде өз
ікірлерінде ашып айтты. Мысалы, Ж.Аймауытұлы өзінің Психология деп
аталатын оқу құралдарында сонау 20 жылдары бұл пәннің адамтанудағы қызметін
жоғары бағалап, жантану пәні әрбір тұлғаның, жеке адамның жан дүниесін
айқын білуге үйретеді деп көрсеткен. Ол осы аталған еңбегінде адамға тән
даралық психологиялық сипаттар: темперамент пен мінезге айқын анықтама
беріп, олардың түрлерін ғылыми тұрғыдан қарапайым түсінікті тілмен
баяндады. Оның Жан және өнер таңдау деген еңбегінде адамның даралық
психологиялық сипаттары болып табылатын темперамент түрлері мен мінез
ерекшеліктері өзара тығыз ұштастырылып жеке дара анықталған. Осы бағытта
Ж.Аймауытұлы адамның жан дүние сырына барлау жасап, олардың даралық өзіндік
ерекшеліктерімен санаса отырып жұмыс істеу керек деген ұлағатты ой түйеді.
Адам – дүниедегі ақыл иесі аса күрделі жаратылыс. Мұны ол тек психолог-
маманның ғана қолынан ғана келетін іс екендігін жақсы түсінді. Сөйтіп
Ж.Аймауытұлы психология ғылымының сырына терең бойлап, оның адамның
тіршілігінде тигізетін пайдасы мен қажеттілігін ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан
айқын ашып көрсетеді.
Психологиялық қызмет, негізінен, жантану жайындағы ғылымның басты
ұстанымдарына сүйене отырып жүзеге асатыны мәлім. Осы бағытта көрнекті
мемлекет және қоғам қайраткері болған кадемик Т.Тәжібаевтің психология
саласындағы зерттеулері өскелең ұрпақ пен жастарға психологиялық білім
берудің мақсат-мүдделерімен ұштасып жатыр. Оның 30-50 жылдарда
Қазақстандағы педагогикалық ғылыми журнал бетіндегі жарияланған көп сериялы
мақалалары және 1993 жылы өзі дүниеден өткен соң жарық көрген Жалпы
психология деген оқулығы Қазақстан университеті баспасынан басылып
шықты. Сондай-ақ Қазақстанда 40-70 жылдар арасында түрлі еңбектер жазып,
көпшілік оқырмандардың психология саласындағы білімін көтеруге үлес қосқан
мамандар Е.Суфиев, Ғ.Айманов, Қ.Рахымбеков, т.б-лардың атқарған істерін
атап шығуға болады.
1.2. Психодиагностиканың шығу тарихына қысқаша шолу
ХIХ-ХХ ғасырда психологиялық диагностика психологиядан бөлiнiп, жеке
ғылым болып қалыптаса бастады. Психодиагностиканың алғашқы қайнар көзi
эксперименталды психология.
Эксперименталды психология тарихында психодиагностика адамдардың
тарихын баяндайды. Психология және әлеуметтiк зерттеулермен айналусышылар
өз жұмыстарының негiзгi әдiстерiн экспериментте пайдаланды. Бұл жеткiлiктi
дәрежеде нақты әшкерелендi. Адамдар туралы психологиялық мәселелер, сандық
бiрдей мөлшерде параметрлерiн өлшеу, сапалы мағлұматтарды психологиялық
тарихтан алуға болады. Барлық жағынан бiртұтас нақты көзқараста
психодиагностика психологиялық ғылым. Бiрақ басқаша көзқараста тарихи
ғылым болады. Ол белгiлi парадигмада тарихи ойларды алғаш шығарған.
Эксперименталды психология тарихы өте кең тараған. Оның негiзгi елеулi
кезеңдерiне тоқталайық. Қазiргi кезеңдегi психология сияқты олар да
әлеуметтiк жағдаяттарда экспериметтiк әдiстердi қолданады және
психодиагностикалық құралдардың түпнұсқасын жаңартып оны толықтырып
отырады. Адамдар тарихы мен тарихи ойлардың үйлесiмдiлiгi психологияылық
зерттеулерде бiрыңғай үлгiде дамиды.
Эксперименталды психология мен психодиагностика ХIХ ғасырдың аяғы мен
ХХ ғасырдың басында ғылыми–практикалық пән болып қалыптасты. Оның түпкi
негiзi – психофизика, психофизиология, психометрия болса, басқа жағынан
алып қарағанда психотехникамен оның қолданбалы аспекте адамның практикалық
қызметтегi проблемаларын қарастырады.
Процесте психодиагностиканың эксперименттеуден өзгешелiгi зерттеушi
зертелушiнiң шартты iс-әрекеттерiнiң түрленбейтiндiгiн белгiлеп отырады.
Психодиагностика әдiсiнiң негiзi – эксперименттi белгiлеушi психологтың
өзгермелi өлшем процесiнде.
Практикада әдiстердi қолдануда психодиагностика адамның сапалық даму
қажеттiлiгiн бағалаумен, олардың даралық ерекшелiктерi, кәсiби немесе
шығармашылық тапсырмаларды орындау қабiлеттiлiгiнiң даму деңгейiмен
байланысты.
Психологиялық ғылыми бiлiмдердiң тарихы екi кезеңге бөлiнедi. Оның
бiрiншiсi – шамамен 2500 жылға созылған көш басы Аристотельден басталатын
жан дүниесi жайлы түрлi ой-пiкiрлердiң iлкi тарихы. Осы кезең iшiнде
психология басқа ғылымдармен әсiресе, философиямен қосақтаса дамып келедi.
Оның екiншi тарихы 1879 жылдан басталады. Осы жылы немiс ғалымы Вильгельм
Вундт (1832-1920) Лейпциг қаласында тұңғыш лаборатория ұйымдастырып,
психологиялық құбылыстарды арнаулы құрал – сайман, аспаптардың көмегiмен
зерттеуге болатындығын дәлелдеп, мұның дербес эксперименттiк (тәжiриделiк)
ғылым болуына жол ашты.
Психологтар алғаш рет көру, есту, иiс түйсiктерiн зерттеу үшiн
тәжiрибенi пайдаланды. Кейiн келе олар секундтың 11000 үлестерiне дейiн
дәл өлшейтiн құралдар ойлап шығарып, кейбiр психологиялық процестердiң
пайда болу тездiгiн өлшеудiң жолын тапты. 80-жылдары ес құбылыстарын
зерттеу лабораторияда тұңғыш жүргiзiле бастады. Арнаулы әдiстер қолдану
арқылы жаттап алудың тездiгi мен дәлдiгi, ұмытудың жылдамдығы т. б.
өлшенедi.
Тәжiрибенiң екiншi бiр түрi – табиғи эксперимент деп аталынады. Табиғи
эксперименттi тұңғыш психологияға енгiзген және оны өзiнiң зерттеулерiнде
көп қолданған көрнектi орыс психологы А. Ф. Лазурский (1874-1917) болды.
Психологияда эксперименттiк әдiстiң орнығуына қарамастан, бұл дәуiрде
аталған теориялардың бәрiне тән ерекшелiк – психикалық құбылыстардың мәнiн
түсiндiру емес, тек қана суреттеп нақтылау. 1879 жылғы Вундттың алғашқы
эксперименттiк зертханасында, сана психологиясына эксперимент қою
мүмкiндiгi ашылды: зерттеушi белгiлi жағдайлар жасап, онда психикалық
процестердiң өтуiн бақылап отырды. Бiрақ бұл бақылаулардың ерекшелiгi адам
өзiнiң iшкi жан-күйiн, сезiмiн, ой-толғанысын өзi бақылайды, осыдан мұндай
зерттеуде интроспектiк аталған әдiс қолданылды.
ХХ ғасырдың екiншi он жылдығында психологияның және бiр бағыты пайда
болып, оның өкiлдерi психологияның жаңа пәнiн жариялады: ол психика да
емес, сана да емес, ол сырттай бақыланатын, негiзiнен адам қозғалысының
жиынтығы - әрекет-қылық едi. Бұл бағыт бихевиоризм (ағылшын. Behaviour-
қылық) аталып, психология пәнi жөнiндегi түсiнiктер дамуының үшiншi кезеңiн
қалады. Бихевиоризмнiң iрге тасын қалаушы Дж. Уотсон психологияның мiндетiн
қоршаған ортаға бейiмделушi тiршiлiк иесiнiң қылық-әрекетiн зерттеу деп
бiлдi. Тек он жылдықтың өзiнде-ақ бихевиоризм бүкiл дүниеге тарап,
психология ғылымының ықпалды бағыттарының бiрiне айналды.
Ғылымдағы күрделi мiндеттердiң бiрi – заңдылықты сипатқа ие
байланыстар мен қатынастарды көре бiлу. Ғылымдық қатал талап объективтiк
заңдарды ашып қана қоймастан, олардың әрекеттiк аймағы мен қолдану
жағдайларын көрсете алу. Сондықтан да психологиялық зерттеулерiнiң
объектiсi психологиялық деректер мен қатар психологиялық заң, заңдылықтар.
Түрлi жан қуаттарының құрылымын функцияларымен параметрлердi шамамен
жорамалдауда, эксперименттiк материалдарды талдайды, модельдердi
құрастыруда факторлық талдау деп аталатын математикалық-статистикалық әдiс
қолданылады. Математика қазiргi кезде көптеген ғылымдардың зерттеу
әдiстерiне кеңiнен енiп отыр. Психологияда оны мұны алғаш қолданған ағылшын
психологы Ч. Спирмен (1904) осы әдiспен адам интеллектiсiн, оның музыкалық,
математикалық қимыл-қозғалыс т.б. қабiлеттерiнiң белгiлi шамасын белгiлеуге
болады деді. Мәселен, осы әдiстi психологтар адамның жоғарғы жүйке қызметi
қасиеттерiнiң құрылымын (Б. М. Теплов, В. Д. Небылицин) зерттеуде
пайдаланды. Күрделi корреляцияларды факторлық талдауға салу электрондық
өлшеуiш машиналарының (ЭВМ) көмегiне де сүйенедi.
1884 жылдан бастап практикалық психодиагностикада тест қолданыла
бастады. Бастабында Ф.Гальтон тестологияны эксперименталды психологияның
бөлiгi деп есептедi. Ол зерттеуiн кең көлемде эксперименталды саралауда
бастады. Бұл жұмыстың нәтижеде, физикалық, физиологиялық организм
мүмкiндiгiнше және психикалық қасиеттер бойынша эмперикалық мәлiметтер
алынады, барлығы 17 көрсеткiш бойынша. Дж.Кеттельдiң белгiлеуiнше
психология нағыз әрi нақты ғылым болғанын бiлдiредi. Ол 1885 жылы
адамның психикасыз өлшеусiз (шексiз) қасиет екенiн тест амалымен өлшеуде
көз жеткiзедi.
Ал қазiргi кезеңдегi психология ғылымы алдында тұрған теориялық және
практикалық мiндеттердiң сан қилылығына қарай үлкен қарқынмен дамуда.
Психологияның негiзгi мiндетi – психикалық iс-әрекеттi оның даму барысымен
байланыстыра зерттеу. Соңғы он жылдарда психологиялық зерттеулер аймағы
бiршама кеңейiп, жаңа ғылыми бағыттар мен салалар дүниеге келдi. Психология
ғылымының түсiнiктер қоры өзгердi, жаңа болжамдар мен тұжырымдар үздiксiз
өрiстеуде, психология бұрын кезiкпеген эмпирикалық деректермен толығуда.
1891 жылы немiс психологы Г.Мюнстерберг таңдаулы тестi тапсырмаларын
ұсынды. Мектепте тестология қарқынды дамыды. Әсiресе, АҚШ-та баланың ақыл-
ойының дамуын анықтауға көңiл бөлдi. 1894 жылы мамандандырылған 4 журнал,
балаларды зерттеу үшiн 27 лаборатория жұмыс iстедi АҚШ. 1904 жылы
Францияда ақыл-ойы кешеуiлдеген балаларға арналған комиссия құрылды.
А.Бине мен Т.Симон баланың ақыл-ойының даму деңгейiне байланысты
дифференциялауға тест (30тапсырма) жиынтығын жазды. 1908 жылы олар
интеллектуалдық коэфициент шкаласын ұсынды. Кейiн оны В.Штерн кеңейте
түстi.
Америкада Бине – Симонның шкалаларын аса күшпен американдық психолог
С.Холл таратты.
1845 жылдан бастап стандартты жетiстiк тестлерi қолданыла бастады.
1872 жылы мемлекет қызметкерлерiн психодиагностикалауда жетiстiк тестiсi
белсендi түрде қолданылды.
ХХ ғасырдың басында психотехникалық зерттеуге ерекше ықпал жасаған
орыс психологтары болды. Практикалық психология бағытында негiзiн
салушылардың бiрi – Ресейде В.М.Бехтеров болған.
Қазiргi тұста психодиагностика тарихы ХIХ ғасырдың бiрiншi жартысынан
басталды. Психология iлiмiнiң дамуы клиникалық кезеңнен басталады. Бұл
кезең эмперикалық психологиялық мағлұматтарды талдау, адамдар туралы
дәрiгерлер ойнай бастады (бұған дейiн негiзiнде философтар мен жазушылар
айналысқан). Емделуi қиын адамдардың, жан аурулары мен невроздың пайда
болуын тегiнiң себептерiне дәрiгерлердi қызықтырады. Дәрiгер-психиатрлар
Европа клиникасында жүйелiк бақылауға ауруларды ала бастады. Мұнда
аурулардың қорытынды талдауларын және жазбаларын өз бақылауларына алды. Осы
уақытта психодиагнотиканың мынадай әдiстерi: бақылау, сауалнама, құжат
талдаулары пайда болды. Бұл жылдары психодиагностиканың мақсаты қатал
болмады, ерiксiз сипатта әртүлi тұжырымдар мен ой қорытындыларын шығарып,
дәргерлер ауруларды қайталап бақылап, бiрыңғай әдiстердiң көмегiмен
зерттедi.
Психодиагностиканың сандық әдiстерiнiң құрыла бастауы ХIХ ғасырдың II
жартысынан жалғасады. Осы кезде көнектi немiс психологы В.Вундтың
басшылығымен алғаш рет эксперименталды психологиялық лаборатория ашқан.
Мұнда техникалық құрылғылар мен аспаптарды қолданып психодиагностика
мақсатында болды. Негiзгi психофизикалық заңның ашылуы осы кезеңге жатады.
Физикалық және психологиялық құбылыстардың аралық байланыс мөлшерiн
көрсетедi, психодиагностиканың сандық амалдарының жасалуын жеделдетедi.
Негiзгi психофизикалық заң психикалық құбылыстардың өлшеу мүмкiншiлiгiн
ашты. Бұл ашылулар субъективтiк шкаланың түйсiну өлшемдерi үшiн жасалуына
әкеп соғады.
Қазiргi дәуiрдегi психодиагностика әдiстерi алғашқы кезеңдерде
негiзiнде психологиялық процестерге, адамның қасиетi мен жағдайларына
қатысты болды. Бұл ХIХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басы болып есептеледi. Осы
уақыт iшiнде психодиагностиканың сандық әдiстерiн ғылымға сүйне отырып
кәсiптiк психологтардың белсендi әрi қатысуымен және ықтималдық теория және
математикалық статистикалар ауқымын дамытты.
Англияда алғашқы арнайы психометриялық мекеменi ашқан ағылшын
психологы Гальтон. Ол 1884 жылы антрометриялық лабораториясын ашты. Оның
негiзгi мiндетi кiсiлiк (келбеттiлiк) қабiлеттiлiк туралы статистикалық
мәлiметтердi алу. Лабораторияға келушiлер өз қабiлеттерiн өлшеуге
мүмкiндiктерi болды. Психометриялық эксперименттен 10 000 -ға жуық адамдар
өттi. Гальтон психологияда статистиканы қолдану бастамасын жарыққа шығарды.
Оған статистикалық әдiстердiң ең негiзгi зерттемелерi жатады. Атап айтқанда
1877 жылы Гальтон психологияда корреляциялық әдiстердi қолдануды ұсынды.
Гальтон математик-ғалым Персон, Фишер сияқты қызметтестерiмен психология
жұмыстарын бiрге атқарғанның арқасында математикалық статистика ерекше орын
алды. Фишер шашыраңқы талдауды, ал басқа ағылшын жаңашыл оқымыстысы
Гальтонның Спирмен – фокторлық талдауда ойлап тапты. Екеуi де өздерiн
психологияның математикадан кем дәрежеде емес екенiн көрсеттi.
Оның бiреуi интеллект тестiсi статистикалық негiзiнде 1905–1907
жылдары жарыққа шығарып жазған француз оқымыстысы А.Бине. Кейiн басқа немiс
оқымыстысы Т.Симон бұл тестiнi кеңейттi, содан психодиагностика тарихында
Бине – Симон тестiсi болып қалды.
Тарихтың соңғы шегiнде (20 жылдық II жартысы) психо-диагностикалық
құралдар мөлшерлiк сипатта практикаға енiп әлеуметтiк-психолигиялық
зерттеулермен байланысты болды. Бұл социметриялық тестi. Оны жарыққа
шығарған американ психологы Я.Морено көптеген өлшемелi әдiснамаларды
шығарды.
1.3. Психодиагностиканың теориясы және анықтамалары
Қазiргi психодиагностика ғылыми және практикалық психологиялық
мағлұматтар саласынан бөлiнiп ерекшелендi. Құрылған көптеген
психодиагностикалық әдiснамалар жылдам қарқынмен жалғасуда. Бұл әдiстердiң
барлығы кең көлемде қолданылуда. Математика, физика, сондай-ақ электронды
психодиагностикалық құралдары, мысалы ЭВМ бұл жаңашыл әдiстер
психодиагностикада кең қолданылуда.
Психодиагностика – бұл теориялық пән – психологиялық ғылым саласы, әр
түрлi әдiстерiн пайдалану және зерттеме жұмыстары, адамның жеке
психологиялық ерекшелiктерiн бағалау мен әр психологтың практикалық қызмет
саласы байланысты.
Психодиагностика теориялық пән ретiнде ауыспалы немесе тұрақты
шамалармен адамның iшкi дүниесiн сипаттайтын, оған психологиялық
мiнездемелердiң берiлуi. Бұл шамалардың болуы үшiн адамның психикалық
ерекшелiктерiн сипаттайтын деректердi жинақтау, ажырату және сипаттауларды
талдау бойынша теориялық жұмыстар өткiзiлуi керек. Бұл деректер теориялық
болжам мен құрылудың негiзiнде жасалып, арнайы әдiстермен тексерiледi.
Сонымен, психологиялық диагностика – бұл адамның даралық психологиялық
ерекшелiктерiн ( оның тұлғалық қасиетi мен интеллектiсiнiң ерекшiлiгi)
өлшеумен тану амалдарын зерттейтiн ғылым. Тану мен өлшеу арнайы әдiстердiң
көмегi мен жүзеге асырылады.
Психодиагностика мынадай психологиялық ғылым салаларының пәндерiмен
байланысты: жалпы психология, медициналық, жас ерекшелiк, әлеуметтiк және
т.б. Аталған ғылымдардың құбылыс, қасиет және ерекшелiктерiн зерттеу
психодиагностикалық әдiстердiң көмегiмен өлшенедi. Психодиагностиканың
нәтижелерi барлық аталған немесе басқа да қасиеттердi ғана емес, оның даму
деңгейi көрсетушiлiк дәрежесiн көрсете алады. Олар тексерiс тәсiдерi
ретiнде теория – психологиялық шындықты әртүрлi психологиялық бағыттарда
құрылуын көрсете алады.
Психология ғылымының дамуының арқасында психодиагностика психикалық
шындықтың нақты көрсеткiштерiнiң барлығынан артық санын және олардың
арасындағы заңдылықтар мен басым байланыстардың болуы ерекшеленiп пайдалану
мүмкiндiгiн ала алады. Бұл мәселелердi шешетiн психодиагностиканың келесi
жасаушысы – дифференциалды психометрия. Дифференциалды психометрия – бұл
ғылым психодиагностикалық процедуралар өлшеуiштерiне зерттеме талаптары
болып келетiн негiзгi мақсаты диагностикалық әдiстер өлшеуiштерiнiң
негiздеушiлерi мен жетiлдiрушiлерi. Бұл талаптарға бейiмделу әдiстерi,
алынған мәлiметтер түсiнiктемесi (интерпретация), зерттеме процедура
әдiстерiне, зерттемеде алынған мәлiметтердi талдау үшiн математикалық
аппараттың қолданылуы.
Дифференциалды психология психодиагностиканың бiр қайнар көзi
болғандықтан, адамның даралық-психолгиялық ерекшелiктерi жөнiнде
қарастырады.
Дифференциялдық–психологиялық зерттеу эксперименталды психологияда
адамның логикалық дамуы күрделi болды. Ол ең алдымен медициналық және
педагогикалық, одан кейiн индустриалды практикада сауалдардың ықпал жасауы
қалыптастырылған. Оның негiзгі себептерi, психодиагностада алдын ала
ескетулер, дәрiгердiң практикада диагностикаға қажеттiлiк және ақыл - ойы
кешеулiгi және жан дүниесi ауыратын адамдарды емдеу, дәрiгердiң қозғалмалы
практикаға қажеттiлiгi болып табылады.
“Психодиагностика” сөзiнiң тура мағынасы “психологиялық диагнозды
қою” немесе қандайда психологилық қасиеттер туралы жеке алу немесе адамның
психологиялық нақты жағдайлары туралы мақсатында сараланған шешiмдi
қабылдау дегендi бiлдiредi.
Психодиагностиканың бiрiккен екi түсiнiгi бар. Оның бiреуi әртүрлi
психодиагностикалық құралды практикада қолдану және зерттемелерге
қатыстылығы, психологиялық мағлұматтардың арнайы саласына жататынын
анықтады.
“Психодиагностика” терминiнiң екiншi анықтамасы психологиялық
диагноздың практикалық жолға қойылуымен байланысты, психолог қызметiнiң
ерекше ортасын көрсетедi. Мұнда теориялық жағынан ғана емес, сондай-ақ
практикалық мәселелердi, психодиагностиканың өткiзiлуi мен ұйымдастырылуына
қатысты шешiледi.
“Диагностика” терминi, dia – арада (арасындағы), арқылы, кейiн және
gnosis – мағлұмат деген гректiң екi сөзiнен пайда болған.
Әдебиеттерде аталған терминнiң әр түрлi түсiндiрмесiн кездестiруге
болады. Барлық жағдайда “диагностика” сөзi мынадай қызметте түсiндiрiледi.
Адам, ұжым, құбылыс туралы мағлұматтарды алу негiзiнде өзiне сәйкес
ұсыныстарды процесте қорытындыланып жүзеге асырылады. Болмыстық пiкiрде,
психологиялық диагностика – бұл пән, психологиялық тестiлер, ерекшелiктер,
әдiстемелердi зерттейтiн, олардан алынған мағлұматтарды өңдеу жолдарымен
оларды түсiнiктемелеу. Мұндай жағдайда психодиагностика iсi тестологияда
нақты түрлендiрiлген.
Әдебиеттерде психологиялық тестiлеу кең көлемде көрсетiлген. Онда
психодиагностикада қарастырылғаны:
а) психологиялық эксперименттеу түрi (С.Л.Рубинштейн, К.М.Гуревич,
П.П.Дерьюгин, В.А.Дюк және тағы басқа);
б) психологиялық диагноздың (бағасы) қалыптасу тәсiлдерi мен әдiстер
жиынтығы (Л.Ф.Бурлачук, С.М.Морозов, С.Г.Батыгин, И.Ф.Девятко);
в) психологиялық диагноздың анықтығын шығару заңдылықтарын зерттейтiн
психология саласы, психодиагностикалық нұсқауларды, принциптер,
психологиялық баға құралдары (А.А.Бодалев, В.В.Столин) және әдiстер
практикада қолданады.
Психодиагностиканың теориялық жолмен анықталуын төмендегi кестеден
байқауға болады:
Психологиялық сөздiкте психодиагностиканы тұлғаның даралық –
психологиялық ерекшелiктерiн анықтау және әдiстердiң жасалуын анықтау
сияқты психологиялық ғылымның саласы екенiн анықтайды. К.М. Гурьевичтiң
диагностикасының бiр түрi – бақылау және психологиялық эксперименттеу. С.А.
Рубинштейннiң еңбек жолында адамдардың лауазымы немесе топ деңгей бойынша
“Бөлiктеу”. Мұндай және басқа да жалпылама көзқарастар сияқты түрлерiн баса
айтсақ, диагностика түсiнiгi жинақталған негiзгi ойлар немесе психологиялық
эксперимент процесiнде тұлғалық белгiлi қасиеттердi тану және бағалау (
диагноз). Мұнда психодиагностика эксперименттiң ерекше түрі немесе бөлiгi
ретiнде қолданылады.
А.А. Бодолев, В.В. Столин мен Н.И. Шевардин психодиагностиканы
теориялық пәндер түрiнде психологиялық ғылымының бөлiгi және психологтың
практикалық қызмет саласы ретiнде анықтады. Жалпы психодиагностика
теориялық пән ретiнде жарамды және сенiмдi диагностикалық пiкiрлердi шығару
заңдылықтарын, “диагностикалық ой қорытынды” ережесi белгiлi психикалық
кейiптердiң индикаторы немесе белгiлерден өту, құрылымдар, процестiң барлық
тұрақтылығына немесе осындай психологиялық “өзгерiмдi” білдiрушiлiктiң
көмегiмен жүзеге асырылуын қарастырады. Практикалық психодиагностика сондай-
ақ тексерiсте клиенттiң мотивациясын есепке алу және оны қолдау беру
жолдарын бiлу, тексерiлушiнiң икемдiлiк кейпiн бағалау нысанасы, оның
бiлiмi мен дағдалары туралы ақпараттарды мәлiметтеу, тапсырыс берушiлермен
басқа да көптегендерi үшiн ақпарат ұсыну мүмкiндiгi, сезгiштiк әрекетке,
ерiксiз жасалған тексерiс тексерiлушiге зиянын келтiруi мүмкiн.
Экспериментталды психология психодиагностикамен байланысты бiртұтас
өзiнiң бөлiгi мен түрi сияқты психология ғылымының кез-келген саласында
әдiстемелiк құрастырулары болады. Тiптi “гуманитарлық” психология
(психоанализ т.б.) саласында экспериментталды психология ретiнде кейде
елеулi болуы мүмкiн (мысалы, адам мiнез-құлқындағы жан-жалдың ситуациялар
стратегиясымен психологиялық механизм типiндегi қорғау статистикалық
байланысқа тiркеуге ұмтылысы).
Бұл байланыстар психологиялық зерттеу әдiстерiн топтау мен
психодиагностикалық әдiстеме типтерiн әр түрiлi жағдайдағы жiктелуiн
қарастыруда маңызды орын алады.
1.4. Психологиялық әдебиеттерде зерттеу әдiстерiн жiктеу стратегиясы
әр түрiлi жоспарланған.
С.Л.Рубинштейн әдiстердi психологиялық зерттеуде негiзгi ерекше екi
әдiс туралы жазған. Бұл бақылау (өзiн-өзi бақылау, объективтiк бақылау,
содай-ақ, тiкелей және жанама бақылау болып бөлiнедi) және эксперимент
(табиғи және жасанды, эксперимент және бақылау арқылы айналысушылардың
нақты аралық орны). Оның басқа да әдiстерге деген көзқарасы мынадай:
* әдiс “психикалық iс-әрекет ерекшелiктерiнiң негiзгi өнiмдерiн
зерттеу”;
* әңгiме әдiсi;
* анкетелық әдiс;
* тестi әдiсi (әсiресе оларды сынау)
* және генетикалық әдiс, оның негiзi психиканың даму концепциясына
тиiстiлiгi.
Б.Г.Ананьев өз еңбегiнде психологиялық зерттеуде парадигманың бүтiндей
негiзiн қалады. Барлық әдiстердi төрт топқа бөлдi:
I тобы: ұйымдастырылған әдiстер:
* лонгитюдты;
* салыстырмалы;
* комплекстi.
II тобы: қосымша мәлiметтердiң эмперикалық жолдары:
* обсервациялық әдiстер (бақылау және өзiн-өзi бақылау);
* экспериментальды әдiстер (лабораториялық, табиғи және психология-
педагогикалық);
* психодиагностикалық әдiстер (тестi, анкета, сауалдама, сұхбат,
әңгiме.);
* праксиметриялық әдiстер: а) өнiмдердi талдау және iс-әрекет процессi
(хронометрия, профессиография, орындалған жұмыстың бағасы); б) үлгiлеу
(математикалық, кибернетикалық);
в) биографиялық әдiстер ( документiн және өмiр сүру жолдарын зерттеу).
III тобы: бақылау және эксперименттiң қорытындысын өңдеу тәсiлдерi:
* берiлген статистикалық көрсеткiштердi өңдеу (сандық талдау);
* берiлген мәлiметтердi талдау сапалылығы (сынып бойынша материалдарды
саралау, жұмыс типологиясы, психологиялық казуистикалардың құрылуы,
“оқиғалар сипаттамасы” да бар).
IV тобы: түсiнiктемелеу (интерпретация) әдiстерi:
* генетикалық (даму сипаттамасын, эмперикалық материалын
түсiнiктемелеу);
* құрылымдық (жеке тұлға немесе топтардың жеке құрылым
компоненттерiнiң арасындағы сипаттама түрiндегi байланыс).
Р.С.Немов психологиялық зерттеуiнде негiзгi әдiстердi оның
нұсқаларын қолдану үшiн алғашқы мәлiметтер жинағы төмендегi кестеде
көрсетiлген.
Психологиялық зерттеудiң негiзгi әдiстерi және оның нұсқалары
Негiзгi әдiс Негiзгi әдiстердiң нұсқалары
Сырттай (жан-жақты байқау)
Байқау Iштей (өзiн-өзi бақылау)
(бақылау) Еркiн
Стандартталынған
Енгiзiлген
Жан-жағынан
Тестi-сауалдама
Тестiлер Тестi-тапсырма
Жобалық тестi
Эксперимент Табиғи
Лабораториялық
Үлгiлеу Көрсеткiштердi өңдеу әдiстерi
Көрсеткiштердi Математикалық статаистикалық әдiстер талдау сапалығы
өңдеу әдiстерi әдiстерi
П.П.Дерьюгин талдау сапалы жiктеудiң қызметтiк негiзi психологиялық
ақпараттар мен әдiстердiң топтауымен жүзеге асырылатындығын ұсынған. Барлық
әдiстемелiк тәсiлдердiң негiзгi бес топтық бiрлестiгi бар. Бұл ақпараттарды
жинау әдiстерi (бақылау, әңгiме, сауалдама, эксперимент, тестiлеу
қорытындыларын зерттеу және т.б.); ақпараттарды өңдеу әдiстерi (аналитико-
синтетикалық, графикалық, статистикалық, ықтималдық, мiнездемелердi еркiн
талдау, шкалалардың бағалануы, компьютерлiк және басқа да); ақпараттарды
пайдалану әдiстерi (тiкелей ықпалы, кепiлдеме, жоспарлау есебi,
координация, жормалдау және басқа); ақпараттарды жинау әдiстерi
(күнделiктер, журналдар, хаттамалар, берiлген есептер, берiлген электрондық
базалар және т.б.) мен зерттеу қорытындыларының анық бағалану әдiстерi (iс-
әрекет қорытындысын талдау, бақылау шаралары, төтенше қатерлi шарттар,
бейресми жағдаяттағы мiнез-құлықтар, статистикалық талдау және басқа.).
Психодиагностикада әдiстердi жiктеу көп жақты. Оған негiзiнде
методологиялық сәйкестiк, технология немесе өлшем құралы жатады.
1950 жылы С.Розенцвейг барлық психодиагностикалық әдiстердi үш топқа
бөлдi:
1. “Субъективтiк” әдiстер өз-өзiне объектi сияқты субъектiнi бақылау
құралдары (сауалдамалар, анкеталар, автобиографиялар және басқа).
2. “Объективтiк” iс-әрекеттi сырттай бақылау арқылы тұлғалық құрылымды
iштей бағалау.
3. “Проективтiк” зерттелiнушiнiң реакциясын талдауда, “бейтарап-
тұлғалық” стимулына негiзделедi.
Р.Кеттел мен Ф.Варбуртон жинастырған анықтамаларын (1967 ж. пән
бойынша және психология технологиясы бойынша 400-ден аса әр түрлi тестiлер
жинастырған) 12 класқа топтастырды:
1. Қабiлеттiлiк тестi (интеллектуальды функцияларын зерттеу... ).
2. Икем және дағды тестiсi (координация, қозғалыстың нақтылығы).
3. Қабылдау тестi (иiс сезу, сөз, сөйлемдердi қабылдау...).
4. Сауалдама (анкета, тiкелей сауалдама...).
5. Позиция (басқа адамдарға қарым-қатынасы, мораль нормалары...).
6. Эстетикалық тестi (музыка, өнердi таңдау...).
7. Жобалық тестi (құрылымсыз белгiлер бойынша тұлғалық ерекшелiк
жобасы...).
8. Ситуациялық тестi (ситуатциядағы мiнез-құлық...).
9. Ойын әдiстерi (әлеуметтiк-психологиялық тренинглер, қызметтiк және
рөлдiк ойындар...).
10. Физиологиялық тестi (физиологиялық тексеру...).
11. Физикалық тестi (салмақ, кеуде қуысының өлшемi, бой...).
12. Кездейсоқ бақылау (тексеру барысындағы мiнез-құлқы, қосымша және
ақпараттарды толықтыру...)
Психодиагностикалық әдiстемелердiң негiзi пәндiк- технологиялық
жолымен жасалуы
Объективтiк Субъективтiк Проективтiк
әдiстеме әдiстеме әдiстеме
Әрекеттi орындау Зерттелушiнiң өзi Сыналушының өзiн көрсетуi арқылы
жолдары (ерекшелiк) берген ақпараттары нашар құрылымдағы стимулдық
мен қорытындының арқылы оны өлшеу: материалдар арқылы өлшеу:
өлшемi: 2.1. Тұлғалық және 3.1. Белгiленген (құрылымдық,
1.1. Тұлғалық тестi арнайы стимулдiк, хаттау, мағына беру).
(ақыл-ой ерекшелiгi)сауалдамалар. 3.2. Конструктивтi (белгiлi бiр
1.1.1. Әрекет тестi 2.2. Анкеталар детальдар арқылы жасалуы)
(мақсаттық тұлғалық 2.3. Өзектi және 3.3. Түсiнiктемелеу (қандайда
тестi) өткендi шолатын жағдайлардың мағыналылығы,
1.1.2.Ситуациялық сұхбат. ситуация)
тестi (ситуацияларда2.4. Биографиялық 3.4. Катартикалық (ұйымдастырылған
шешiм қабылдау) әдiстемелер ойын әрекетiнiң жүзеге асырылуы).
1.2.Ақыл-ой тестiсi 2.5. Өзiндiк 3.5. Экспрессивтiк (еркiн немесе
(интеллектiнiң даму мiнез-құлықты берiлген тақырыпта сурет салу)
деңгейi) белгiлi жағдайларда3.6. Импрессивтi (бiр стимулдан
1.2.1. Қабiлеттiлiк сипаттау. басқасын таңдау)
тестi 2.6. 3.7. Аддитивтi (ұсынысты,
1.2.2.Жетiстiк Герменевтикалық әңгiменi, тарихты, жағдаяттарды
тестiсi әдiс (әңгiме, аяқтау).
1.2.3. бақылау...) 3.8. Семантикалық (эмоциянальды
Өлшемдiк-бағытталған қарым-қатынаста объектiге тұлғалық
тестi. мағынаны бiлдiру).
Қорыта келгенде кез-келген жiктеу белгiлi функцияларда орындалатынын
байқауға болады. Яғни, оның практикалық психологтардың қызметiнде
диагностикалық құралдардың көмегi өте зор. Таңғаларлығы, бiр жағынан
қарасақ, зерттелушi бағасына, ал басқа жағынан алсақ, объективтiк және
технологияның болуы мен психологиялық мәлiметтердiң интерпретациясына
бағытталған. Бұл жеңiлдету немесе үнемдiлiкке қатысты қажеттi немесе түрлi
жоспарланған әдiстемелер эксперимент жұмыстарын жүргiзу үшiн қажет.
Психодиагностикалық әдiстердiң жiктелiп таралуы жалпы ерекше
критериялары, психодиагностиканың түрлi әдiстерiне сәйкес жеке топтарға
бөлiнедi. Сондай критерияларға мыналар жатады:
- тестiк тапсырманың әдiстемеде қолданылу типi;
- тестiк материалдың әдiстемеде пайдаланушы адресаты;
- сыналушының тестiк материалының формасы;
- берiлген мәлiметтердiң сипаты, пайдаланушылардың психодиагностика
қорытындысы туралы тұжырым жасау;
- әдiстемедегi барлық тестiк нормалар.
Әдiстемелердiң iштей құрылысы.
Тестi тапсырмаларын қолданылу типi бойынша психодиагностикалық
әдiстемелер сауалдама (онда сыналушының адресi бойынша сұрақтар
қолданылады), пайымдаушы (бiрнеше пiкiрлер немесе пайымдаулар қолданылады,
сонымен қатар өз келiсiмiн және келiспейтiндiгiн бiлдiру қажет),
продуктивтi (мұнда сыналушының басқа және содай өзiндiк шығармашылық
өнiмдерiнiң түрi қолданылады: ауызша, бейнелi, материалды, өз бетiнше
құрылған немесе сыналушының нұсқауы бойынша қайта жаңғырту.), әсершiл
(сыналушы тапсырма алып, бiрнеше кешендi практикалық әрекеттердi орындап,
оның психологиялық мiнезi бойынша тексерiледi), физиологиялық (мұндай
жағдайда ерiксiздiкпен физикалық немесе физиологиялық реакциясының адам
организмiн талдау негiзiнде психодиагностика шығарылады).
ІІ ТАРАУ. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕ ПСИХОДИАГНОСТИКАНЫҢ
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
2.1. Қазiргi кезеңдегi адамдардың практикалық iс-әрекетiне түрлi
жолдармен әсер етедi. Бұндай жолдардың бiрi – тұрғылықты халықтың түрлi
категорияларына психологиялық көмек көрсету. Арнайы дайындыққа ие болған
психолог маман ата-аналарға баланы тәрбиелеуде, отбасылық шинелiске тап
болған жұбайларға, қалыпты тұлғалық дамуында бұзылыстары пайда болған
балаларға, басқару стилi мен қарым-қатынасты қалыптастыруда басшыларға
кеңестiк психологиялық көмек көрсете алады.
Психологиялық кеңес беру – психологтың тек талдау және талқылау пәнiн
(отбасылық және өндiрiстiк, тұлға iшiлiк және тұлғааралық қақтығыстар)
бiлуге ғана емес, сонымен қатар кеңес беру процесiнiң өзiндiк
заңдылықтарын, оның стратегиясы мен тактикасын бiлуiне негiзделедi.
Психологиялық көмек тек объективтi түрде болған қиындық жағдайында
емес, ол – көбiнесе субъективтi бастан кешiрiлетiн қиындық жағдайында
өнiмдi болады. Бұл куйзелiс өте күштi болуы мүмкiн, адам өзiне, қоршаған
адамдарға, тiптi өмiрдiң өзiне де қанағат болмайды. Бұндай жағдайда жай
ғана кеңес беру емес, психотерапиялық жәрдем қажет болады. Егер адамның
зардаптары белгiлi бiр аурудың клиникалық бейнесiне кiрсе, онда
психотерапиялық жәрдем медициналық сипатқа ие болып, дәрiгердiң бақылауымен
жузеге асады. Алайда, көптеген жағдайда бiршама басқаша сипаттағы
психотерапиялық жәрдем қажет болады.Өзiнiң формалары мен мақсаттары бойынша
ол ауру адамдарды емдеуде қолдануымен сәйкес келiп, әңгiмелесу, пiкiрталас,
ойындар арқылы iске асады, сөйтiп, адамның басынан кешiрiп жатқан ауыр
сезiмдерiнен, ой-толғауларынан арылуына бағытталған.
Психологиялық жәрдем қандай формасында (психологиялық кеңес беру
немесе медициналық емес психотерапия) жүзеге асса да, ол ортақ сипатымен,
яғни жеке даралығымен ерекшеленедi. Аталған жеке даралық жәрдем iздеп
келген адам тұлғасына, оның сезiмдерiне, күйзелiстерiне, нұсқаулары мен
дүние бейнесiне, қоршағандармен өзара қатынастарының құрамына терең
үңiлуiне негiзделедi. Бұндай үңiлу тек психологиялық сезiмталдылық
жеткiлiктi болмайды, ол үшiн арнайы – психодиагностикалық әдiстер қажет.
Жалпы алғанда, психодиагностика – психологиялық диагнозды қоюдың
ғылымы мен практикасы болып табылады. Г.Роршахтың “Психодиагностика” (1921)
атты еңбегiнен кейiн психиатрияда тарап кеткен (психодиагностика) терминi
медицинаның шектерiнен тез арада шығып кеттi. Диагноз терминi организмнiң
қалыпты қызмет етуден немесе дамудан кез келген ауытқу ретiнде және тiптi
нақты субъектiнiң (индивид, жанұя, кiшi топ, нақты адамның психикалық
функциясы немесе процесi) қалпы ретiнде түсiнiле бастады.
Психодиагностикалық мiндеттер әр түрлi жолдармен шешiлуi мүмкiн. Бұндай
жолдардың бiрi – психологиялық жәрдем көрсету барысында зерттеушiнi ұзақ
уақыт бойында бақылау. Басқа жолы – зерттеушiнi нақты өмiрлiк жағдайда
бақылау, мысалы, кiшкене баланы балабақшада бақылау болып табылады. Бұндай
әдiстер зерттелушi туралы құнды мәлiметтердi беруi мүмкiн, алайда,
қолданудың қиыншылықтары тууы ықтимал, және де, ол әдiстер көмегiмен
алынған мәлiметтердi интерпретациялау қиынға түседi. Сондықтан да
психодиагностикада арнайы психодиагностикалық әдiстемелер ендiрiлген; олар
тек кеңес беру мен психотерапияда ғана емес, сонымен қатар нақты индивидтiң
немесе топтың психикалық ерекшелiктерiн анықтау қажеттiлiгi жағдайлардың
барлығында да қолданылады. Бұндай әдiстемелердiң бiрқатар ерекшелiктерi
бар:
1) олар психодиагностикалық ақпаратты салыстырмалы қысқа мерiзiмде жинауға
мүмкiндiк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 1– 3
І ТАРАУ. ПСИХОДИАГНОСТИКА ТАРИХЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
1. Ғалымдардың психологиялық зерттемелері ... ... ... ... ... ... ... .. 4 – 7
2. Психодиагностиканың шығу тарихына қысқаша шолу ... ... ... ... .8–11
3. Психодиагностика анықтамалары және теориясы ... ... ... ... ... .12–14
4. Психодиагностика әдістерінің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ...15–20
ІІ ТАРАУ. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕ ПСИХОДИАГНОСТИКАНЫҢ
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
2.1. Қазақстанда психологиялық қызметте психодтагностиканың
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21 – 25
2.2. Мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған
психологиялық қызметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26 – 31
ІІІ ТАРАУ. МЕКТЕПТЕГІ ПСИХОДИАГНОСТИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТ (4-СЫНЫП)
3.1. Баланың жеке тұлғасын зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32 – 37
3.2. Оқушының ақыл-ой ерекшеліктерін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ..38 – 47
3.3. Зейін және есте сақтау түрлерін зерттеу және оларды тәрбиелеу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..48 – 53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54 – 56
ӘДЕБТЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
Ғылыми аппарат.
Мақсаты: Психодиагностикалық әдістер мен әдістемелерді қолдану арқылы
оқушының жан дүниесін терең біліп, психологиялық қызметте көмек көрсету.
Міндеттері:
- оқушылардың психологиялық ахуалына, өзара қарым-қатынас жағдайына
зерттеу жүргізу;
- баланың психикасының дамуы мен оның ерекшелігін анықтау мақсатында
балаларға психологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізу, бұл зерттеулер
барысында психодиагностика әдістер мен әдістемелердің көмегімен
алынған зерттелуші туралы құнды мәліметтерді интерпретациялау;
- зерттелнуші туралы алынған мәліметтердің қорытындысы бойынша ата-
анасы, тәрбиешісі және сынып жетекшісімен бірігіп жұмыс жасау.
Зерттеу пәні: психологиялық қызметтегі психодиагностиканың білім беру
саласындағы орны
Зерттеу объектісі: мектептегі психологиялық диагностика, 4 сынып
оқушыларының ақыл-ойының даму ерекшеліктерін зерттеу..
Ғылыми болжам: егер, психодиагностика әдістері мен әдістемелерін
ғылыми тұрғыда қолданып, оқушыларды зерттеп, оқушының психологиялық дара
ерекушеліктері туралы нақты мәліметтер алатын болсақ, онда психологиялық
қызметтің нәтижелі болуына мүмкіндік жасаған болар едік.
КІРІСПЕ
Психологиялық қызмет деген ұғым – осы заманғы жантану ғылымының алға
қойған зәру мәселелердің бірі. Психологиялық қызметтің өмір тәжірибесінде
қаншалықты маңызды екендігін жете түсіндіріп, оны іс жүзінде қолданудың
нақты шаралары мен әдістерін іздестіретін психологиялық сипаттағы күрделі
мәселе болып саналады. Психологиялық қызметтің іске асырылу сипаттары
түрліше мазмұнда және әр қилы формада болды. Бұл мәселенің гноселогиялық
негізі жеке адамның, дара тұлғаның жан дүниесін белгілі бағытта дамыту
мақсат-мүдделерін көздейді.
Психологиялық қызметтің шығуы мен даму жолы әлемдік әдебиетте, бұрынғы
кеңестік заманда құлаш жайып, кең ауқымда қамтылмаған мәселелр қатарына
жатады. ХХ ғасырдың 80-жылдарында Қазақстандағы психологиялық қызметтің мән-
жайын білдіретін пікірлер мен зерттеулер психолог-мамандар М.Мұқанов,
Ә.Алдамұратов, Н.Айғабылов, К.Оразбекова, т.б. еңбектерінде республикалық
баспасөзде және жеке туындыларда жарияланды.
Психология дейтін ғылым – адамның жан дүниесінің сырын бейнелеумен
бірге оның келешекте қоғамда алатын орнын да анықтауға тікелей ықпал ететін
тәжірибелік қолданбалы ғылым.
Психологиялық қызметті дәл осы атау мағынасында қолданбағанымен,
адамтанудағы рөлі көрнекті орын алатынын психолог-мамндар дер кезінде өз
пікірлерінде ашып айтты.
Ж.Аймауытұлы: Адамның жан дүние сырына барлау жасап, олардың даралық
өзіндік ерекшеліктерімен санаса отырып жұмыс істеу керек деген ұлағатты ой
түйеді. Адам – дүниедегі ақыл иесі аса күрделі жаратылыс дейді. Дәл осы
пікірге сай келетін адам психикасы өлшеусіз (шексіз) қасиет деген
Дж.Кеттельдің де сөзін келтіруге болады. Психологиялық қызмет негізінен,
жантану жайындағы ғылымның басты ұстанымдарына сүйене отырып жүзеге асатыны
мәлім.
Адамның ішкі жан дүниесін оның үш қырымен (ақыл, сезім, қайрат)
тұтастыра қарастыратын Абай адам өмірінде, таным мен күнделікті тіршілікте
сезімнің аса маңызды қызмет атқаратынын көрсете келіп, кісінің рухани дамуы
үшін ең алдымен жан дүниесі бай, сезімтал болуы қажет дейді. Ақын адамның
адамгершілік, имандылық, моральдық эстетикалық сезімдеріне айрықша мән
берген. Осындай сезімдерді бойға дарытуда адам жаман мінездерден арылып,
өзін-өзі тәрбиелеуі керек деп есептейді. ...Ғылымды, ақылды сақтайтұғын
мінез бұзылмасын! Көрсеқызарлықпен, жеңілдікпен, я біреудің орынсыз сөзіне,
я бір кез-келген қызыққа шайқалып қала берсең, мінездің беріктігі
бұзылады, - деп ескертеді.
Қазіргі кезде мектептегі психологиялық қызметтің қамтитын салалары:
психологиялық қызметтің мазмұны мен түрлері, профилактикалық істер,
диагностикалық жорамалдар, түзетулер мен консультациялық жұмыстар,
мектептегі ұстаздар мен ата-аналар арасында жүргізілетін психологиялық әр
түрлі шаралар, сондай-ақ мектептегі психолог маманның атқаратын қызметі мен
түрлі бағытта жүргізілетін зерттеу жұмыстары.
Психологиялық қызмет бағытының бірі – психодиагностика.
Жалпы алғанда, психодиагностика – психологиялық диагнозды қоюдың
ғылымы мен практикасы болып табылады. Диагноз термині организмнің қалыпты
қызмет етуден немесе дамудан кез-келген ауытқу ретінде және тіпті нақты
субъектінің (индивид, жанұя, кіші топ, нақты адамның психикалық функциясы
немесе процесі) қалпы ретінде түсініле бастады.
Психодиагностикада арнайы психодиагностикалық әдістемелер ендірілген;
олар тек кеңес беру мен психотерапияда ғана емес, сонымен қатар нақты
индивидтің немесе топтың психикалық ерекшеліктерін анықтау қажеттілігі
жағдайлардың барлығында да қолданылады. Мұндай әдістемелердің бірқатар
ерекшеліктері бар:
1) олар психодиагностикалық ақпаратты салыстырмалы қысқа мерзімде
жинауға мүмкіндік береді;
2) олар адам туралы жалпы емес, нақты оның қажетті ерекшеліктері
(интеллектісі, мазасыздану деңгейі, көзге түсерлік тұлғалық қырлары) туралы
ақпаратты береді;
3) ақпарат индивидті басқа адамдармен салыстыруға мүмкіндік беретін
сандық және сапалық түрде болуы мүмкін;
4) психодиагностикалық әдістемелер арқылы алынатын ақпарат индивидке
жәрдем көрсетудің амалдарын таңдағанда, оның өнімділігін болжауда және де
индивидтің дамуын, қарым-қатынасын, берілген іс-әрекеттің өнімділігін
болжағанда өте пайдалы болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты – психодиагностикалық ақпараттың
зерттелушілердің тұлғалық өзгеруіне тигізетін әсерін зерттеу.
І ТАРАУ. ПСИХОДИАГНОСТИКА ТАРИХЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
1.1. Ғалымдардың психологиялық зерттемелері
Неміс ғалымы Вильгельм Вундт (1832-1920) Лейпциг қаласында 1879 жылы
тұңғыш лаборатория ұйымдастырып, психологиялық құбылыстарды арнаулы құрал-
сайман, аспаптардың көмегімен зерттеуге болатындығын дәлеледеп, мұның
дербес эксперименттік (тәжірибелік) ғылым болуына жол ашты.
Тәжірибенің екінші түрі – табиғи эксперимент. Табиғи экспериментті
тұңғыш психологияға енгізген және оны өзінің зерттеулерінде көп қолданған
көрнекті орыс психологы А.Ф.Лазурский (1874-1917) болды.
1884 жылдан бастап практикалық психодиагностикада тест қолданыла
бастады. Дж. Кеттель 1885 жылы психология адамның психикасы өлшеусіз
(шексіз) қасиат екенін тест амалымен өлшеуде көз жеткізеді.
Англияда алғашқы арнайы психометриялық мекемені Гальтонның
басшылығымен 1884 жылы антрометриялық лабораториясы ашылды. Оның негізгі
міндеті – кісілік (келбнттілік) қабілеттілік туралы статистикалық
мәліметтерді алу. Ол психологияда статистиканы қолдану бастамасын жарыққа
шығарды.
Әлеуметтік-психологиялық зерттеулермен байланысты социометриялық тесті
жарыққа шығарған американ психологы Я.Морено көптеген өлшемелі
әдіснамаларды шығарды.
Психологиялық сөздікте психодиагностиканы тұлғаның даралық-
психологиялық ерекшеліктерін анықтау және әдістердің жасалуын анықтау
сияқты психологиялық ғылымның саласы екенін анықтайды. К.М.Гурьевичтің
диагностикасының бір түрі – бақылау және психологиялық эксперименттеу. С.А.
Рубинштейннің еңбек жолында адамдардың лауазымы немесе топ деңгей бойынша
“Бөліктеу”.
А.А.Бодолев, В.В.Столин мен Н.И.Шевардин психодиагноситканы теориялық
пәндер түрінде психология ғылымының бөлігі және психологтың практикалық
қызмет саласы ретінде анықтады.
Ғалымдардың психологиялық зерттеулеріне жүгінетін болсақ. Бала
психикасын эксперимент қолданып зерттеуге еңбек сіңірген психологтар:
А.Бинэ (1857-1911), В.Штерн (1871-1933), К.Коффка (1886-1941), Ж.Пиажэ
(1896-1980) болатын. Бұлар экспериментті әр жастағы балаларға қолданды.
Осылардың ішінен баланың қалай есейетінін зерттеуге үлкен үлес қосқан
А.Бинэ мен В.Штерн, Ж.Пиажэ еді.
Ж.Пиажэ 1916 жылдан бастап балалардың ой-өрісін зерттеуге кірісті.
Ж.Пиажэ 1921-1922 жылдары француз тілінде аударылған еңбегінде баланы
оқытсаң да, оқытпасаң да психикасының дамуына ақыл-ойының өріс алуына
ықпалын тигізбейді деген пікіріне қарсы болған психологтардың бірі –
Л.С.Выготский: бала психикасы тек оқытудың негізінде қалыптасады. Егер
баланы ақылды етемін десеңіздер, - оқыту тәсілдерін оның қолы жеткен даму
дәрежесіне дәл ықшамдамай, шамалы алға қарай оздырып жүргізу керек. Сонда
ғана оқыту баланың ой-өрісін алға қарай жетелейтін болады - дейді.
Л.С.Выготскийдің психология ғылымында ерекше орын алатын теориясы –
бала дамуының жақын арадағы аймағы деп аталады. Бұл теорияның түпкі мәні –
баланы тәрбиелеп оқыту, оған білім беріп, дүниетанымын қалыптастыру үнемі
оның табиғи даму деңгейінен оздырып отыруы талап етеді. Мұндай талап 1-ден,
баланың психикасын, оның жан дүниесінің дамуын, ақыл-ой деңгейін өрістетіп,
оны жетілдіруде шама-шарқы жетерлік оқу-білім алуға, оны өздігінен ойлантып-
толғантуға, әрбір зат пен құбылыстың мазмұн-мағынасын пайымдап білуіне
жетектеп отырады. Бала оқу тәрбие үстінде өз санасын неғұрлым
күрделендіріп, заттар мен құбылыстар арасындағы себепті байланыстарды
зерделеп танитын міндеттерге машықтанулары керек.
Л.С.Выготскийдің психология ғылымы саласынан жазған еңбектерін
Қазақстан оқырмандарына 30-жылдары алғаш таныстырып түсініктер берген
Т.Тәжібаев. Ал, Выготскийдің психологиялық идеяларының бірсыпыра жайтттерін
зерттеп, қазақ оқырмандарына жеткізген М.М.Мұқанов.
Соңғы жылдары В.В.Давыдов, АҚШ-та М.Коул, Д.Шерп, Ч.Лейв Пиажэнің
пікіріне қарсы жуық растайтын пікірлер айтты. В.В.Давыдов Париж қаласында
ұйымдастырылған ХІХ ғасырда халық аралық психологтар конгресіндегі
баяндамасында Пиажэнің оқыту ақыл-ойдың дамуына әсер етпейді дейтін
қағидасын қазір дәстүр болып келген оқыту жүйесіне тікелей қатысы бар:
оқытудың бұл түрі баланың ой-өрісін алға қарай дамыта алмайды. Баланың ой-
өрісін онан әрі дамыту үшін оқытудың айласын мүлде өзгерту қажет дейді.
М.Коул, Д.Шерп, Ч.Лейвтің пікірлеріне келсек. Бұл ғалымдардың Дкатан
деген Мексиканың бір ауданында сауаты жоқ және сауатты адамдардың ой-өрісі
қаншалықты дамығанын тексеру үшін зерттеу жұмысын жүргізіп мынандай
қортындыға келеді: егер ақыл-ой дегенді адам бір үйренген тәсілін өзгерген
жағдайда қолдана білу десек, сауатты және сауатсыздар арасында ақыл-ой
жағынан ешқандай айырмашылық жоқ деген.
Бұл жерде Давыдов ақыл-ой деп оқушылардың тиісті мәселелерді шешуде
жалпы амал қолдана білуін айтатын болса, М.Коул т.б. мұны бала бір үйренген
тәсілін өзге, бұған қатысы жоқ жағдайға қолдана білуі деп түсінеді. Бірақ
осының екеуі де баланың ой-өрісіне жатады.
Бүгінгі мәселе – ойлау және оның дамуы. Пиажэ бала ойлауының ақылды
және ақылсыз болатындығын қостағанымен, оның себебі жүйелілік пен
қисындылыққа байланысты, ол өсіп жетілген сайын ойлауының сипаты жүйеленіп,
нәрселер жайындағы ұғымдары қалыптасады десе, Бюлер баланың ақыл-ойының
дамуының бастапқы кезеңінен-ақ қарапайым ойлау формалары болады деген идея
көтергенді. Ол баланың жүйелі ойлауы 3 жасқа дейін қалыптасып жетіледі де,
бұдан былайғы даму кезеңінде оның ойлауында жаңа қадамдар жасала қоймайды
дейді. Сонымен кейбір мамандар баланың ойлау сипаты ересек адамдардың
ойлауымен қатарласып қалады деген пікірді қолдаса, ал басқа біреулері
баланың ойы әлі топас, дамымаған, ол бізбен теңдесе алмайды дейді. Пиажэ
бұл екі түрлі көзқарасты қатар зерттеп, балалардың ойлауындағы жүйелілік
пен қайшылық (логикалық қайшылық) қалайша бірігеді деген жайтты анықтауды
міндет етіп қойды.
Бала ойлауының жүйелі болуын әлеуметтік өмірмен ұштастырады, ал
жүйесіз ойлауын ол баланың өзіндік (аутистикалық) ойлауы дейді. Пиажэнің
бұл пікірінше бала ойлауының әлеуметтік сипаты сырқы жағдайға, ортаға
байланысты болса, ал жүйесіз ойы баланың өз басына байланысты дейді. Ол өз
зерттеулерінде балалардың ойлауы сөйлеумен қатар дамып отырады деген
қорытынды жасайды.
Психологияда ерекше маңызды болған мәселенің бірі - өзіндік зерттеу
әдісін анықтап, сол арқылы баланың психологиялық даму қызметі жайындағы
қазіргі ілімінің мән-жайын ашып көрсету. Бұл баланың психикалық дамуындағы
жеке процестердің атқаратын қызметі мен олардың арақатынас жүйесі қандай
сипатта болатындығын анықтауға жол ашу.
Баланың даму кезеңдеріндегі ақыл-ойының өсуі мен жетілуі оның ғылыми
негіздерін қандай деңгейде меңгере білуіне жол ашып береді. Сөйтіп бала
өз өмір тәжірибесі мен ішкі жан дүниесінің дамуына да ой жүгіртіп, оны өзі
бақылап , оны өзі бақылап басқара алатындай қабілетке ие болады. Баланың
дамуы мен оның ойлау әрекетін жетілдіруде көзделетін жеке сипаттағы
мәселенің бірі – политехникалық оқу мен тәрбиеге икемдеу міндеттері болса,
екіншісі – ғылым негіздерін тиянақты меңгертудің әдіс-тәсілдерін
психологиялық тұрғыдан негіздеу.
Бала психикасын зерттеу АҚШ-тағы Колифорний университетінің жанындағы
психологиялық лобораторияда кеңінен дамыған. Олардың қолданатын зерттеу
әдістерінің бірі – генетикалық (төркін, шығу) тәсіл. Генетикалық тәсілді,
сол лабораторияда Лонгитюд әдісі деп атайды. Бұл зерттеулердің программасы
көптеген жылдарға созылды. 1928 жылы бұлар 248 бөбекті (21 ай толғанда)
зерттеп, сосын оларға 18 жас, кейін 30 және 40 жас толғанда зерттеді.
Бияс Альфред (1857-1911) – француз психологы, жоғары психика қызметін
яғни ойлау мен ес қызметтерін тәжірибе жүзінде зерттеудің ірге тасын
қалаушылардың бірі. Оның ойлау мен еске қатысты зерттеулері Выготский үшін
маңызы айрықша болды (Проблемы культурного развития ребенко. – Педология,
1928, №1). Әр түрлі тестер құрастырудың маманы. Оның ақыл-ой дамуының
деңгейін анықтауға арналған тестерінің мәні ерекше.
Зейгарник Блюма Вульфовна (1901-1988) – совет психологы. К.Левин мен
Л.С.Выготскийдің шәкірті. 20 жылдарда К.Левиннің жетекшілігімен зерттеулер
жүргізіп, аяқталмаған істің аяқталған іспен салыстырғанда есте тиянақты
сақталу ерекшелігін ашқан. Бұл қисын Зейгарник эффектісі деген түсінікпен
психологияға енді.
Эббингауз Герман (1850-1909) – неміс психологы. Ассоцианизмді
жақтаушы. Жоғары психикалық қызметті тәжірибе жүзінде зерттеп, естің таза
мәдениетіне мағынасыз буындар әдісін қолданды. Ұмыту – уақыттың әсері
(Эббингауз қисығы) дейтін жайтке сипаттама берді.
Кеңес Одағы дәуірінде бала психологиясының тарихы осыған орай
жүргізілген зерттеулер тек Октябрь революциясынан кейінгі кеездері болды.
Мұндай зерттеулерге әсер еткен, біріншіден, И.П.Павлов шәкірттерінің жұмысы
– Н.И.Красногорскийдің т.б. Красногорский осы салада 1903 жылдан бастап
зерттеу жүргізді. Екіншіден В.М.Бехтеревтің басшылығымен оның шәкірттері
(Н.М.Щелованов т.б.) жүргізілген зерттеулер. Бұл зерттеулер балалардың
шартты (немесе Бехтеревтің терминологиясы бойынша ұштастыру) рефлекстері
туралы зерттеу жүргізілді. Сол кездегі бала психологиясын зерттеуге үлес
қосқандар: Н.А.Рыбников (1880-1961), К.Н.Корнилов (1879-1959), П.П.Блонский
(1884-1941), Л.С.Выготский (1896-1934) және соңғы кезде шұғыл
айналысқандар: Д.Б.Эльконин, Л.И.Божович, П.Я.Гальперин т.б.
Октябрь революциясына дейінгі қазақ еленің балалары мен қазіргі оқыған
балалардың ақылының өзара көлемін түсінуге мүмкіндік береді. Қазіргі оқыған
балалардың ерте кездегіден айырмашылығы, интеллектісінің
(бақылампаздығының, ұқыптылығының т.б.) басым келетіндігінде емес,
білімінің молдығында деп түсіну керек.
Психологиялық қызмет деген ұғым – осы заманғы жантану ғылымының алға
қойған зәру мәселелердің бірі. Психологиялық қызметтің өмір тәжірибесінде
қаншалықты маңызды екендігін жете түсіндіріп, оны іс жүзінде қолданудың
нақты шаралары мен әдістерін іздестіретін психологиялық сипаттағы күрделі
мәселе болып саналады. Психологиялық қызметтің іске асырылу сипаттары
түрліше мазмұнда және әр қилы формада болды. Бұл мәселенің гноселогиялық
негізі жеке адамның, дара тұлғаның жан дүниесін белгілі бағытта дамыту
мақсат-мүдделерін көздейді.
Психологиялық қызметтің шығуы мен даму жолы әлемдік әдебиетте, бұрынғы
кеңестік заманда құлаш жайып, кең ауқымда қамтылмаған мәселелр қатарына
жатады. ХХ ғасырдың 80-жылдарында Қазақстандағы психологиялық қызметтің мән-
жайын білдіретін пікірлер мен зерттеулер психолог-мамандар М.Мұқанов,
Ә.Алдамұратов, Н.Айғабылов, К.Оразбекова, т.б. еңбектерінде республикалық
баспасөзде және жеке туындыларда жарияланды.
Психологиялық қызметті дәл осы атау мағынасында қолданбағанымен,
адамтанудағы рөлі көрнекті орын алатынын психолог-мамндар дер кезінде өз
ікірлерінде ашып айтты. Мысалы, Ж.Аймауытұлы өзінің Психология деп
аталатын оқу құралдарында сонау 20 жылдары бұл пәннің адамтанудағы қызметін
жоғары бағалап, жантану пәні әрбір тұлғаның, жеке адамның жан дүниесін
айқын білуге үйретеді деп көрсеткен. Ол осы аталған еңбегінде адамға тән
даралық психологиялық сипаттар: темперамент пен мінезге айқын анықтама
беріп, олардың түрлерін ғылыми тұрғыдан қарапайым түсінікті тілмен
баяндады. Оның Жан және өнер таңдау деген еңбегінде адамның даралық
психологиялық сипаттары болып табылатын темперамент түрлері мен мінез
ерекшеліктері өзара тығыз ұштастырылып жеке дара анықталған. Осы бағытта
Ж.Аймауытұлы адамның жан дүние сырына барлау жасап, олардың даралық өзіндік
ерекшеліктерімен санаса отырып жұмыс істеу керек деген ұлағатты ой түйеді.
Адам – дүниедегі ақыл иесі аса күрделі жаратылыс. Мұны ол тек психолог-
маманның ғана қолынан ғана келетін іс екендігін жақсы түсінді. Сөйтіп
Ж.Аймауытұлы психология ғылымының сырына терең бойлап, оның адамның
тіршілігінде тигізетін пайдасы мен қажеттілігін ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан
айқын ашып көрсетеді.
Психологиялық қызмет, негізінен, жантану жайындағы ғылымның басты
ұстанымдарына сүйене отырып жүзеге асатыны мәлім. Осы бағытта көрнекті
мемлекет және қоғам қайраткері болған кадемик Т.Тәжібаевтің психология
саласындағы зерттеулері өскелең ұрпақ пен жастарға психологиялық білім
берудің мақсат-мүдделерімен ұштасып жатыр. Оның 30-50 жылдарда
Қазақстандағы педагогикалық ғылыми журнал бетіндегі жарияланған көп сериялы
мақалалары және 1993 жылы өзі дүниеден өткен соң жарық көрген Жалпы
психология деген оқулығы Қазақстан университеті баспасынан басылып
шықты. Сондай-ақ Қазақстанда 40-70 жылдар арасында түрлі еңбектер жазып,
көпшілік оқырмандардың психология саласындағы білімін көтеруге үлес қосқан
мамандар Е.Суфиев, Ғ.Айманов, Қ.Рахымбеков, т.б-лардың атқарған істерін
атап шығуға болады.
1.2. Психодиагностиканың шығу тарихына қысқаша шолу
ХIХ-ХХ ғасырда психологиялық диагностика психологиядан бөлiнiп, жеке
ғылым болып қалыптаса бастады. Психодиагностиканың алғашқы қайнар көзi
эксперименталды психология.
Эксперименталды психология тарихында психодиагностика адамдардың
тарихын баяндайды. Психология және әлеуметтiк зерттеулермен айналусышылар
өз жұмыстарының негiзгi әдiстерiн экспериментте пайдаланды. Бұл жеткiлiктi
дәрежеде нақты әшкерелендi. Адамдар туралы психологиялық мәселелер, сандық
бiрдей мөлшерде параметрлерiн өлшеу, сапалы мағлұматтарды психологиялық
тарихтан алуға болады. Барлық жағынан бiртұтас нақты көзқараста
психодиагностика психологиялық ғылым. Бiрақ басқаша көзқараста тарихи
ғылым болады. Ол белгiлi парадигмада тарихи ойларды алғаш шығарған.
Эксперименталды психология тарихы өте кең тараған. Оның негiзгi елеулi
кезеңдерiне тоқталайық. Қазiргi кезеңдегi психология сияқты олар да
әлеуметтiк жағдаяттарда экспериметтiк әдiстердi қолданады және
психодиагностикалық құралдардың түпнұсқасын жаңартып оны толықтырып
отырады. Адамдар тарихы мен тарихи ойлардың үйлесiмдiлiгi психологияылық
зерттеулерде бiрыңғай үлгiде дамиды.
Эксперименталды психология мен психодиагностика ХIХ ғасырдың аяғы мен
ХХ ғасырдың басында ғылыми–практикалық пән болып қалыптасты. Оның түпкi
негiзi – психофизика, психофизиология, психометрия болса, басқа жағынан
алып қарағанда психотехникамен оның қолданбалы аспекте адамның практикалық
қызметтегi проблемаларын қарастырады.
Процесте психодиагностиканың эксперименттеуден өзгешелiгi зерттеушi
зертелушiнiң шартты iс-әрекеттерiнiң түрленбейтiндiгiн белгiлеп отырады.
Психодиагностика әдiсiнiң негiзi – эксперименттi белгiлеушi психологтың
өзгермелi өлшем процесiнде.
Практикада әдiстердi қолдануда психодиагностика адамның сапалық даму
қажеттiлiгiн бағалаумен, олардың даралық ерекшелiктерi, кәсiби немесе
шығармашылық тапсырмаларды орындау қабiлеттiлiгiнiң даму деңгейiмен
байланысты.
Психологиялық ғылыми бiлiмдердiң тарихы екi кезеңге бөлiнедi. Оның
бiрiншiсi – шамамен 2500 жылға созылған көш басы Аристотельден басталатын
жан дүниесi жайлы түрлi ой-пiкiрлердiң iлкi тарихы. Осы кезең iшiнде
психология басқа ғылымдармен әсiресе, философиямен қосақтаса дамып келедi.
Оның екiншi тарихы 1879 жылдан басталады. Осы жылы немiс ғалымы Вильгельм
Вундт (1832-1920) Лейпциг қаласында тұңғыш лаборатория ұйымдастырып,
психологиялық құбылыстарды арнаулы құрал – сайман, аспаптардың көмегiмен
зерттеуге болатындығын дәлелдеп, мұның дербес эксперименттiк (тәжiриделiк)
ғылым болуына жол ашты.
Психологтар алғаш рет көру, есту, иiс түйсiктерiн зерттеу үшiн
тәжiрибенi пайдаланды. Кейiн келе олар секундтың 11000 үлестерiне дейiн
дәл өлшейтiн құралдар ойлап шығарып, кейбiр психологиялық процестердiң
пайда болу тездiгiн өлшеудiң жолын тапты. 80-жылдары ес құбылыстарын
зерттеу лабораторияда тұңғыш жүргiзiле бастады. Арнаулы әдiстер қолдану
арқылы жаттап алудың тездiгi мен дәлдiгi, ұмытудың жылдамдығы т. б.
өлшенедi.
Тәжiрибенiң екiншi бiр түрi – табиғи эксперимент деп аталынады. Табиғи
эксперименттi тұңғыш психологияға енгiзген және оны өзiнiң зерттеулерiнде
көп қолданған көрнектi орыс психологы А. Ф. Лазурский (1874-1917) болды.
Психологияда эксперименттiк әдiстiң орнығуына қарамастан, бұл дәуiрде
аталған теориялардың бәрiне тән ерекшелiк – психикалық құбылыстардың мәнiн
түсiндiру емес, тек қана суреттеп нақтылау. 1879 жылғы Вундттың алғашқы
эксперименттiк зертханасында, сана психологиясына эксперимент қою
мүмкiндiгi ашылды: зерттеушi белгiлi жағдайлар жасап, онда психикалық
процестердiң өтуiн бақылап отырды. Бiрақ бұл бақылаулардың ерекшелiгi адам
өзiнiң iшкi жан-күйiн, сезiмiн, ой-толғанысын өзi бақылайды, осыдан мұндай
зерттеуде интроспектiк аталған әдiс қолданылды.
ХХ ғасырдың екiншi он жылдығында психологияның және бiр бағыты пайда
болып, оның өкiлдерi психологияның жаңа пәнiн жариялады: ол психика да
емес, сана да емес, ол сырттай бақыланатын, негiзiнен адам қозғалысының
жиынтығы - әрекет-қылық едi. Бұл бағыт бихевиоризм (ағылшын. Behaviour-
қылық) аталып, психология пәнi жөнiндегi түсiнiктер дамуының үшiншi кезеңiн
қалады. Бихевиоризмнiң iрге тасын қалаушы Дж. Уотсон психологияның мiндетiн
қоршаған ортаға бейiмделушi тiршiлiк иесiнiң қылық-әрекетiн зерттеу деп
бiлдi. Тек он жылдықтың өзiнде-ақ бихевиоризм бүкiл дүниеге тарап,
психология ғылымының ықпалды бағыттарының бiрiне айналды.
Ғылымдағы күрделi мiндеттердiң бiрi – заңдылықты сипатқа ие
байланыстар мен қатынастарды көре бiлу. Ғылымдық қатал талап объективтiк
заңдарды ашып қана қоймастан, олардың әрекеттiк аймағы мен қолдану
жағдайларын көрсете алу. Сондықтан да психологиялық зерттеулерiнiң
объектiсi психологиялық деректер мен қатар психологиялық заң, заңдылықтар.
Түрлi жан қуаттарының құрылымын функцияларымен параметрлердi шамамен
жорамалдауда, эксперименттiк материалдарды талдайды, модельдердi
құрастыруда факторлық талдау деп аталатын математикалық-статистикалық әдiс
қолданылады. Математика қазiргi кезде көптеген ғылымдардың зерттеу
әдiстерiне кеңiнен енiп отыр. Психологияда оны мұны алғаш қолданған ағылшын
психологы Ч. Спирмен (1904) осы әдiспен адам интеллектiсiн, оның музыкалық,
математикалық қимыл-қозғалыс т.б. қабiлеттерiнiң белгiлi шамасын белгiлеуге
болады деді. Мәселен, осы әдiстi психологтар адамның жоғарғы жүйке қызметi
қасиеттерiнiң құрылымын (Б. М. Теплов, В. Д. Небылицин) зерттеуде
пайдаланды. Күрделi корреляцияларды факторлық талдауға салу электрондық
өлшеуiш машиналарының (ЭВМ) көмегiне де сүйенедi.
1884 жылдан бастап практикалық психодиагностикада тест қолданыла
бастады. Бастабында Ф.Гальтон тестологияны эксперименталды психологияның
бөлiгi деп есептедi. Ол зерттеуiн кең көлемде эксперименталды саралауда
бастады. Бұл жұмыстың нәтижеде, физикалық, физиологиялық организм
мүмкiндiгiнше және психикалық қасиеттер бойынша эмперикалық мәлiметтер
алынады, барлығы 17 көрсеткiш бойынша. Дж.Кеттельдiң белгiлеуiнше
психология нағыз әрi нақты ғылым болғанын бiлдiредi. Ол 1885 жылы
адамның психикасыз өлшеусiз (шексiз) қасиет екенiн тест амалымен өлшеуде
көз жеткiзедi.
Ал қазiргi кезеңдегi психология ғылымы алдында тұрған теориялық және
практикалық мiндеттердiң сан қилылығына қарай үлкен қарқынмен дамуда.
Психологияның негiзгi мiндетi – психикалық iс-әрекеттi оның даму барысымен
байланыстыра зерттеу. Соңғы он жылдарда психологиялық зерттеулер аймағы
бiршама кеңейiп, жаңа ғылыми бағыттар мен салалар дүниеге келдi. Психология
ғылымының түсiнiктер қоры өзгердi, жаңа болжамдар мен тұжырымдар үздiксiз
өрiстеуде, психология бұрын кезiкпеген эмпирикалық деректермен толығуда.
1891 жылы немiс психологы Г.Мюнстерберг таңдаулы тестi тапсырмаларын
ұсынды. Мектепте тестология қарқынды дамыды. Әсiресе, АҚШ-та баланың ақыл-
ойының дамуын анықтауға көңiл бөлдi. 1894 жылы мамандандырылған 4 журнал,
балаларды зерттеу үшiн 27 лаборатория жұмыс iстедi АҚШ. 1904 жылы
Францияда ақыл-ойы кешеуiлдеген балаларға арналған комиссия құрылды.
А.Бине мен Т.Симон баланың ақыл-ойының даму деңгейiне байланысты
дифференциялауға тест (30тапсырма) жиынтығын жазды. 1908 жылы олар
интеллектуалдық коэфициент шкаласын ұсынды. Кейiн оны В.Штерн кеңейте
түстi.
Америкада Бине – Симонның шкалаларын аса күшпен американдық психолог
С.Холл таратты.
1845 жылдан бастап стандартты жетiстiк тестлерi қолданыла бастады.
1872 жылы мемлекет қызметкерлерiн психодиагностикалауда жетiстiк тестiсi
белсендi түрде қолданылды.
ХХ ғасырдың басында психотехникалық зерттеуге ерекше ықпал жасаған
орыс психологтары болды. Практикалық психология бағытында негiзiн
салушылардың бiрi – Ресейде В.М.Бехтеров болған.
Қазiргi тұста психодиагностика тарихы ХIХ ғасырдың бiрiншi жартысынан
басталды. Психология iлiмiнiң дамуы клиникалық кезеңнен басталады. Бұл
кезең эмперикалық психологиялық мағлұматтарды талдау, адамдар туралы
дәрiгерлер ойнай бастады (бұған дейiн негiзiнде философтар мен жазушылар
айналысқан). Емделуi қиын адамдардың, жан аурулары мен невроздың пайда
болуын тегiнiң себептерiне дәрiгерлердi қызықтырады. Дәрiгер-психиатрлар
Европа клиникасында жүйелiк бақылауға ауруларды ала бастады. Мұнда
аурулардың қорытынды талдауларын және жазбаларын өз бақылауларына алды. Осы
уақытта психодиагнотиканың мынадай әдiстерi: бақылау, сауалнама, құжат
талдаулары пайда болды. Бұл жылдары психодиагностиканың мақсаты қатал
болмады, ерiксiз сипатта әртүлi тұжырымдар мен ой қорытындыларын шығарып,
дәргерлер ауруларды қайталап бақылап, бiрыңғай әдiстердiң көмегiмен
зерттедi.
Психодиагностиканың сандық әдiстерiнiң құрыла бастауы ХIХ ғасырдың II
жартысынан жалғасады. Осы кезде көнектi немiс психологы В.Вундтың
басшылығымен алғаш рет эксперименталды психологиялық лаборатория ашқан.
Мұнда техникалық құрылғылар мен аспаптарды қолданып психодиагностика
мақсатында болды. Негiзгi психофизикалық заңның ашылуы осы кезеңге жатады.
Физикалық және психологиялық құбылыстардың аралық байланыс мөлшерiн
көрсетедi, психодиагностиканың сандық амалдарының жасалуын жеделдетедi.
Негiзгi психофизикалық заң психикалық құбылыстардың өлшеу мүмкiншiлiгiн
ашты. Бұл ашылулар субъективтiк шкаланың түйсiну өлшемдерi үшiн жасалуына
әкеп соғады.
Қазiргi дәуiрдегi психодиагностика әдiстерi алғашқы кезеңдерде
негiзiнде психологиялық процестерге, адамның қасиетi мен жағдайларына
қатысты болды. Бұл ХIХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басы болып есептеледi. Осы
уақыт iшiнде психодиагностиканың сандық әдiстерiн ғылымға сүйне отырып
кәсiптiк психологтардың белсендi әрi қатысуымен және ықтималдық теория және
математикалық статистикалар ауқымын дамытты.
Англияда алғашқы арнайы психометриялық мекеменi ашқан ағылшын
психологы Гальтон. Ол 1884 жылы антрометриялық лабораториясын ашты. Оның
негiзгi мiндетi кiсiлiк (келбеттiлiк) қабiлеттiлiк туралы статистикалық
мәлiметтердi алу. Лабораторияға келушiлер өз қабiлеттерiн өлшеуге
мүмкiндiктерi болды. Психометриялық эксперименттен 10 000 -ға жуық адамдар
өттi. Гальтон психологияда статистиканы қолдану бастамасын жарыққа шығарды.
Оған статистикалық әдiстердiң ең негiзгi зерттемелерi жатады. Атап айтқанда
1877 жылы Гальтон психологияда корреляциялық әдiстердi қолдануды ұсынды.
Гальтон математик-ғалым Персон, Фишер сияқты қызметтестерiмен психология
жұмыстарын бiрге атқарғанның арқасында математикалық статистика ерекше орын
алды. Фишер шашыраңқы талдауды, ал басқа ағылшын жаңашыл оқымыстысы
Гальтонның Спирмен – фокторлық талдауда ойлап тапты. Екеуi де өздерiн
психологияның математикадан кем дәрежеде емес екенiн көрсеттi.
Оның бiреуi интеллект тестiсi статистикалық негiзiнде 1905–1907
жылдары жарыққа шығарып жазған француз оқымыстысы А.Бине. Кейiн басқа немiс
оқымыстысы Т.Симон бұл тестiнi кеңейттi, содан психодиагностика тарихында
Бине – Симон тестiсi болып қалды.
Тарихтың соңғы шегiнде (20 жылдық II жартысы) психо-диагностикалық
құралдар мөлшерлiк сипатта практикаға енiп әлеуметтiк-психолигиялық
зерттеулермен байланысты болды. Бұл социметриялық тестi. Оны жарыққа
шығарған американ психологы Я.Морено көптеген өлшемелi әдiснамаларды
шығарды.
1.3. Психодиагностиканың теориясы және анықтамалары
Қазiргi психодиагностика ғылыми және практикалық психологиялық
мағлұматтар саласынан бөлiнiп ерекшелендi. Құрылған көптеген
психодиагностикалық әдiснамалар жылдам қарқынмен жалғасуда. Бұл әдiстердiң
барлығы кең көлемде қолданылуда. Математика, физика, сондай-ақ электронды
психодиагностикалық құралдары, мысалы ЭВМ бұл жаңашыл әдiстер
психодиагностикада кең қолданылуда.
Психодиагностика – бұл теориялық пән – психологиялық ғылым саласы, әр
түрлi әдiстерiн пайдалану және зерттеме жұмыстары, адамның жеке
психологиялық ерекшелiктерiн бағалау мен әр психологтың практикалық қызмет
саласы байланысты.
Психодиагностика теориялық пән ретiнде ауыспалы немесе тұрақты
шамалармен адамның iшкi дүниесiн сипаттайтын, оған психологиялық
мiнездемелердiң берiлуi. Бұл шамалардың болуы үшiн адамның психикалық
ерекшелiктерiн сипаттайтын деректердi жинақтау, ажырату және сипаттауларды
талдау бойынша теориялық жұмыстар өткiзiлуi керек. Бұл деректер теориялық
болжам мен құрылудың негiзiнде жасалып, арнайы әдiстермен тексерiледi.
Сонымен, психологиялық диагностика – бұл адамның даралық психологиялық
ерекшелiктерiн ( оның тұлғалық қасиетi мен интеллектiсiнiң ерекшiлiгi)
өлшеумен тану амалдарын зерттейтiн ғылым. Тану мен өлшеу арнайы әдiстердiң
көмегi мен жүзеге асырылады.
Психодиагностика мынадай психологиялық ғылым салаларының пәндерiмен
байланысты: жалпы психология, медициналық, жас ерекшелiк, әлеуметтiк және
т.б. Аталған ғылымдардың құбылыс, қасиет және ерекшелiктерiн зерттеу
психодиагностикалық әдiстердiң көмегiмен өлшенедi. Психодиагностиканың
нәтижелерi барлық аталған немесе басқа да қасиеттердi ғана емес, оның даму
деңгейi көрсетушiлiк дәрежесiн көрсете алады. Олар тексерiс тәсiдерi
ретiнде теория – психологиялық шындықты әртүрлi психологиялық бағыттарда
құрылуын көрсете алады.
Психология ғылымының дамуының арқасында психодиагностика психикалық
шындықтың нақты көрсеткiштерiнiң барлығынан артық санын және олардың
арасындағы заңдылықтар мен басым байланыстардың болуы ерекшеленiп пайдалану
мүмкiндiгiн ала алады. Бұл мәселелердi шешетiн психодиагностиканың келесi
жасаушысы – дифференциалды психометрия. Дифференциалды психометрия – бұл
ғылым психодиагностикалық процедуралар өлшеуiштерiне зерттеме талаптары
болып келетiн негiзгi мақсаты диагностикалық әдiстер өлшеуiштерiнiң
негiздеушiлерi мен жетiлдiрушiлерi. Бұл талаптарға бейiмделу әдiстерi,
алынған мәлiметтер түсiнiктемесi (интерпретация), зерттеме процедура
әдiстерiне, зерттемеде алынған мәлiметтердi талдау үшiн математикалық
аппараттың қолданылуы.
Дифференциалды психология психодиагностиканың бiр қайнар көзi
болғандықтан, адамның даралық-психолгиялық ерекшелiктерi жөнiнде
қарастырады.
Дифференциялдық–психологиялық зерттеу эксперименталды психологияда
адамның логикалық дамуы күрделi болды. Ол ең алдымен медициналық және
педагогикалық, одан кейiн индустриалды практикада сауалдардың ықпал жасауы
қалыптастырылған. Оның негiзгі себептерi, психодиагностада алдын ала
ескетулер, дәрiгердiң практикада диагностикаға қажеттiлiк және ақыл - ойы
кешеулiгi және жан дүниесi ауыратын адамдарды емдеу, дәрiгердiң қозғалмалы
практикаға қажеттiлiгi болып табылады.
“Психодиагностика” сөзiнiң тура мағынасы “психологиялық диагнозды
қою” немесе қандайда психологилық қасиеттер туралы жеке алу немесе адамның
психологиялық нақты жағдайлары туралы мақсатында сараланған шешiмдi
қабылдау дегендi бiлдiредi.
Психодиагностиканың бiрiккен екi түсiнiгi бар. Оның бiреуi әртүрлi
психодиагностикалық құралды практикада қолдану және зерттемелерге
қатыстылығы, психологиялық мағлұматтардың арнайы саласына жататынын
анықтады.
“Психодиагностика” терминiнiң екiншi анықтамасы психологиялық
диагноздың практикалық жолға қойылуымен байланысты, психолог қызметiнiң
ерекше ортасын көрсетедi. Мұнда теориялық жағынан ғана емес, сондай-ақ
практикалық мәселелердi, психодиагностиканың өткiзiлуi мен ұйымдастырылуына
қатысты шешiледi.
“Диагностика” терминi, dia – арада (арасындағы), арқылы, кейiн және
gnosis – мағлұмат деген гректiң екi сөзiнен пайда болған.
Әдебиеттерде аталған терминнiң әр түрлi түсiндiрмесiн кездестiруге
болады. Барлық жағдайда “диагностика” сөзi мынадай қызметте түсiндiрiледi.
Адам, ұжым, құбылыс туралы мағлұматтарды алу негiзiнде өзiне сәйкес
ұсыныстарды процесте қорытындыланып жүзеге асырылады. Болмыстық пiкiрде,
психологиялық диагностика – бұл пән, психологиялық тестiлер, ерекшелiктер,
әдiстемелердi зерттейтiн, олардан алынған мағлұматтарды өңдеу жолдарымен
оларды түсiнiктемелеу. Мұндай жағдайда психодиагностика iсi тестологияда
нақты түрлендiрiлген.
Әдебиеттерде психологиялық тестiлеу кең көлемде көрсетiлген. Онда
психодиагностикада қарастырылғаны:
а) психологиялық эксперименттеу түрi (С.Л.Рубинштейн, К.М.Гуревич,
П.П.Дерьюгин, В.А.Дюк және тағы басқа);
б) психологиялық диагноздың (бағасы) қалыптасу тәсiлдерi мен әдiстер
жиынтығы (Л.Ф.Бурлачук, С.М.Морозов, С.Г.Батыгин, И.Ф.Девятко);
в) психологиялық диагноздың анықтығын шығару заңдылықтарын зерттейтiн
психология саласы, психодиагностикалық нұсқауларды, принциптер,
психологиялық баға құралдары (А.А.Бодалев, В.В.Столин) және әдiстер
практикада қолданады.
Психодиагностиканың теориялық жолмен анықталуын төмендегi кестеден
байқауға болады:
Психологиялық сөздiкте психодиагностиканы тұлғаның даралық –
психологиялық ерекшелiктерiн анықтау және әдiстердiң жасалуын анықтау
сияқты психологиялық ғылымның саласы екенiн анықтайды. К.М. Гурьевичтiң
диагностикасының бiр түрi – бақылау және психологиялық эксперименттеу. С.А.
Рубинштейннiң еңбек жолында адамдардың лауазымы немесе топ деңгей бойынша
“Бөлiктеу”. Мұндай және басқа да жалпылама көзқарастар сияқты түрлерiн баса
айтсақ, диагностика түсiнiгi жинақталған негiзгi ойлар немесе психологиялық
эксперимент процесiнде тұлғалық белгiлi қасиеттердi тану және бағалау (
диагноз). Мұнда психодиагностика эксперименттiң ерекше түрі немесе бөлiгi
ретiнде қолданылады.
А.А. Бодолев, В.В. Столин мен Н.И. Шевардин психодиагностиканы
теориялық пәндер түрiнде психологиялық ғылымының бөлiгi және психологтың
практикалық қызмет саласы ретiнде анықтады. Жалпы психодиагностика
теориялық пән ретiнде жарамды және сенiмдi диагностикалық пiкiрлердi шығару
заңдылықтарын, “диагностикалық ой қорытынды” ережесi белгiлi психикалық
кейiптердiң индикаторы немесе белгiлерден өту, құрылымдар, процестiң барлық
тұрақтылығына немесе осындай психологиялық “өзгерiмдi” білдiрушiлiктiң
көмегiмен жүзеге асырылуын қарастырады. Практикалық психодиагностика сондай-
ақ тексерiсте клиенттiң мотивациясын есепке алу және оны қолдау беру
жолдарын бiлу, тексерiлушiнiң икемдiлiк кейпiн бағалау нысанасы, оның
бiлiмi мен дағдалары туралы ақпараттарды мәлiметтеу, тапсырыс берушiлермен
басқа да көптегендерi үшiн ақпарат ұсыну мүмкiндiгi, сезгiштiк әрекетке,
ерiксiз жасалған тексерiс тексерiлушiге зиянын келтiруi мүмкiн.
Экспериментталды психология психодиагностикамен байланысты бiртұтас
өзiнiң бөлiгi мен түрi сияқты психология ғылымының кез-келген саласында
әдiстемелiк құрастырулары болады. Тiптi “гуманитарлық” психология
(психоанализ т.б.) саласында экспериментталды психология ретiнде кейде
елеулi болуы мүмкiн (мысалы, адам мiнез-құлқындағы жан-жалдың ситуациялар
стратегиясымен психологиялық механизм типiндегi қорғау статистикалық
байланысқа тiркеуге ұмтылысы).
Бұл байланыстар психологиялық зерттеу әдiстерiн топтау мен
психодиагностикалық әдiстеме типтерiн әр түрiлi жағдайдағы жiктелуiн
қарастыруда маңызды орын алады.
1.4. Психологиялық әдебиеттерде зерттеу әдiстерiн жiктеу стратегиясы
әр түрiлi жоспарланған.
С.Л.Рубинштейн әдiстердi психологиялық зерттеуде негiзгi ерекше екi
әдiс туралы жазған. Бұл бақылау (өзiн-өзi бақылау, объективтiк бақылау,
содай-ақ, тiкелей және жанама бақылау болып бөлiнедi) және эксперимент
(табиғи және жасанды, эксперимент және бақылау арқылы айналысушылардың
нақты аралық орны). Оның басқа да әдiстерге деген көзқарасы мынадай:
* әдiс “психикалық iс-әрекет ерекшелiктерiнiң негiзгi өнiмдерiн
зерттеу”;
* әңгiме әдiсi;
* анкетелық әдiс;
* тестi әдiсi (әсiресе оларды сынау)
* және генетикалық әдiс, оның негiзi психиканың даму концепциясына
тиiстiлiгi.
Б.Г.Ананьев өз еңбегiнде психологиялық зерттеуде парадигманың бүтiндей
негiзiн қалады. Барлық әдiстердi төрт топқа бөлдi:
I тобы: ұйымдастырылған әдiстер:
* лонгитюдты;
* салыстырмалы;
* комплекстi.
II тобы: қосымша мәлiметтердiң эмперикалық жолдары:
* обсервациялық әдiстер (бақылау және өзiн-өзi бақылау);
* экспериментальды әдiстер (лабораториялық, табиғи және психология-
педагогикалық);
* психодиагностикалық әдiстер (тестi, анкета, сауалдама, сұхбат,
әңгiме.);
* праксиметриялық әдiстер: а) өнiмдердi талдау және iс-әрекет процессi
(хронометрия, профессиография, орындалған жұмыстың бағасы); б) үлгiлеу
(математикалық, кибернетикалық);
в) биографиялық әдiстер ( документiн және өмiр сүру жолдарын зерттеу).
III тобы: бақылау және эксперименттiң қорытындысын өңдеу тәсiлдерi:
* берiлген статистикалық көрсеткiштердi өңдеу (сандық талдау);
* берiлген мәлiметтердi талдау сапалылығы (сынып бойынша материалдарды
саралау, жұмыс типологиясы, психологиялық казуистикалардың құрылуы,
“оқиғалар сипаттамасы” да бар).
IV тобы: түсiнiктемелеу (интерпретация) әдiстерi:
* генетикалық (даму сипаттамасын, эмперикалық материалын
түсiнiктемелеу);
* құрылымдық (жеке тұлға немесе топтардың жеке құрылым
компоненттерiнiң арасындағы сипаттама түрiндегi байланыс).
Р.С.Немов психологиялық зерттеуiнде негiзгi әдiстердi оның
нұсқаларын қолдану үшiн алғашқы мәлiметтер жинағы төмендегi кестеде
көрсетiлген.
Психологиялық зерттеудiң негiзгi әдiстерi және оның нұсқалары
Негiзгi әдiс Негiзгi әдiстердiң нұсқалары
Сырттай (жан-жақты байқау)
Байқау Iштей (өзiн-өзi бақылау)
(бақылау) Еркiн
Стандартталынған
Енгiзiлген
Жан-жағынан
Тестi-сауалдама
Тестiлер Тестi-тапсырма
Жобалық тестi
Эксперимент Табиғи
Лабораториялық
Үлгiлеу Көрсеткiштердi өңдеу әдiстерi
Көрсеткiштердi Математикалық статаистикалық әдiстер талдау сапалығы
өңдеу әдiстерi әдiстерi
П.П.Дерьюгин талдау сапалы жiктеудiң қызметтiк негiзi психологиялық
ақпараттар мен әдiстердiң топтауымен жүзеге асырылатындығын ұсынған. Барлық
әдiстемелiк тәсiлдердiң негiзгi бес топтық бiрлестiгi бар. Бұл ақпараттарды
жинау әдiстерi (бақылау, әңгiме, сауалдама, эксперимент, тестiлеу
қорытындыларын зерттеу және т.б.); ақпараттарды өңдеу әдiстерi (аналитико-
синтетикалық, графикалық, статистикалық, ықтималдық, мiнездемелердi еркiн
талдау, шкалалардың бағалануы, компьютерлiк және басқа да); ақпараттарды
пайдалану әдiстерi (тiкелей ықпалы, кепiлдеме, жоспарлау есебi,
координация, жормалдау және басқа); ақпараттарды жинау әдiстерi
(күнделiктер, журналдар, хаттамалар, берiлген есептер, берiлген электрондық
базалар және т.б.) мен зерттеу қорытындыларының анық бағалану әдiстерi (iс-
әрекет қорытындысын талдау, бақылау шаралары, төтенше қатерлi шарттар,
бейресми жағдаяттағы мiнез-құлықтар, статистикалық талдау және басқа.).
Психодиагностикада әдiстердi жiктеу көп жақты. Оған негiзiнде
методологиялық сәйкестiк, технология немесе өлшем құралы жатады.
1950 жылы С.Розенцвейг барлық психодиагностикалық әдiстердi үш топқа
бөлдi:
1. “Субъективтiк” әдiстер өз-өзiне объектi сияқты субъектiнi бақылау
құралдары (сауалдамалар, анкеталар, автобиографиялар және басқа).
2. “Объективтiк” iс-әрекеттi сырттай бақылау арқылы тұлғалық құрылымды
iштей бағалау.
3. “Проективтiк” зерттелiнушiнiң реакциясын талдауда, “бейтарап-
тұлғалық” стимулына негiзделедi.
Р.Кеттел мен Ф.Варбуртон жинастырған анықтамаларын (1967 ж. пән
бойынша және психология технологиясы бойынша 400-ден аса әр түрлi тестiлер
жинастырған) 12 класқа топтастырды:
1. Қабiлеттiлiк тестi (интеллектуальды функцияларын зерттеу... ).
2. Икем және дағды тестiсi (координация, қозғалыстың нақтылығы).
3. Қабылдау тестi (иiс сезу, сөз, сөйлемдердi қабылдау...).
4. Сауалдама (анкета, тiкелей сауалдама...).
5. Позиция (басқа адамдарға қарым-қатынасы, мораль нормалары...).
6. Эстетикалық тестi (музыка, өнердi таңдау...).
7. Жобалық тестi (құрылымсыз белгiлер бойынша тұлғалық ерекшелiк
жобасы...).
8. Ситуациялық тестi (ситуатциядағы мiнез-құлық...).
9. Ойын әдiстерi (әлеуметтiк-психологиялық тренинглер, қызметтiк және
рөлдiк ойындар...).
10. Физиологиялық тестi (физиологиялық тексеру...).
11. Физикалық тестi (салмақ, кеуде қуысының өлшемi, бой...).
12. Кездейсоқ бақылау (тексеру барысындағы мiнез-құлқы, қосымша және
ақпараттарды толықтыру...)
Психодиагностикалық әдiстемелердiң негiзi пәндiк- технологиялық
жолымен жасалуы
Объективтiк Субъективтiк Проективтiк
әдiстеме әдiстеме әдiстеме
Әрекеттi орындау Зерттелушiнiң өзi Сыналушының өзiн көрсетуi арқылы
жолдары (ерекшелiк) берген ақпараттары нашар құрылымдағы стимулдық
мен қорытындының арқылы оны өлшеу: материалдар арқылы өлшеу:
өлшемi: 2.1. Тұлғалық және 3.1. Белгiленген (құрылымдық,
1.1. Тұлғалық тестi арнайы стимулдiк, хаттау, мағына беру).
(ақыл-ой ерекшелiгi)сауалдамалар. 3.2. Конструктивтi (белгiлi бiр
1.1.1. Әрекет тестi 2.2. Анкеталар детальдар арқылы жасалуы)
(мақсаттық тұлғалық 2.3. Өзектi және 3.3. Түсiнiктемелеу (қандайда
тестi) өткендi шолатын жағдайлардың мағыналылығы,
1.1.2.Ситуациялық сұхбат. ситуация)
тестi (ситуацияларда2.4. Биографиялық 3.4. Катартикалық (ұйымдастырылған
шешiм қабылдау) әдiстемелер ойын әрекетiнiң жүзеге асырылуы).
1.2.Ақыл-ой тестiсi 2.5. Өзiндiк 3.5. Экспрессивтiк (еркiн немесе
(интеллектiнiң даму мiнез-құлықты берiлген тақырыпта сурет салу)
деңгейi) белгiлi жағдайларда3.6. Импрессивтi (бiр стимулдан
1.2.1. Қабiлеттiлiк сипаттау. басқасын таңдау)
тестi 2.6. 3.7. Аддитивтi (ұсынысты,
1.2.2.Жетiстiк Герменевтикалық әңгiменi, тарихты, жағдаяттарды
тестiсi әдiс (әңгiме, аяқтау).
1.2.3. бақылау...) 3.8. Семантикалық (эмоциянальды
Өлшемдiк-бағытталған қарым-қатынаста объектiге тұлғалық
тестi. мағынаны бiлдiру).
Қорыта келгенде кез-келген жiктеу белгiлi функцияларда орындалатынын
байқауға болады. Яғни, оның практикалық психологтардың қызметiнде
диагностикалық құралдардың көмегi өте зор. Таңғаларлығы, бiр жағынан
қарасақ, зерттелушi бағасына, ал басқа жағынан алсақ, объективтiк және
технологияның болуы мен психологиялық мәлiметтердiң интерпретациясына
бағытталған. Бұл жеңiлдету немесе үнемдiлiкке қатысты қажеттi немесе түрлi
жоспарланған әдiстемелер эксперимент жұмыстарын жүргiзу үшiн қажет.
Психодиагностикалық әдiстердiң жiктелiп таралуы жалпы ерекше
критериялары, психодиагностиканың түрлi әдiстерiне сәйкес жеке топтарға
бөлiнедi. Сондай критерияларға мыналар жатады:
- тестiк тапсырманың әдiстемеде қолданылу типi;
- тестiк материалдың әдiстемеде пайдаланушы адресаты;
- сыналушының тестiк материалының формасы;
- берiлген мәлiметтердiң сипаты, пайдаланушылардың психодиагностика
қорытындысы туралы тұжырым жасау;
- әдiстемедегi барлық тестiк нормалар.
Әдiстемелердiң iштей құрылысы.
Тестi тапсырмаларын қолданылу типi бойынша психодиагностикалық
әдiстемелер сауалдама (онда сыналушының адресi бойынша сұрақтар
қолданылады), пайымдаушы (бiрнеше пiкiрлер немесе пайымдаулар қолданылады,
сонымен қатар өз келiсiмiн және келiспейтiндiгiн бiлдiру қажет),
продуктивтi (мұнда сыналушының басқа және содай өзiндiк шығармашылық
өнiмдерiнiң түрi қолданылады: ауызша, бейнелi, материалды, өз бетiнше
құрылған немесе сыналушының нұсқауы бойынша қайта жаңғырту.), әсершiл
(сыналушы тапсырма алып, бiрнеше кешендi практикалық әрекеттердi орындап,
оның психологиялық мiнезi бойынша тексерiледi), физиологиялық (мұндай
жағдайда ерiксiздiкпен физикалық немесе физиологиялық реакциясының адам
организмiн талдау негiзiнде психодиагностика шығарылады).
ІІ ТАРАУ. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕ ПСИХОДИАГНОСТИКАНЫҢ
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
2.1. Қазiргi кезеңдегi адамдардың практикалық iс-әрекетiне түрлi
жолдармен әсер етедi. Бұндай жолдардың бiрi – тұрғылықты халықтың түрлi
категорияларына психологиялық көмек көрсету. Арнайы дайындыққа ие болған
психолог маман ата-аналарға баланы тәрбиелеуде, отбасылық шинелiске тап
болған жұбайларға, қалыпты тұлғалық дамуында бұзылыстары пайда болған
балаларға, басқару стилi мен қарым-қатынасты қалыптастыруда басшыларға
кеңестiк психологиялық көмек көрсете алады.
Психологиялық кеңес беру – психологтың тек талдау және талқылау пәнiн
(отбасылық және өндiрiстiк, тұлға iшiлiк және тұлғааралық қақтығыстар)
бiлуге ғана емес, сонымен қатар кеңес беру процесiнiң өзiндiк
заңдылықтарын, оның стратегиясы мен тактикасын бiлуiне негiзделедi.
Психологиялық көмек тек объективтi түрде болған қиындық жағдайында
емес, ол – көбiнесе субъективтi бастан кешiрiлетiн қиындық жағдайында
өнiмдi болады. Бұл куйзелiс өте күштi болуы мүмкiн, адам өзiне, қоршаған
адамдарға, тiптi өмiрдiң өзiне де қанағат болмайды. Бұндай жағдайда жай
ғана кеңес беру емес, психотерапиялық жәрдем қажет болады. Егер адамның
зардаптары белгiлi бiр аурудың клиникалық бейнесiне кiрсе, онда
психотерапиялық жәрдем медициналық сипатқа ие болып, дәрiгердiң бақылауымен
жузеге асады. Алайда, көптеген жағдайда бiршама басқаша сипаттағы
психотерапиялық жәрдем қажет болады.Өзiнiң формалары мен мақсаттары бойынша
ол ауру адамдарды емдеуде қолдануымен сәйкес келiп, әңгiмелесу, пiкiрталас,
ойындар арқылы iске асады, сөйтiп, адамның басынан кешiрiп жатқан ауыр
сезiмдерiнен, ой-толғауларынан арылуына бағытталған.
Психологиялық жәрдем қандай формасында (психологиялық кеңес беру
немесе медициналық емес психотерапия) жүзеге асса да, ол ортақ сипатымен,
яғни жеке даралығымен ерекшеленедi. Аталған жеке даралық жәрдем iздеп
келген адам тұлғасына, оның сезiмдерiне, күйзелiстерiне, нұсқаулары мен
дүние бейнесiне, қоршағандармен өзара қатынастарының құрамына терең
үңiлуiне негiзделедi. Бұндай үңiлу тек психологиялық сезiмталдылық
жеткiлiктi болмайды, ол үшiн арнайы – психодиагностикалық әдiстер қажет.
Жалпы алғанда, психодиагностика – психологиялық диагнозды қоюдың
ғылымы мен практикасы болып табылады. Г.Роршахтың “Психодиагностика” (1921)
атты еңбегiнен кейiн психиатрияда тарап кеткен (психодиагностика) терминi
медицинаның шектерiнен тез арада шығып кеттi. Диагноз терминi организмнiң
қалыпты қызмет етуден немесе дамудан кез келген ауытқу ретiнде және тiптi
нақты субъектiнiң (индивид, жанұя, кiшi топ, нақты адамның психикалық
функциясы немесе процесi) қалпы ретiнде түсiнiле бастады.
Психодиагностикалық мiндеттер әр түрлi жолдармен шешiлуi мүмкiн. Бұндай
жолдардың бiрi – психологиялық жәрдем көрсету барысында зерттеушiнi ұзақ
уақыт бойында бақылау. Басқа жолы – зерттеушiнi нақты өмiрлiк жағдайда
бақылау, мысалы, кiшкене баланы балабақшада бақылау болып табылады. Бұндай
әдiстер зерттелушi туралы құнды мәлiметтердi беруi мүмкiн, алайда,
қолданудың қиыншылықтары тууы ықтимал, және де, ол әдiстер көмегiмен
алынған мәлiметтердi интерпретациялау қиынға түседi. Сондықтан да
психодиагностикада арнайы психодиагностикалық әдiстемелер ендiрiлген; олар
тек кеңес беру мен психотерапияда ғана емес, сонымен қатар нақты индивидтiң
немесе топтың психикалық ерекшелiктерiн анықтау қажеттiлiгi жағдайлардың
барлығында да қолданылады. Бұндай әдiстемелердiң бiрқатар ерекшелiктерi
бар:
1) олар психодиагностикалық ақпаратты салыстырмалы қысқа мерiзiмде жинауға
мүмкiндiк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz