Қазақ психологиясының даму кезендері және бала тәрбиесіндегі алатын орны
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Қазақ психологиясының даму кезендері және бала
тәрбиесіндегі алатын орны.
Жоспар
Кіріспе
“Қазақ халқының өмір салты мен психологиясы” ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І – Тарау.
1. Қазақ хандығы тұсындағы ақын – жыраулардың психологиялық
тағылымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ психологиясына үлес қосқан
ойшылдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ІІ – Тарау.
2.1 ХХ ғасыр басындағы ұлттық тәлім – тәрбиенің көрнекті
өкілдерінің көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Қазақстандағы психология ғылымының жағдайы мен
перспективалары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Тәжірибе бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5 8
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..60
Сілтеме әдебиеттер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Қосымша. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Кіріспе.
“Қазақ халқының өмір салты мен психологиясы”.
Қазақ жерінің қатаң континенттік климаты, яғни жазының ыстықтығы,
қысының суықтығы өзін мекендеген халыққа мейірбандық сыйлаған. Табиғаттың
қаталдығын өз көзімен көріп басынан кешіріп жүрген адам өзгеге мұндай
қаталдықты тілей қоймайды. Халық аясына алып әлдилеген сұлу табиғат оның
психологиясына ерекше әсер ете алады. Халық ауыз әдибиетінде үлгі ретінде
сомдалған идеялар – батырдың мәрттігі мен аңқаулығы, отаншылдықтың жоғары
тұруы, ар мен намысты қастерлеу, әлсізді жәбірлемеу, сұлудың тәқаппарлығы,
жетімнің ақылдылығы, тазшаның тапқырлығы, қисынды сөзге тоқтау сияқтты
қасиеттер қазақ халқының психологиясы ерекше екенін көрсете білген.
Көшпенді өмір тіршілігі қара күшке мығым қиыншылыққа төзімді, құбылмалы
табиғат жағдайына тез икемделгіш болуымен бірге жан жүйесі жағынан да жан-
жақты жетіліп, кемел адамдарды қалыптастырды. Үйде де, түзде де бала ес
білгеннен бастап із кесіп, жол қарап, жұлдыз санап өсті. Олардың көзі
қырағы, құлағы сақ, қияндағыны шалатын болды: аң аулап, мал бағып,
күнделікті күйбең тіршілікпен жүрсе де ақынның сөзін, жыраудың жырын,
әншінің өлеңі мен әуенін қалт жібермей тыңдап, ел аузындағы ұтымды мақал –
мәтелді, ертек пен жұмбақты, терме мен шежірені есінде сақтап, халық
даналығын өзіне рухани азық етіп отырды. Көшпелі халық өзі өмір сүрген
қоғамның әлеуметтік – экономикалық жағдайларына, мәдениеті мен тарихына,
табиғатына орайлы жас буынға тәлім – тәрбие берудің айрықша талап –
тілектерін дүниеге әкелді. Қазақ халқы – рухани зор байлықтың мұрагері. Ол
өзінің өрісі биік, сан – салалы өскелен мәдениетіне бір күнде,бір ғасырда
жеткен жоқ. Осы мол қазынаның түр – төркіні сонау V( - V((( ғасырдағы Орхон
– Енисей, ежелгі түрік жазбаларынан басталады.
Қазіргі Қазақстан территориясында жүргізілген археологиялық қазбалар
біздің ертедегі ата – бабаларымыз тек мал баққан, жерін шет жаудан қорғаған
батыр, жауынгер ғана емес, сонымен бірге тамаша сәулетші, мүсінші, суретші
ұстаз зергер болғанын дәлелдеп отыр. Маңғыстау түбегіндегі, Отырар
маңындағы қазбалар, Шақпақ ата, Айша бибі, Қарақан, Алшахан, Қозы Көрпеш –
Баян сұлу ғимараттары, Есіктен табылған “Алтын адам” қанқасы осының айғағы.
Ежелгі ата бабаларымыздың күмбірлеген күміс күйімен, сыбызғы – сырнай
үнімен, асқақтата салған әсем әнімен, ғашықтық жырымен, айтыс өлеңдерімен
ерекше психологиясымен сан ғасыр бойы өз ұрпағын “сегіз қырлы, бір сырлы”
өнегелі де өнерлі адамгершілік ар – ожданы жоғары, намысқой азамат
тәрбиелеп келгені белгілі.
Бүкіл әлемдік өркениет тарихынан ерекше орын алатын, екінші Аристотель
атанған әмбебап ғұлама, ұлағатты ұстаз Әл – Фараби бабамыздың да Қазақстан
топырағында дүниеге келіп, артына ұлан – ғайыр рухани мұра қалдырып
кеткенін бүгінгі ұрпақ мақтан етеді.
Осы дипломдық жұмысымды қазақ психологиясының даму тарихын толығырақ
түсіну, оның психологиялық дамуына назар аудару болды. Әр халықтың
психологиялы – теориялық мәселерін этнография мен сабақтас дамыған
этнопсихология дейтін арнаулы ғылым саласы шұғылданады.
Этнопсихология - әрбір халықтың рухани әрекетінің яғни миф, фольклор,
тіл дәстүр әдет – ғұрып, дін тағы басқада жемісін сол халықтық
психологиясын, сана сезімін көрсеткен неғізгі өлшемдердің бірі деп
есептейді. Этнопсихология жеке ғылым ретінде XIX – ғасырдың орта шенінде
Ресейде кейінрек Батыс Еуропа елдерінде (өкілдері Лацариус, Штейнталь,
Вундт тағы басқа) пайда болды. Қазақ топырағында бұл мәселемен көбірек
айналысқан Шоқан Уәлиханов. Оның еңбектерінде “Халық рухы” дейтін ұғым жиі
кездеседі. Мұны халықтық психологияның синонимі деуге болады. Халықтық
психологияның тәрбиесі зор екені бүгінгі заманда бәрімізге аян.
Халқымыздың мыңдаған жылдар бойы тірнақтап жинаған рухани мұрасын
ғылыми жағынан саралап, белгілі талапқа сай баяндау – бүгінгі күні қазақ
психологиясы үшін маңызды нәрсе. Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой
толғаныстары, бесік жыры мен батырлық эпостарында, ертегілер мен аңыздарда,
шешендік сөздер мен айтыс термелерде мақал – мәтелдерде көптен кездеседі.
Мұнда ұрпақ тәрбиесінің негізгі түйіні адамгершілік, имандылық, ақыл – ой,
еңбек, эстетика, дене отбасы тәрбиесіне байланысты мәселелерді қарастырады.
Қазақ халқы арнайы бала тәрбиесімен айналысатын қоғамдық орындары бала
– бақша тағы басқалары болмаса да өз ұрпағын бесікте жатқан кезінен бастап-
ақ өлең-жырмен, әңгіме, ертегі, тақпақ, санамақ арқылы тәрбиелеп отырған.
Әңгімеге үйір көшпелі халықтың баласы, небір қызық ертегілерді жыр
дастандарды жаттап алады. Сөз өнерінің әдемі кестелері олардың сөйлеу қорын
байытып, мағыналы да мәнді сөйлеуге жаттықтырды. Қазақ халқы отбасы
психологиясында ерекше түсінген. Тәрбие басы алдымен әдептілікке үйретуді
көздеген, әке – шеше баласына “Әдепті бол” – дегенді басты міндет етіп
қойған. Баланы қайырымды, мейірімді, иманды болуға тәрбиелеген. Тіл алғыш,
елгезек болуға баулыған. Адал шыншыл болуға үйреткен. Өнегелі ұстаз бен
көпті көрген қарияның сөзін тыңдап “ақпа құлақ болмай, құйма құлақ” бол
дегенді бойларына біртіндеп сіңіре берген. Үлкенді, ата – ананы сыйлап
құрметтеуге үйретуді ең басты міндет етіп қойған. Сондай – ақ кісі айыбын
бетіне баспай, біреуге орынсыз тіл тигізбейтін әдепті азамат бол, әсіресе
қаріптердің табиғи кемдігін (көзі қисық, аяғы ақсақ) бетіне баспа деп
үйреткен. Ел қорғаған батыр бол, халық алдында қызмет ет деп тәрбие берген.
Адамның жеке басының қалыптасып, саналы еңбек ететін азамат болып өсуі
үшін жан тәрбиесімен бірге тән тәрбиесі де қажет. Жан тәрбиесі тән
тәрбиесінен туындайтын процесс. Баланың жастайынан дені сау азамат болуын
аңсаған. Жаңа туған нәрестені қалай күту жөнінде көп нәрсені енелер
келіндеріне үйреткен. Халқымыз әр жастағы адамдардың көңіл күйі, сезімдері,
мінез ерекшеліктері, түсінік талғамдары, сенім-қызығулары, әдет – дағдылары
бірде болып келмейтіндігі жөнінде қызықты пікірлер айтқан. Сөз
маржандарында адамның жас өзгешеліктері негізінен балалық, жастық, кемелдік
және кәрілік шак секілді басты төрт кезең тұрғысынан қарастырылады.
Бұл дипломдық жұмысымның ең басты мақсаты – қазақ психологиясының даму
тарихын тереңірек қарастырып, қазіргі психологияда қалыптасқан түрлі ғылыми
түсініктердің көпшілігі атамекен топырағында жасалғанын жеткізу.
Жастарға өз халқымыздың психологиясын, төл мәдениетін, өнерін мұрасын,
рухани қазына етіп қабылдату, саналы түйсініп, ой – тұжырымдарын жасауға
дағдыландыру.
Ежелгі ел мұрасының төл туындыларын әдебиетпен, өнермен, музыкамен
ұштастыра отырып, заман жайлы ой-түйінділеріне сүйеніп тәлім-тәрбиелік асыл
мұраларды бала психологиясына және оны тәрбиелейтін ұстаз қауымына сіңірту.
Өзіне және өзгеге деген талғам тәжірибесін көтеру, халықтың асыл
мұрасын дарыта отырып, ұрпақтың ұлтына деген мақтаныш сезімін туғызу,
болашақ ұрпаққа насихаттау икемділігі мен дербестігін қалыптастыру.
Қазақ халқының рухани бай-мұрасын, ежелгі ел дәстүрін, тәлімін, әдебін,
салт-санасын, аталық, аналық ұлағатты психологияны ұрпақ санасына сіңіру-
бүгінгі қазақ психологиясының басты міндеті.
1.1 Қазақ хандығы тұсындағы ақын-жыраулардың психологиялық тағылымдары.
XV-XIX ғасырдың бірінші жартысы қазақ халқының өз алдына хандық құрып,
тайпалар бірлестігі мен феодалдық мемлекеттің нығая бастаған дәуірі еді. Ол
әсіресе, халықтың тілімен, жол-жоралғысы, жөн-жосық, салт-дәстүрінен айқын
сезіледі.
Қазақтың кең өлкесі сол кездерде жасақ пен жортуылдың шаңына көмілген
еді. Өзбек, ноғай хандықтары ыдырағаннан кейін, кең байтақ қазақ даласы
қанды майдан орталығына айналды. Халқымыз жүздеген жылдар бойы жоңғарлар
шабуылына тойтарыс беріп отырды. Осы кезеңде қазақ мәдениеті біраз тоқырап,
рухани байлығының біразынан айырылуы – соғыстар мен жойқын шабуылдардың
себебі.
XVII ғасырдың 30-шы жылдарынан басталған патшаның қазақ жерін отарлау
саясаты “Ақтабан шұбырынды”, ”Алқакөл сұлама” оқиғасына ұласып, өмір бойы
бейбітшілік аңсаған дала халқының басына теңдесі жоқ қайғы-қасірет әкелді.
Осы айтылғандар психологиямызға қолайсыз әсер етіп, жұртты мықты жан
күйзелесіне ұшыратқаны белгілі. Отарлау саясаты халқымыздың ғасырлар бойына
қалыптасқан салт-сана, әдеп –ғұрып, ұлттық психологияның қалыптасуына кері
әсер етті. Сәбидей жаны таза, ақ көңіл, кең пейілді дала тұрғындарының
арасынан жарамсақтар мен жалтақтар, арызқойлар мен пысық атқа мінерлер,
жылпостар шыға бастады.
Қазақтың не бір жақсылары – бай, мырза т.б. патша жандайшаптарының
аузынан арақ аңқып, темекі сасыған топас, өркөкірек урядник, полицейлерінің
алдында құрша жорғалай бастады. Күні үшін тіршілік етуді өздеріне мақсат
тұткан елпекбайлар көбейе түсті. Осындай жағдайлар, қым-қиғаш оқиғалар сол
кездегі елдің қоғамдық ой-пікірлері тарихынан көрініс тауып отырды.
Сол кездегі ғұлама – ойшылдардың ішінде моральдік-психолгиялық
толғаныстарымен ерекше көзге түскендердің бірі - Әбілқайыр ханның тұсында
Керей мен Жәнібек сұлтандардың ақылшысы болған, туған халқының тағдырына,
оның күйлі тіршілігіне қабырғасы қайысқан Асанқайғы елі үшін қайғы-мұңсыз,
жаны да жері де жайсаң, жауласу мен арыздасуды білмейтін ”қой үстіне
бозторғай жұмыртқалайтын” жерді іздеп тапқысы келді. Осы мақсатпен
желмаясына мініп алып, қазақтың кең- байтақ даласын, тау-тасын шарлап
кезумен болды.
Асанқайғы жайлы қиял-ғажайып аңыздар XV ғ. орта шеніндегі қазақ
даласындағы қоғамдық тарихи - жағдайды бейнелейді. Жырау бейбітшілікті өз
толғауларына ту етті, барша әлемге гуманистік пиғылмен қарады. “Қырында
киік жайлаған ” атты толғауының мазмұнын ақтара қарап, сөз астарына ой
жіберсек, өзара хандыққа таласып, қырқысып, елдің мазасын кетірген Алтын
Орда хандарының әрекетіне наразылығын білдірді:
Ойыл көздің жасы еді
Ойылда кеңес қылмадың
Ойылдан елді көшірдің
Ерлер жортып күн көрген
Еділ деген қиянға
Еңкейіп келдің тар жерге - дейді.
Жеке басының қамын ойлап, қарамағындағы қара халыққа тізесін батыра
бастаған Жәнібектің де өркөкірек, асқақтығын бетіне айтты:
Ай, хан мен айтпасам білмейсің,
Айтқаныма көңбейсін
Қымыз ішіп қызарып,
Мастанып, қызыл терлейсің.
Өзіңнен басқа хан жоқтай
Өзеуреп неге сөйлейсің ...
Хош аман бол Жәнібек,
Енді мені көрмейсің, –
деп ханнан түңіліп, жұртына жайлы қоныс қарауға аттанады. Малға жайлы, елге
ырыс, Жерұйықты іздеп шыққан Асан қайғы төңіректің төрт бұрышын шарлайды.
Жолында кездескен тау-тас, өзен-су, шұрайлы жерлерді көріп, өсиетті
сөздерін айтады. Ақыры Жерұйықты таба алмай өксіп келіп Сарыарқаның бел
ортасы Ұлытаудың басына жеткенде дүниеден қайтады.
Осындай жерді өзі үшін емес, ел жұрты үшін іздеген Асан –ел қамқоршысы.
Ер азаматтың бойында қандай адамгершілік қасиеттің болуын қалаған Асан
қайғы:
Ешкіммен ұрыспа
Жолдасына жау тисе
Жаңынды аяп тұрыспа
Ердің құны болса да,
Алдыңа келіп қалған соң
Қол қусырып барған соң
Аса кеш те қоя бер,
Бұрынғыны қуыспа,-
деп көпшіл бол, кешірімді бол, достықты бағалай біл деген үгіт-насихат
айтады. Жатса-тұрса халық қамын жеген, халықты берекелі бірлікке, достыққа
шақырып, сөз маржанын тізбектеп, терең ойды топшылап өткен Асан қайғы
жырау:
Таза мінсіз асыл сөз,
Ой түбінде жатады..
Ой түбінде жатқан сөз
Жер толқытса шығады,-
деп көңілдегі көрікті ойдың адам сезімімен, көңіл күйімен байланысты
туатынына пәлсапалық топшылау жасайды.
Халық қамын жеуді, жаман сөзге ермеуді құлқының құлы болмауды
адамгершіліктің үлкен парызы деп, жастарға мынандай ақыл айтады:
Адам азіз айтар деп
Көңіліңді салмағын
Нәпсі алдаушы дұшпаның
Насихатын алмағын.
Асан қайғы есімі тек қазақтарға ғана емес басқа да ағайын халықтарға
кеңінен тараған. Жырау –толғауларының психологиялық мәні зор қанатты сөздер
көп.
XVII ғ. 2-ші жартысы мен XVIII ғасырдың 1-ші жартысында өмір сүрген
Ақтамберді Сарыұлы (1675 - 1768) тағылымдарының да психоллгиялық мәні зор.
Оның өлеңдерінен ағайын-туыстан жалғыз және қолы қысқа кедей болғаны
байқалады. Бай ағайыннан қоғажу көрген жырау:
Жағама қолдың тигенін
Жалғыздық, сенен көремін
Жамаулы киім кигенім,
Жарлылық сенен көремін
Атадан тудым жалқы боп
Жақыннан көрдім талқы көп,-
деп өмірден өгейлікті жыр етеді.
Жігіт жанды бұласа
Ел шетіне жау келсе
Алдыңа, сірә, дау келсе
Батырсыңған жігіттің
Күшін сонда сынаса –
деп жігіттің жігіттігі өлім мен өмір белдескен қан майданда сыналмақ
дегенді меңзейді.
Кейде бір жерді жол қылсам,
Шолақ бір жерді көл қылсам,
Құрап жанды көп жиын
Өз алдына ел қылсам,-
деп тебіренеді. Бұл нағыз елін,жерін сүйген патриот ұлдың арманы.
Жалпы достықты, сыйласымды өмірді дәріптеген жырау, оның нышаны
отбасынан басталады деп ұққан. Ақын ерлі зайыптылардың татулығы өмірдің
рақаты деп бағалай келе:
Мінезді болса алғаның,
Одан артық жан бар ма
Екі жаман қосылса,
Күнде жанжал, күнде шу
Ұяларлық ар бар ма...
Өз мінезін білген жігіттің
Тәлімінде мін бар ма,-
деп мінезің жайдары болсын, ұрыс-керіс отбасы шырқын бұзады, бір-біріңді
өмірден сыйлап өт, өз-өзіңмен сын көзбен қарап, оны түзетуге тырыс деген
өсиет айтады.
Жырау өнегелі өсиетін келер ұрпақтың санасына сіңіруді мақсат етіп:
Балаларыма өсиет
Қылмаңыздар кепиет
Бірлігіңнен айрылма,
Бірлікте бар қасиет
Татулық болса береке
Қылмасын жұрт келеке,-
деп ер бірлігін, жан-ұя татулығын, достықты, ұйымшылдықты дәріптейді.
Ұйымшыл, берекелі, бірлікшіл болыңдар, адал еңбек ет, егіншілік, қол өнер
кәсібін қастерлеңдер дейді.
XVII-XVIII ғасырларда өмір сүрген ақын-жыраулардың ішіндегі биік
тұлғаның бірі- Бұқар Қалқаман ұлы (1685-1771) ол арабша өте сауатты адам
болған. Ел билеу ісіне белсене араласқан. Абылай ханның ақылшысы, қабырғалы
билерінің бірі.
Жыраудың өлеңдерінде ел берекесі, халық мүддесі көп сөз болады. Мысалы,
Тілек атты өлеңінде шапқыншылыққа ұшырап, қыздың күн, ұлдың құл болуынан,
алған жардың жесір қалуынан құдай сақтасын деген тілек білдіреді.
Айнала алмай ат өлсін,
Айыра алмай жат өлсін,
Жат бойыннан түңілсін
Бәріңіз бір енеден туғандай болыңыз,-
деп берекелі бірлікке, шынайы достыққа шақырады.
Хан мен қара халықтың арасын жалғастырып, кейде асып –тасып кететін
Абылайға ақыл айтып, кеңес берген Бұқар:
Ханның жақсы болмағы
Қарашаның елдігі
Қарашы халық сыйласа
Алтыннан болар белдігі,-
деп ханның ісі халықпен, ақылды басшы халықтан қол үзбеуі керек дегенді
айтады.
Бұқардың көптеген жырлары отбасылық қарым-қатынас, адамгершілік
мәселелеріне арналған. Ол адам өмірінің әр кезеңін суреттей келе, ақылымен
қажыр тасыған жастық шаққа ерекше тоқталады:
Күлдір-күлдір кісінетіп
Күреңді мінген жиырма бес
Күрек тісін қасқайтып,
Сұлуды құшқан жиырма бес
Іздесең де табылмас,-
дейді. Қарт жырау адам өмірінің ең қызықты кезеңі, ойына алған ісін
қайратымен іске асыратын жиырма бесті іздесең де таппайсын, жас өміріңді
дұрыс пайдалана біл деп ақыл береді. Оған қарама –қарсы кәрілік ел
қонбайтын шөл, екі жағы ор, түпсіз терең көл, алдың белгісіз қараңғы тұман
түн деген қорытынды шығарады. Жырау ұрпақтарына:
Қартайсаң қарт бабаңды сыйлай бер,
Күндердің күні болғанда
Кімдерде кімнің дейсің белі бүгілмес,-
деп қарт атаң мен әжеңді сыйла, өзіңе дейінгіні құрметтесең, кейінгілер де
сені сыйлайтын болады дегенді уағыздайды.
Жақсы мен жаманды көп көрген дана қарт жастарға төмендегідей тәлім
айтады:
Айтқан сөзге түсенбес
Жаман емей немене.
Сұрағанды бермеген,
Сараң емей немене.
Кісі ақысын көп жеген,
Арам емей немене ...
Сыртыңдағы қулығың
Амал емей немене ...
деп сараң мен сақиды, адалдық пен арамдықты салыстыра сипаттап, ізгі
адамгершілік қасиетті дәріптеп отыр.
Сондай – ақ жырау шынайы достық пен қастықты салыстыра келіп:
Екі жақсы қас болмас,
Екі жаман дос болмас
Дос болғанмен хош болмас.
Жырау жастарды шынайы достыққа, ар – ұждан, адамгершілік қасиеттерді
өмір бойы қастерлеп өтуді айта отырып, өлмейтін, өшпейтін нәрсе жоқ, қоғам,
табиғат, тіршілік үнемі қозғалыста, өзгерісте болады деген болжау жасап
келеді де Өлмегенде не өлмейді? деп өзі сұрақ қойып оған:
Жақсының аты өлмейді,
Ғалымның хаты өлмейді,
деп жауап береді. Бұл ойдың астарлы мағынасында артыңда атыңды қалдырамын
десең халқына пайдалы азамат бол, оқу оқып, ғылым жолын қу, бойындағы бар
өнеріңді, ақыл - парасатынды қағазға түсіріп, кейінгі ұрпағыңа қалдырып кет
деген өсиет жатыр.
Шал ақын (1748 – 1819) Х((( ғң 2- ші жартысында Бұқардың ізін баса
қоғамдық аренаға шыққан суырып салма ақылғой – жыраулардың бірі: Шал
(Тілеуке) Күлеке ұлы Көкшетау өңірінде дүниеге келген. Әкесі Күлеке Абылай
ханның жақын серігі, белді ру басыларының бірі болған. Бала Түлеке он бес
жасында-ақ даңқы шығып, ақын атанып, өнер жолын қуады. Шал туралы алғашқы
пікір айтқан адам Ш. Уәлиханов. Ол Атығай руының Бейімбет тармағынан Шал
деген көрнекті ақын шыққанын ескерте келіп, оны өз елінің тарихи шындығын
көтерген жыраулардың бірі болғанын айтады.
Шал ақын өзінің ағайын, жекжат – жұрағат туыстарының достығын, береке
бірлігін жырлап, оларды топтассуға, бір – біріне қол ұшын беруге, ізетті де
әділетті болуға үндеді.
Жақының жат болады алыс болса,
Жат та жақын болады таныс болса.
Сыртыңнан жаман туыс табалайды.
Аяғын бір нәрседен шалыс болса.
Жігіттің мінезді болуы, ақыл – парасатқа байланысты деп топшылаған
ақын:
Ашу –дұшпан болғанда нәпсі – жауың
Ақыл – тұрған алдында асқар тауың.
Жүрекке ашу келіп толған шақта.
Дененің біле алмассың ауру – сауын,
деген өлең жолымен адамның ашу қысқан шақтағы психологиялық көңіл – күйін
дәл суреттейді. Адам психологиясын дәл басып бейнелеу ақын өлеңдерінде жиі
байқалады. Жастардың бойында болуға тиісті қасиеттер: өнерлілік, зиялылық,
парасаттылық. Ол жөнінде Шал ақын:
Жақсының жүрген жері той болады,
Ақыл жоқ кей адамда бой болады,
Көрмеге қандай жаман болса дағы
Парасат кей шаһбазда ой болады ...
Бұл үзіндіден парасаттылық бойға, көрікке байланысты емен, көзге қарап
адамдардың ішінде де жаны жайсаң, рухани байлығы мол адамдар болуы мүмкін
деген ой – пікірді байқаймыз. Ақын:
Майда бол жігіт болсаң тал жібектей,
Жарамайды қатты болу тікенектей.
Білімің болса дағы ұшан – теңіз,
Пайда жоқ өз халқыңа қызмет етпей,
деп өнерлі білімді, өнегелі азаматтың халқына адал қызмет етуін қалайды.
Жастарға адал еңбек ет, мал бақ, еңбегіңнің қызығын, бейнеттін зейнетін
көре біл, еңбек барлық адамға – байға да, жарлыға да, әйелге де, еркекке де
бірдей табиғи қажет деген нәрсені айтады.
Адам қоғамда еңбегімен бағаланады деп ұққан ақын:
Адамды жөн білетін дана деп біл,
Істерін жалқау жанның шала деп біл.
Құр жасы елулерге келсе дағы
Білімсіз сондай жанды бала деп біл.
Бай, кедей болу еңбекке байланысты, еріншек, жалқау адам, ұйқышыл
болады, адам болам десең осындай әдеттен аулақ бол, кеш жатып, ерте тұрсаң
ісің өнеді, еріншек, жалқау болсаң еш уақытта мақсатыңа жете алмайсың,
әрбір көрген нәрседен ғибрат ала біл деп жастарға ақыл – нақыл, өсиет
қалдырады.
Ақын ел үшін туған азамат ердің қандай болуы керектігін айта келе.
Шешен сол сөлер сөзден қамалмаса,
Жақсы сол істер ісін тәмәмдаса,
Ер жігіт жауға аттанған елдің көркі
Аққу құс айдын шалқар көлдің көркі,
деп елін жаудан қорғар азамат халық мақтанышы, жақсы көпке ортақ деп
дәріптейді: Жақсы менен жаманды салыстыра келіп:
Айдынды жігіт аймен тең
Жомарт жігіт баймен тең
Шешен жігіт дүрмен тең
Ақылы жоқ надандар
Іс бітірмес жамандар
Жүз болса да бірмен тең
деп ел бастайтын көсем, сөз бастайтын шешен, халық қамын жеген батыр
ұлдардың бағасын ақындық тілмен жетесіне жеткізе терең толғайды.
Халықтың болашығы бастаушыға байланысты деп ұққан ақын:
Қона берсе жерің тозар.
Шаба берсе елің азар.
Жасай берсе ерің азар,
Ерің азған кезде елің азар.
деп елдің көркі ер, ердің азуы ел деген ой топшылайды.
Халықтық даналық ой – пікірді өлең – жырына арқау еткен жырау:
Жастарға бақыт, байлық ден сау болса,
Тауфиқтан айрылады жемсау болса
Ер жігіт қапалықпен қартаяды.
Қатын жаман, мінген ат қырсау болса,
деп ”бірінші байлық – денсаулық, екінші байлық – ақ жаулық” деген халық
қағидасына сүйене отырып, ой топшылайды.
От басы бақытын алған жар мен өсірген балаға байланысты деген ой ақын
өлеңінен үнемі негізгі орын алады.
Жақсы әйел дәулетіңе жөн келтірер,
Әйелің долы болса күнде өлтірер.
Жақсыдан жаман туған бала болса,
Атаға үйде жатқан сөз келтірер.
деп тұжырымдайды. Ақын жастарға: “ Ата мен анаңды құрметтесең Мекке болып
табылар үйің іші, - ақ сүтін беріп асыраған ананы, әлпештеп өсірген атаны
құрметтесең құдай жолын қуып Меккеге барумен парапар” – деген ой ды
меңзейді.
Шал толғауларында нәресте, бөбек, сәби бозбала психологиясының
қалыптасу, даму ерекшеліктері жайында ой түйіндері кездеседі. Оның
пікірінше адамдық қасиеттерге кісі бірден жетіліп іштен тумайды, балалың
сана сезім тәлім – тәрбиенің, ойынның, ортаның арқасында өсіп, дамып
қалыптасады. Ақын баланың өсіп – жетілуіндегі, ойынның рөлін баса
суреттейді:
Үш төртте талап еттім,
Асық жинап.
Жүгірдім жалаң аяқ,
Жанды қинап.
Сондай – ақ:
Бір жаста, екі жаста бесіктемін,
Бес жаста тәңірі берген несептемін.
Алты жаста қайыңның тозындаймын.
Жеті жаста ойпаң жердің бойындаймын,
Он жасымда сүт емген қозыдаймын
Он бесте жарға ойнаған лақтаймын.
деген өлең жолдарынан бала сана – сезімінің даму жолы, бой мен ойдың қоса
дамуындағы әр жастың өзіне тән ерекшеліктері, әртүрлі ішкі – сыртқы ой мен
іс - әрекет баланың жан дүниесін біртіндеп, жаңа мазмұнға ие болып
отырғандығы байқалады.
Ақын түрлі жас өкілдеріне айшықты теңеулер арқылы психологиялық
анықтамалар береді: Мысал “Елу – ердең жасы, алпыс – бір сұмдықтың басы,
жетпіс – сексен оттың қасы, тоқсан – тұралатқан тор “ деген. Кәріліктің
ауыр азабын, сыйқсыз бейнесін сипаттай келе қызықты қуып, жақсылармен
жанасқан жиырма бесті, орданы бұзған отызды, қынаптан суырған қылыштай
қырықты аузына елді қаратқан елуді дәл суреттейді.
Шал шығармасында бала тәрбиесі, отбасы ұйтқысы келіндерге байланысты
өлеңдер де көптеп кездеседі. Өйткені келін үйдің тұтқасы, ерінің де, ата –
енесініңде, бала – шағаның да әрі тәрбиешісі, әрі қамқоршысы.
Мысалы, ақын бір өлеңінде:
Қыз қылықты болар,
Келін епті болар...
Аяғын көр де асын іш деген сөз бар.
Шешесін көр де қызын ал сол белгісі.
Келін жақсы болса,
Үйіңе көп кісі келеді...
Келіннің де келіні бар сара келін.
Кез келгенге түсіріп құрмет еткен.
Анамыздай болмайды мына келін
деп ол жаңа түскен келіндердің портретін бейнелеген.
Жалпы, Шал ақынның творчествосында қазақ ауылының қоғамдық тіршілігін
шешендік, көрегендікпен реалистік тұрғыда сипаттай білгенін байқаймыз.
Дулат Бабатай ұлы (1802 – 1874) – ұлттық өркениет қорына үлес қосқан
ұлт тәлімінің жаршысы.
Дулат патшаның отарлау саясатын қазақ елінің шырқын бұзған, дала
халқының өзінше дамуына кесір кесапат болған құбылыс деп, ешкімнен
жасқанбай, сындарлы пікір айтқандардың бірі – Дулат.
Ол, әсіресе жағымпаз ел пысықтарын аяусыз мысқылдап, жылпос, екі жүзді,
парақор, пайдакүнемдерді жеріне жеткізе шенеп – мінеді:
“Майырдың алса бұйрығын,
Борбайға қысып құйрығын,
Ел пысығы жортады,
Қол бала құс секілді.
Ашылған әбден араның,
Түйені жұтсаң түгімен
Қақалмай бір – ақ жалмайсың”.
Ақын сөз етіп отырған ел пысықтары “қызметі өзінен бір мысқал жоғары
тіпті өзінің ширегіне келмейтін орыс итаршыларының алдында жорғалап құртша,
құйрығын борбайына қысып; қу түлкідей бұландап, реті келгенде жарлы –
жақыбайларды қорқытып – үркітіп, халыққа бүйідей тиіп жататын болды.
Осындай ел, пысықтарының” психологиясын реалистік тұрғыдан көрсетті.
Дулат ата – ананың, көпті көрген даналардың ақыл – кеңестері жас буын
тәрбиесінде таптырмайтын құрал екенін баса көрсетеді:
“Ата – ананың ақылы қазылған қара жолмен тең, жақсылардың ақылы гауһар
шырақ шаммен тең. Ол жастарға ата – анаңды, үлкендерді тындап, дана
қариялардың ақылын алсаң жақсы азамат болып өсесің, олардың ақыл кеңесі әр
уақытта алдыңда шырақтай жарқырап жанып, көрсетіп тұрады, қисық – қыңыр
мінезді бойыңа дарытпауға, теріс жолға түспеуіңе жағдай жасайды дейді. Ақын
адамның жақсы, жаман болуы оның тегіне байланысты емес, кейбір мінезі
нашар адамдардан да өнегелі; білікті кісі шығады деген:
“Сырын білмей, бой салма,
Атасы оның текті деп,
Нашардан шыққан жақсының
Өзін жерге тастама
Атасы нашар өтті деп”
“Жақсылар топта сөйлейді; ақылы мол болған соң” – деп ондайларды
барынша қадірлейді; ал ойға шорқақ, сөзге кедей енжар адамдардың шешімге
келе алмай, әуре сарсаңға түсіп, ойсыз, мақсатсыз өмір сүргеніне кынжылады:
“Ақылы жоқ наданға, өтірік сөзің шын болар,
Ақыл – есі болмаса, қарбиып тұрған байқұс
Өлі жүнді таймен тең, шаруа десең
Житеңдеп, өсек десең сүйреңдеп.”
Мұндайлардың берекелі іспен, оқу біліммен айналыспай, тек құлқынын ғана
ойлап екі ауылдың арасында босқа жүргендерді мінейді.
Тәлімдік тұрғыдан Дулаттың Еспенбет деп аталатын көлемді дастаны
көңіл аударады. Мұнда ол алып күштің иесі батыр адамның тұлғасын ғана
көрсетпей, әрі ақылды, әрі ақжүрек ел қорғаны бола алған кісінің бейнесін
көрсетпекші болады. Еспенбет атадан, ерекше туған тіл біткеннің шешені
барша жұртқа үлгілі батыр, ел үшін қабырғасы қайысатын еңіреген ер. Өнерім
болса еліме, адал еңбек етсем де, болмаса өнер бойымда қара құл боп өтсем
де дейтін.
Дастанда Дулат ерік – жігер, қажыр – қайраттың адам өміріндегі
маңызына тоқталады. Жігерлілік – адамның алға қойған мақсатына жетуде
бірден – бір қажет болатын сипат, онсыз ойға алған ісіңнің ойдағыдай
шешілуі мүмкін емес. Өйткені буынып белді бекінбей, сұңқардайын
түйілмей, жігер қайнамай ер жігіттің еш уақытта арманы орындалмайды деп
өте дұрыс тұжырымдайды.
Ақын ойлы сөзді адамның жан – жүйесіне әсер ететін ерекше күш деп
қарайды. Мәнді сөз кісінің көңіл – күйіне мықтап әсер ететіндігін баса
көрсетеді. Бұған ақынның:
Шешендіктің сәні жоқ,
Сөзіне сүттей ем ұйып,
Қолтығына ел сыйып,
Басына бақыт қонбаса,
дейтін түйіндері жақсы айғақ.
Дулат толғауларында туған жердің әсем табиғаты оның асқар тауы мен
тасы, жасыл орманы, мөлдір суы, оларды қадір – тұтып, қастерлеу, ата-
мекенге деген перзенттік парыз ерекше суреттеледі. Ақжайлау мен Сандықтас,
атамның қонған қонысы, түн асса тұтам түгі өскен, басылмайтын сонысы
дейтін жолдарын оқи отырып, қандай безбүйрек адам болса да, туған жерге бей
– жай қарамайтыны хақ.
Осы тағылымдарды жас ұрпақ тәрбиесіне ретімен пайдаланын отыру қазіргі
тәлімгерлердің парызы болмақ.
ХІХ ғң 30 – ншы – 40 – ншы жылдарында ғұмыр кешкен қазақтың аты шулы
ғұлама ойшыл ақыны Махамбет Өтемісұлы (1804 – 1846). Махамбет
шығармаларынан елге қорған болатын ер азаматтың психологиялық қасиеттері
жайлы айтылған біраз тәлімдік пікірлерді ұшыратамыз.
Күндіз – түні жорықтарда жүру, аштыққа, шөлге, ұйқыға мойымау, қабақ
шытпау, ел жұрттың, туған халқың үшін қандай қиыншылыққа болса да төзе
білсең ғана шын мәніндегі ер – азаматсың – деп жастарды ерен патриоттық
сөзімге баулаитыны белгілі.
Өзінің Желден де желгір ақ бөлкен атты өлеңінде құралайына қарайлап
өзін оққа байлайтын ақ бөкенді, қыран бүркіттің де шөтеге керен жем үшін
жанын пида етіп торға түсетінін айта келе, туып - өскен жері үшін, жалаулы
найза қолға алып, жарақты жауды тоқтатып, елі үшін құрбан болған арманы жоқ
деген – ой пікірді былайша пәш етеді:
Толарсақтан саз кешіп,
Тоқтамай тартып шығуға
Қас үлектен туған кәтепті
Қара нар керек біздің бұл іске.
Қабырғасын қаусатып,
Бір – біріндеп сөксе де
Қабағын шытпас ер керек.
Біздің бүйткен бұл іске.
Махамбет күрес барысында халқы үшін қалтқысыз қимылдайтын ер жүрек,
батыр адамдармен қатар тек өз басының қамын ойлап, жолдастарына опасыздық
ететін адамдардың психологиясын алдыңғысына қарама – қарсы қойып, бұлардың
біріншісін жұртқа үлгі етсе, екіншісінен халықты жирендіреді:
Жақсыменен дос болсаң
Айрылмас күні қос болсаң,
Басыңа қиын іс түссе
Алдыңнан шығар елеңдеп,
Жаныңа не керек деп ...
Жаманменен дос болсаң,
Басыңа қиын іс түссе
Басқа кетер бөлен деп
Қойдан берер есептеп
Сыртынан жүрер өсектеп.
Жеңістің кілті ұйымшылдық пен бірлікте, соңғы екеуі адамдар арасындағы
шынайы достық пен жолдастықтан туындайды. Жақсы дос сенің намысыңды
қорғайды, қолынан келген жәрдемін аямайды, қиын сәттерде қол ұшын беріп,
сен үшін жанын беруге де әзір тұрады, жақсы дос – жанашыр, қамқоршы.
Ата жаумен кескілескен сұрапыл соғыста жүрегі тітіркеніп, қорқу дегенді
білмейтін, ерлік пен батырлықтың символы. Исатай батырдың соғыс кезіндегі
қолбасшылық бейнесін жастарға үлгі ете келіп:
Толғай – толғай оқ атқан,
Қабырғасын қаныратқан,
Тебінгісін тесе атқан
Тізгінен кесе атқан
Біздің қайсар батырдың
Жүрегін сөйтіп оятқан,
деп, батыр бейнесін сүйсіне суреттеп, дұшпанның зәресін ұшырар жау жүрек
қаһарман адам екенін ерекше мақтаныш сезіммен жырлайды. Елім деп еңіреп
туған Исатайдан ерлерді ерекше дәріптейді.
Жастарды патриоттыққа, елін – жұртын, туған халқын жан – тәнімен сүю
рухында тәрбиелеу – Махамбет өлеңдерінің өзенті тақырыбы. Мысалы:
Қыран құстың баласы ұшса, келмес ұяға,
Асыл ердің баласы көзін салар қияға.
Ажалдан бұрын өлмессің, Жалаңаш бар да жауға ти!
Ханнан қырық туғанша, Қарадан бір – ақ тусайшы,
Халық кегін қусайшы,
деп келетін, кейіннен халық аузында мәтелге айналған қыска да болса, нұсқа
аталы сөздер жас буынға ерік – жігер, қатыр – қайрат, уытты сезім беретін
өнегелі өсиет боларлықтай құдіретті сөз тіркестері. Ақын тұжырым
түйіндерінің бәрін жастарға бағыштап, оларды ерлікке, ел жұртты, атамекенді
қастерлеуге, намысты болуға, оларда азаматтық, кісілік, имандылық
қасиеттердің болуын армандаған.
1.2 ((( ғасырдың екінші жартысында қазақ психологиясына үлес қосқан
ойшылдар.
Осы кезеңде қазақ жерін Ресей империясы түгелдей жаулап алуын аяқтады.
Өлкеге ішкі жақтан қоныстанушылар ағыла бастады. Ел билігемен қатар, жер
билігі де патша әкімдерінің қолына көшті; жекелеген өнеркәсіп орындары
сауда – саттық, ақша қатынасы дами түсті. Қала мәдениетінің ықпалы күшейді.
Ғылым мен мәдениетке қазақ жастарының ықпалы арта түсті.
Дана халқының сана сезімі ояна түскен осынау кезеңде қоғамдық аренаға
халқымыздың аяулы перзенттері – ұлы демократ ойшылдары Ш. Уәлиханов, Ы.
Алтынсарин, А. Құнанбаевтар шықты.
Шоқан Уәлихановтың (1835 – 1865) психологиялық көзқарастары.
Қазақ топырағында ағартушылық идеяның туын алғаш көтерген Шоқан Шынғыс
ұлы Уәлиханов жан – жақты білімді, озат ойлы, ерекше дарынды адам еді. Ол
өзін терең тарихшы, этнограф, батыл саяхатшы, талмас географ, білгір
әдебиетші, шебер суретші, жалынды публицист, нәзік психолог, тәлімгер ұстаз
ретінде көрсете білді.
Шоқан еңбектерінде психологиялық мәселелерге байланысты түрлі сипаттағы
деректер бар. Осылардың ішінде көбірек сөз болғаны – халқымыздың ұлттық
санасы, оның ішінде өзіндік психологиялық ерекшеліктері туралы мәселе.
Ұлттық психика өнер саласында ерекше көрінеді, ойткені өнер адамдардың
өз айналасын көркем түрде қабылдап алу ерекшеліктерін, біртіндеп
қалыптасатын халықтың эстетикалық талғамдадарын көрсететін қоғамдық сананың
бір формасы.
Шоқан қазақ ақындарының құылдыра жырлау қабілетін олардың негізгі
ерекшеліктерінің бірі деп бағалады. Күні бүгінге дейін халқымыздың ұлттық
психологиясынан елеулі орын алын келе жатқан айтыс өнері, адамның қүйылдыра
жырлау, суырып салма сияқты ой қабілетінің үлкен тапқырлығын, қиыннан
қиыстырар хас шеберлігін ерекше қажет етеді. Мұндағы айтылатын сөз нөсері,
бұлттаруға ырық бермейтін ащы шындық, ұтымды дәлел, әзіл – шына аралас
өткір сөзбен қарсыласының қапысын тауып, оны кенеттен мүдіріп тастау,
беталды, мақсатсыз айтылған пікір таласының орын алмауы, әр сөзінің мірдің
оғындай болуын – Шоқан былай бейнеледі: Көшпелі елдердің қай – қайсының
болсын бір өзгешелігі – олар өлең, жырға бай, шебер келеді. Бәдәуилердің
ақын келетіндігі Еуропа халықтарына әбден мәлім.
Ғалым қазақ халқының ұлттық психологиясын мына төмендегі пікірлерінде
сипаттаған: қазақ барлық сенім, әдетімен де, ойын – сауығымен де, әр кезде
жасаған амдарының тарихи мәні бар оқиғаларды баяндайтын поэтикалық құны
күшті аңыздар, өлең – жырлар жасаумен де, сауыққа құмарлығымен де, халықтың
заңның көптеген кодекстерін сақтаумен де, соттық шешімдермен де ең
ақылдылардың қатарына қосылды. Өз халқының мәдениеті мен әдебиетін, әдет
ғұрпы мен психологиясын осыншама жоғары бағалаған Шоқанды қайтып қана қадір
тұтпассың!
Көшпенді ата – бабаларымыздың психологиясы туралы Шоқан бір еңбегінде
тағы да былай деп жазды: тарихи жағынан алғанда қазақ халқының поэзиялық
рухы тамаша, бірінші ден, ақындарының еске тұту жайы барынша ғажап
болғандықтан. Өз батырлары туралы деректерді бұл күнге дейін бұрмалаусыз
сақтап келген, екіншіден, қазақтың өткен замандағы аңыздары мен сенім –
нанымдарын соншалық бағы қалпы сақтауы таңқаларлық.
Одан да ғажабы - әсіресе ақындарының эпикалық жырлары кең даланың, қай
қиыр түкпірлерінде айтылмасын, бірғана қолжазбадан кошірілгендей ауыздан –
ауызға сөзбе – сөз ауысып отыруы.
Шоқан Уәлихановтың пікірінше, халықтардың ұлттық психологиясын
көрсететін белгілердің бірі – сол халықтың тіл байлығы, сөз өнері, шенөндік
қасиеттері. Ол сөз өнерін халық бойына біткен зор таланттың, керемет
қабілеттің, ақындық қуаттың белгісі деп санады. Халықтың тұрмысы мен әдет
ғұрпы деп жазды ол, бәрінен де артық тілден көрініс табады. Өткенді
қастерлеу және аңыздардың молдығы – терістік және Орта Азия көшпелі
халықтарының ерекше қасиеті: Қазақ тілінде араб тіліндегідей жасама бояу
сөздер жоқ, ол нағыз таза тіл.
Шоқанның психологиялық пікірлерінің тағы бір арнасы – оның дін
жөніндегі толғаныстарымен астарласып жатады. Ағартушы ғалым алғашқы адамның
қиялы мен діни сенімдері оның табиғатқа тікелей қатынастарының бейнесі
ретінде пайда болғанын айтады. Оның ойынша, діни сенімдердің пайда болуының
тағы бір көзі - адамның жан дүниесінің, оның сана – сезімінің кейбір
ерекшелектерінен туындайды.
Шоқан қазақ халқындағы шамандық ұғымдардың (ем, ұшық, сиқыр, арбау,
кесір, кие, тіл тию, ырым т. б.) шығу тегін түсіндіргінде оның
психологиялық жақтарын ашқанда да материалистік позицияны ұстайды.
Шоқан психологиясында өзіндік теориялық тұжырымдар ғана жасап қоймай,
өзін шын мәніндегі психолог – практик ретінде де көрсете алды. Оны ғалымның
жекелеген адамдарға берген сипаттамалары жақсы дәлел.
Мәселен, құлжалық Тоғалдай деген кісіге берген психологиялық
сипаттмасында былай деп жазды: Тоғалдай сығыр қисық көзін үлкен
көзілдірігімен сәндеген, қаршыға тұмсық, арықтау келген қарт. Оның ауызы
сәл қисық, үстіңгі ерні үш бұрыш сияқты, ортасы үш бұрыштың төбе қиғындай
да, ернінің екі шеті ерінге тіреледі ... қушиған сүйір ерні қылтанақсыз, тап
– таза. Еріндерінің арасынан онымен тамаша табысқан көгілдір – буырылдау,
кофе түсті сынық тістері корініп тұрды. Жасына қарамастан, ол өте сөзшең
екен, шұнаңдап – ақ тұр. Үстене жібек шапан киіп, қара белбеу буынған, оған
темекі дорба мен желдеткіш ілінген. Сондай –ақ Шоқанның қытай қызына
Берген мінездемесіде тамаша:
Бет ажары бір қыдыру сүйкімсіз де емес қою қара шашы артына қарай
жиналып, сәнді өрілген сүмбідей окшесіне түсіп тұр. Басына әр түрлі
көбелектер мен сүйкімсіз бүршіктері бар қолдан істелінген гүл шашағы.
Еріндеріне далапты қалың жаққан және ол маржан тасындай қып – қызыл. Ол
өзінің қысықтау көзімен біресе төмен қарап, көз алдыңнан әсте кетпей
қояды. Бұл суреттемелер өзінің көркемдігімен оқырманды өзіне баурап алады.
Шоқан шығармаларында осы іспеттес психологиялық бейне жасау мол. Мысалы,
Құлжадағы түрлі ұлт өкілдері саудагерлердің киген киімдері, сырт –
келбеттері, нақты істері мен сөздері, тіпті қолдарындағы заттары мен
шылдырлаған теңгелеріне дейінгі ұсақ – түйектер автор назарынан тыс
қалмайды. Мұның бәрін білгірлікпен суреттеп беру тек адам жанын жазбай
танитын аса сезімтал психолог кісінің ғана қолынан келетіні белгілі.
Көркем очерк түрінде жазылған Шоқан күнделіктері мен жол жазбалары –
Құлжа сапарының күнделігі. Қашқария сапарының күнделігі психологиялық
жағынан құнды дүниелер. Табиғатты көз алдына әкеліп кісіні қызықтыратындай
бейнелеп жазу, бұларды сол өңердегі халық өмірімен жеке адамдардың
қайталанбас өзіндік психологиялық ерекшелігімен байланыстыру шеберлігі
жағынан Шоқан күнделектері Байрон мен Лермонтовтың Кавказ очерктарымен өте
ұқсас және бұлардан еш кем түспейді - деп жазды қазіргі Шоқан танудың
асқан білгірі академик Әлкей Марғұлан.
Шоқан туған халқының әдет ғұрпының түрлі жақтарын талдай келіп, қазақ
арасандағы кейбір жағымсыз әдеттерді мейлінше сынап, бұларға қазақ қауымын
ілгері бастырмай келе жатқан мерездер деп қарады. Мәселен, өмірдің басты
кінәраттарының бірі барымта екенін, оны жұрттың көпшілігі мал жинаудың ең
жеңіл әдісі деп қате түсініп жүргенін баса айтты. Ол: мұндай кәсіппен
айналысқан адамның еңбекке ынтасы болмайды, ал белгілі бір кәсіппен
айналысу уақытты, зор ынтаны керек етеді, - деп дұрыс тұжырымдады.
Осылайша ол жастарды мұндай сұрқия кәсіптен бойын аулақ салуға шақырып, бұл
жексұрын әдеттің адамды арамтамақтыққа, еріншектікке итермелейтінін айта
келіп, ондай әдеттің қазақ даласында түрлі кәсіптің дамуына кедергі
келтіретініне тоқталады.
Шоқан жалпы көшпелі халықтардың қай – қасына да ұлттық психологиялық
қасиеттің тән екендігін көрсетеді: Көшпелі елдердің қай – қайсының болсын
бір өзгешелігі – олар өлең, жырға бай, шебер келеді. Бәдәушілердің ақын
келетіндігі Еуропа халықтарына мәлім. Араб даласын кезгендердің бәрі де
жалаңаш жүрген жас баланың өзіне берілген сұраулардың бәріне қисынды,
ұйқасты өлеңмен жауап қайтарарын айтып, ауыздарының суы құриды. Монғол,
түркі тектес рулар дәл осындай.
Шоқан бұл халықтарда төкпе, суырып салма қасиеттің мұншалықты дамын
жетілуінің сырын ашуға тырысты. Мұндай қасиеттің болуына көшпелілердің
алаңсыз өмірі әсер етті ме, болмаса ұшы қиыры жоқ жасыл дала мен моншақтай
тізілген жұлдызы көп ашық аспанда сұлу табиғат әсер етті ме, - ол әзер
бізге мәлімсіз.
Шоқан осындай қабілеттің пайда болу көзі жазира даладағы көшпелі
өмірдің, не әсем табиғаттың әсерінде жатқан болу керек деп топшылайды.
Ыбрай Алтынсарин (1841-1889 )
Ыбрай Алтынсарин де Шоқан сияқты арнаулы психологиялық еңбектер жазып
қалдырмаған кісі. Әйтсе де оның сан алуан ойға толы шығармаларынан қоғамдық
және педагогикалық психология мәселелеріне орайлас айтылған көптеген
қызықты деректер табылады. Бұл пікірлер оның тәрбиесіне қатысты практикалық
істерінен де туындаған сияқты. Ой қозғаған осындай түйіндерге: бала және
оны тәрбиелеу жолдары, оқыту процесінің психологиялық, педагогикалық
негіздері, мұғалім – ұстаз проблемасы, қоғамдық психология мәселелерін
жатқызуға болады.
Ыбрай Алтынсарин өз Хрестоматиясында жас өспірімдердің жан
дүниесін,ақыл –ойын қалыптастыруға ұдайы көңіл болу мектеп пен ата – ананың
ортақ міндеті деп есептеді. Көшпелі қазақ баласының айналасын дұрыс
қабылдай алуы, осыған орай оның байқағыштық қасиетін арттыру, жетілдіру
мақсатын көздеп Хрестоматияға. Үнді ертегісінен тамаша үзінді берген.
Ы.Алтынсарин осы үзінді де байқағыш болудың адам өмірінде, оның дүние
тануында қаншама маңыз алатынын,шәкірттерді өмірді жан – жақты зерттеп
білуге, ізденімпаз, зерделі болуға меңзейді.
Оның Бір уыс мақта деген әңгімесінде жастарды ұқыптылыққа тәрбиелеу
мәселесі сөз болса Асыл шөп деген әнгімесінде балаларды ұстамды, сабырлы
етіп тәрбиелеу мәселесі жайында айтқандарының психологиялық астары терен.
Осындай психалогиялық мәнге толи этикалық әңгімелердің біріне Аурудан
аяған күштіректі жатқызуға болады. Мұнда жас өспірімнің шыдамдылық,
төзімділік, имандылық сияқты ерік – жігер қасиеттері, олардың сыр – сипаты
сөз болады. Абайсызда бір баланы арба қағып кетіп, аяғын сындырады. Шешесі
мұны көріп, есінен танады. Осыны сезген бала жалма – жан жылағанын қоя
қойып, тіпті сынған аяқты салып жатқан да дыбысын шығарып, қабағын
шытпайды.Бұған қайран қалған сынықшы: - Аяғын ауырмай ма, қабағынды да
шытпайсын ғой? – деп сұрайды.
Қасында шешесінің жоғын көрген бала: Ауырмақ түгіл жаным көзіме ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ психологиясының даму кезендері және бала
тәрбиесіндегі алатын орны.
Жоспар
Кіріспе
“Қазақ халқының өмір салты мен психологиясы” ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І – Тарау.
1. Қазақ хандығы тұсындағы ақын – жыраулардың психологиялық
тағылымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ психологиясына үлес қосқан
ойшылдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ІІ – Тарау.
2.1 ХХ ғасыр басындағы ұлттық тәлім – тәрбиенің көрнекті
өкілдерінің көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Қазақстандағы психология ғылымының жағдайы мен
перспективалары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Тәжірибе бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5 8
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..60
Сілтеме әдебиеттер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Қосымша. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Кіріспе.
“Қазақ халқының өмір салты мен психологиясы”.
Қазақ жерінің қатаң континенттік климаты, яғни жазының ыстықтығы,
қысының суықтығы өзін мекендеген халыққа мейірбандық сыйлаған. Табиғаттың
қаталдығын өз көзімен көріп басынан кешіріп жүрген адам өзгеге мұндай
қаталдықты тілей қоймайды. Халық аясына алып әлдилеген сұлу табиғат оның
психологиясына ерекше әсер ете алады. Халық ауыз әдибиетінде үлгі ретінде
сомдалған идеялар – батырдың мәрттігі мен аңқаулығы, отаншылдықтың жоғары
тұруы, ар мен намысты қастерлеу, әлсізді жәбірлемеу, сұлудың тәқаппарлығы,
жетімнің ақылдылығы, тазшаның тапқырлығы, қисынды сөзге тоқтау сияқтты
қасиеттер қазақ халқының психологиясы ерекше екенін көрсете білген.
Көшпенді өмір тіршілігі қара күшке мығым қиыншылыққа төзімді, құбылмалы
табиғат жағдайына тез икемделгіш болуымен бірге жан жүйесі жағынан да жан-
жақты жетіліп, кемел адамдарды қалыптастырды. Үйде де, түзде де бала ес
білгеннен бастап із кесіп, жол қарап, жұлдыз санап өсті. Олардың көзі
қырағы, құлағы сақ, қияндағыны шалатын болды: аң аулап, мал бағып,
күнделікті күйбең тіршілікпен жүрсе де ақынның сөзін, жыраудың жырын,
әншінің өлеңі мен әуенін қалт жібермей тыңдап, ел аузындағы ұтымды мақал –
мәтелді, ертек пен жұмбақты, терме мен шежірені есінде сақтап, халық
даналығын өзіне рухани азық етіп отырды. Көшпелі халық өзі өмір сүрген
қоғамның әлеуметтік – экономикалық жағдайларына, мәдениеті мен тарихына,
табиғатына орайлы жас буынға тәлім – тәрбие берудің айрықша талап –
тілектерін дүниеге әкелді. Қазақ халқы – рухани зор байлықтың мұрагері. Ол
өзінің өрісі биік, сан – салалы өскелен мәдениетіне бір күнде,бір ғасырда
жеткен жоқ. Осы мол қазынаның түр – төркіні сонау V( - V((( ғасырдағы Орхон
– Енисей, ежелгі түрік жазбаларынан басталады.
Қазіргі Қазақстан территориясында жүргізілген археологиялық қазбалар
біздің ертедегі ата – бабаларымыз тек мал баққан, жерін шет жаудан қорғаған
батыр, жауынгер ғана емес, сонымен бірге тамаша сәулетші, мүсінші, суретші
ұстаз зергер болғанын дәлелдеп отыр. Маңғыстау түбегіндегі, Отырар
маңындағы қазбалар, Шақпақ ата, Айша бибі, Қарақан, Алшахан, Қозы Көрпеш –
Баян сұлу ғимараттары, Есіктен табылған “Алтын адам” қанқасы осының айғағы.
Ежелгі ата бабаларымыздың күмбірлеген күміс күйімен, сыбызғы – сырнай
үнімен, асқақтата салған әсем әнімен, ғашықтық жырымен, айтыс өлеңдерімен
ерекше психологиясымен сан ғасыр бойы өз ұрпағын “сегіз қырлы, бір сырлы”
өнегелі де өнерлі адамгершілік ар – ожданы жоғары, намысқой азамат
тәрбиелеп келгені белгілі.
Бүкіл әлемдік өркениет тарихынан ерекше орын алатын, екінші Аристотель
атанған әмбебап ғұлама, ұлағатты ұстаз Әл – Фараби бабамыздың да Қазақстан
топырағында дүниеге келіп, артына ұлан – ғайыр рухани мұра қалдырып
кеткенін бүгінгі ұрпақ мақтан етеді.
Осы дипломдық жұмысымды қазақ психологиясының даму тарихын толығырақ
түсіну, оның психологиялық дамуына назар аудару болды. Әр халықтың
психологиялы – теориялық мәселерін этнография мен сабақтас дамыған
этнопсихология дейтін арнаулы ғылым саласы шұғылданады.
Этнопсихология - әрбір халықтың рухани әрекетінің яғни миф, фольклор,
тіл дәстүр әдет – ғұрып, дін тағы басқада жемісін сол халықтық
психологиясын, сана сезімін көрсеткен неғізгі өлшемдердің бірі деп
есептейді. Этнопсихология жеке ғылым ретінде XIX – ғасырдың орта шенінде
Ресейде кейінрек Батыс Еуропа елдерінде (өкілдері Лацариус, Штейнталь,
Вундт тағы басқа) пайда болды. Қазақ топырағында бұл мәселемен көбірек
айналысқан Шоқан Уәлиханов. Оның еңбектерінде “Халық рухы” дейтін ұғым жиі
кездеседі. Мұны халықтық психологияның синонимі деуге болады. Халықтық
психологияның тәрбиесі зор екені бүгінгі заманда бәрімізге аян.
Халқымыздың мыңдаған жылдар бойы тірнақтап жинаған рухани мұрасын
ғылыми жағынан саралап, белгілі талапқа сай баяндау – бүгінгі күні қазақ
психологиясы үшін маңызды нәрсе. Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой
толғаныстары, бесік жыры мен батырлық эпостарында, ертегілер мен аңыздарда,
шешендік сөздер мен айтыс термелерде мақал – мәтелдерде көптен кездеседі.
Мұнда ұрпақ тәрбиесінің негізгі түйіні адамгершілік, имандылық, ақыл – ой,
еңбек, эстетика, дене отбасы тәрбиесіне байланысты мәселелерді қарастырады.
Қазақ халқы арнайы бала тәрбиесімен айналысатын қоғамдық орындары бала
– бақша тағы басқалары болмаса да өз ұрпағын бесікте жатқан кезінен бастап-
ақ өлең-жырмен, әңгіме, ертегі, тақпақ, санамақ арқылы тәрбиелеп отырған.
Әңгімеге үйір көшпелі халықтың баласы, небір қызық ертегілерді жыр
дастандарды жаттап алады. Сөз өнерінің әдемі кестелері олардың сөйлеу қорын
байытып, мағыналы да мәнді сөйлеуге жаттықтырды. Қазақ халқы отбасы
психологиясында ерекше түсінген. Тәрбие басы алдымен әдептілікке үйретуді
көздеген, әке – шеше баласына “Әдепті бол” – дегенді басты міндет етіп
қойған. Баланы қайырымды, мейірімді, иманды болуға тәрбиелеген. Тіл алғыш,
елгезек болуға баулыған. Адал шыншыл болуға үйреткен. Өнегелі ұстаз бен
көпті көрген қарияның сөзін тыңдап “ақпа құлақ болмай, құйма құлақ” бол
дегенді бойларына біртіндеп сіңіре берген. Үлкенді, ата – ананы сыйлап
құрметтеуге үйретуді ең басты міндет етіп қойған. Сондай – ақ кісі айыбын
бетіне баспай, біреуге орынсыз тіл тигізбейтін әдепті азамат бол, әсіресе
қаріптердің табиғи кемдігін (көзі қисық, аяғы ақсақ) бетіне баспа деп
үйреткен. Ел қорғаған батыр бол, халық алдында қызмет ет деп тәрбие берген.
Адамның жеке басының қалыптасып, саналы еңбек ететін азамат болып өсуі
үшін жан тәрбиесімен бірге тән тәрбиесі де қажет. Жан тәрбиесі тән
тәрбиесінен туындайтын процесс. Баланың жастайынан дені сау азамат болуын
аңсаған. Жаңа туған нәрестені қалай күту жөнінде көп нәрсені енелер
келіндеріне үйреткен. Халқымыз әр жастағы адамдардың көңіл күйі, сезімдері,
мінез ерекшеліктері, түсінік талғамдары, сенім-қызығулары, әдет – дағдылары
бірде болып келмейтіндігі жөнінде қызықты пікірлер айтқан. Сөз
маржандарында адамның жас өзгешеліктері негізінен балалық, жастық, кемелдік
және кәрілік шак секілді басты төрт кезең тұрғысынан қарастырылады.
Бұл дипломдық жұмысымның ең басты мақсаты – қазақ психологиясының даму
тарихын тереңірек қарастырып, қазіргі психологияда қалыптасқан түрлі ғылыми
түсініктердің көпшілігі атамекен топырағында жасалғанын жеткізу.
Жастарға өз халқымыздың психологиясын, төл мәдениетін, өнерін мұрасын,
рухани қазына етіп қабылдату, саналы түйсініп, ой – тұжырымдарын жасауға
дағдыландыру.
Ежелгі ел мұрасының төл туындыларын әдебиетпен, өнермен, музыкамен
ұштастыра отырып, заман жайлы ой-түйінділеріне сүйеніп тәлім-тәрбиелік асыл
мұраларды бала психологиясына және оны тәрбиелейтін ұстаз қауымына сіңірту.
Өзіне және өзгеге деген талғам тәжірибесін көтеру, халықтың асыл
мұрасын дарыта отырып, ұрпақтың ұлтына деген мақтаныш сезімін туғызу,
болашақ ұрпаққа насихаттау икемділігі мен дербестігін қалыптастыру.
Қазақ халқының рухани бай-мұрасын, ежелгі ел дәстүрін, тәлімін, әдебін,
салт-санасын, аталық, аналық ұлағатты психологияны ұрпақ санасына сіңіру-
бүгінгі қазақ психологиясының басты міндеті.
1.1 Қазақ хандығы тұсындағы ақын-жыраулардың психологиялық тағылымдары.
XV-XIX ғасырдың бірінші жартысы қазақ халқының өз алдына хандық құрып,
тайпалар бірлестігі мен феодалдық мемлекеттің нығая бастаған дәуірі еді. Ол
әсіресе, халықтың тілімен, жол-жоралғысы, жөн-жосық, салт-дәстүрінен айқын
сезіледі.
Қазақтың кең өлкесі сол кездерде жасақ пен жортуылдың шаңына көмілген
еді. Өзбек, ноғай хандықтары ыдырағаннан кейін, кең байтақ қазақ даласы
қанды майдан орталығына айналды. Халқымыз жүздеген жылдар бойы жоңғарлар
шабуылына тойтарыс беріп отырды. Осы кезеңде қазақ мәдениеті біраз тоқырап,
рухани байлығының біразынан айырылуы – соғыстар мен жойқын шабуылдардың
себебі.
XVII ғасырдың 30-шы жылдарынан басталған патшаның қазақ жерін отарлау
саясаты “Ақтабан шұбырынды”, ”Алқакөл сұлама” оқиғасына ұласып, өмір бойы
бейбітшілік аңсаған дала халқының басына теңдесі жоқ қайғы-қасірет әкелді.
Осы айтылғандар психологиямызға қолайсыз әсер етіп, жұртты мықты жан
күйзелесіне ұшыратқаны белгілі. Отарлау саясаты халқымыздың ғасырлар бойына
қалыптасқан салт-сана, әдеп –ғұрып, ұлттық психологияның қалыптасуына кері
әсер етті. Сәбидей жаны таза, ақ көңіл, кең пейілді дала тұрғындарының
арасынан жарамсақтар мен жалтақтар, арызқойлар мен пысық атқа мінерлер,
жылпостар шыға бастады.
Қазақтың не бір жақсылары – бай, мырза т.б. патша жандайшаптарының
аузынан арақ аңқып, темекі сасыған топас, өркөкірек урядник, полицейлерінің
алдында құрша жорғалай бастады. Күні үшін тіршілік етуді өздеріне мақсат
тұткан елпекбайлар көбейе түсті. Осындай жағдайлар, қым-қиғаш оқиғалар сол
кездегі елдің қоғамдық ой-пікірлері тарихынан көрініс тауып отырды.
Сол кездегі ғұлама – ойшылдардың ішінде моральдік-психолгиялық
толғаныстарымен ерекше көзге түскендердің бірі - Әбілқайыр ханның тұсында
Керей мен Жәнібек сұлтандардың ақылшысы болған, туған халқының тағдырына,
оның күйлі тіршілігіне қабырғасы қайысқан Асанқайғы елі үшін қайғы-мұңсыз,
жаны да жері де жайсаң, жауласу мен арыздасуды білмейтін ”қой үстіне
бозторғай жұмыртқалайтын” жерді іздеп тапқысы келді. Осы мақсатпен
желмаясына мініп алып, қазақтың кең- байтақ даласын, тау-тасын шарлап
кезумен болды.
Асанқайғы жайлы қиял-ғажайып аңыздар XV ғ. орта шеніндегі қазақ
даласындағы қоғамдық тарихи - жағдайды бейнелейді. Жырау бейбітшілікті өз
толғауларына ту етті, барша әлемге гуманистік пиғылмен қарады. “Қырында
киік жайлаған ” атты толғауының мазмұнын ақтара қарап, сөз астарына ой
жіберсек, өзара хандыққа таласып, қырқысып, елдің мазасын кетірген Алтын
Орда хандарының әрекетіне наразылығын білдірді:
Ойыл көздің жасы еді
Ойылда кеңес қылмадың
Ойылдан елді көшірдің
Ерлер жортып күн көрген
Еділ деген қиянға
Еңкейіп келдің тар жерге - дейді.
Жеке басының қамын ойлап, қарамағындағы қара халыққа тізесін батыра
бастаған Жәнібектің де өркөкірек, асқақтығын бетіне айтты:
Ай, хан мен айтпасам білмейсің,
Айтқаныма көңбейсін
Қымыз ішіп қызарып,
Мастанып, қызыл терлейсің.
Өзіңнен басқа хан жоқтай
Өзеуреп неге сөйлейсің ...
Хош аман бол Жәнібек,
Енді мені көрмейсің, –
деп ханнан түңіліп, жұртына жайлы қоныс қарауға аттанады. Малға жайлы, елге
ырыс, Жерұйықты іздеп шыққан Асан қайғы төңіректің төрт бұрышын шарлайды.
Жолында кездескен тау-тас, өзен-су, шұрайлы жерлерді көріп, өсиетті
сөздерін айтады. Ақыры Жерұйықты таба алмай өксіп келіп Сарыарқаның бел
ортасы Ұлытаудың басына жеткенде дүниеден қайтады.
Осындай жерді өзі үшін емес, ел жұрты үшін іздеген Асан –ел қамқоршысы.
Ер азаматтың бойында қандай адамгершілік қасиеттің болуын қалаған Асан
қайғы:
Ешкіммен ұрыспа
Жолдасына жау тисе
Жаңынды аяп тұрыспа
Ердің құны болса да,
Алдыңа келіп қалған соң
Қол қусырып барған соң
Аса кеш те қоя бер,
Бұрынғыны қуыспа,-
деп көпшіл бол, кешірімді бол, достықты бағалай біл деген үгіт-насихат
айтады. Жатса-тұрса халық қамын жеген, халықты берекелі бірлікке, достыққа
шақырып, сөз маржанын тізбектеп, терең ойды топшылап өткен Асан қайғы
жырау:
Таза мінсіз асыл сөз,
Ой түбінде жатады..
Ой түбінде жатқан сөз
Жер толқытса шығады,-
деп көңілдегі көрікті ойдың адам сезімімен, көңіл күйімен байланысты
туатынына пәлсапалық топшылау жасайды.
Халық қамын жеуді, жаман сөзге ермеуді құлқының құлы болмауды
адамгершіліктің үлкен парызы деп, жастарға мынандай ақыл айтады:
Адам азіз айтар деп
Көңіліңді салмағын
Нәпсі алдаушы дұшпаның
Насихатын алмағын.
Асан қайғы есімі тек қазақтарға ғана емес басқа да ағайын халықтарға
кеңінен тараған. Жырау –толғауларының психологиялық мәні зор қанатты сөздер
көп.
XVII ғ. 2-ші жартысы мен XVIII ғасырдың 1-ші жартысында өмір сүрген
Ақтамберді Сарыұлы (1675 - 1768) тағылымдарының да психоллгиялық мәні зор.
Оның өлеңдерінен ағайын-туыстан жалғыз және қолы қысқа кедей болғаны
байқалады. Бай ағайыннан қоғажу көрген жырау:
Жағама қолдың тигенін
Жалғыздық, сенен көремін
Жамаулы киім кигенім,
Жарлылық сенен көремін
Атадан тудым жалқы боп
Жақыннан көрдім талқы көп,-
деп өмірден өгейлікті жыр етеді.
Жігіт жанды бұласа
Ел шетіне жау келсе
Алдыңа, сірә, дау келсе
Батырсыңған жігіттің
Күшін сонда сынаса –
деп жігіттің жігіттігі өлім мен өмір белдескен қан майданда сыналмақ
дегенді меңзейді.
Кейде бір жерді жол қылсам,
Шолақ бір жерді көл қылсам,
Құрап жанды көп жиын
Өз алдына ел қылсам,-
деп тебіренеді. Бұл нағыз елін,жерін сүйген патриот ұлдың арманы.
Жалпы достықты, сыйласымды өмірді дәріптеген жырау, оның нышаны
отбасынан басталады деп ұққан. Ақын ерлі зайыптылардың татулығы өмірдің
рақаты деп бағалай келе:
Мінезді болса алғаның,
Одан артық жан бар ма
Екі жаман қосылса,
Күнде жанжал, күнде шу
Ұяларлық ар бар ма...
Өз мінезін білген жігіттің
Тәлімінде мін бар ма,-
деп мінезің жайдары болсын, ұрыс-керіс отбасы шырқын бұзады, бір-біріңді
өмірден сыйлап өт, өз-өзіңмен сын көзбен қарап, оны түзетуге тырыс деген
өсиет айтады.
Жырау өнегелі өсиетін келер ұрпақтың санасына сіңіруді мақсат етіп:
Балаларыма өсиет
Қылмаңыздар кепиет
Бірлігіңнен айрылма,
Бірлікте бар қасиет
Татулық болса береке
Қылмасын жұрт келеке,-
деп ер бірлігін, жан-ұя татулығын, достықты, ұйымшылдықты дәріптейді.
Ұйымшыл, берекелі, бірлікшіл болыңдар, адал еңбек ет, егіншілік, қол өнер
кәсібін қастерлеңдер дейді.
XVII-XVIII ғасырларда өмір сүрген ақын-жыраулардың ішіндегі биік
тұлғаның бірі- Бұқар Қалқаман ұлы (1685-1771) ол арабша өте сауатты адам
болған. Ел билеу ісіне белсене араласқан. Абылай ханның ақылшысы, қабырғалы
билерінің бірі.
Жыраудың өлеңдерінде ел берекесі, халық мүддесі көп сөз болады. Мысалы,
Тілек атты өлеңінде шапқыншылыққа ұшырап, қыздың күн, ұлдың құл болуынан,
алған жардың жесір қалуынан құдай сақтасын деген тілек білдіреді.
Айнала алмай ат өлсін,
Айыра алмай жат өлсін,
Жат бойыннан түңілсін
Бәріңіз бір енеден туғандай болыңыз,-
деп берекелі бірлікке, шынайы достыққа шақырады.
Хан мен қара халықтың арасын жалғастырып, кейде асып –тасып кететін
Абылайға ақыл айтып, кеңес берген Бұқар:
Ханның жақсы болмағы
Қарашаның елдігі
Қарашы халық сыйласа
Алтыннан болар белдігі,-
деп ханның ісі халықпен, ақылды басшы халықтан қол үзбеуі керек дегенді
айтады.
Бұқардың көптеген жырлары отбасылық қарым-қатынас, адамгершілік
мәселелеріне арналған. Ол адам өмірінің әр кезеңін суреттей келе, ақылымен
қажыр тасыған жастық шаққа ерекше тоқталады:
Күлдір-күлдір кісінетіп
Күреңді мінген жиырма бес
Күрек тісін қасқайтып,
Сұлуды құшқан жиырма бес
Іздесең де табылмас,-
дейді. Қарт жырау адам өмірінің ең қызықты кезеңі, ойына алған ісін
қайратымен іске асыратын жиырма бесті іздесең де таппайсын, жас өміріңді
дұрыс пайдалана біл деп ақыл береді. Оған қарама –қарсы кәрілік ел
қонбайтын шөл, екі жағы ор, түпсіз терең көл, алдың белгісіз қараңғы тұман
түн деген қорытынды шығарады. Жырау ұрпақтарына:
Қартайсаң қарт бабаңды сыйлай бер,
Күндердің күні болғанда
Кімдерде кімнің дейсің белі бүгілмес,-
деп қарт атаң мен әжеңді сыйла, өзіңе дейінгіні құрметтесең, кейінгілер де
сені сыйлайтын болады дегенді уағыздайды.
Жақсы мен жаманды көп көрген дана қарт жастарға төмендегідей тәлім
айтады:
Айтқан сөзге түсенбес
Жаман емей немене.
Сұрағанды бермеген,
Сараң емей немене.
Кісі ақысын көп жеген,
Арам емей немене ...
Сыртыңдағы қулығың
Амал емей немене ...
деп сараң мен сақиды, адалдық пен арамдықты салыстыра сипаттап, ізгі
адамгершілік қасиетті дәріптеп отыр.
Сондай – ақ жырау шынайы достық пен қастықты салыстыра келіп:
Екі жақсы қас болмас,
Екі жаман дос болмас
Дос болғанмен хош болмас.
Жырау жастарды шынайы достыққа, ар – ұждан, адамгершілік қасиеттерді
өмір бойы қастерлеп өтуді айта отырып, өлмейтін, өшпейтін нәрсе жоқ, қоғам,
табиғат, тіршілік үнемі қозғалыста, өзгерісте болады деген болжау жасап
келеді де Өлмегенде не өлмейді? деп өзі сұрақ қойып оған:
Жақсының аты өлмейді,
Ғалымның хаты өлмейді,
деп жауап береді. Бұл ойдың астарлы мағынасында артыңда атыңды қалдырамын
десең халқына пайдалы азамат бол, оқу оқып, ғылым жолын қу, бойындағы бар
өнеріңді, ақыл - парасатынды қағазға түсіріп, кейінгі ұрпағыңа қалдырып кет
деген өсиет жатыр.
Шал ақын (1748 – 1819) Х((( ғң 2- ші жартысында Бұқардың ізін баса
қоғамдық аренаға шыққан суырып салма ақылғой – жыраулардың бірі: Шал
(Тілеуке) Күлеке ұлы Көкшетау өңірінде дүниеге келген. Әкесі Күлеке Абылай
ханның жақын серігі, белді ру басыларының бірі болған. Бала Түлеке он бес
жасында-ақ даңқы шығып, ақын атанып, өнер жолын қуады. Шал туралы алғашқы
пікір айтқан адам Ш. Уәлиханов. Ол Атығай руының Бейімбет тармағынан Шал
деген көрнекті ақын шыққанын ескерте келіп, оны өз елінің тарихи шындығын
көтерген жыраулардың бірі болғанын айтады.
Шал ақын өзінің ағайын, жекжат – жұрағат туыстарының достығын, береке
бірлігін жырлап, оларды топтассуға, бір – біріне қол ұшын беруге, ізетті де
әділетті болуға үндеді.
Жақының жат болады алыс болса,
Жат та жақын болады таныс болса.
Сыртыңнан жаман туыс табалайды.
Аяғын бір нәрседен шалыс болса.
Жігіттің мінезді болуы, ақыл – парасатқа байланысты деп топшылаған
ақын:
Ашу –дұшпан болғанда нәпсі – жауың
Ақыл – тұрған алдында асқар тауың.
Жүрекке ашу келіп толған шақта.
Дененің біле алмассың ауру – сауын,
деген өлең жолымен адамның ашу қысқан шақтағы психологиялық көңіл – күйін
дәл суреттейді. Адам психологиясын дәл басып бейнелеу ақын өлеңдерінде жиі
байқалады. Жастардың бойында болуға тиісті қасиеттер: өнерлілік, зиялылық,
парасаттылық. Ол жөнінде Шал ақын:
Жақсының жүрген жері той болады,
Ақыл жоқ кей адамда бой болады,
Көрмеге қандай жаман болса дағы
Парасат кей шаһбазда ой болады ...
Бұл үзіндіден парасаттылық бойға, көрікке байланысты емен, көзге қарап
адамдардың ішінде де жаны жайсаң, рухани байлығы мол адамдар болуы мүмкін
деген ой – пікірді байқаймыз. Ақын:
Майда бол жігіт болсаң тал жібектей,
Жарамайды қатты болу тікенектей.
Білімің болса дағы ұшан – теңіз,
Пайда жоқ өз халқыңа қызмет етпей,
деп өнерлі білімді, өнегелі азаматтың халқына адал қызмет етуін қалайды.
Жастарға адал еңбек ет, мал бақ, еңбегіңнің қызығын, бейнеттін зейнетін
көре біл, еңбек барлық адамға – байға да, жарлыға да, әйелге де, еркекке де
бірдей табиғи қажет деген нәрсені айтады.
Адам қоғамда еңбегімен бағаланады деп ұққан ақын:
Адамды жөн білетін дана деп біл,
Істерін жалқау жанның шала деп біл.
Құр жасы елулерге келсе дағы
Білімсіз сондай жанды бала деп біл.
Бай, кедей болу еңбекке байланысты, еріншек, жалқау адам, ұйқышыл
болады, адам болам десең осындай әдеттен аулақ бол, кеш жатып, ерте тұрсаң
ісің өнеді, еріншек, жалқау болсаң еш уақытта мақсатыңа жете алмайсың,
әрбір көрген нәрседен ғибрат ала біл деп жастарға ақыл – нақыл, өсиет
қалдырады.
Ақын ел үшін туған азамат ердің қандай болуы керектігін айта келе.
Шешен сол сөлер сөзден қамалмаса,
Жақсы сол істер ісін тәмәмдаса,
Ер жігіт жауға аттанған елдің көркі
Аққу құс айдын шалқар көлдің көркі,
деп елін жаудан қорғар азамат халық мақтанышы, жақсы көпке ортақ деп
дәріптейді: Жақсы менен жаманды салыстыра келіп:
Айдынды жігіт аймен тең
Жомарт жігіт баймен тең
Шешен жігіт дүрмен тең
Ақылы жоқ надандар
Іс бітірмес жамандар
Жүз болса да бірмен тең
деп ел бастайтын көсем, сөз бастайтын шешен, халық қамын жеген батыр
ұлдардың бағасын ақындық тілмен жетесіне жеткізе терең толғайды.
Халықтың болашығы бастаушыға байланысты деп ұққан ақын:
Қона берсе жерің тозар.
Шаба берсе елің азар.
Жасай берсе ерің азар,
Ерің азған кезде елің азар.
деп елдің көркі ер, ердің азуы ел деген ой топшылайды.
Халықтық даналық ой – пікірді өлең – жырына арқау еткен жырау:
Жастарға бақыт, байлық ден сау болса,
Тауфиқтан айрылады жемсау болса
Ер жігіт қапалықпен қартаяды.
Қатын жаман, мінген ат қырсау болса,
деп ”бірінші байлық – денсаулық, екінші байлық – ақ жаулық” деген халық
қағидасына сүйене отырып, ой топшылайды.
От басы бақытын алған жар мен өсірген балаға байланысты деген ой ақын
өлеңінен үнемі негізгі орын алады.
Жақсы әйел дәулетіңе жөн келтірер,
Әйелің долы болса күнде өлтірер.
Жақсыдан жаман туған бала болса,
Атаға үйде жатқан сөз келтірер.
деп тұжырымдайды. Ақын жастарға: “ Ата мен анаңды құрметтесең Мекке болып
табылар үйің іші, - ақ сүтін беріп асыраған ананы, әлпештеп өсірген атаны
құрметтесең құдай жолын қуып Меккеге барумен парапар” – деген ой ды
меңзейді.
Шал толғауларында нәресте, бөбек, сәби бозбала психологиясының
қалыптасу, даму ерекшеліктері жайында ой түйіндері кездеседі. Оның
пікірінше адамдық қасиеттерге кісі бірден жетіліп іштен тумайды, балалың
сана сезім тәлім – тәрбиенің, ойынның, ортаның арқасында өсіп, дамып
қалыптасады. Ақын баланың өсіп – жетілуіндегі, ойынның рөлін баса
суреттейді:
Үш төртте талап еттім,
Асық жинап.
Жүгірдім жалаң аяқ,
Жанды қинап.
Сондай – ақ:
Бір жаста, екі жаста бесіктемін,
Бес жаста тәңірі берген несептемін.
Алты жаста қайыңның тозындаймын.
Жеті жаста ойпаң жердің бойындаймын,
Он жасымда сүт емген қозыдаймын
Он бесте жарға ойнаған лақтаймын.
деген өлең жолдарынан бала сана – сезімінің даму жолы, бой мен ойдың қоса
дамуындағы әр жастың өзіне тән ерекшеліктері, әртүрлі ішкі – сыртқы ой мен
іс - әрекет баланың жан дүниесін біртіндеп, жаңа мазмұнға ие болып
отырғандығы байқалады.
Ақын түрлі жас өкілдеріне айшықты теңеулер арқылы психологиялық
анықтамалар береді: Мысал “Елу – ердең жасы, алпыс – бір сұмдықтың басы,
жетпіс – сексен оттың қасы, тоқсан – тұралатқан тор “ деген. Кәріліктің
ауыр азабын, сыйқсыз бейнесін сипаттай келе қызықты қуып, жақсылармен
жанасқан жиырма бесті, орданы бұзған отызды, қынаптан суырған қылыштай
қырықты аузына елді қаратқан елуді дәл суреттейді.
Шал шығармасында бала тәрбиесі, отбасы ұйтқысы келіндерге байланысты
өлеңдер де көптеп кездеседі. Өйткені келін үйдің тұтқасы, ерінің де, ата –
енесініңде, бала – шағаның да әрі тәрбиешісі, әрі қамқоршысы.
Мысалы, ақын бір өлеңінде:
Қыз қылықты болар,
Келін епті болар...
Аяғын көр де асын іш деген сөз бар.
Шешесін көр де қызын ал сол белгісі.
Келін жақсы болса,
Үйіңе көп кісі келеді...
Келіннің де келіні бар сара келін.
Кез келгенге түсіріп құрмет еткен.
Анамыздай болмайды мына келін
деп ол жаңа түскен келіндердің портретін бейнелеген.
Жалпы, Шал ақынның творчествосында қазақ ауылының қоғамдық тіршілігін
шешендік, көрегендікпен реалистік тұрғыда сипаттай білгенін байқаймыз.
Дулат Бабатай ұлы (1802 – 1874) – ұлттық өркениет қорына үлес қосқан
ұлт тәлімінің жаршысы.
Дулат патшаның отарлау саясатын қазақ елінің шырқын бұзған, дала
халқының өзінше дамуына кесір кесапат болған құбылыс деп, ешкімнен
жасқанбай, сындарлы пікір айтқандардың бірі – Дулат.
Ол, әсіресе жағымпаз ел пысықтарын аяусыз мысқылдап, жылпос, екі жүзді,
парақор, пайдакүнемдерді жеріне жеткізе шенеп – мінеді:
“Майырдың алса бұйрығын,
Борбайға қысып құйрығын,
Ел пысығы жортады,
Қол бала құс секілді.
Ашылған әбден араның,
Түйені жұтсаң түгімен
Қақалмай бір – ақ жалмайсың”.
Ақын сөз етіп отырған ел пысықтары “қызметі өзінен бір мысқал жоғары
тіпті өзінің ширегіне келмейтін орыс итаршыларының алдында жорғалап құртша,
құйрығын борбайына қысып; қу түлкідей бұландап, реті келгенде жарлы –
жақыбайларды қорқытып – үркітіп, халыққа бүйідей тиіп жататын болды.
Осындай ел, пысықтарының” психологиясын реалистік тұрғыдан көрсетті.
Дулат ата – ананың, көпті көрген даналардың ақыл – кеңестері жас буын
тәрбиесінде таптырмайтын құрал екенін баса көрсетеді:
“Ата – ананың ақылы қазылған қара жолмен тең, жақсылардың ақылы гауһар
шырақ шаммен тең. Ол жастарға ата – анаңды, үлкендерді тындап, дана
қариялардың ақылын алсаң жақсы азамат болып өсесің, олардың ақыл кеңесі әр
уақытта алдыңда шырақтай жарқырап жанып, көрсетіп тұрады, қисық – қыңыр
мінезді бойыңа дарытпауға, теріс жолға түспеуіңе жағдай жасайды дейді. Ақын
адамның жақсы, жаман болуы оның тегіне байланысты емес, кейбір мінезі
нашар адамдардан да өнегелі; білікті кісі шығады деген:
“Сырын білмей, бой салма,
Атасы оның текті деп,
Нашардан шыққан жақсының
Өзін жерге тастама
Атасы нашар өтті деп”
“Жақсылар топта сөйлейді; ақылы мол болған соң” – деп ондайларды
барынша қадірлейді; ал ойға шорқақ, сөзге кедей енжар адамдардың шешімге
келе алмай, әуре сарсаңға түсіп, ойсыз, мақсатсыз өмір сүргеніне кынжылады:
“Ақылы жоқ наданға, өтірік сөзің шын болар,
Ақыл – есі болмаса, қарбиып тұрған байқұс
Өлі жүнді таймен тең, шаруа десең
Житеңдеп, өсек десең сүйреңдеп.”
Мұндайлардың берекелі іспен, оқу біліммен айналыспай, тек құлқынын ғана
ойлап екі ауылдың арасында босқа жүргендерді мінейді.
Тәлімдік тұрғыдан Дулаттың Еспенбет деп аталатын көлемді дастаны
көңіл аударады. Мұнда ол алып күштің иесі батыр адамның тұлғасын ғана
көрсетпей, әрі ақылды, әрі ақжүрек ел қорғаны бола алған кісінің бейнесін
көрсетпекші болады. Еспенбет атадан, ерекше туған тіл біткеннің шешені
барша жұртқа үлгілі батыр, ел үшін қабырғасы қайысатын еңіреген ер. Өнерім
болса еліме, адал еңбек етсем де, болмаса өнер бойымда қара құл боп өтсем
де дейтін.
Дастанда Дулат ерік – жігер, қажыр – қайраттың адам өміріндегі
маңызына тоқталады. Жігерлілік – адамның алға қойған мақсатына жетуде
бірден – бір қажет болатын сипат, онсыз ойға алған ісіңнің ойдағыдай
шешілуі мүмкін емес. Өйткені буынып белді бекінбей, сұңқардайын
түйілмей, жігер қайнамай ер жігіттің еш уақытта арманы орындалмайды деп
өте дұрыс тұжырымдайды.
Ақын ойлы сөзді адамның жан – жүйесіне әсер ететін ерекше күш деп
қарайды. Мәнді сөз кісінің көңіл – күйіне мықтап әсер ететіндігін баса
көрсетеді. Бұған ақынның:
Шешендіктің сәні жоқ,
Сөзіне сүттей ем ұйып,
Қолтығына ел сыйып,
Басына бақыт қонбаса,
дейтін түйіндері жақсы айғақ.
Дулат толғауларында туған жердің әсем табиғаты оның асқар тауы мен
тасы, жасыл орманы, мөлдір суы, оларды қадір – тұтып, қастерлеу, ата-
мекенге деген перзенттік парыз ерекше суреттеледі. Ақжайлау мен Сандықтас,
атамның қонған қонысы, түн асса тұтам түгі өскен, басылмайтын сонысы
дейтін жолдарын оқи отырып, қандай безбүйрек адам болса да, туған жерге бей
– жай қарамайтыны хақ.
Осы тағылымдарды жас ұрпақ тәрбиесіне ретімен пайдаланын отыру қазіргі
тәлімгерлердің парызы болмақ.
ХІХ ғң 30 – ншы – 40 – ншы жылдарында ғұмыр кешкен қазақтың аты шулы
ғұлама ойшыл ақыны Махамбет Өтемісұлы (1804 – 1846). Махамбет
шығармаларынан елге қорған болатын ер азаматтың психологиялық қасиеттері
жайлы айтылған біраз тәлімдік пікірлерді ұшыратамыз.
Күндіз – түні жорықтарда жүру, аштыққа, шөлге, ұйқыға мойымау, қабақ
шытпау, ел жұрттың, туған халқың үшін қандай қиыншылыққа болса да төзе
білсең ғана шын мәніндегі ер – азаматсың – деп жастарды ерен патриоттық
сөзімге баулаитыны белгілі.
Өзінің Желден де желгір ақ бөлкен атты өлеңінде құралайына қарайлап
өзін оққа байлайтын ақ бөкенді, қыран бүркіттің де шөтеге керен жем үшін
жанын пида етіп торға түсетінін айта келе, туып - өскен жері үшін, жалаулы
найза қолға алып, жарақты жауды тоқтатып, елі үшін құрбан болған арманы жоқ
деген – ой пікірді былайша пәш етеді:
Толарсақтан саз кешіп,
Тоқтамай тартып шығуға
Қас үлектен туған кәтепті
Қара нар керек біздің бұл іске.
Қабырғасын қаусатып,
Бір – біріндеп сөксе де
Қабағын шытпас ер керек.
Біздің бүйткен бұл іске.
Махамбет күрес барысында халқы үшін қалтқысыз қимылдайтын ер жүрек,
батыр адамдармен қатар тек өз басының қамын ойлап, жолдастарына опасыздық
ететін адамдардың психологиясын алдыңғысына қарама – қарсы қойып, бұлардың
біріншісін жұртқа үлгі етсе, екіншісінен халықты жирендіреді:
Жақсыменен дос болсаң
Айрылмас күні қос болсаң,
Басыңа қиын іс түссе
Алдыңнан шығар елеңдеп,
Жаныңа не керек деп ...
Жаманменен дос болсаң,
Басыңа қиын іс түссе
Басқа кетер бөлен деп
Қойдан берер есептеп
Сыртынан жүрер өсектеп.
Жеңістің кілті ұйымшылдық пен бірлікте, соңғы екеуі адамдар арасындағы
шынайы достық пен жолдастықтан туындайды. Жақсы дос сенің намысыңды
қорғайды, қолынан келген жәрдемін аямайды, қиын сәттерде қол ұшын беріп,
сен үшін жанын беруге де әзір тұрады, жақсы дос – жанашыр, қамқоршы.
Ата жаумен кескілескен сұрапыл соғыста жүрегі тітіркеніп, қорқу дегенді
білмейтін, ерлік пен батырлықтың символы. Исатай батырдың соғыс кезіндегі
қолбасшылық бейнесін жастарға үлгі ете келіп:
Толғай – толғай оқ атқан,
Қабырғасын қаныратқан,
Тебінгісін тесе атқан
Тізгінен кесе атқан
Біздің қайсар батырдың
Жүрегін сөйтіп оятқан,
деп, батыр бейнесін сүйсіне суреттеп, дұшпанның зәресін ұшырар жау жүрек
қаһарман адам екенін ерекше мақтаныш сезіммен жырлайды. Елім деп еңіреп
туған Исатайдан ерлерді ерекше дәріптейді.
Жастарды патриоттыққа, елін – жұртын, туған халқын жан – тәнімен сүю
рухында тәрбиелеу – Махамбет өлеңдерінің өзенті тақырыбы. Мысалы:
Қыран құстың баласы ұшса, келмес ұяға,
Асыл ердің баласы көзін салар қияға.
Ажалдан бұрын өлмессің, Жалаңаш бар да жауға ти!
Ханнан қырық туғанша, Қарадан бір – ақ тусайшы,
Халық кегін қусайшы,
деп келетін, кейіннен халық аузында мәтелге айналған қыска да болса, нұсқа
аталы сөздер жас буынға ерік – жігер, қатыр – қайрат, уытты сезім беретін
өнегелі өсиет боларлықтай құдіретті сөз тіркестері. Ақын тұжырым
түйіндерінің бәрін жастарға бағыштап, оларды ерлікке, ел жұртты, атамекенді
қастерлеуге, намысты болуға, оларда азаматтық, кісілік, имандылық
қасиеттердің болуын армандаған.
1.2 ((( ғасырдың екінші жартысында қазақ психологиясына үлес қосқан
ойшылдар.
Осы кезеңде қазақ жерін Ресей империясы түгелдей жаулап алуын аяқтады.
Өлкеге ішкі жақтан қоныстанушылар ағыла бастады. Ел билігемен қатар, жер
билігі де патша әкімдерінің қолына көшті; жекелеген өнеркәсіп орындары
сауда – саттық, ақша қатынасы дами түсті. Қала мәдениетінің ықпалы күшейді.
Ғылым мен мәдениетке қазақ жастарының ықпалы арта түсті.
Дана халқының сана сезімі ояна түскен осынау кезеңде қоғамдық аренаға
халқымыздың аяулы перзенттері – ұлы демократ ойшылдары Ш. Уәлиханов, Ы.
Алтынсарин, А. Құнанбаевтар шықты.
Шоқан Уәлихановтың (1835 – 1865) психологиялық көзқарастары.
Қазақ топырағында ағартушылық идеяның туын алғаш көтерген Шоқан Шынғыс
ұлы Уәлиханов жан – жақты білімді, озат ойлы, ерекше дарынды адам еді. Ол
өзін терең тарихшы, этнограф, батыл саяхатшы, талмас географ, білгір
әдебиетші, шебер суретші, жалынды публицист, нәзік психолог, тәлімгер ұстаз
ретінде көрсете білді.
Шоқан еңбектерінде психологиялық мәселелерге байланысты түрлі сипаттағы
деректер бар. Осылардың ішінде көбірек сөз болғаны – халқымыздың ұлттық
санасы, оның ішінде өзіндік психологиялық ерекшеліктері туралы мәселе.
Ұлттық психика өнер саласында ерекше көрінеді, ойткені өнер адамдардың
өз айналасын көркем түрде қабылдап алу ерекшеліктерін, біртіндеп
қалыптасатын халықтың эстетикалық талғамдадарын көрсететін қоғамдық сананың
бір формасы.
Шоқан қазақ ақындарының құылдыра жырлау қабілетін олардың негізгі
ерекшеліктерінің бірі деп бағалады. Күні бүгінге дейін халқымыздың ұлттық
психологиясынан елеулі орын алын келе жатқан айтыс өнері, адамның қүйылдыра
жырлау, суырып салма сияқты ой қабілетінің үлкен тапқырлығын, қиыннан
қиыстырар хас шеберлігін ерекше қажет етеді. Мұндағы айтылатын сөз нөсері,
бұлттаруға ырық бермейтін ащы шындық, ұтымды дәлел, әзіл – шына аралас
өткір сөзбен қарсыласының қапысын тауып, оны кенеттен мүдіріп тастау,
беталды, мақсатсыз айтылған пікір таласының орын алмауы, әр сөзінің мірдің
оғындай болуын – Шоқан былай бейнеледі: Көшпелі елдердің қай – қайсының
болсын бір өзгешелігі – олар өлең, жырға бай, шебер келеді. Бәдәуилердің
ақын келетіндігі Еуропа халықтарына әбден мәлім.
Ғалым қазақ халқының ұлттық психологиясын мына төмендегі пікірлерінде
сипаттаған: қазақ барлық сенім, әдетімен де, ойын – сауығымен де, әр кезде
жасаған амдарының тарихи мәні бар оқиғаларды баяндайтын поэтикалық құны
күшті аңыздар, өлең – жырлар жасаумен де, сауыққа құмарлығымен де, халықтың
заңның көптеген кодекстерін сақтаумен де, соттық шешімдермен де ең
ақылдылардың қатарына қосылды. Өз халқының мәдениеті мен әдебиетін, әдет
ғұрпы мен психологиясын осыншама жоғары бағалаған Шоқанды қайтып қана қадір
тұтпассың!
Көшпенді ата – бабаларымыздың психологиясы туралы Шоқан бір еңбегінде
тағы да былай деп жазды: тарихи жағынан алғанда қазақ халқының поэзиялық
рухы тамаша, бірінші ден, ақындарының еске тұту жайы барынша ғажап
болғандықтан. Өз батырлары туралы деректерді бұл күнге дейін бұрмалаусыз
сақтап келген, екіншіден, қазақтың өткен замандағы аңыздары мен сенім –
нанымдарын соншалық бағы қалпы сақтауы таңқаларлық.
Одан да ғажабы - әсіресе ақындарының эпикалық жырлары кең даланың, қай
қиыр түкпірлерінде айтылмасын, бірғана қолжазбадан кошірілгендей ауыздан –
ауызға сөзбе – сөз ауысып отыруы.
Шоқан Уәлихановтың пікірінше, халықтардың ұлттық психологиясын
көрсететін белгілердің бірі – сол халықтың тіл байлығы, сөз өнері, шенөндік
қасиеттері. Ол сөз өнерін халық бойына біткен зор таланттың, керемет
қабілеттің, ақындық қуаттың белгісі деп санады. Халықтың тұрмысы мен әдет
ғұрпы деп жазды ол, бәрінен де артық тілден көрініс табады. Өткенді
қастерлеу және аңыздардың молдығы – терістік және Орта Азия көшпелі
халықтарының ерекше қасиеті: Қазақ тілінде араб тіліндегідей жасама бояу
сөздер жоқ, ол нағыз таза тіл.
Шоқанның психологиялық пікірлерінің тағы бір арнасы – оның дін
жөніндегі толғаныстарымен астарласып жатады. Ағартушы ғалым алғашқы адамның
қиялы мен діни сенімдері оның табиғатқа тікелей қатынастарының бейнесі
ретінде пайда болғанын айтады. Оның ойынша, діни сенімдердің пайда болуының
тағы бір көзі - адамның жан дүниесінің, оның сана – сезімінің кейбір
ерекшелектерінен туындайды.
Шоқан қазақ халқындағы шамандық ұғымдардың (ем, ұшық, сиқыр, арбау,
кесір, кие, тіл тию, ырым т. б.) шығу тегін түсіндіргінде оның
психологиялық жақтарын ашқанда да материалистік позицияны ұстайды.
Шоқан психологиясында өзіндік теориялық тұжырымдар ғана жасап қоймай,
өзін шын мәніндегі психолог – практик ретінде де көрсете алды. Оны ғалымның
жекелеген адамдарға берген сипаттамалары жақсы дәлел.
Мәселен, құлжалық Тоғалдай деген кісіге берген психологиялық
сипаттмасында былай деп жазды: Тоғалдай сығыр қисық көзін үлкен
көзілдірігімен сәндеген, қаршыға тұмсық, арықтау келген қарт. Оның ауызы
сәл қисық, үстіңгі ерні үш бұрыш сияқты, ортасы үш бұрыштың төбе қиғындай
да, ернінің екі шеті ерінге тіреледі ... қушиған сүйір ерні қылтанақсыз, тап
– таза. Еріндерінің арасынан онымен тамаша табысқан көгілдір – буырылдау,
кофе түсті сынық тістері корініп тұрды. Жасына қарамастан, ол өте сөзшең
екен, шұнаңдап – ақ тұр. Үстене жібек шапан киіп, қара белбеу буынған, оған
темекі дорба мен желдеткіш ілінген. Сондай –ақ Шоқанның қытай қызына
Берген мінездемесіде тамаша:
Бет ажары бір қыдыру сүйкімсіз де емес қою қара шашы артына қарай
жиналып, сәнді өрілген сүмбідей окшесіне түсіп тұр. Басына әр түрлі
көбелектер мен сүйкімсіз бүршіктері бар қолдан істелінген гүл шашағы.
Еріндеріне далапты қалың жаққан және ол маржан тасындай қып – қызыл. Ол
өзінің қысықтау көзімен біресе төмен қарап, көз алдыңнан әсте кетпей
қояды. Бұл суреттемелер өзінің көркемдігімен оқырманды өзіне баурап алады.
Шоқан шығармаларында осы іспеттес психологиялық бейне жасау мол. Мысалы,
Құлжадағы түрлі ұлт өкілдері саудагерлердің киген киімдері, сырт –
келбеттері, нақты істері мен сөздері, тіпті қолдарындағы заттары мен
шылдырлаған теңгелеріне дейінгі ұсақ – түйектер автор назарынан тыс
қалмайды. Мұның бәрін білгірлікпен суреттеп беру тек адам жанын жазбай
танитын аса сезімтал психолог кісінің ғана қолынан келетіні белгілі.
Көркем очерк түрінде жазылған Шоқан күнделіктері мен жол жазбалары –
Құлжа сапарының күнделігі. Қашқария сапарының күнделігі психологиялық
жағынан құнды дүниелер. Табиғатты көз алдына әкеліп кісіні қызықтыратындай
бейнелеп жазу, бұларды сол өңердегі халық өмірімен жеке адамдардың
қайталанбас өзіндік психологиялық ерекшелігімен байланыстыру шеберлігі
жағынан Шоқан күнделектері Байрон мен Лермонтовтың Кавказ очерктарымен өте
ұқсас және бұлардан еш кем түспейді - деп жазды қазіргі Шоқан танудың
асқан білгірі академик Әлкей Марғұлан.
Шоқан туған халқының әдет ғұрпының түрлі жақтарын талдай келіп, қазақ
арасандағы кейбір жағымсыз әдеттерді мейлінше сынап, бұларға қазақ қауымын
ілгері бастырмай келе жатқан мерездер деп қарады. Мәселен, өмірдің басты
кінәраттарының бірі барымта екенін, оны жұрттың көпшілігі мал жинаудың ең
жеңіл әдісі деп қате түсініп жүргенін баса айтты. Ол: мұндай кәсіппен
айналысқан адамның еңбекке ынтасы болмайды, ал белгілі бір кәсіппен
айналысу уақытты, зор ынтаны керек етеді, - деп дұрыс тұжырымдады.
Осылайша ол жастарды мұндай сұрқия кәсіптен бойын аулақ салуға шақырып, бұл
жексұрын әдеттің адамды арамтамақтыққа, еріншектікке итермелейтінін айта
келіп, ондай әдеттің қазақ даласында түрлі кәсіптің дамуына кедергі
келтіретініне тоқталады.
Шоқан жалпы көшпелі халықтардың қай – қасына да ұлттық психологиялық
қасиеттің тән екендігін көрсетеді: Көшпелі елдердің қай – қайсының болсын
бір өзгешелігі – олар өлең, жырға бай, шебер келеді. Бәдәушілердің ақын
келетіндігі Еуропа халықтарына мәлім. Араб даласын кезгендердің бәрі де
жалаңаш жүрген жас баланың өзіне берілген сұраулардың бәріне қисынды,
ұйқасты өлеңмен жауап қайтарарын айтып, ауыздарының суы құриды. Монғол,
түркі тектес рулар дәл осындай.
Шоқан бұл халықтарда төкпе, суырып салма қасиеттің мұншалықты дамын
жетілуінің сырын ашуға тырысты. Мұндай қасиеттің болуына көшпелілердің
алаңсыз өмірі әсер етті ме, болмаса ұшы қиыры жоқ жасыл дала мен моншақтай
тізілген жұлдызы көп ашық аспанда сұлу табиғат әсер етті ме, - ол әзер
бізге мәлімсіз.
Шоқан осындай қабілеттің пайда болу көзі жазира даладағы көшпелі
өмірдің, не әсем табиғаттың әсерінде жатқан болу керек деп топшылайды.
Ыбрай Алтынсарин (1841-1889 )
Ыбрай Алтынсарин де Шоқан сияқты арнаулы психологиялық еңбектер жазып
қалдырмаған кісі. Әйтсе де оның сан алуан ойға толы шығармаларынан қоғамдық
және педагогикалық психология мәселелеріне орайлас айтылған көптеген
қызықты деректер табылады. Бұл пікірлер оның тәрбиесіне қатысты практикалық
істерінен де туындаған сияқты. Ой қозғаған осындай түйіндерге: бала және
оны тәрбиелеу жолдары, оқыту процесінің психологиялық, педагогикалық
негіздері, мұғалім – ұстаз проблемасы, қоғамдық психология мәселелерін
жатқызуға болады.
Ыбрай Алтынсарин өз Хрестоматиясында жас өспірімдердің жан
дүниесін,ақыл –ойын қалыптастыруға ұдайы көңіл болу мектеп пен ата – ананың
ортақ міндеті деп есептеді. Көшпелі қазақ баласының айналасын дұрыс
қабылдай алуы, осыған орай оның байқағыштық қасиетін арттыру, жетілдіру
мақсатын көздеп Хрестоматияға. Үнді ертегісінен тамаша үзінді берген.
Ы.Алтынсарин осы үзінді де байқағыш болудың адам өмірінде, оның дүние
тануында қаншама маңыз алатынын,шәкірттерді өмірді жан – жақты зерттеп
білуге, ізденімпаз, зерделі болуға меңзейді.
Оның Бір уыс мақта деген әңгімесінде жастарды ұқыптылыққа тәрбиелеу
мәселесі сөз болса Асыл шөп деген әнгімесінде балаларды ұстамды, сабырлы
етіп тәрбиелеу мәселесі жайында айтқандарының психологиялық астары терен.
Осындай психалогиялық мәнге толи этикалық әңгімелердің біріне Аурудан
аяған күштіректі жатқызуға болады. Мұнда жас өспірімнің шыдамдылық,
төзімділік, имандылық сияқты ерік – жігер қасиеттері, олардың сыр – сипаты
сөз болады. Абайсызда бір баланы арба қағып кетіп, аяғын сындырады. Шешесі
мұны көріп, есінен танады. Осыны сезген бала жалма – жан жылағанын қоя
қойып, тіпті сынған аяқты салып жатқан да дыбысын шығарып, қабағын
шытпайды.Бұған қайран қалған сынықшы: - Аяғын ауырмай ма, қабағынды да
шытпайсын ғой? – деп сұрайды.
Қасында шешесінің жоғын көрген бала: Ауырмақ түгіл жаным көзіме ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz