Алаштың ұлы – Смағұл Садуақасұлы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау С.Садуақасұлының саяси көзқрасының қалыптасуы мен оның қызметінің
басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..13
ІІ тарау Алаштың ұлы –
Смағұл ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1 Қазақстандағы білім беру мен мәдениет саласындағы С.Садуақасұлының
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .24
2.2 Қазақстанда әлеуметтік-құрылыстық, теориялық мәселелерді шешуінде
С.Садуақасұлының қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
8
2.3 С.Садуақасұлының көсемсөздік
мұрасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..30
ІІІ тарау С.Садуақасұлы тарих толқынында
3.1 ХХғ.С.Садуақасов қызметіне байланысты сын
көзқарастар ... ... ... ... ..37
3.2 Қызыл идеологияға қарсы тұрған
қазақ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...54
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі:
Зиялылар тарихына – адамзат ойы мен мәдениеті, қоғамның рухани өмірі
тарихына тоқталмай тарихи дамудың санқырлы, күрделі құбылыстарын ашып
көрсету мүмкін емес. Біздің тоталитарлық құрылыс жайлаған елімізде бұл
мәселе жетпіс жылдан аса ең басты және саяси күш коммунистік партияның
тарихымен, біржақты идеологиямен және үстірт концепциясымен тығыз
байланыста болды.
Сондықтан ғасырымыздың 20-30-шы жылдарын зерттегенде партия мен
зиялылар қауымының саяси қарым-қатынасы мәселесін естен шығаруға болмайды.
Сонда ғана ұлт зиялыларының төңкеріс кезіндегі рөлі мен орнын шынайы
анықтауға және қазіргі кезеңдегі оның көптеген күрделі мәселелерінің мәнін
толық түсінуге болады.
Қазақ зиялыларының өмір жолы кеңестік дәуірде аракіндік зерттелді.
Олардың көпшілігі революциялық қозғалыстарға, кеңестік құрылысқа атсалысқан
қайраткерлерге арналды. Алайда мұндай іріктеме зерттеулер марксизм-ленинизм
идеологиясы аясынан аса алмады. Осы дәуірде қазақ зиялыларының өмір жолын,
атқарған қызметін объективті тұрғыда ашып көрсетуге кеңестік тарих
ғылымының ұстанған идеологиясы тосқауыл болды. Тоталитарлық жүйе тұсында –
көзінің тірісінде де, қайтыс болған соң да - әділетсіздік пен қиянатқа
ұшыраған аса ірі мемлекеттік қызметкер – С.Садуақасұлы болды.
С.Садуақасұлы - XX ғасырдағы Қазақстан тарихында терең із қалдырған
саяси тұлға. Кеңес дәуірінде ұлтының бостандығы үшін аянбай алысып өткен
қоғам қайраткері. Туған жұртын мәдениет пен өркениет биігіне жетелеген
зиялылардың аса көрнекті өкілі. Тұстастары мен кейінгі буындыларға
тигізген, әлі де тигізер шапағаты мол ғұмыр иесі. Сондықтан ол ең алдымен
нағыз Ер Азамат болды. Ол ұлты үшін жаралған дара тұлға. Халқының жоғын
жоқтап өткен, жұртын жанын сала қорғаған, ел мүддесін бәрінен де жоғары
қойып, өз басына қауіп төнгеніне қарамастан жалғанмен жағаласқан Алаш
ұлы. Азамат деген ардақты атты әрдайым жоғары ұстанғанына оның әрбір қадамы
айғақ бола алады. Оның азаматтығы ұлтына пайда келтіретін істердің жаршысы
әрі ұйымдастырушы болғанымен дәлелдейді. Ал ол өмір сүрген дәуірде азамат
болу қиынның қиыны еді.
С.Садуақасұлы ұлтымыздың тарихында мәңгі жас күйінде қалды. Ұлт
шежіресінде Смаұғұл есімі тұңғыш қазақ жастарының ұйымдастырушысы, басшы
қайраткерлерінің бірегей болғандығы жазылуға тиіс. Әлихан Бөкейханұлының
ізбасары, жастар арасында белсенді жұмыс атқарған ол Алаш қозғалысының да
көрнекті өкілі болды. Ол жастардың проблемаларымен әрдайым айналысып жүрді.
С.Садуақасұлы – мемлекеттік қайраткер. Зорлықшыл кеңестік жүйеге қарсы
әрекет жасаған оппозиция жетекшісі. Коммунистер садуақасовшылдық деп
атаған, ал шын мәнінде жалған интернационализмнің шабуылынан өз ұлтын
қызғыштай қорғаған ағымның басшысы. Голощекиншілдердің айып - жазғанындай
жікшіл емес, ұлтының тұтастығы, бостандығы, жарқын келешегі үшін алысқан,
таптық емес, бүкілхалықтық мүдделерді көздеген парасат иесі. Мәскеудің
империялық қиянатына, отаршылдық саясатына тегеурінді тойтарыс беруші.
Болшевиктер партиясының шексіз үстемдігімен арпалысып өткен қайсар
күресші. Смағүл - көрнекті мәдениет қайраткері. Оқу халық комиссары. Биік
рухты зиялы. Ағартушы. Ұлағатты ұстаз. Ұстаздардың ұстазы. Зерек, сезімтал
жазушы. Қарымды журналист. Заман тынысына үн қосқан әдебиет сыншысы.
Экономика, тарих, философия, әдебиет саларында өзіндік ізі бар зерттеуші,
ойшыл, ғалым С.Садуақасұлының республикада ғылымның дамуында атқараған
ұйымдастырушылық қызметінің өзі бір төбе. Кейінгі ұрпаққа мол шығармашылық
мұра қалдырған адам.
С.Садуақасұлы Қазақстандағы 20-шы жылдардағы ең бір маңызды
тұлғалардың бірі болды, бірақ ұзақ жылдар бойы зерттеу шеңберіне түспеген
еді. Ол саясатшы, сыншы, зерттеуші, жазушы және қоғам қайраткері. Ол
революцияға дейін орыс тілін, білімін игергендердің біреуі болды. Смағұлдың
жастар аясында өз жұмысын бастауы, оның республикадағы коммунимстік
партияның беделді қызметкер атана әкелді. Ол партиялық, мемлекеттік билік
органдарында көптеген белгілі, беделді орындарда қызмет атқарды. 1920
жылдары С.Садуақасұлы Орынборда комсомолдық, қазақ өлкелік бюросының
хатшысы, Қазақ Орталық атқару комитетінің хатшысы. 1923 жылы республика
жастарының комитетінің мүшесі, ал 1920-1926 жылдары Қазақ АКСР ағарту,
халық комиссары, Қазақ Орталық атқару комитетінің төралқасы болып жұмыс
істеді.
Мемлекеттік қоғамдық қызметпен қоса әдеби-ғылыми шығармашылықпен
айналысып, сол кезде шығып тұрған қазақ, орыс тілдеріндегі барлық дерлік
газет, журналдарда саясат, шаруашылық, ел ісі, мәдениет, әдебиет, тарих,
өнер мәселелерін сөз еткен мақалалары бар.
Аса ірі мемлекет қайраткері болғанмен С.Садуақасұлы аяусыз қуғын-
сүргінге ұшырады. Жүзжылдықтың алғышқы жартысындағы зиялыларының жеке
басының қасіретімен қатар өрілген қызмет өзінің бірегей құбылыс ретіндегі
тұжырымды деңгейімен ғана емес, азаматтық һәм адамгершілік деңгейімен де
осы заманмен үндес деген сөздер С.Садуақасұлына қаратып айтылғандай
көрінеді.
Тоталитаризмнен кейінгі уақытта тарихтың субъективті факторына ерекше
назар аударып, тарихымыздағы жеке тұлғалардың рөлі туралы ізденістер қайта
жандануда. Сондықтан кешегі дәуірлердегі республика басшыларының
мемлекеттік, қоғамдық саяси қызметін объективті зерттеу – Қазақстандық
тарих ғылымының өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Тарих сахнасына
бүгінгі біз басымыздан кешіп отырған кезеңге ұқсас алмағайып өтпелі уақытта
шыққан С.Садуақасұлының халқына атқарған пайдалы еңбегін, өнегесі мол
мұрасын ұрпақтарының игілігіне жаратудың үлкен тарихи-танымдық мәні бар.
Бұл - өзімізді өзіміз тануымыздың, халқымыздың рухани жаңғыруының маңызды
алғы шарттарының бірі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Бүгінгі күнгі С.Садуақасұлының өмірі мен қызметі жөнінде жазылған,
қолында бар ғылыми еңбектеріне анализ жасасақ, оның есімі ұзақ уақыт бойы
жасырын түрде қалғандығын көреміз, ал егер қандай да бір еңбекте аталып
өтілсе де национал – уклонист ұғымымен бірге жүргендігін көреміз. Бұл
жағдай қозғалған проблеманың толыққанды зерттелмегендігін көрсетеді. 20
жылдардың аяғынан бастап С.Садуақасұлының саяси және мемлекеттік қызметі
национал – уклонизм сипатта жазылып, бұл ұғым тарихнамада ұзақ жылдар
бойы жолбасшылық еткен болатын.
20-30 жылдардағы басылымдар негізінен партияның мерзімді баспасөз
материалдармен, партиялық форумдардағы Голощекин мен оның жақтастарының сөз
сөйлеулерінен ұсынылған. 30 жылдарынан 80 жылдарының соңына дейін
С.Садуақасұлының өміріне жүргізілген идеологизация саясатының нәтижесінде,
оның есімі естен шығарылды. Қандай да бір сұрақтарды талқылаған кезде
Смағұлдың есімін атап өтпеу мүмкін болмады, оның есімі саяси, мәдени,
әлеуметтік салада үнемі ескертілді, бірақ ұлтшыл айыбы өзгермелі қалпында
қала берді.
60-80 жылдары С.Садуақасұлының қызметін және кейбір саяси көзқарастарын
жанама түрде атап, бірқатар еңбектері жарияланған болатын. Бірақ әдеттегі
Садуақасов жоспарына жүргізілген саяси, таптық анализ сақталынды. Оның
кейбір ғылыми еңбектерін жете анықтап қарастырайық...
Бұл жерде Г.Ф.Дахшлейгердің Қазақстандағы (1921-1929жж) ауыл мен
деревнядағы әлеуметтік – экономикалық қайта құрулар еңбегін ерекше атап
көрсету қажет. Бұл ұжымдастыруға дейінгі ауыл тарихына байланысты ең
ауқымды және маңызды еңбектерінің бірі. Бұл монография бүгінгі күнге дейін
өзінің ғылыми маңыздылығын жоғалтқан жоқ. Бірақ бұл еңбекте
С.Садуақасұлының көзқарастары қатты сынға ұшыратылған. Еңбекте жазылғандай:
На поводу у буржуазных националистов шли уклонисты в сторону местного
национализма (в частности Смагул Садвокасов), также отрицающие байскую
эксплуатацию бедноты, отвергающие необходимость революционных мер по
переустройству общественных отношений в ауле.... [18] Садуақасов ешқашан
да ауылдағы жаңартулар жүргізуді жоққа шығармаған, бірақ онымен ұсынылған
әдістер ресми түрде қабылдағандардан алыс болған. Бұл жағдай жөнінде
Г.Ф.Дахшлейгер өз еңбегінің ІІІ бөлімінде жазған болатын. Г.Ф.Дахшлейгерің
келесі қарастырған мәселелер, С.Садуақасов қолдап тұрған Швецов,
Полочанский мен Сириустың экономикалық концепцияларын сынға ұшыратқан.
Ұлттық театрын ұйымдастырғысы келген Садуақасовтың национализмін
Н.Львов айқындауға тырысты, оның есептеуінше, сол кезде Білім беру наркомы
болған С.Садуақасов қазақ театрын басқа халықтарының әдебиет пен
мәдениетінен толық оқшауландыруға ұмтылды деп айтты. Мұндай ойларын,
С.Садуақасов атаған да жоқ. Керісінше, әлемдік мәдениетте, әсіресе орыс
мәдениетінен тек қана ең үлгісін алуға шақырды.
Қазақ мәдениетіне шолу жасаған кезде, Смағұл Садуақасовтың ұлттық театр
ұйымдастыруда, оның әдеби шығармашылығы жөнінде ешқандай ескерту жасалынған
жоқ.
Қазақстандағы комсомол қозғалысын қалыптастырып, ұйымдастыруда
ғылыми әдебиетінің молдылығына қарамастан, өз еңбектерінде С.Садуақасов
есімін атап көрсеткен: И.А. Спиридонова және М.С.Тереник болатын. Бұл
еңбектерден С.Садуақасовтың Қазақстандағы комсомол ұйымдастыруда өз үлесін
қосқандығына болжау жасауға болады. Бірақ И.А.Спиридонова еңбектерінде
көптеген хронологиялық қателіктер жіберілсе, М.С.Тереник С.Садуақасовтың
сол кезде комсомол бюросының саяси хатшысы, түрік халықтарының
Орталық–шығыс бюро комсомолының Президиум мүшесі қызметін атқарғандығын
көрсетпеген.
В.П.Осиповтың ғылыми еңбектерін біржақты бағалау қате болар еді. Алғашқы
жұмыста (Қазақстандағы ЦК РКП(б) толыққанды мүшесі...), автор 1922 жылы
С.Садуақасовтың Қостанай губерниясында КЦИК өкілі болған кезеңді
қарастырды, әдетте бұл кезең ғылыми әдебиеттерде қарастырылмаған.
Смағұлдың Торғай үкімін (Қостанай губерниясында) реорганизациялау
ұмтылыстарын атап көрсетіп, В.П.Осипов Садуақасовты национал – уклонист
ретінде сипаттайды. Бұл монография 20-30 жылдарын қарастырады, бірақ егер
бұл монография сол жылдарда-ақ жазылса, онда бұл бағалануын түсінуге
болатын еді, бірақ жазылу уақытын ескерсек, В.П.Осиповтың екінші еңбегі
1991 жылы жарияланды, сонда да С.Садуақасов қызметінің бағалануы еш
өзгертілмей, национал – уклонист сипатта қалды. В.П.Осиповтың еңбегінде
Смағұлдың өмірбаянында көптеген қателіктер жіберілген.
Қазақстан тарихындағы Смағұл рөлін жаңа кезеңде жаңадан қарастыру
1980 жылдардың аяғынан басталды. Бұл кезде мерзімді баспасөздің
жариялымдарының авторлары, енді Смағұлдың тұлғасына үндеу салды. Ерекше
атап өтетін бір жағдай, С.Садуақасовтың өмірін мен қызметін айқындауда
тарихшыларды филологтар басып озды. 1988 жылы Б.Қойшыбаевтың мақаласы
шықты. Одан кейін тек С.Садуақасовтың тұлғасын оқырмандарға шолып,
таныстырып өтетін көптеген мақалалар жариялана бастады және олар тек
публицистикалық сипатта болды. Көптеген зерттеушілер тарихи фактілерді
айтқанда хронологиялық дәлдігіне мүлдем назар аудармаған болатын.
С.Садуақасовтың қызметінің кейбір аспектілерін қозғап өткен
тарихшылар монографиялары, сол дәуірге толық, нақты, жан жақты сипат бере
алады.
М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков кітабында (Тарих тағылымы не дейді?) толық
бір бөлімі С.Садуақасовқа арналды. Мұнда С.Садуақасовтың өмірі мен
қызметінен басқа 20 жылдардағы ауыл проблемалары, оның даму жолы мен
ауылдардағы азаматтық соғыс пен азамат бейбітшілігі арасындағы таңдауда
мемлекеттік аппаратының коренизация мақсаттары, Еңбекші қазақ газеті және
т.б. сұрақтарға тоқталады.
Садуақасовтың саяси көзқарастарының қалыптасуы мен қызметінің әр
түрлі проблемалары М.С.Бурабаевтың 1917-1940жж Қазақстандағы қоғамдық ой
және Д.Қамзабекұлының Смағұл Садуақасұлы еңбектерінде қарастырылған.
Соңғысы автордың мақалаларын жинақтап көрсетеді.
С.Садуақасұлының көзқарастарына қатаң сыни көзқарас, 20-80 жылдары
ерекше идеологиядан бас тартуынан басталғандығы көрінді. Мысалы,
Ж.Абылхожин өз монографиясында С.Садуақасұлының ойларын сынға тартып, 20
жылдары қазақ ауылында капиталистік кезеңнің ыдырап және нарықтық
қатынастардың дамуын жоққа шығарады.
Жалпы қазақтың VI партиялық конференциясында С.Садуақасов келесі сөз
айтты: Біздің қазақ ауылымыз негізінен тауарлы болып келеді, осы негізге
сүйене отырып, біз жалпы саяси қимылдарға көшуіміз керек.Осыған байланысты
С.Садуақасұлына тағылған әдістемелік дилетантизм айыбы әділ екендігін
растайды. Сонымен қатар Кеңес билігі пайда болған алғашқы жылдарында қазақ
шаруашылығы негізінен натуралды сипатта болып, қазақтар өз қажеттіліктерін
ғана қанағаттандырып отырғандығын дәлелдейді. 1928 жылы кедейлердің тауарлы
өнімі тек 9,1% құраса, орташа шаруаларда 17,2%, ал 1924-1925жж кедей
шаруашылығы барлық мал шаруашылығының ¾ бөлігін ғана құрады.
С.Садуақасовтың әдеби мұрасы Д.Мыңбаевтың кандидаттық диссертациясының
тақырыбы болған еді. Бұл диссертацияда С.Садуақасов ғылыми әдебиеттанушы,
жазушы, театралдық сыншы ретінде сипатталған. Оның публицистикалық және
әдеби мұрасына көп көңіл бөлінген, бірақ оның көптеген еңбектері
қарастырылмаған.
Бар әдебиеттің тізіміне көз жүгіртіп қарасақ, келесі қорытынды жасауға
болады:
1. 80 жылдардың соңына дейін С.Садуақасұлының Қазақстан тарихындағы
орнын, оның еңбектерін тарихи дамудың таптық негізде жасағандықтан
дұрыс, объективті баға беруге ұмтылыстар жасалмаған.
2. 80 жылдардың аяғынан бастап журналистер және әдебиеттанушылар
С.Садуақасұлының тұлғасына көңіл аудара бастаған. С.Садуақасұлының
жазушылық шығармашылығын және қызметін ашуында, оны әдебиет және театр
сыншысы ретінде тануында жазған еңбектері үлкен үлес қосады. Ал
Смағұлдың тарих сахнасындағы саяси және экономикалық қайта
жаңартуларында, Қазақстанның 20 жылдары филологтарда эмоционалдық
бағалаулар нақты деректерден асып, көптеген қателіктер жіберілген,
сондықтан журналистер мен әдебиеттанушылардың мақалаларын ғылыми
еңбектерге жатқызуға болмайды.
3. 80 және 90 жылдары жоғары атап өткен тарихшылардың жұмыстары
(М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков, М.Бурабаев, И.Қозыбаев) С.Садуақасұлының
өмірінің әр түрлі қызмет қырларына тоқталып, бұл жұмыстарының одан әрі
терең зерттеу жұмыстарына негіз болатындығына назар аударуымыз керек.
Тарихшылар С.Садуақасұлының абзал бейнесін ашып көрсететін шындықты
жазу жағынан бүгінгі қауым алдында қарыздар. Оның қиыншылықтар мен
қайшылықтарға толы драмалық сипаттағы өмірінің қыр-сыры, сан-салалы
қызметінің жай-жапсары ғылыми - объективтік тұрғыдан ашылып, жазылды деу
әлі ерте. С.Садуақасұлының ел тарихында алатын орнын арнайы зерттеу,
ізгілікті де игілікті осы тақырыпты жоғары дәрежеде ашып көрсету-
тарихшылар қауымының парызы болып табылады.
С.Садуақасұлының тұлғасын зерттеу қажеттілігі осыдан көп уақыт бұрын
айқын сезілді. Смағұлдың ғұмыры қандай күрделі болса, оның өмірі мен
қызметін тану жолы да сондай қиын болды. 1926 жылдың аяғында БК(б)П
Қазақөлкекомның жауапты хатшысы Голощекиннің ұйымдастыруымен С.Садуақасұлы
саяси айыпкерге айналды. Садуақасшылар дегеннің авторы да Голощекин
болды. С.Садуақасұлының мақалаларының бәріне теріс баға берілді. Голощекин
С.Садуақасұлын нашар коммунист екендігін дәлелдеп қана қойған жоқ, оны
Қазақстандағы большевистік саясатының қас жауы, әсіресе ұлт мәселесінде
түзелмейтін оппортунист бейнесін жасады. С.Садуақасовтың Голощекин
жасаған образы О.Исаев, І. Тоғжанов т.б. коммунистік идеологтардың
жарияланымдарында нақтыланды. Тұтастай алғанда кеңестік тарихнама
С.Садуақасовтың бейнесі мен өзіндік ерекшеліктерін ашып көрсете алмады және
мұны мақсат тұтпады. Ол заманда ақ пен қараны айырып болмайтын кез
болғандығына С.Садуақасұлы туралы дүниелер айқын мысал бола алады.
20 жылдардың екінші жартысында Қазақстанның саяси өміріндегі кейбір
аспектілерді қарастырғанда, авторлар С.Садуақасовтың әдеби мұрасының
шығармашылығына жан жақты анализ жасауды мақсат етіп қоймаған,
С.Садуақасовтың Қазақстандағы бастапқы мемлекеттік қызмет кезеңдері
қарастырылмаған.
Жоғары аталғандарының барлығы С.Садуақасұлының өмірі мен қызметіне
терең зерттеулер жүргізудің қажеттігін көрсетеді.
Тақырыптың мақсаты:
20-шы жылдардағы аса ірі тұлғалардың бірі – Смағұл Садуақасұлы соңғы
он жыл шамасында тарихта өз орнын тауып, бізге белгілі болып отыр. Оның
істеген қызметін, жазған еңбектерін зерттеу біздің міндетіміз. Смағұлдың
өмір жолының, қызметінің кейбір ашылмаған өзекті мәселелеріне тоқталып
кету. Оның көтерген мәселелері бүгінге дейін жоймағанның маңызын ашып
қөрсету. Өміріндегі белгісіз жылдар тізбегін қалыптастыру.
Садуақасаұлының ұстанған саясатын және не себепті Кеңес өкіметіне
жақпағанын кең зерттеуге алу. Оның ұстанған саясатын біз оның еңбектерінен
көре аламыз, сондықтан еңбектеріне жүйелі түрде тоқталып өту жөн.
Отандық тарихнамадағы үздік жазылған қайраткерлер бейнелерінен үлгі
ала отырып, С.Садуақасұлы біртуар тұлғасын жүйелі әрі объективті түрде
зерттеу арқылы оның тұтас ғылыми өмірбаянының жазылуына әсер ету. Ол
мақсатқа сәйкес келесі міндеттерді орындау қажет:
- С.Садуақасұлының өмірі мен қызметіне байланысты айғақтар, тарихи
деректердің барлық түрлерін жинақтап, салыстырып – саралау негізінде
оның Қазақстан тарихында алатын орнын мүмкіндігінше нақты көрсету;
- Садуақасовтың қоғамдық – саяси көзқарастарының қалыптасуын және
олардың негізгі мазмұнын ашып көрсету;
- 20 жылдардағы Қазақстан тарихында С.Садуақасовты қоғамдық – саяси және
мемлекеттік қызметкер ретінде айқындау;
- Қазақстанның болашақ экономикалық, саяси және мәдени дамуына
байланысты С.Садуақасовтың көзқарастарын зерттеу;
- С.Садуақасұлының дүниетанымының қалыптасуын айқындап, оның
Қазақстанның мемлекеттік қайраткері болып өсу жолын жан-жақты анықтау;
- шынайы деректер келтіріп, С.Садуақасұлының халқына атқарған қызметін
талдап көрсету;
- ұзақ жылдар бойы оның есіміне қасақана танылған жаза-жазғырулардан
арылту;
- С.Садуақасұлын оппортунист еткен жәйттерді зерделеу және оның жаңа
орынға бастаған тоталитарлық-күштеу тәртібі мен Голощекинмен күресін,
осы жолдағы жеңістері мен жеңілістерін атап көрсету;
- Садуақасовщинаның мәнін ғылыми тұрғыдан тыңғылықты зерттеу;
- С.Садуақасұлының тарихи мұрасының танымдық, тәрбиелік маңызын ашып
көрсету;
- С.Садуақасұлының аса белгілі мақалаларын кең түрде ашып, зерттеу;
- оның кеңестер билігіне талдау жасау;
- С.Садуақасұлының шығармашылық қызметінің ерекшеліктерін ашып көрсету.
Әдістемелік негізі:
Белгілі тарихи тұлғалардың қызметі мен өмірін, актуальді тарихи
пароблемаларын зерттеуге көмек көрсететін ғылыми тәсілдерінің жиынтығы бұл
жұмыстың әдістемелік негізі болып табылады. Жалпы бұл жұмыс жүргізу
барысында Смағұл Садуақасовтың саяси-экономикалық концепциясын зерттеуге
мүмкіндік берген тарихи жан-жақтылығы, сын көзқарас және жүйелі түрде
зерттеу әдістемесі, анализ және синтез тәсілдері, хронологиялық,
салыстырмалы – тарихи, типологиялық, сонымен қатар герменевтикалық тарихи
танымның жалпы негізгі теорисы негізінде студент Смағұл Садуақасовтың өмір
сүрген, айналысқан қоғамдық жұмыстарды терең түсініп, сол кездегі
С.Садуақасовты қоршаған ортасын сезіп, оған бейімделуге зор көмек көрсетті.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
С.Садуақасовтың сыры мол ерен тұлғасын тану, оның бай мұрасын терең игеру,
объективті бағасын беру бір күннің немесе бір адамның ісі емес. Оның
күрделі тағдырының анық-қанығына жету үшін әлі де болсын уақыт керек.
Сонымен бірге ол жөнінде білетініміз де, жазғанымыз да әлі көңіл
көншітерлік емес. Алдымен С.Садуақасұлы туралы осы күнге дейін не жазылды,
соның ішінен шындықты аршып, ажыратып алу ісі аяқталған жоқ. Қазақ
ұлтшылдығының идеологы әрі көсемі саналған С.Садуақасұлының өмірбаяны
тарихшыларымыз үшін жабық тақырып болатын. Әйткенмен ол жөнінде аз жазылған
жоқ. Бірақ олардың дені әкімшілік - төрешілдік жүйе үстем құрған дәуірде
жазылғандықтан шындық бүркеліп немесе бұрмалаудың үстіне бұрмаланып келді.
Біркелкі даттау, жөн-жосықсыз айыптаулар түрінде жазылған дүниелерден
объективті - ғылыми қорытындылар жасауға жарайтын сенімді деректерді, ой
мен пікірлерді іздеп, табу қиын шаруа болғанымен қолға алынады.
Бұл жұмыста С.Садуақасұлының саяси, экономикалық көзқарастарын тарихи
контекстте зерттеудің алғышарттары берілген. Кейбір жағдайларда
зерттеушілер оның қарсыластар көзқарастарымен салыстырып, С.Садуақасұлының
идеяларының актуальдігін айқындауға көмек көрсетеді. Қазақстан тарихында
оның орнын және рөлін айғақтайды. Бұл жұмыс С.Садуақасовтың республикадағы
жастар қозғалысын ұйымдастыруда С.Садуақасовтың рөлін ашып көрсетеді. Бұл
жерде С.Садуақасов Қазақстан жастарының ресми және бейресми лидері болып
біржақты түсіндіріледі. Сонымен қатар Республикадағы экономикалық, саяси
және мәдени дамуының перспективаларын ашатын С.Садуақасов көзқарастары
жөнінде көптеген деректер келтірілген.
Өз қатарынан озып туып, озық тұрған С.Садуақасұлының өмірі мен қызметі -
тарихшы мамандардың үлкен жауапкершілікпен ғылыми ыждахаттылықпен
жүргізетін зерделі зерттеу тақырыбы болып қалуда.
Деректер негізінде С.Садуақасұлының қоғамдық-саяси, шығармашылық қызметі
қазіргі заман талабына сай және объективті тұрғыда жан-жақты талданып
көрсетілді.
Зерттеу барысында:
- ғылыми айналымға С.Садуақасұлының тұлғасын жан-жақты ашып көрсететін
мол санды деректер енгізілді;
- С.Садуақасұлының бейнесін оған тоталитаризм дәуірінде танылған
әділетсіз айыптаулардан арылту – жұмыстың басты нәтижесі болып
табылады;
- Деректер негізінде бұған дейін беймәлім болып келген С.Садуақасұлының
өмір кезеңдерінің кейбір тұстары біршама жүйеленді;
- Бұрын айтылмаған С.Садуақасұлының мемлекеттік, қоғамдық-саяси
қызметінің жаңа қырлары ашып көрсетілді;
- С.Садуақасұлының ұлт мәселесі бойынша көзқарасы арнайы зерттелініп
анықталды;
- Смағұлдың қазақ халқының ұлттық мүддесіне қызмет еткен қайраткер
болғандығы дәлелденді;
- С.Садуақасұлының дүниетанымы, азаматтық бейнесі, жеке басының қадыр-
қасиеттері ашылды.
- С.Садуақасұлының тарихи мұрасына жалпыадамзаттық құндылықтар
тұрғысынан баға берілді.
Хронологиялық шегі:
Хронологиялық шегі 1900 жылдан 1933 жылға дейінгі кезеңді, яғни Смағұл
Садуақасұлының өмір сүру жылдарын қамтиды. Отан тарихымызда бұл кезеңде
кеңес халқына әсер еткен көптеген оқиғалармен ерекшеленеді және олардың
С.Садуақасұлының тағдырына ықпалын көреміз.
Хронологиялық шегін келесі кезеңдерге бөлуге болады:
1) 1900-1916 ж.ж. – балашағы мен жастық шағы.
2) 1916-1920 ж.ж. – Омск кезеңі, яғни Омбыдағы білім алу жылдары.
3) 1920-1928 ж.ж. - С.Садуақасұлының мемлекеттік және партиялық
қызметтері.
4) 1928-1933 ж.ж. – құдалау жылдарындағы С.Садуақасұлының өмірі.
С.Садуақасұлы ғасырлар тоғысында - 1900 жылы Ақмола губерниясы, Омбы
уезі, Қарой болысының жарқын ауылында молда Садуақас Тұрабайұлының
отбасында дүниеге келген. 1916 жылдан бастап Омбыда оқиды. 1920 жылы аяқтап
шығады. 1920 жылы ел астанасы Орынборға келіп, Қазақ автономиясының
құрылтайында ҚазОАҚ-ң мүшелігіне сайланған С.Садуақасұлы қызметінің жаңа
кезеңі басталды. 1923 жылы Қазақ мемлекеттік жоспарының төрағасы.
1925-1927жж Халық ағарту қызметінде Смағұл өзін оқу – білім, ғылым мен
өнер саласының қөрнекті ұйымдастырушысы ретінде танытты. 1926 жыл өзінің
белсенді қатысуымен орта дәрежелі мұғалімдер даярлайтын Қазақ ағарту
институтының орнына Ташкентте шаңырақ көтерген тұңғыш ұлттық, педагогикалық
институтына директорлыққа жіберіледі. 1928 жылы жұмыстан шығартылып,
Мәскеуге кетуге мәжбүр болады. 1928-1932 жылдары МИИНЖС - жасанды құрылыс
мамандығы институтында білім алады. Бітірген соң Мәскеу - Донбас теміржолы
құрылысында инженер-құрылысшы болып жұмыс атқарады. 1933 жылдың желтоқсан
айында Мәскеуде белгісіз ауруға шалдығып қайтыс болады.
І С.Садуақасұлының саяси көзқарасының дамуы мен оның қызметінің басталуы
Смағұл Садуақасұлы – ХХ-шы ғасырдағы Қазақстан тарихында терең із
қалдырған саяси тұлға. Кеңес дәуірінде ұлтының бостандығы үшін аянбай
алысып өткен қоғам қайраткері. Туған жұртын мәдениет пен өркениет биігіне
жетелеген зиялылардың аса көрнекті өкілі. Тұстастары мен кейінгі буындарға
тигізген, әлі де тигізер шапағаты мол ғұмыр иесі.
Тарихшылар С.Сәдуақасовтың абзал бейнесін ашып көрсететін шындықты жазу
жағынан бүгінгі қауым алдында қарыздар. Оның қиыншылықтар мен қайшылықтарға
толы драмалық сипаттағы өмірінің қыр-сыры, сан-салалы қызметінің жәй-
жапсары ғылыми-объективтік тұрғыдан ашылып, жазылды деу әлі ерте.
С.сәдуақасовтың ел тарихында алатын орнын арнайы зерттеу, ізгілікті де
игілікті осы тақырыпты жоғары дәрежеде ашып көрсету – тарихшылар қауымының
парызы болып табылады.
С.Садуақасовтың бейнесін саралау – оның бойындағы дараланып көрінетін
барлық оң қасиеттерінің төрт жиынтығы арқылы қарастырылуға тиіс. Мұны
қайраткер бітімін мүмкіндігінше кең әрі терең ашу мақсатында, толымды
нәтижелерге жету үшін қолданылатын шартты жіктеу десе де болады.
С.Сәдуақасовтың қысқа да нұсқа, өте мазмұнды ғұмырынан оның туған
халқының алдында перзенттік борышын адал өтеуге деген ұмтылушылық айқын
аңғарылады. Сондықтан ол алдымен нағыз Ер Азамат болды. Ол – ұлты үшін
жаралаған дара тұлға. Халқының жоғын жоқтап өткен, жұртын жанын сала
қорғаған, ел мүддесін бәрінен де жоғары қойып, өз басына қауіп төнгеніне
қарамастан жалғанмен жағаласқан Алаш ұлы. Азамат деген ардақты атты
әрдайым жоғары ұстағанына оның әрбір қадамы айғақ бола алады.
Оның азаматтығы ұлтына пайда келтіретін істердің жаршысы (идеологы) әрі
ұйымдастырушы болғандығымен дәлелденеді. Ал ол өмір сүрген дәуірде азамат
болу қиынның қиыны еді.
Екінші, С.Садуақасов ұлтымыздың тарихында жастар қозғалысының айбынды
жетекшісі ретінде қалды. Оның бейнесі тарихта мәңгі жас күйінде. Ұлт
шежіресінде Смағұл есімі тұңғыш қазақ жастарының ұйымдастырушысы, басшы
қайраткерінің бірегейі болғандығы жазылуға тиіс. Әлихан Бөкейхановтың
ізбасары, жастар арасында белсенді жұмыс атқарған ол Алаш қозғалысының да
көрнекті өкілі болды. Ол жастардың проблемаларымен өмір бойы айналысып
өтті. Жастар күшін бір арнаға тоғыстырып, қуатты әлеуметтік бірлестік етуге
әрекеттенді. Жастарға тән қажымас қайраттың үлгі өнегесін көрсетті.
С.Сәдуақасовтың адал еңбегі, бүкіл қызметті отандық тарихнамада жастар
қозғалысының тарихына жете көңіл бөлінбей келгендігін мойындауға мәжбүр
етеді. Бұл – үлкен әрі берері көп ғылыми тақырып. Сонымен қатар
С.Садуақасовтың ұлттық жастар қозғалысына жолбасшылығы нысаналы зерттеу
объектісі болуы керек.
Үшінші, С.Садуақасов – мемлекеттік қайраткер. Зорлықшыл кеңестік жүйеге
қарсы әрекет жасаған оппозиция жетекшісі. Коммунистер сәдуақасовшылдық
деп атаған, ал шын мәнінде жалған интернационализмнің шабуылынан өз ұлтын
қызғыштай қорғаған ағымның басшысы. Голощекиншілердің айтып-жазғанындай
жікшіл емес, ұлтының тұтастығы, бостандығы, жарқын келешегі үшін алысқан,
таптық емес, бүкілхалықтық мүдделерді көздеген парасат иесі. Мәскеудің
империялық қиянатына, отаршылдық саясатына тегеурінді тойтарыс беруші.
Большевиктер партиясының шексіз үстемдігімен арпалысып өткен қайсар
күрескер.
Төртінші, С.Садуақасов – көрнекті мемлекет қайраткері. Оқу халық
комиссары.Биік рухты зиялы. Ағартушы. Ұлағатты ұстаз. Ұстаздардың ұстазы.
Зерек, сезімтал жазушы. Қарымды журналист. Жаңашыл көсемсөзші. Заман
тынысына үн қосқан әдебиет сыншысы. Экономика, тарих, философия, әдебиет
салаларында өзіндік ізі бар зерттеуші, ойшыл, ғалым. С.Садуақасовтың
республикада ғылымның дамуында атқарған ұйымдастырушылық қызметінің өзі бір
төбе. Қазақ театрының негізін қалаушыларының бірі. Кейінгі ұрпаққа мол
шығармашылық мұра қалдырған адам. [1]
Смағұл Садуақасұлы ұлтының бостандығы үшін аянбай алысып өткен қоғам
қайраткері. Туған жұртын мәдениет пен өркениет биігіне жетелеген
зиялылардың аса көрнекті өкілі. Тұстастары мен кейінгі буындарға тигізген,
әлі де тигізер шапағаты мол ғұмыр иесі.
Өндіріс құралдарын халыққа беру, парламенттік жолмен қанауды тоқтату
деген Роберт Оуэннің сөздеріне иланған. Марксизмнің басты постулаты -
таптық күресті С.Садуақасов қоғам дамуын тежейтін кедейлік деп таныды.
1920ж. Садуақасовтың көзқарасында бірқатар өзгешеліктер болды. Енді ол
керісінше марксистік партияға енеді. Бұның мынадай себебі бар. Азаматтық
соғыстан кейін марксистік идеология билік ете бастады және оның
прогрессивті құқықтары, яғни Кеңес Өкіметінің ұлттық шет аймақтарына:
ұлттық автономия, ұлттық экономиканы сол сияқты тілді, ағартушылықты және
мәдениетті жандандыруға мүмкіндік беру. Бұның бәрі Садуақасовтың алдындағы
айтылған ойларына сәйкес келеді. Ол таптық күрес жағдайымен келісуге мәжбүр
болады. [1]
Смағұл Сәдуақасұлы ғасырлар тоғысында - Смағұл заманындағы әкімшіл
бөлініске сәйкес Ақмола облысы, Шарлақ уезі, Қарой болысындағы Жарқын
ауылында молда Сәдуақас Тұрабайұлының отбасында дүниеге келген (бүгінгі
Солтүстік Қазақстан облысы, Ақжар ауданы).
Ол туып өскен Жарқын ауылында екі Садуақас болды. Бірі – Смағұлдың әкесі
Тұрабайұлы молда Садуақас, екіншісі Тоғжанұлы бай Садуақас – бұл белгілі
сыншы, журналист, қоғам қайраткері Ғаббас Тоғжановтың әкесі. Екі
Садуақастың да өмірі қуғын – сүргін жылдарының зардабына ілікті, қайғы –
қасіретпен өтті.
Әкесі Садуақас қазірет 1872 жылы туған. Жақия қажының айтуына қарағанда
Садуақас Уфадағы Медресе Ғалияны аяқтаған. Елде молдалық құрып, арабша
балаларды оқытқан. Өзі еңселі қарулы кісі болыпты. Әкесі Садуақас
Тұрабайұлы халық жауы жеген жаламен ұсталып, хабар – ошарсыз жоқ болды.
Нақақтан 1937 жылы кеңестік саясаттың құрбаны болып кете барды. Бар жазығы,
Орталық пен Голощекиннің қазақцидіне қарсы тұрған Смағұлдың әкесі
болғандығында еді.
Смағұлдың анасының аты - Мәжікен. Смағұлдың жазған дерегі бойынша, ол
1879 жылы туған. 1933жылы жалғыз ұлы Смағұлдың ауыр қазасынан кейін бейбақ
ана қатты қайғырып, күні – түні жылап қос жанарынан айырылыпты. 1937 жылы
күйеуі Садуақас жазықсыздан – жазықсыз айдалғаннан кейін Мәжікен ана көп
кешікпей құсадан қайтыс болады.
С.Садуақасовтың ата – анасы туралы бар деректер осы. Ал емшектес
бауырларына келсек, Мәжікен ананың көтерген он сегіз құрсағынан аман
қалғаны – Смағұл мен Орынбасар ғана екен.
Садуақастың тірі қалды деген қызы Орынбасардың өзі өмірден өгейлік,
тағдырдан тәлкек көріп, 1990 жылы Омбы облысы, Любин ауданының Капустино
деревнясында тұратын Аронұлы Рақымжанның қолында қайтыс болды. Сексеннің
меңіріне жуықтаған Рақымжан үйіне барып, амандық – саулықтан кейін не үшін
келгенімізді айтқанымызда, ол ... Ағатайымды ақтап, зерттеген күнді де
көрдім-ау - деп кемсеңдеп жылап жіберді. [2]
Смағұл ұшқан ұяның қайғылы халі міне, осындай.
Смағұл 10 жасына дейін әкесі Садуақас қазіреттен тәлім-тәрбие алады. 11
жасында Жарқындағы Әбілмолда Бекімұлының (Қуанышұлы) сол өңірдегі әлді
адамдардың көмегімен ағаштан алты бөлмелі мектеп үйін салғызып, оған театр,
орыс мұғалімдерін алдырған мектебіне барады. Мұнда Смағұл арабша хат танып,
ислам діні негіздерін оқумен қабат дүнияуи білімдерден де нәр алады. Бұл
мектепті 1912 жылы аяқтайды. Мұнан кейін Жарқыннан шамамен 50-60 шақырым
жердегі орыс поселкесі Полтавкадағы 2 класты орыс-қырғыз (қазақ)
училищесіне түседі. Училищеде 3 жыл оқыған соң, одан әрі оқуын созуға
әкесі кедей болғандықтан пұл таба алмай (Еңбекші қазақ газеті, 1925 жыл
5 мамыр) толық курсты меңгергені жөнінен емтихан тапсыруға тура келеді.
1915 жылы Халық мұғалімі дәрежесін алып, қазіргі Солтүстік Қазақстан
облысы, Ақжар ауданы, Қызыл-ту совхозы жерінде орналасқан Сиыршы ауылындағы
орыс-қазақ мектебіне ұстаз болып барады. [11].
Бір жылдық ұстаздық еткен соң, әрі қарай оқуымды жалғастырмақ ниетте
Омбыдағы орта дәрежелі ауыл шаруашылығы училищесіндегі агрономия бөліміне
түстім дейді Смағұл Орта Сібір бірлестігі басқармасына жазған өтінішінде
(ООМА, 151-қор, 1 –тізім, 299 іс, 27 – бума, 289 – бет) Омбыдағы аталған
оқу орнына қатысты архив қорында Смағұлдың қай күні құжат тапсырып, неден
емтихан бергеніне дейін тіркеліпті. (ООМА, 65- қор,57-іс, 7 – бума, 23-24
беттер) [14]
Смағұл өміріндегі ерекше де есте қаларлық жыл – осы 1923 жыл еді. Осы
жылы ол Зейнеп (Елизавета) Әлиханқызына үйленді. Мұсылманша айтқанда,
Бөкейханұлы Әлиханнан сызған, Яковлевна Еленадан туған Зейнеппен Смағұл
Омбыдағы жылдарында танысатын. Үйлену рәсімі Зейнептің нағашылары тұратын
Омбы шаһарында және Смағұлдың кіндік кескен жері Жарқын аулында сәуір
айында болғанға ұқсайды.
С.Садуақасұлы 1918 жылы 14 желтоқсанда Орта Сібір бірлестігі
басқармасының саудадан басқа істермен шұғылданатын бөліміне шет ұлттар
арасында кооперация жұмысын жүргізуші стажер – нұсқаушы есебінде қызметке
алынады. Орта Сібір бірлестігінде 1920 жылдың 6 мамырына дейін қызмет
жасап, қазақ еліндегі кооперация құру мәселесіндегі көзқараста басқарма
әкімшілігімен ымыраға келе алмайтыдығын айтып және бұл істі әрі қарай
жалғастыруды ұлтының келешегі үшін негізсіз деп тауып өз еркімен жұмыстан
босайды (ООМА. 151- қор, 1- тізім, 624-іс,5-6 беттер) [14]
1918 жылы Бірлік ұйымының негізінде жалпы қазақ жастары бірігіп, Жас
азамат деген жаңа ұйым болып, қайта құрылады. Оның басқамасына кіргендер:
төрағасы Мұхтар Мырзаұлы, мүшелері : Смағұл Садуақасұлы, Мұратбек Сейітұлы,
Гүлшаһра Досымбековна, Әбдірахман Байділдәұлы.
Он сегіз жасар Смағұл 1918 жылы 4 қазанда шыққан Өмір үшін күресу
деген мақаласында Германиядағы немістер мен қазақ тұрмысының арасы жер мен
көктей екенін көрсетіп, себептеріне тоқталады. Ол қазақтың оқыған
азаматтары бұрын да саясат жолымен жүруші еді. Қазір де солай. Енді олар
неміс тәжірибесінен үлгі алып, ел шаруасын түзетуге ат салысу керек. Елдің
кірісі азайып, шығысы көбейіп барады.Бұл газетке С.Садуақасов басқа да
мақалалар жазады.
Смағұл қаламының ұшталуына Омбы қазақ жастары құрған Бірлік мәдениет
ағарту ұйымының Мағжан Жұмабаев басқарған Балапан қолжазба журналы әсер
етті. Жас азамат ұйымы Смағұлды жан – жақты есейтті, ал оның газетіндегі
баспасөз мектебі ақыл – ойын өрістетіп, білікті қаламгер, журналист болуына
жол ашты.
Смағұл Садуақасов тұңғыш қазақ экономисі. Ол жасынан кооперация ісіне
араласып жалпы елді кооперацияға тартпақшы болады.
С.Садуақасұлы 1920 жылдың мамырында Ресей коммунистік жастар одағында Сібір
бюросындағы қазақ – татар секциясына қызметке алынады. Омбыда жүріп Кедей
сөзі газетін шығаруға белсене араласып, 1920 жылдың қыркүйегінде Москвада
өткен шығыс ұлттары жастарының Бүкілресейлік бірінші конференциясына
делегат болып қатысады. Онда сөз сөйлеп, қазақ жастарының хал ахуалын,
тұрмыс жағдайы жөнінде баяндайды. Конференция оны Ресей халықтар одағының
Орталық комитеті жанындағы 9 кісіден құралған шығыс бюросының мүшесі етіп
сайланады. Апталық Жизнь национальностей газетінде Смағұл конференцияның
қорытындысы туралы мақала жариялайды.
Сөйтіп көзге түскен Смағұл Орынборға келіп, РКЖО Қазақ облыстық
бюросының хатшысы болып сайланып, Қазақстанда алғашқы комсомол ұйымдарын
құруға белсене ат салысады. Еңбекші жастар атты комсомол газетін ашып,
оның тұңғыш редакторы болады.
Ол 1920 және 1921 жылдары Кеңестердің Бүкілқазақстандық І және ІІ
съезінде Ақмола губерниясынан делегат болып қатысып, екеуінде де Қазақ
Орталық Атқару Комитетінің президиум мүшесі болып сайланған саяси хатшысы,
төрағаның орынбасары қызметін атқарады. Еңбек туы газетінің шығарушысы
болады.
Личное дело Госплана С.Садвокасова атты құжатта Смағұл Садуақасовқа
Москваға экономикалық мәселелермен іссапарға баруға берілген екі мандат
тіркелген. Оның біреуінде 14 мамырда ҚССР Халық комиссарлар Кеңесінің
төрағасы Сейфуллин, екіншісіне 19 қаңтарында ҚССР Халық комиссарлары
Советінің жаңа төрағасы Нұрмақов қол қойған.
Осы съезде С.Садуақасов халық ағарту комиссары болып тағайындалып,
Қазақстан өлкелік партия конференциясында өлкелік партия комитетінің бюро
мүшелігіне сайланды. Сол жылы ол Бүкілодақтық коммунистер партиясының ХІV
съезіне делегат болып қатысты. Сонымен С.Садуақасов енді бүкіл Қазақстан
тағдыры үшін жауап беретін басшылар қатарына көтерілді. Ол, сөйтіп біртұтас
Қазақстан болып біріккен республиканың мәдениетін дамыту, оқу – ағарту
жұмысын жандандыру, жергілікті кадрларды оқыту, тәрбиелеу, мекемелерді
қазақыландыру, тағы басқа толып жатқан мемлекеттік мәселелердің басы –
қасында болып, оларға өзіндік үлес қосты.
Айтыс–тартыс, жік–жікке бөлініп, бірін–бірі қудалау, республикадан қуу,
кейінірек соттатып, айдату, тіпті құртып жіберуге дейін жеткен зорлық –
зомбылық қазақ халқының басына пәле болып жабысты. Халық комиссары
қызметінен босағаннан кейін Смағұл Садуақасов 1926 жылы өзінің белсене
араласуымен орта дәрежелі мұғалімдер даярлайтын Қазақ ағарту институтының
негізінде Ташкентте шаңырақ көтерген тұңғыш ұлттық педагогикалық
институттың директорлығына жіберілді.
1925жылы қаңтардың басында С.Садуақасұлы Еңбекшіл қазақ
газетінің жауапты шығарушысы болып тағайындалды. 1925жылдың 8 қаңтарынан
1926 жылдың ақпан айының 20-ларына дейін редакторлық етті. 1925 жылы 15-19
сәуір арасында болып өткен Қазақ автономиялы республикасы Кеңестерінің V
съезі С.Садуақасұлын Халық ағарту комиссары етіп бекітті. Бұл қызметте
С.Садуақасұлы 1927 жылға дейін жұмыс атқарды.
Әрбір саясаткер сияқты Смағұл Садуақасов та кемшіліктер жіберген:
1) Қазақ ауылында тауарлы өндірісті дамыту капиталистік тапқа әкеледі және
ауылда нарықтық қатынастар дамиды деген ойы қате болған. 20-жылдардың
мәліметтері бойынша ол кезде қазақ ауылдарында натуралды сипаттағы
шаруашылық болғанын дәлелдейді.
2) 1924 жылы қазақ-түркістан каналын салу идеясы қате болды. Өйткені
жоспарды құрған кезде Ертіс өзенінің басқа жаққа бұратынын, соның
нәтижесінде экологиялық апат қауіпі туындайтынын есепке алған жоқ. Бұның
шаттасуы мүмкін сол кездегі бұл каналдың салынуының басты мақсаты
қазақтардан жерді тартып алу еді деген саясатын түсініп, С.Садуақасов
қарсылық білдірді. [2]
С.Садуақасов Қазақстандағы өзінің мемлекеттік партиялық қызметін
Комсомол Бюросының саяси хатшысы ретінде бастады. Комсомолдың саяси хатшысы
бола тұра, С.Садуақасов Қазақстанда Комсомолдың шеткі Бюросы мен
республикадағы жастар қозғалыстарын біріктіруді мақсат еткен. Ол
Қазақстанның шеткі аймақтарына Бюро саясатының жұмысы туралы айтатын
азаматтарын жіберіп отырған.
2. Алаштың ұлы – Смағұл.
Соңғы екі-үш жыл бедерінде С.Садуақасұлының саяси сыпаттама берген
біршама мақалалалар жарық көрді. Бұл жарияланымдар қайраткердің
ғұмырбаянынан әжептәуір айғақ-дерек бергенімен, олардағы ортақ бір
кемшілікті айтпай тұра алмаймыз. Ол – Смағұлдың Алаш Орданың шекпенінен
шыққаны туралы, жаңа заманда Алаштық идеяны дәуір тілегіне сай етіп
жетілдіргені жөнінде ештеңенің сөз болмауы. С.Садуақасұлы 1918 жылы
14 желтоқсанда Центросибирь бірлестігі (Омбы қаласы) басқармасының
саудадан басқа істермен шұғылданатын бөліміне шет ұлттар арасында
кооперация жұмысын жүргізу стажер-нұсқаушы есебінде қызметке алынады. Бұл
қызметте жүріп С.Садуақасұлы қазақ арасындағы ұйым дүкендердің жандануына
себепші болып, мал баққан қандастарына мал өнімін құндтау мен еңбегінің
есеп-қисабын қалай білуді үйреткен. Мұнда ол 1920 жылдың 6 мамырына дейін
қызмет жасайды.
Тарихтан мәшһур, бұл кезде жалпы Ресейдегі, Қазақстандағы саяси
ахуалдың қалпы анықтала түскен. Алаш орданың, оның көсемдерінің тауы
шағылды. Ленинмен жүргізілген келіссөз нәтижесіз күйде қалды. Алаш Орданың
түңдігі жабылды. Алашордашылардың алдында екі-ақ жол тұрды. Біріншісі –
саясаттан мүлдем аулақ болу, екіншісі – үш ұйқтаса түсіне кірмейтін жаңа
дәуірде жаңа саясатпен айналысу. [27]
1920 жылы РКСМ-ң Сібір бюросының қырғыз-қазақ секциясына қабылданған
С.Садуақасұлына қазақ елді-мекендерінде жастар ұяларын құру тапсырылды.
Смағұл коммунистік партияға осы Омбы қаласында өткен болатын. С.Садуақасұлы
Мәскеу қаласында 1920 жылы 12–18 аралығында өткен Күншығыс ұлттары
жастарының Бүкілресейлік бірінші конференциясына өкіл болып барып, қазақ
ұлтының жастары атынан сөз сөйледі. Осы жиылыста Күншығыс жастарының 9
кісіден тұратын кіндік бюросына мүше болып сайланды.
1920 жылы 4 қазанда Орынборда жалпы қазақ кеңестерінің бірінші
сьезіне С.Садуақасұлы делегат болып қатысып, қазақтың жас коммунистері
атынан сөз сөйледі, түрлі сала бойынша жасалған баяндамаларды талқылауға
белсене ат салысады. [22]
Сьезд күндері С.Садуқасұлы арнайы шешіммен Ұшқын газетінің
шығарушылар алқасына кіреді. 1920 жылы қараша айында С.Садуақасов жаңа
құрылған Қазақ Автономиялы республикасының үкімет басшылығына қызметке
қабылданды.
1920 жылы 2 желтоқсандағы Қырғыз Автономиялы республикасы Атқару
комитетінің кезекті мәжілісінде Қазақ мемлекеттік баспасы жанынан қазақ
тілінде оқулықтар даярлайтын, саяси және көркем әдебиеттерді сұрыптайтын 5
кісіден тұратын редакциялық алқа құрылды. Олар: А.Байтұрсынов,
Ә.Бөкейханов, Х.Болғанбайұлы, Ж.Аймауытов және С.Садуақасов. Саясат
аясында бас көтерген жас қайраткер бұл жылдары бойындағы бар күш-жігерін
балаң Қазақ Автономиясының буынын бекітіп, қабырғасын қатайтуға жұмсайды.
Осынау кезеңнің ең үлкен көкейкесті зәрулігі - жер, әкімшілік-
террриториясының айырылым мәселелерін шешуде жас та болса, оқығаны-тоқығаны
көп С.Садуақасов еңбегі зор. Қазақ жері жөнінде істер негізінен 3 бағытта
жүрді: 1. Сібірревкомның құзырындағы Ақмола, Семей губернияларын
Қазақстанға қосу 2. Орал, Астрахань аймағындағы қазақ пен орысқа қарап
кеткен жерлерді қайтару 3. Түркістан Автономиясына кірген Жетісу, Сырдария
губернияларын ондағы қазақ басшыларымен келісе отырып, Қазақстанға қосу.
[29]
С.Садуақасұлы аталған 3 бағытта да жұмыс істеді. Қаламгер ретінде
ұлттық ұйысу зәрулігіне арнап мақалалар жазды. 1921 жылы 2 ақпанда қазақ
кіндік өкіметінің төрағасы С.Мендешұлы мен кіндік өкіметінің хатшысы
С.Садуақасұлының қолы қойылған: Семей, Ақмола, Торғай, Орал губерниясында
келімсектер үшін алынған бос жерді еңбекші қазақ халқына қайтарып беру
тақырыбында Декрет жариялады. 1921 жылы 20 мамырда С.Садуақасұлы Семейге
келеді. 4 маусымда Семей губерниясының жиылысын шақырады. Өз шешімімен
отаршылдық іс - әрекеті үшін губерниясының атқару комитеті түп-тұқиянымен
тарқатылып, оның орнына губернаторлық төңкеріс комитеті құрылады. Өкімет
бұйрығымен өзі сол губревкомның төрағасы болып тағайындалады. Ол
губернияның шаруашылық мәселесі бойынша, ел басқаратын азаматтар жөнінде
бірқатар жұмыс жасайды. [16]
Кез келген саяси қайраткердің жолы даңғыл емес, - соқтықпалы-соқпақты,
тар жол, тайғақ кешу. 21 жасар Смағұл мұны өз өмір тәжірибесінде көреді.
Түркістан республикасы басшысы Т.Рысқұлұлының Германияға шәкірттер жіберіп,
оқытып жатқанынан хабардар Смағұл сол кезде өзімен пікірлес Ә.Байділәұлы
және Е.Алдоңғарұлымен бірігіп, 1922 жылы 19 тамызда Қырғыз (қазақ)
Республикасы Орталық Атқару Комитеті атына Германияға оқуға жіберуін
өтініп, мәлімдеме-хат жазады. Өтінішті Халық ағарту комиссариаты ықыласпен
қараса да, Кировкомның ұйымдастыру-нұсқау бөлімі қанағаттандырмайды.
Құрылып жатқан қоғамның осындай безбүйректігі Смағұлға тағы да сабақ
болады. II съезден III съезге дейін С.Садуақасұлы аймақтық партия
комитетінің өкілі болып Бөкейге барған. 1923 жылы Қазақстан мемлекеттік
жоспарлауының төрағасы қызметін атқарды. Жаңа жоба ұсынған болатын:
Қазақстан үш болысқа бөлінбек: Шығыс Қазақстан, орталығы- Омбы, Батыс
Қазақстан, орталығы-Орынбор, Оңтүстік Қазақстан, орталығы- Ташкент. [20]
1925 жылы қаңтар - 1926 жылы қаңтарына дейін С.Садуақасұлы Еңбекші
қазақ газетінің жауапты шығарушысы болады. Ол газетте Мағжан Жұмабаевтың
ұлтшыл өлеңдерін, Ә.Бөкейханұлының, М.Әуезұлының жаңалықтарын баса
бастайды.
1925 ж. 15-16 сәуір арасында болып өткен Қазақ Автономиялы
Республикасы Кеңестерінің V съезі С.Садуақасұлын Халық ағарту комиссары
етіп бекітеді. Бұл қызметті ол 1927 ж. жазына дейін атқарады.
Қазақстан Кеңестерінің II съезінен кейін көп ұзамай республикадағы
саяси ахуал қатты өзгерді. Орталық бірінші хатшылыққа жіберген Филипп
Голощекин қазақ елінде Кіші Қазан идеологтарын іздеп, өкімет
басындағыларды саралаумен болды. Кешікпей С.Садуақасұлы, Ж.Мыңбайұлы,
С.Қожанұлы оның сын нысанына ілікті. [28]
1923 жылы III конференциясында Мен коммунист, маған қазағы да,
орысы да бәрі бір деушілер табылады. Бірақ бұл секілді сөзді айтушылар
орысқа, қазаққа да пайдасыз адам болып шығады деген табанды пікірі бар
С.Садуақасұлы Ф.Голощекинге ұнамауы заңды еді. Оның үстіне бұл келгенге
дейін Смағұлдың саясатта ұстанған бағыты - ұлттық мемлекет, жеке-дара
автономия үшін күрес болса, бұл келгеннен кейін онысынан таймайды. Қызметі
шаруашылық, экономика саласында болмаса да, мәжіліс-жиылыста бұл
мәселелерді айналып кетпейтін, республика шикізатты өңдеп, бұйым етіп
шығаратын зауыт, фабрика салуды қолға алу керек деп ойын бүкпесіз айтатын
С.Садуақасұлына Ф.Голощекин айнала ор қазып 1927жылы 15-23 қарашада өткен
Өлкелік партия комитетінің VI конференциясынан соң комиссарлық қызметтен
босатуға шешім шығарады. Осы конференцияда С.Садуақасұлының Мен Голощекин
жолдастың сөзіне қосыла алмаймын деуі - қайраткердің қайыспас қарсылығына
дәлел. Ф. Голощекин орыс поселкісіндегі кулак пен қазақ ауылындағы байдың
үлкен айырмашылығы бар деп кулак өз шаруашылығын мәдениетті жүргізеді,
соқа - сайманы бар, ал бай болса біреуді қанайды - деген пікірге келіп
орыс кулактарына тимей-ақ қояйық, ал қазақ байларын тақымдап отыру керек
деген ұсыныс еңгізілді. Оған С.Садуақасұлы қарсы шығады; Ауыл мен
поселкіде жүргізілетін саясатымыз бірдей болу керек деген. [3]
Сонымен, қазақ ішінде алғашқы болып Голощекиннің Кіші қазан саясатына
наразылық білдірген С.Садуақасұлы болды. Жалпы Голощекиннің ойы
С.Садуақасұлын айдай әлемге масқаралап, 1927 жылы Қызылордада 25 ақпан -
3 наурыз аралығында өткен мұғалімдер съезінің бірауыздан деген шешіммен
қызметтен қуу еді. 1926 жылы С.Садуақасұлының қате істері баспасөзде
айтылып жазыла бастады. Бірақ Голощекиннің ойы іске аспайды.
Смағұлдың ендігі қызмет орны Қазақстанда болмай шықты. ВКП (б)- ның
Орта Азия бюросы мен Өзбекстан коммунистік партиясының құзырындағы Ташкент
қаласында әзірше қалып отырған кезінде өзі ашқан Қазақ педагогикалық
институтына ректор болып орналасты. Ректорлық қызметте ұзақ болған жоқ,
1928 жылы Большевик журналының №1 санына шыққан Ұлттар мен ұлт өкілдері
туралы атты Орталықты, Одақты шулатқан мақаласынан кейін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау С.Садуақасұлының саяси көзқрасының қалыптасуы мен оның қызметінің
басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..13
ІІ тарау Алаштың ұлы –
Смағұл ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1 Қазақстандағы білім беру мен мәдениет саласындағы С.Садуақасұлының
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .24
2.2 Қазақстанда әлеуметтік-құрылыстық, теориялық мәселелерді шешуінде
С.Садуақасұлының қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
8
2.3 С.Садуақасұлының көсемсөздік
мұрасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..30
ІІІ тарау С.Садуақасұлы тарих толқынында
3.1 ХХғ.С.Садуақасов қызметіне байланысты сын
көзқарастар ... ... ... ... ..37
3.2 Қызыл идеологияға қарсы тұрған
қазақ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...54
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі:
Зиялылар тарихына – адамзат ойы мен мәдениеті, қоғамның рухани өмірі
тарихына тоқталмай тарихи дамудың санқырлы, күрделі құбылыстарын ашып
көрсету мүмкін емес. Біздің тоталитарлық құрылыс жайлаған елімізде бұл
мәселе жетпіс жылдан аса ең басты және саяси күш коммунистік партияның
тарихымен, біржақты идеологиямен және үстірт концепциясымен тығыз
байланыста болды.
Сондықтан ғасырымыздың 20-30-шы жылдарын зерттегенде партия мен
зиялылар қауымының саяси қарым-қатынасы мәселесін естен шығаруға болмайды.
Сонда ғана ұлт зиялыларының төңкеріс кезіндегі рөлі мен орнын шынайы
анықтауға және қазіргі кезеңдегі оның көптеген күрделі мәселелерінің мәнін
толық түсінуге болады.
Қазақ зиялыларының өмір жолы кеңестік дәуірде аракіндік зерттелді.
Олардың көпшілігі революциялық қозғалыстарға, кеңестік құрылысқа атсалысқан
қайраткерлерге арналды. Алайда мұндай іріктеме зерттеулер марксизм-ленинизм
идеологиясы аясынан аса алмады. Осы дәуірде қазақ зиялыларының өмір жолын,
атқарған қызметін объективті тұрғыда ашып көрсетуге кеңестік тарих
ғылымының ұстанған идеологиясы тосқауыл болды. Тоталитарлық жүйе тұсында –
көзінің тірісінде де, қайтыс болған соң да - әділетсіздік пен қиянатқа
ұшыраған аса ірі мемлекеттік қызметкер – С.Садуақасұлы болды.
С.Садуақасұлы - XX ғасырдағы Қазақстан тарихында терең із қалдырған
саяси тұлға. Кеңес дәуірінде ұлтының бостандығы үшін аянбай алысып өткен
қоғам қайраткері. Туған жұртын мәдениет пен өркениет биігіне жетелеген
зиялылардың аса көрнекті өкілі. Тұстастары мен кейінгі буындыларға
тигізген, әлі де тигізер шапағаты мол ғұмыр иесі. Сондықтан ол ең алдымен
нағыз Ер Азамат болды. Ол ұлты үшін жаралған дара тұлға. Халқының жоғын
жоқтап өткен, жұртын жанын сала қорғаған, ел мүддесін бәрінен де жоғары
қойып, өз басына қауіп төнгеніне қарамастан жалғанмен жағаласқан Алаш
ұлы. Азамат деген ардақты атты әрдайым жоғары ұстанғанына оның әрбір қадамы
айғақ бола алады. Оның азаматтығы ұлтына пайда келтіретін істердің жаршысы
әрі ұйымдастырушы болғанымен дәлелдейді. Ал ол өмір сүрген дәуірде азамат
болу қиынның қиыны еді.
С.Садуақасұлы ұлтымыздың тарихында мәңгі жас күйінде қалды. Ұлт
шежіресінде Смаұғұл есімі тұңғыш қазақ жастарының ұйымдастырушысы, басшы
қайраткерлерінің бірегей болғандығы жазылуға тиіс. Әлихан Бөкейханұлының
ізбасары, жастар арасында белсенді жұмыс атқарған ол Алаш қозғалысының да
көрнекті өкілі болды. Ол жастардың проблемаларымен әрдайым айналысып жүрді.
С.Садуақасұлы – мемлекеттік қайраткер. Зорлықшыл кеңестік жүйеге қарсы
әрекет жасаған оппозиция жетекшісі. Коммунистер садуақасовшылдық деп
атаған, ал шын мәнінде жалған интернационализмнің шабуылынан өз ұлтын
қызғыштай қорғаған ағымның басшысы. Голощекиншілдердің айып - жазғанындай
жікшіл емес, ұлтының тұтастығы, бостандығы, жарқын келешегі үшін алысқан,
таптық емес, бүкілхалықтық мүдделерді көздеген парасат иесі. Мәскеудің
империялық қиянатына, отаршылдық саясатына тегеурінді тойтарыс беруші.
Болшевиктер партиясының шексіз үстемдігімен арпалысып өткен қайсар
күресші. Смағүл - көрнекті мәдениет қайраткері. Оқу халық комиссары. Биік
рухты зиялы. Ағартушы. Ұлағатты ұстаз. Ұстаздардың ұстазы. Зерек, сезімтал
жазушы. Қарымды журналист. Заман тынысына үн қосқан әдебиет сыншысы.
Экономика, тарих, философия, әдебиет саларында өзіндік ізі бар зерттеуші,
ойшыл, ғалым С.Садуақасұлының республикада ғылымның дамуында атқараған
ұйымдастырушылық қызметінің өзі бір төбе. Кейінгі ұрпаққа мол шығармашылық
мұра қалдырған адам.
С.Садуақасұлы Қазақстандағы 20-шы жылдардағы ең бір маңызды
тұлғалардың бірі болды, бірақ ұзақ жылдар бойы зерттеу шеңберіне түспеген
еді. Ол саясатшы, сыншы, зерттеуші, жазушы және қоғам қайраткері. Ол
революцияға дейін орыс тілін, білімін игергендердің біреуі болды. Смағұлдың
жастар аясында өз жұмысын бастауы, оның республикадағы коммунимстік
партияның беделді қызметкер атана әкелді. Ол партиялық, мемлекеттік билік
органдарында көптеген белгілі, беделді орындарда қызмет атқарды. 1920
жылдары С.Садуақасұлы Орынборда комсомолдық, қазақ өлкелік бюросының
хатшысы, Қазақ Орталық атқару комитетінің хатшысы. 1923 жылы республика
жастарының комитетінің мүшесі, ал 1920-1926 жылдары Қазақ АКСР ағарту,
халық комиссары, Қазақ Орталық атқару комитетінің төралқасы болып жұмыс
істеді.
Мемлекеттік қоғамдық қызметпен қоса әдеби-ғылыми шығармашылықпен
айналысып, сол кезде шығып тұрған қазақ, орыс тілдеріндегі барлық дерлік
газет, журналдарда саясат, шаруашылық, ел ісі, мәдениет, әдебиет, тарих,
өнер мәселелерін сөз еткен мақалалары бар.
Аса ірі мемлекет қайраткері болғанмен С.Садуақасұлы аяусыз қуғын-
сүргінге ұшырады. Жүзжылдықтың алғышқы жартысындағы зиялыларының жеке
басының қасіретімен қатар өрілген қызмет өзінің бірегей құбылыс ретіндегі
тұжырымды деңгейімен ғана емес, азаматтық һәм адамгершілік деңгейімен де
осы заманмен үндес деген сөздер С.Садуақасұлына қаратып айтылғандай
көрінеді.
Тоталитаризмнен кейінгі уақытта тарихтың субъективті факторына ерекше
назар аударып, тарихымыздағы жеке тұлғалардың рөлі туралы ізденістер қайта
жандануда. Сондықтан кешегі дәуірлердегі республика басшыларының
мемлекеттік, қоғамдық саяси қызметін объективті зерттеу – Қазақстандық
тарих ғылымының өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Тарих сахнасына
бүгінгі біз басымыздан кешіп отырған кезеңге ұқсас алмағайып өтпелі уақытта
шыққан С.Садуақасұлының халқына атқарған пайдалы еңбегін, өнегесі мол
мұрасын ұрпақтарының игілігіне жаратудың үлкен тарихи-танымдық мәні бар.
Бұл - өзімізді өзіміз тануымыздың, халқымыздың рухани жаңғыруының маңызды
алғы шарттарының бірі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Бүгінгі күнгі С.Садуақасұлының өмірі мен қызметі жөнінде жазылған,
қолында бар ғылыми еңбектеріне анализ жасасақ, оның есімі ұзақ уақыт бойы
жасырын түрде қалғандығын көреміз, ал егер қандай да бір еңбекте аталып
өтілсе де национал – уклонист ұғымымен бірге жүргендігін көреміз. Бұл
жағдай қозғалған проблеманың толыққанды зерттелмегендігін көрсетеді. 20
жылдардың аяғынан бастап С.Садуақасұлының саяси және мемлекеттік қызметі
национал – уклонизм сипатта жазылып, бұл ұғым тарихнамада ұзақ жылдар
бойы жолбасшылық еткен болатын.
20-30 жылдардағы басылымдар негізінен партияның мерзімді баспасөз
материалдармен, партиялық форумдардағы Голощекин мен оның жақтастарының сөз
сөйлеулерінен ұсынылған. 30 жылдарынан 80 жылдарының соңына дейін
С.Садуақасұлының өміріне жүргізілген идеологизация саясатының нәтижесінде,
оның есімі естен шығарылды. Қандай да бір сұрақтарды талқылаған кезде
Смағұлдың есімін атап өтпеу мүмкін болмады, оның есімі саяси, мәдени,
әлеуметтік салада үнемі ескертілді, бірақ ұлтшыл айыбы өзгермелі қалпында
қала берді.
60-80 жылдары С.Садуақасұлының қызметін және кейбір саяси көзқарастарын
жанама түрде атап, бірқатар еңбектері жарияланған болатын. Бірақ әдеттегі
Садуақасов жоспарына жүргізілген саяси, таптық анализ сақталынды. Оның
кейбір ғылыми еңбектерін жете анықтап қарастырайық...
Бұл жерде Г.Ф.Дахшлейгердің Қазақстандағы (1921-1929жж) ауыл мен
деревнядағы әлеуметтік – экономикалық қайта құрулар еңбегін ерекше атап
көрсету қажет. Бұл ұжымдастыруға дейінгі ауыл тарихына байланысты ең
ауқымды және маңызды еңбектерінің бірі. Бұл монография бүгінгі күнге дейін
өзінің ғылыми маңыздылығын жоғалтқан жоқ. Бірақ бұл еңбекте
С.Садуақасұлының көзқарастары қатты сынға ұшыратылған. Еңбекте жазылғандай:
На поводу у буржуазных националистов шли уклонисты в сторону местного
национализма (в частности Смагул Садвокасов), также отрицающие байскую
эксплуатацию бедноты, отвергающие необходимость революционных мер по
переустройству общественных отношений в ауле.... [18] Садуақасов ешқашан
да ауылдағы жаңартулар жүргізуді жоққа шығармаған, бірақ онымен ұсынылған
әдістер ресми түрде қабылдағандардан алыс болған. Бұл жағдай жөнінде
Г.Ф.Дахшлейгер өз еңбегінің ІІІ бөлімінде жазған болатын. Г.Ф.Дахшлейгерің
келесі қарастырған мәселелер, С.Садуақасов қолдап тұрған Швецов,
Полочанский мен Сириустың экономикалық концепцияларын сынға ұшыратқан.
Ұлттық театрын ұйымдастырғысы келген Садуақасовтың национализмін
Н.Львов айқындауға тырысты, оның есептеуінше, сол кезде Білім беру наркомы
болған С.Садуақасов қазақ театрын басқа халықтарының әдебиет пен
мәдениетінен толық оқшауландыруға ұмтылды деп айтты. Мұндай ойларын,
С.Садуақасов атаған да жоқ. Керісінше, әлемдік мәдениетте, әсіресе орыс
мәдениетінен тек қана ең үлгісін алуға шақырды.
Қазақ мәдениетіне шолу жасаған кезде, Смағұл Садуақасовтың ұлттық театр
ұйымдастыруда, оның әдеби шығармашылығы жөнінде ешқандай ескерту жасалынған
жоқ.
Қазақстандағы комсомол қозғалысын қалыптастырып, ұйымдастыруда
ғылыми әдебиетінің молдылығына қарамастан, өз еңбектерінде С.Садуақасов
есімін атап көрсеткен: И.А. Спиридонова және М.С.Тереник болатын. Бұл
еңбектерден С.Садуақасовтың Қазақстандағы комсомол ұйымдастыруда өз үлесін
қосқандығына болжау жасауға болады. Бірақ И.А.Спиридонова еңбектерінде
көптеген хронологиялық қателіктер жіберілсе, М.С.Тереник С.Садуақасовтың
сол кезде комсомол бюросының саяси хатшысы, түрік халықтарының
Орталық–шығыс бюро комсомолының Президиум мүшесі қызметін атқарғандығын
көрсетпеген.
В.П.Осиповтың ғылыми еңбектерін біржақты бағалау қате болар еді. Алғашқы
жұмыста (Қазақстандағы ЦК РКП(б) толыққанды мүшесі...), автор 1922 жылы
С.Садуақасовтың Қостанай губерниясында КЦИК өкілі болған кезеңді
қарастырды, әдетте бұл кезең ғылыми әдебиеттерде қарастырылмаған.
Смағұлдың Торғай үкімін (Қостанай губерниясында) реорганизациялау
ұмтылыстарын атап көрсетіп, В.П.Осипов Садуақасовты национал – уклонист
ретінде сипаттайды. Бұл монография 20-30 жылдарын қарастырады, бірақ егер
бұл монография сол жылдарда-ақ жазылса, онда бұл бағалануын түсінуге
болатын еді, бірақ жазылу уақытын ескерсек, В.П.Осиповтың екінші еңбегі
1991 жылы жарияланды, сонда да С.Садуақасов қызметінің бағалануы еш
өзгертілмей, национал – уклонист сипатта қалды. В.П.Осиповтың еңбегінде
Смағұлдың өмірбаянында көптеген қателіктер жіберілген.
Қазақстан тарихындағы Смағұл рөлін жаңа кезеңде жаңадан қарастыру
1980 жылдардың аяғынан басталды. Бұл кезде мерзімді баспасөздің
жариялымдарының авторлары, енді Смағұлдың тұлғасына үндеу салды. Ерекше
атап өтетін бір жағдай, С.Садуақасовтың өмірін мен қызметін айқындауда
тарихшыларды филологтар басып озды. 1988 жылы Б.Қойшыбаевтың мақаласы
шықты. Одан кейін тек С.Садуақасовтың тұлғасын оқырмандарға шолып,
таныстырып өтетін көптеген мақалалар жариялана бастады және олар тек
публицистикалық сипатта болды. Көптеген зерттеушілер тарихи фактілерді
айтқанда хронологиялық дәлдігіне мүлдем назар аудармаған болатын.
С.Садуақасовтың қызметінің кейбір аспектілерін қозғап өткен
тарихшылар монографиялары, сол дәуірге толық, нақты, жан жақты сипат бере
алады.
М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков кітабында (Тарих тағылымы не дейді?) толық
бір бөлімі С.Садуақасовқа арналды. Мұнда С.Садуақасовтың өмірі мен
қызметінен басқа 20 жылдардағы ауыл проблемалары, оның даму жолы мен
ауылдардағы азаматтық соғыс пен азамат бейбітшілігі арасындағы таңдауда
мемлекеттік аппаратының коренизация мақсаттары, Еңбекші қазақ газеті және
т.б. сұрақтарға тоқталады.
Садуақасовтың саяси көзқарастарының қалыптасуы мен қызметінің әр
түрлі проблемалары М.С.Бурабаевтың 1917-1940жж Қазақстандағы қоғамдық ой
және Д.Қамзабекұлының Смағұл Садуақасұлы еңбектерінде қарастырылған.
Соңғысы автордың мақалаларын жинақтап көрсетеді.
С.Садуақасұлының көзқарастарына қатаң сыни көзқарас, 20-80 жылдары
ерекше идеологиядан бас тартуынан басталғандығы көрінді. Мысалы,
Ж.Абылхожин өз монографиясында С.Садуақасұлының ойларын сынға тартып, 20
жылдары қазақ ауылында капиталистік кезеңнің ыдырап және нарықтық
қатынастардың дамуын жоққа шығарады.
Жалпы қазақтың VI партиялық конференциясында С.Садуақасов келесі сөз
айтты: Біздің қазақ ауылымыз негізінен тауарлы болып келеді, осы негізге
сүйене отырып, біз жалпы саяси қимылдарға көшуіміз керек.Осыған байланысты
С.Садуақасұлына тағылған әдістемелік дилетантизм айыбы әділ екендігін
растайды. Сонымен қатар Кеңес билігі пайда болған алғашқы жылдарында қазақ
шаруашылығы негізінен натуралды сипатта болып, қазақтар өз қажеттіліктерін
ғана қанағаттандырып отырғандығын дәлелдейді. 1928 жылы кедейлердің тауарлы
өнімі тек 9,1% құраса, орташа шаруаларда 17,2%, ал 1924-1925жж кедей
шаруашылығы барлық мал шаруашылығының ¾ бөлігін ғана құрады.
С.Садуақасовтың әдеби мұрасы Д.Мыңбаевтың кандидаттық диссертациясының
тақырыбы болған еді. Бұл диссертацияда С.Садуақасов ғылыми әдебиеттанушы,
жазушы, театралдық сыншы ретінде сипатталған. Оның публицистикалық және
әдеби мұрасына көп көңіл бөлінген, бірақ оның көптеген еңбектері
қарастырылмаған.
Бар әдебиеттің тізіміне көз жүгіртіп қарасақ, келесі қорытынды жасауға
болады:
1. 80 жылдардың соңына дейін С.Садуақасұлының Қазақстан тарихындағы
орнын, оның еңбектерін тарихи дамудың таптық негізде жасағандықтан
дұрыс, объективті баға беруге ұмтылыстар жасалмаған.
2. 80 жылдардың аяғынан бастап журналистер және әдебиеттанушылар
С.Садуақасұлының тұлғасына көңіл аудара бастаған. С.Садуақасұлының
жазушылық шығармашылығын және қызметін ашуында, оны әдебиет және театр
сыншысы ретінде тануында жазған еңбектері үлкен үлес қосады. Ал
Смағұлдың тарих сахнасындағы саяси және экономикалық қайта
жаңартуларында, Қазақстанның 20 жылдары филологтарда эмоционалдық
бағалаулар нақты деректерден асып, көптеген қателіктер жіберілген,
сондықтан журналистер мен әдебиеттанушылардың мақалаларын ғылыми
еңбектерге жатқызуға болмайды.
3. 80 және 90 жылдары жоғары атап өткен тарихшылардың жұмыстары
(М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков, М.Бурабаев, И.Қозыбаев) С.Садуақасұлының
өмірінің әр түрлі қызмет қырларына тоқталып, бұл жұмыстарының одан әрі
терең зерттеу жұмыстарына негіз болатындығына назар аударуымыз керек.
Тарихшылар С.Садуақасұлының абзал бейнесін ашып көрсететін шындықты
жазу жағынан бүгінгі қауым алдында қарыздар. Оның қиыншылықтар мен
қайшылықтарға толы драмалық сипаттағы өмірінің қыр-сыры, сан-салалы
қызметінің жай-жапсары ғылыми - объективтік тұрғыдан ашылып, жазылды деу
әлі ерте. С.Садуақасұлының ел тарихында алатын орнын арнайы зерттеу,
ізгілікті де игілікті осы тақырыпты жоғары дәрежеде ашып көрсету-
тарихшылар қауымының парызы болып табылады.
С.Садуақасұлының тұлғасын зерттеу қажеттілігі осыдан көп уақыт бұрын
айқын сезілді. Смағұлдың ғұмыры қандай күрделі болса, оның өмірі мен
қызметін тану жолы да сондай қиын болды. 1926 жылдың аяғында БК(б)П
Қазақөлкекомның жауапты хатшысы Голощекиннің ұйымдастыруымен С.Садуақасұлы
саяси айыпкерге айналды. Садуақасшылар дегеннің авторы да Голощекин
болды. С.Садуақасұлының мақалаларының бәріне теріс баға берілді. Голощекин
С.Садуақасұлын нашар коммунист екендігін дәлелдеп қана қойған жоқ, оны
Қазақстандағы большевистік саясатының қас жауы, әсіресе ұлт мәселесінде
түзелмейтін оппортунист бейнесін жасады. С.Садуақасовтың Голощекин
жасаған образы О.Исаев, І. Тоғжанов т.б. коммунистік идеологтардың
жарияланымдарында нақтыланды. Тұтастай алғанда кеңестік тарихнама
С.Садуақасовтың бейнесі мен өзіндік ерекшеліктерін ашып көрсете алмады және
мұны мақсат тұтпады. Ол заманда ақ пен қараны айырып болмайтын кез
болғандығына С.Садуақасұлы туралы дүниелер айқын мысал бола алады.
20 жылдардың екінші жартысында Қазақстанның саяси өміріндегі кейбір
аспектілерді қарастырғанда, авторлар С.Садуақасовтың әдеби мұрасының
шығармашылығына жан жақты анализ жасауды мақсат етіп қоймаған,
С.Садуақасовтың Қазақстандағы бастапқы мемлекеттік қызмет кезеңдері
қарастырылмаған.
Жоғары аталғандарының барлығы С.Садуақасұлының өмірі мен қызметіне
терең зерттеулер жүргізудің қажеттігін көрсетеді.
Тақырыптың мақсаты:
20-шы жылдардағы аса ірі тұлғалардың бірі – Смағұл Садуақасұлы соңғы
он жыл шамасында тарихта өз орнын тауып, бізге белгілі болып отыр. Оның
істеген қызметін, жазған еңбектерін зерттеу біздің міндетіміз. Смағұлдың
өмір жолының, қызметінің кейбір ашылмаған өзекті мәселелеріне тоқталып
кету. Оның көтерген мәселелері бүгінге дейін жоймағанның маңызын ашып
қөрсету. Өміріндегі белгісіз жылдар тізбегін қалыптастыру.
Садуақасаұлының ұстанған саясатын және не себепті Кеңес өкіметіне
жақпағанын кең зерттеуге алу. Оның ұстанған саясатын біз оның еңбектерінен
көре аламыз, сондықтан еңбектеріне жүйелі түрде тоқталып өту жөн.
Отандық тарихнамадағы үздік жазылған қайраткерлер бейнелерінен үлгі
ала отырып, С.Садуақасұлы біртуар тұлғасын жүйелі әрі объективті түрде
зерттеу арқылы оның тұтас ғылыми өмірбаянының жазылуына әсер ету. Ол
мақсатқа сәйкес келесі міндеттерді орындау қажет:
- С.Садуақасұлының өмірі мен қызметіне байланысты айғақтар, тарихи
деректердің барлық түрлерін жинақтап, салыстырып – саралау негізінде
оның Қазақстан тарихында алатын орнын мүмкіндігінше нақты көрсету;
- Садуақасовтың қоғамдық – саяси көзқарастарының қалыптасуын және
олардың негізгі мазмұнын ашып көрсету;
- 20 жылдардағы Қазақстан тарихында С.Садуақасовты қоғамдық – саяси және
мемлекеттік қызметкер ретінде айқындау;
- Қазақстанның болашақ экономикалық, саяси және мәдени дамуына
байланысты С.Садуақасовтың көзқарастарын зерттеу;
- С.Садуақасұлының дүниетанымының қалыптасуын айқындап, оның
Қазақстанның мемлекеттік қайраткері болып өсу жолын жан-жақты анықтау;
- шынайы деректер келтіріп, С.Садуақасұлының халқына атқарған қызметін
талдап көрсету;
- ұзақ жылдар бойы оның есіміне қасақана танылған жаза-жазғырулардан
арылту;
- С.Садуақасұлын оппортунист еткен жәйттерді зерделеу және оның жаңа
орынға бастаған тоталитарлық-күштеу тәртібі мен Голощекинмен күресін,
осы жолдағы жеңістері мен жеңілістерін атап көрсету;
- Садуақасовщинаның мәнін ғылыми тұрғыдан тыңғылықты зерттеу;
- С.Садуақасұлының тарихи мұрасының танымдық, тәрбиелік маңызын ашып
көрсету;
- С.Садуақасұлының аса белгілі мақалаларын кең түрде ашып, зерттеу;
- оның кеңестер билігіне талдау жасау;
- С.Садуақасұлының шығармашылық қызметінің ерекшеліктерін ашып көрсету.
Әдістемелік негізі:
Белгілі тарихи тұлғалардың қызметі мен өмірін, актуальді тарихи
пароблемаларын зерттеуге көмек көрсететін ғылыми тәсілдерінің жиынтығы бұл
жұмыстың әдістемелік негізі болып табылады. Жалпы бұл жұмыс жүргізу
барысында Смағұл Садуақасовтың саяси-экономикалық концепциясын зерттеуге
мүмкіндік берген тарихи жан-жақтылығы, сын көзқарас және жүйелі түрде
зерттеу әдістемесі, анализ және синтез тәсілдері, хронологиялық,
салыстырмалы – тарихи, типологиялық, сонымен қатар герменевтикалық тарихи
танымның жалпы негізгі теорисы негізінде студент Смағұл Садуақасовтың өмір
сүрген, айналысқан қоғамдық жұмыстарды терең түсініп, сол кездегі
С.Садуақасовты қоршаған ортасын сезіп, оған бейімделуге зор көмек көрсетті.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
С.Садуақасовтың сыры мол ерен тұлғасын тану, оның бай мұрасын терең игеру,
объективті бағасын беру бір күннің немесе бір адамның ісі емес. Оның
күрделі тағдырының анық-қанығына жету үшін әлі де болсын уақыт керек.
Сонымен бірге ол жөнінде білетініміз де, жазғанымыз да әлі көңіл
көншітерлік емес. Алдымен С.Садуақасұлы туралы осы күнге дейін не жазылды,
соның ішінен шындықты аршып, ажыратып алу ісі аяқталған жоқ. Қазақ
ұлтшылдығының идеологы әрі көсемі саналған С.Садуақасұлының өмірбаяны
тарихшыларымыз үшін жабық тақырып болатын. Әйткенмен ол жөнінде аз жазылған
жоқ. Бірақ олардың дені әкімшілік - төрешілдік жүйе үстем құрған дәуірде
жазылғандықтан шындық бүркеліп немесе бұрмалаудың үстіне бұрмаланып келді.
Біркелкі даттау, жөн-жосықсыз айыптаулар түрінде жазылған дүниелерден
объективті - ғылыми қорытындылар жасауға жарайтын сенімді деректерді, ой
мен пікірлерді іздеп, табу қиын шаруа болғанымен қолға алынады.
Бұл жұмыста С.Садуақасұлының саяси, экономикалық көзқарастарын тарихи
контекстте зерттеудің алғышарттары берілген. Кейбір жағдайларда
зерттеушілер оның қарсыластар көзқарастарымен салыстырып, С.Садуақасұлының
идеяларының актуальдігін айқындауға көмек көрсетеді. Қазақстан тарихында
оның орнын және рөлін айғақтайды. Бұл жұмыс С.Садуақасовтың республикадағы
жастар қозғалысын ұйымдастыруда С.Садуақасовтың рөлін ашып көрсетеді. Бұл
жерде С.Садуақасов Қазақстан жастарының ресми және бейресми лидері болып
біржақты түсіндіріледі. Сонымен қатар Республикадағы экономикалық, саяси
және мәдени дамуының перспективаларын ашатын С.Садуақасов көзқарастары
жөнінде көптеген деректер келтірілген.
Өз қатарынан озып туып, озық тұрған С.Садуақасұлының өмірі мен қызметі -
тарихшы мамандардың үлкен жауапкершілікпен ғылыми ыждахаттылықпен
жүргізетін зерделі зерттеу тақырыбы болып қалуда.
Деректер негізінде С.Садуақасұлының қоғамдық-саяси, шығармашылық қызметі
қазіргі заман талабына сай және объективті тұрғыда жан-жақты талданып
көрсетілді.
Зерттеу барысында:
- ғылыми айналымға С.Садуақасұлының тұлғасын жан-жақты ашып көрсететін
мол санды деректер енгізілді;
- С.Садуақасұлының бейнесін оған тоталитаризм дәуірінде танылған
әділетсіз айыптаулардан арылту – жұмыстың басты нәтижесі болып
табылады;
- Деректер негізінде бұған дейін беймәлім болып келген С.Садуақасұлының
өмір кезеңдерінің кейбір тұстары біршама жүйеленді;
- Бұрын айтылмаған С.Садуақасұлының мемлекеттік, қоғамдық-саяси
қызметінің жаңа қырлары ашып көрсетілді;
- С.Садуақасұлының ұлт мәселесі бойынша көзқарасы арнайы зерттелініп
анықталды;
- Смағұлдың қазақ халқының ұлттық мүддесіне қызмет еткен қайраткер
болғандығы дәлелденді;
- С.Садуақасұлының дүниетанымы, азаматтық бейнесі, жеке басының қадыр-
қасиеттері ашылды.
- С.Садуақасұлының тарихи мұрасына жалпыадамзаттық құндылықтар
тұрғысынан баға берілді.
Хронологиялық шегі:
Хронологиялық шегі 1900 жылдан 1933 жылға дейінгі кезеңді, яғни Смағұл
Садуақасұлының өмір сүру жылдарын қамтиды. Отан тарихымызда бұл кезеңде
кеңес халқына әсер еткен көптеген оқиғалармен ерекшеленеді және олардың
С.Садуақасұлының тағдырына ықпалын көреміз.
Хронологиялық шегін келесі кезеңдерге бөлуге болады:
1) 1900-1916 ж.ж. – балашағы мен жастық шағы.
2) 1916-1920 ж.ж. – Омск кезеңі, яғни Омбыдағы білім алу жылдары.
3) 1920-1928 ж.ж. - С.Садуақасұлының мемлекеттік және партиялық
қызметтері.
4) 1928-1933 ж.ж. – құдалау жылдарындағы С.Садуақасұлының өмірі.
С.Садуақасұлы ғасырлар тоғысында - 1900 жылы Ақмола губерниясы, Омбы
уезі, Қарой болысының жарқын ауылында молда Садуақас Тұрабайұлының
отбасында дүниеге келген. 1916 жылдан бастап Омбыда оқиды. 1920 жылы аяқтап
шығады. 1920 жылы ел астанасы Орынборға келіп, Қазақ автономиясының
құрылтайында ҚазОАҚ-ң мүшелігіне сайланған С.Садуақасұлы қызметінің жаңа
кезеңі басталды. 1923 жылы Қазақ мемлекеттік жоспарының төрағасы.
1925-1927жж Халық ағарту қызметінде Смағұл өзін оқу – білім, ғылым мен
өнер саласының қөрнекті ұйымдастырушысы ретінде танытты. 1926 жыл өзінің
белсенді қатысуымен орта дәрежелі мұғалімдер даярлайтын Қазақ ағарту
институтының орнына Ташкентте шаңырақ көтерген тұңғыш ұлттық, педагогикалық
институтына директорлыққа жіберіледі. 1928 жылы жұмыстан шығартылып,
Мәскеуге кетуге мәжбүр болады. 1928-1932 жылдары МИИНЖС - жасанды құрылыс
мамандығы институтында білім алады. Бітірген соң Мәскеу - Донбас теміржолы
құрылысында инженер-құрылысшы болып жұмыс атқарады. 1933 жылдың желтоқсан
айында Мәскеуде белгісіз ауруға шалдығып қайтыс болады.
І С.Садуақасұлының саяси көзқарасының дамуы мен оның қызметінің басталуы
Смағұл Садуақасұлы – ХХ-шы ғасырдағы Қазақстан тарихында терең із
қалдырған саяси тұлға. Кеңес дәуірінде ұлтының бостандығы үшін аянбай
алысып өткен қоғам қайраткері. Туған жұртын мәдениет пен өркениет биігіне
жетелеген зиялылардың аса көрнекті өкілі. Тұстастары мен кейінгі буындарға
тигізген, әлі де тигізер шапағаты мол ғұмыр иесі.
Тарихшылар С.Сәдуақасовтың абзал бейнесін ашып көрсететін шындықты жазу
жағынан бүгінгі қауым алдында қарыздар. Оның қиыншылықтар мен қайшылықтарға
толы драмалық сипаттағы өмірінің қыр-сыры, сан-салалы қызметінің жәй-
жапсары ғылыми-объективтік тұрғыдан ашылып, жазылды деу әлі ерте.
С.сәдуақасовтың ел тарихында алатын орнын арнайы зерттеу, ізгілікті де
игілікті осы тақырыпты жоғары дәрежеде ашып көрсету – тарихшылар қауымының
парызы болып табылады.
С.Садуақасовтың бейнесін саралау – оның бойындағы дараланып көрінетін
барлық оң қасиеттерінің төрт жиынтығы арқылы қарастырылуға тиіс. Мұны
қайраткер бітімін мүмкіндігінше кең әрі терең ашу мақсатында, толымды
нәтижелерге жету үшін қолданылатын шартты жіктеу десе де болады.
С.Сәдуақасовтың қысқа да нұсқа, өте мазмұнды ғұмырынан оның туған
халқының алдында перзенттік борышын адал өтеуге деген ұмтылушылық айқын
аңғарылады. Сондықтан ол алдымен нағыз Ер Азамат болды. Ол – ұлты үшін
жаралаған дара тұлға. Халқының жоғын жоқтап өткен, жұртын жанын сала
қорғаған, ел мүддесін бәрінен де жоғары қойып, өз басына қауіп төнгеніне
қарамастан жалғанмен жағаласқан Алаш ұлы. Азамат деген ардақты атты
әрдайым жоғары ұстағанына оның әрбір қадамы айғақ бола алады.
Оның азаматтығы ұлтына пайда келтіретін істердің жаршысы (идеологы) әрі
ұйымдастырушы болғандығымен дәлелденеді. Ал ол өмір сүрген дәуірде азамат
болу қиынның қиыны еді.
Екінші, С.Садуақасов ұлтымыздың тарихында жастар қозғалысының айбынды
жетекшісі ретінде қалды. Оның бейнесі тарихта мәңгі жас күйінде. Ұлт
шежіресінде Смағұл есімі тұңғыш қазақ жастарының ұйымдастырушысы, басшы
қайраткерінің бірегейі болғандығы жазылуға тиіс. Әлихан Бөкейхановтың
ізбасары, жастар арасында белсенді жұмыс атқарған ол Алаш қозғалысының да
көрнекті өкілі болды. Ол жастардың проблемаларымен өмір бойы айналысып
өтті. Жастар күшін бір арнаға тоғыстырып, қуатты әлеуметтік бірлестік етуге
әрекеттенді. Жастарға тән қажымас қайраттың үлгі өнегесін көрсетті.
С.Сәдуақасовтың адал еңбегі, бүкіл қызметті отандық тарихнамада жастар
қозғалысының тарихына жете көңіл бөлінбей келгендігін мойындауға мәжбүр
етеді. Бұл – үлкен әрі берері көп ғылыми тақырып. Сонымен қатар
С.Садуақасовтың ұлттық жастар қозғалысына жолбасшылығы нысаналы зерттеу
объектісі болуы керек.
Үшінші, С.Садуақасов – мемлекеттік қайраткер. Зорлықшыл кеңестік жүйеге
қарсы әрекет жасаған оппозиция жетекшісі. Коммунистер сәдуақасовшылдық
деп атаған, ал шын мәнінде жалған интернационализмнің шабуылынан өз ұлтын
қызғыштай қорғаған ағымның басшысы. Голощекиншілердің айтып-жазғанындай
жікшіл емес, ұлтының тұтастығы, бостандығы, жарқын келешегі үшін алысқан,
таптық емес, бүкілхалықтық мүдделерді көздеген парасат иесі. Мәскеудің
империялық қиянатына, отаршылдық саясатына тегеурінді тойтарыс беруші.
Большевиктер партиясының шексіз үстемдігімен арпалысып өткен қайсар
күрескер.
Төртінші, С.Садуақасов – көрнекті мемлекет қайраткері. Оқу халық
комиссары.Биік рухты зиялы. Ағартушы. Ұлағатты ұстаз. Ұстаздардың ұстазы.
Зерек, сезімтал жазушы. Қарымды журналист. Жаңашыл көсемсөзші. Заман
тынысына үн қосқан әдебиет сыншысы. Экономика, тарих, философия, әдебиет
салаларында өзіндік ізі бар зерттеуші, ойшыл, ғалым. С.Садуақасовтың
республикада ғылымның дамуында атқарған ұйымдастырушылық қызметінің өзі бір
төбе. Қазақ театрының негізін қалаушыларының бірі. Кейінгі ұрпаққа мол
шығармашылық мұра қалдырған адам. [1]
Смағұл Садуақасұлы ұлтының бостандығы үшін аянбай алысып өткен қоғам
қайраткері. Туған жұртын мәдениет пен өркениет биігіне жетелеген
зиялылардың аса көрнекті өкілі. Тұстастары мен кейінгі буындарға тигізген,
әлі де тигізер шапағаты мол ғұмыр иесі.
Өндіріс құралдарын халыққа беру, парламенттік жолмен қанауды тоқтату
деген Роберт Оуэннің сөздеріне иланған. Марксизмнің басты постулаты -
таптық күресті С.Садуақасов қоғам дамуын тежейтін кедейлік деп таныды.
1920ж. Садуақасовтың көзқарасында бірқатар өзгешеліктер болды. Енді ол
керісінше марксистік партияға енеді. Бұның мынадай себебі бар. Азаматтық
соғыстан кейін марксистік идеология билік ете бастады және оның
прогрессивті құқықтары, яғни Кеңес Өкіметінің ұлттық шет аймақтарына:
ұлттық автономия, ұлттық экономиканы сол сияқты тілді, ағартушылықты және
мәдениетті жандандыруға мүмкіндік беру. Бұның бәрі Садуақасовтың алдындағы
айтылған ойларына сәйкес келеді. Ол таптық күрес жағдайымен келісуге мәжбүр
болады. [1]
Смағұл Сәдуақасұлы ғасырлар тоғысында - Смағұл заманындағы әкімшіл
бөлініске сәйкес Ақмола облысы, Шарлақ уезі, Қарой болысындағы Жарқын
ауылында молда Сәдуақас Тұрабайұлының отбасында дүниеге келген (бүгінгі
Солтүстік Қазақстан облысы, Ақжар ауданы).
Ол туып өскен Жарқын ауылында екі Садуақас болды. Бірі – Смағұлдың әкесі
Тұрабайұлы молда Садуақас, екіншісі Тоғжанұлы бай Садуақас – бұл белгілі
сыншы, журналист, қоғам қайраткері Ғаббас Тоғжановтың әкесі. Екі
Садуақастың да өмірі қуғын – сүргін жылдарының зардабына ілікті, қайғы –
қасіретпен өтті.
Әкесі Садуақас қазірет 1872 жылы туған. Жақия қажының айтуына қарағанда
Садуақас Уфадағы Медресе Ғалияны аяқтаған. Елде молдалық құрып, арабша
балаларды оқытқан. Өзі еңселі қарулы кісі болыпты. Әкесі Садуақас
Тұрабайұлы халық жауы жеген жаламен ұсталып, хабар – ошарсыз жоқ болды.
Нақақтан 1937 жылы кеңестік саясаттың құрбаны болып кете барды. Бар жазығы,
Орталық пен Голощекиннің қазақцидіне қарсы тұрған Смағұлдың әкесі
болғандығында еді.
Смағұлдың анасының аты - Мәжікен. Смағұлдың жазған дерегі бойынша, ол
1879 жылы туған. 1933жылы жалғыз ұлы Смағұлдың ауыр қазасынан кейін бейбақ
ана қатты қайғырып, күні – түні жылап қос жанарынан айырылыпты. 1937 жылы
күйеуі Садуақас жазықсыздан – жазықсыз айдалғаннан кейін Мәжікен ана көп
кешікпей құсадан қайтыс болады.
С.Садуақасовтың ата – анасы туралы бар деректер осы. Ал емшектес
бауырларына келсек, Мәжікен ананың көтерген он сегіз құрсағынан аман
қалғаны – Смағұл мен Орынбасар ғана екен.
Садуақастың тірі қалды деген қызы Орынбасардың өзі өмірден өгейлік,
тағдырдан тәлкек көріп, 1990 жылы Омбы облысы, Любин ауданының Капустино
деревнясында тұратын Аронұлы Рақымжанның қолында қайтыс болды. Сексеннің
меңіріне жуықтаған Рақымжан үйіне барып, амандық – саулықтан кейін не үшін
келгенімізді айтқанымызда, ол ... Ағатайымды ақтап, зерттеген күнді де
көрдім-ау - деп кемсеңдеп жылап жіберді. [2]
Смағұл ұшқан ұяның қайғылы халі міне, осындай.
Смағұл 10 жасына дейін әкесі Садуақас қазіреттен тәлім-тәрбие алады. 11
жасында Жарқындағы Әбілмолда Бекімұлының (Қуанышұлы) сол өңірдегі әлді
адамдардың көмегімен ағаштан алты бөлмелі мектеп үйін салғызып, оған театр,
орыс мұғалімдерін алдырған мектебіне барады. Мұнда Смағұл арабша хат танып,
ислам діні негіздерін оқумен қабат дүнияуи білімдерден де нәр алады. Бұл
мектепті 1912 жылы аяқтайды. Мұнан кейін Жарқыннан шамамен 50-60 шақырым
жердегі орыс поселкесі Полтавкадағы 2 класты орыс-қырғыз (қазақ)
училищесіне түседі. Училищеде 3 жыл оқыған соң, одан әрі оқуын созуға
әкесі кедей болғандықтан пұл таба алмай (Еңбекші қазақ газеті, 1925 жыл
5 мамыр) толық курсты меңгергені жөнінен емтихан тапсыруға тура келеді.
1915 жылы Халық мұғалімі дәрежесін алып, қазіргі Солтүстік Қазақстан
облысы, Ақжар ауданы, Қызыл-ту совхозы жерінде орналасқан Сиыршы ауылындағы
орыс-қазақ мектебіне ұстаз болып барады. [11].
Бір жылдық ұстаздық еткен соң, әрі қарай оқуымды жалғастырмақ ниетте
Омбыдағы орта дәрежелі ауыл шаруашылығы училищесіндегі агрономия бөліміне
түстім дейді Смағұл Орта Сібір бірлестігі басқармасына жазған өтінішінде
(ООМА, 151-қор, 1 –тізім, 299 іс, 27 – бума, 289 – бет) Омбыдағы аталған
оқу орнына қатысты архив қорында Смағұлдың қай күні құжат тапсырып, неден
емтихан бергеніне дейін тіркеліпті. (ООМА, 65- қор,57-іс, 7 – бума, 23-24
беттер) [14]
Смағұл өміріндегі ерекше де есте қаларлық жыл – осы 1923 жыл еді. Осы
жылы ол Зейнеп (Елизавета) Әлиханқызына үйленді. Мұсылманша айтқанда,
Бөкейханұлы Әлиханнан сызған, Яковлевна Еленадан туған Зейнеппен Смағұл
Омбыдағы жылдарында танысатын. Үйлену рәсімі Зейнептің нағашылары тұратын
Омбы шаһарында және Смағұлдың кіндік кескен жері Жарқын аулында сәуір
айында болғанға ұқсайды.
С.Садуақасұлы 1918 жылы 14 желтоқсанда Орта Сібір бірлестігі
басқармасының саудадан басқа істермен шұғылданатын бөліміне шет ұлттар
арасында кооперация жұмысын жүргізуші стажер – нұсқаушы есебінде қызметке
алынады. Орта Сібір бірлестігінде 1920 жылдың 6 мамырына дейін қызмет
жасап, қазақ еліндегі кооперация құру мәселесіндегі көзқараста басқарма
әкімшілігімен ымыраға келе алмайтыдығын айтып және бұл істі әрі қарай
жалғастыруды ұлтының келешегі үшін негізсіз деп тауып өз еркімен жұмыстан
босайды (ООМА. 151- қор, 1- тізім, 624-іс,5-6 беттер) [14]
1918 жылы Бірлік ұйымының негізінде жалпы қазақ жастары бірігіп, Жас
азамат деген жаңа ұйым болып, қайта құрылады. Оның басқамасына кіргендер:
төрағасы Мұхтар Мырзаұлы, мүшелері : Смағұл Садуақасұлы, Мұратбек Сейітұлы,
Гүлшаһра Досымбековна, Әбдірахман Байділдәұлы.
Он сегіз жасар Смағұл 1918 жылы 4 қазанда шыққан Өмір үшін күресу
деген мақаласында Германиядағы немістер мен қазақ тұрмысының арасы жер мен
көктей екенін көрсетіп, себептеріне тоқталады. Ол қазақтың оқыған
азаматтары бұрын да саясат жолымен жүруші еді. Қазір де солай. Енді олар
неміс тәжірибесінен үлгі алып, ел шаруасын түзетуге ат салысу керек. Елдің
кірісі азайып, шығысы көбейіп барады.Бұл газетке С.Садуақасов басқа да
мақалалар жазады.
Смағұл қаламының ұшталуына Омбы қазақ жастары құрған Бірлік мәдениет
ағарту ұйымының Мағжан Жұмабаев басқарған Балапан қолжазба журналы әсер
етті. Жас азамат ұйымы Смағұлды жан – жақты есейтті, ал оның газетіндегі
баспасөз мектебі ақыл – ойын өрістетіп, білікті қаламгер, журналист болуына
жол ашты.
Смағұл Садуақасов тұңғыш қазақ экономисі. Ол жасынан кооперация ісіне
араласып жалпы елді кооперацияға тартпақшы болады.
С.Садуақасұлы 1920 жылдың мамырында Ресей коммунистік жастар одағында Сібір
бюросындағы қазақ – татар секциясына қызметке алынады. Омбыда жүріп Кедей
сөзі газетін шығаруға белсене араласып, 1920 жылдың қыркүйегінде Москвада
өткен шығыс ұлттары жастарының Бүкілресейлік бірінші конференциясына
делегат болып қатысады. Онда сөз сөйлеп, қазақ жастарының хал ахуалын,
тұрмыс жағдайы жөнінде баяндайды. Конференция оны Ресей халықтар одағының
Орталық комитеті жанындағы 9 кісіден құралған шығыс бюросының мүшесі етіп
сайланады. Апталық Жизнь национальностей газетінде Смағұл конференцияның
қорытындысы туралы мақала жариялайды.
Сөйтіп көзге түскен Смағұл Орынборға келіп, РКЖО Қазақ облыстық
бюросының хатшысы болып сайланып, Қазақстанда алғашқы комсомол ұйымдарын
құруға белсене ат салысады. Еңбекші жастар атты комсомол газетін ашып,
оның тұңғыш редакторы болады.
Ол 1920 және 1921 жылдары Кеңестердің Бүкілқазақстандық І және ІІ
съезінде Ақмола губерниясынан делегат болып қатысып, екеуінде де Қазақ
Орталық Атқару Комитетінің президиум мүшесі болып сайланған саяси хатшысы,
төрағаның орынбасары қызметін атқарады. Еңбек туы газетінің шығарушысы
болады.
Личное дело Госплана С.Садвокасова атты құжатта Смағұл Садуақасовқа
Москваға экономикалық мәселелермен іссапарға баруға берілген екі мандат
тіркелген. Оның біреуінде 14 мамырда ҚССР Халық комиссарлар Кеңесінің
төрағасы Сейфуллин, екіншісіне 19 қаңтарында ҚССР Халық комиссарлары
Советінің жаңа төрағасы Нұрмақов қол қойған.
Осы съезде С.Садуақасов халық ағарту комиссары болып тағайындалып,
Қазақстан өлкелік партия конференциясында өлкелік партия комитетінің бюро
мүшелігіне сайланды. Сол жылы ол Бүкілодақтық коммунистер партиясының ХІV
съезіне делегат болып қатысты. Сонымен С.Садуақасов енді бүкіл Қазақстан
тағдыры үшін жауап беретін басшылар қатарына көтерілді. Ол, сөйтіп біртұтас
Қазақстан болып біріккен республиканың мәдениетін дамыту, оқу – ағарту
жұмысын жандандыру, жергілікті кадрларды оқыту, тәрбиелеу, мекемелерді
қазақыландыру, тағы басқа толып жатқан мемлекеттік мәселелердің басы –
қасында болып, оларға өзіндік үлес қосты.
Айтыс–тартыс, жік–жікке бөлініп, бірін–бірі қудалау, республикадан қуу,
кейінірек соттатып, айдату, тіпті құртып жіберуге дейін жеткен зорлық –
зомбылық қазақ халқының басына пәле болып жабысты. Халық комиссары
қызметінен босағаннан кейін Смағұл Садуақасов 1926 жылы өзінің белсене
араласуымен орта дәрежелі мұғалімдер даярлайтын Қазақ ағарту институтының
негізінде Ташкентте шаңырақ көтерген тұңғыш ұлттық педагогикалық
институттың директорлығына жіберілді.
1925жылы қаңтардың басында С.Садуақасұлы Еңбекшіл қазақ
газетінің жауапты шығарушысы болып тағайындалды. 1925жылдың 8 қаңтарынан
1926 жылдың ақпан айының 20-ларына дейін редакторлық етті. 1925 жылы 15-19
сәуір арасында болып өткен Қазақ автономиялы республикасы Кеңестерінің V
съезі С.Садуақасұлын Халық ағарту комиссары етіп бекітті. Бұл қызметте
С.Садуақасұлы 1927 жылға дейін жұмыс атқарды.
Әрбір саясаткер сияқты Смағұл Садуақасов та кемшіліктер жіберген:
1) Қазақ ауылында тауарлы өндірісті дамыту капиталистік тапқа әкеледі және
ауылда нарықтық қатынастар дамиды деген ойы қате болған. 20-жылдардың
мәліметтері бойынша ол кезде қазақ ауылдарында натуралды сипаттағы
шаруашылық болғанын дәлелдейді.
2) 1924 жылы қазақ-түркістан каналын салу идеясы қате болды. Өйткені
жоспарды құрған кезде Ертіс өзенінің басқа жаққа бұратынын, соның
нәтижесінде экологиялық апат қауіпі туындайтынын есепке алған жоқ. Бұның
шаттасуы мүмкін сол кездегі бұл каналдың салынуының басты мақсаты
қазақтардан жерді тартып алу еді деген саясатын түсініп, С.Садуақасов
қарсылық білдірді. [2]
С.Садуақасов Қазақстандағы өзінің мемлекеттік партиялық қызметін
Комсомол Бюросының саяси хатшысы ретінде бастады. Комсомолдың саяси хатшысы
бола тұра, С.Садуақасов Қазақстанда Комсомолдың шеткі Бюросы мен
республикадағы жастар қозғалыстарын біріктіруді мақсат еткен. Ол
Қазақстанның шеткі аймақтарына Бюро саясатының жұмысы туралы айтатын
азаматтарын жіберіп отырған.
2. Алаштың ұлы – Смағұл.
Соңғы екі-үш жыл бедерінде С.Садуақасұлының саяси сыпаттама берген
біршама мақалалалар жарық көрді. Бұл жарияланымдар қайраткердің
ғұмырбаянынан әжептәуір айғақ-дерек бергенімен, олардағы ортақ бір
кемшілікті айтпай тұра алмаймыз. Ол – Смағұлдың Алаш Орданың шекпенінен
шыққаны туралы, жаңа заманда Алаштық идеяны дәуір тілегіне сай етіп
жетілдіргені жөнінде ештеңенің сөз болмауы. С.Садуақасұлы 1918 жылы
14 желтоқсанда Центросибирь бірлестігі (Омбы қаласы) басқармасының
саудадан басқа істермен шұғылданатын бөліміне шет ұлттар арасында
кооперация жұмысын жүргізу стажер-нұсқаушы есебінде қызметке алынады. Бұл
қызметте жүріп С.Садуақасұлы қазақ арасындағы ұйым дүкендердің жандануына
себепші болып, мал баққан қандастарына мал өнімін құндтау мен еңбегінің
есеп-қисабын қалай білуді үйреткен. Мұнда ол 1920 жылдың 6 мамырына дейін
қызмет жасайды.
Тарихтан мәшһур, бұл кезде жалпы Ресейдегі, Қазақстандағы саяси
ахуалдың қалпы анықтала түскен. Алаш орданың, оның көсемдерінің тауы
шағылды. Ленинмен жүргізілген келіссөз нәтижесіз күйде қалды. Алаш Орданың
түңдігі жабылды. Алашордашылардың алдында екі-ақ жол тұрды. Біріншісі –
саясаттан мүлдем аулақ болу, екіншісі – үш ұйқтаса түсіне кірмейтін жаңа
дәуірде жаңа саясатпен айналысу. [27]
1920 жылы РКСМ-ң Сібір бюросының қырғыз-қазақ секциясына қабылданған
С.Садуақасұлына қазақ елді-мекендерінде жастар ұяларын құру тапсырылды.
Смағұл коммунистік партияға осы Омбы қаласында өткен болатын. С.Садуақасұлы
Мәскеу қаласында 1920 жылы 12–18 аралығында өткен Күншығыс ұлттары
жастарының Бүкілресейлік бірінші конференциясына өкіл болып барып, қазақ
ұлтының жастары атынан сөз сөйледі. Осы жиылыста Күншығыс жастарының 9
кісіден тұратын кіндік бюросына мүше болып сайланды.
1920 жылы 4 қазанда Орынборда жалпы қазақ кеңестерінің бірінші
сьезіне С.Садуақасұлы делегат болып қатысып, қазақтың жас коммунистері
атынан сөз сөйледі, түрлі сала бойынша жасалған баяндамаларды талқылауға
белсене ат салысады. [22]
Сьезд күндері С.Садуқасұлы арнайы шешіммен Ұшқын газетінің
шығарушылар алқасына кіреді. 1920 жылы қараша айында С.Садуақасов жаңа
құрылған Қазақ Автономиялы республикасының үкімет басшылығына қызметке
қабылданды.
1920 жылы 2 желтоқсандағы Қырғыз Автономиялы республикасы Атқару
комитетінің кезекті мәжілісінде Қазақ мемлекеттік баспасы жанынан қазақ
тілінде оқулықтар даярлайтын, саяси және көркем әдебиеттерді сұрыптайтын 5
кісіден тұратын редакциялық алқа құрылды. Олар: А.Байтұрсынов,
Ә.Бөкейханов, Х.Болғанбайұлы, Ж.Аймауытов және С.Садуақасов. Саясат
аясында бас көтерген жас қайраткер бұл жылдары бойындағы бар күш-жігерін
балаң Қазақ Автономиясының буынын бекітіп, қабырғасын қатайтуға жұмсайды.
Осынау кезеңнің ең үлкен көкейкесті зәрулігі - жер, әкімшілік-
террриториясының айырылым мәселелерін шешуде жас та болса, оқығаны-тоқығаны
көп С.Садуақасов еңбегі зор. Қазақ жері жөнінде істер негізінен 3 бағытта
жүрді: 1. Сібірревкомның құзырындағы Ақмола, Семей губернияларын
Қазақстанға қосу 2. Орал, Астрахань аймағындағы қазақ пен орысқа қарап
кеткен жерлерді қайтару 3. Түркістан Автономиясына кірген Жетісу, Сырдария
губернияларын ондағы қазақ басшыларымен келісе отырып, Қазақстанға қосу.
[29]
С.Садуақасұлы аталған 3 бағытта да жұмыс істеді. Қаламгер ретінде
ұлттық ұйысу зәрулігіне арнап мақалалар жазды. 1921 жылы 2 ақпанда қазақ
кіндік өкіметінің төрағасы С.Мендешұлы мен кіндік өкіметінің хатшысы
С.Садуақасұлының қолы қойылған: Семей, Ақмола, Торғай, Орал губерниясында
келімсектер үшін алынған бос жерді еңбекші қазақ халқына қайтарып беру
тақырыбында Декрет жариялады. 1921 жылы 20 мамырда С.Садуақасұлы Семейге
келеді. 4 маусымда Семей губерниясының жиылысын шақырады. Өз шешімімен
отаршылдық іс - әрекеті үшін губерниясының атқару комитеті түп-тұқиянымен
тарқатылып, оның орнына губернаторлық төңкеріс комитеті құрылады. Өкімет
бұйрығымен өзі сол губревкомның төрағасы болып тағайындалады. Ол
губернияның шаруашылық мәселесі бойынша, ел басқаратын азаматтар жөнінде
бірқатар жұмыс жасайды. [16]
Кез келген саяси қайраткердің жолы даңғыл емес, - соқтықпалы-соқпақты,
тар жол, тайғақ кешу. 21 жасар Смағұл мұны өз өмір тәжірибесінде көреді.
Түркістан республикасы басшысы Т.Рысқұлұлының Германияға шәкірттер жіберіп,
оқытып жатқанынан хабардар Смағұл сол кезде өзімен пікірлес Ә.Байділәұлы
және Е.Алдоңғарұлымен бірігіп, 1922 жылы 19 тамызда Қырғыз (қазақ)
Республикасы Орталық Атқару Комитеті атына Германияға оқуға жіберуін
өтініп, мәлімдеме-хат жазады. Өтінішті Халық ағарту комиссариаты ықыласпен
қараса да, Кировкомның ұйымдастыру-нұсқау бөлімі қанағаттандырмайды.
Құрылып жатқан қоғамның осындай безбүйректігі Смағұлға тағы да сабақ
болады. II съезден III съезге дейін С.Садуақасұлы аймақтық партия
комитетінің өкілі болып Бөкейге барған. 1923 жылы Қазақстан мемлекеттік
жоспарлауының төрағасы қызметін атқарды. Жаңа жоба ұсынған болатын:
Қазақстан үш болысқа бөлінбек: Шығыс Қазақстан, орталығы- Омбы, Батыс
Қазақстан, орталығы-Орынбор, Оңтүстік Қазақстан, орталығы- Ташкент. [20]
1925 жылы қаңтар - 1926 жылы қаңтарына дейін С.Садуақасұлы Еңбекші
қазақ газетінің жауапты шығарушысы болады. Ол газетте Мағжан Жұмабаевтың
ұлтшыл өлеңдерін, Ә.Бөкейханұлының, М.Әуезұлының жаңалықтарын баса
бастайды.
1925 ж. 15-16 сәуір арасында болып өткен Қазақ Автономиялы
Республикасы Кеңестерінің V съезі С.Садуақасұлын Халық ағарту комиссары
етіп бекітеді. Бұл қызметті ол 1927 ж. жазына дейін атқарады.
Қазақстан Кеңестерінің II съезінен кейін көп ұзамай республикадағы
саяси ахуал қатты өзгерді. Орталық бірінші хатшылыққа жіберген Филипп
Голощекин қазақ елінде Кіші Қазан идеологтарын іздеп, өкімет
басындағыларды саралаумен болды. Кешікпей С.Садуақасұлы, Ж.Мыңбайұлы,
С.Қожанұлы оның сын нысанына ілікті. [28]
1923 жылы III конференциясында Мен коммунист, маған қазағы да,
орысы да бәрі бір деушілер табылады. Бірақ бұл секілді сөзді айтушылар
орысқа, қазаққа да пайдасыз адам болып шығады деген табанды пікірі бар
С.Садуақасұлы Ф.Голощекинге ұнамауы заңды еді. Оның үстіне бұл келгенге
дейін Смағұлдың саясатта ұстанған бағыты - ұлттық мемлекет, жеке-дара
автономия үшін күрес болса, бұл келгеннен кейін онысынан таймайды. Қызметі
шаруашылық, экономика саласында болмаса да, мәжіліс-жиылыста бұл
мәселелерді айналып кетпейтін, республика шикізатты өңдеп, бұйым етіп
шығаратын зауыт, фабрика салуды қолға алу керек деп ойын бүкпесіз айтатын
С.Садуақасұлына Ф.Голощекин айнала ор қазып 1927жылы 15-23 қарашада өткен
Өлкелік партия комитетінің VI конференциясынан соң комиссарлық қызметтен
босатуға шешім шығарады. Осы конференцияда С.Садуақасұлының Мен Голощекин
жолдастың сөзіне қосыла алмаймын деуі - қайраткердің қайыспас қарсылығына
дәлел. Ф. Голощекин орыс поселкісіндегі кулак пен қазақ ауылындағы байдың
үлкен айырмашылығы бар деп кулак өз шаруашылығын мәдениетті жүргізеді,
соқа - сайманы бар, ал бай болса біреуді қанайды - деген пікірге келіп
орыс кулактарына тимей-ақ қояйық, ал қазақ байларын тақымдап отыру керек
деген ұсыныс еңгізілді. Оған С.Садуақасұлы қарсы шығады; Ауыл мен
поселкіде жүргізілетін саясатымыз бірдей болу керек деген. [3]
Сонымен, қазақ ішінде алғашқы болып Голощекиннің Кіші қазан саясатына
наразылық білдірген С.Садуақасұлы болды. Жалпы Голощекиннің ойы
С.Садуақасұлын айдай әлемге масқаралап, 1927 жылы Қызылордада 25 ақпан -
3 наурыз аралығында өткен мұғалімдер съезінің бірауыздан деген шешіммен
қызметтен қуу еді. 1926 жылы С.Садуақасұлының қате істері баспасөзде
айтылып жазыла бастады. Бірақ Голощекиннің ойы іске аспайды.
Смағұлдың ендігі қызмет орны Қазақстанда болмай шықты. ВКП (б)- ның
Орта Азия бюросы мен Өзбекстан коммунистік партиясының құзырындағы Ташкент
қаласында әзірше қалып отырған кезінде өзі ашқан Қазақ педагогикалық
институтына ректор болып орналасты. Ректорлық қызметте ұзақ болған жоқ,
1928 жылы Большевик журналының №1 санына шыққан Ұлттар мен ұлт өкілдері
туралы атты Орталықты, Одақты шулатқан мақаласынан кейін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz