САҚТАНДЫРУ ҚЫЗМЕТІ. САҚТАНДЫРУ ШАРТЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 ТАРАУ САҚТАНДЫРУ
ТҮСІНІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Сақтандыру туралы жалпы
ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Сақтандыру құқығының негізгі
түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2 ТАРАУ САҚТАНДЫРУ
ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.1 Сақтандыру қызметін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын құру және
лицензиялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.3 Уәкілетті мемлекеттік орган және сақтандыру ісін қадағалауды жүзеге
асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 38
3 ТАРАУ САҚТАНДЫРУ
ШАРТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3.1 Сақтандыру шарты түсінігі мен
нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.2 Сақтандыру шартының
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
3.3 Сақтандыру шартының
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы – Қазақстан Республикасының
нарықтық экономика қатарында болу себебіне байланысты нарықтың бір саласы
ретінді сақтандыру соңғы кездері арнайы заң негізінде қолға алына бастады,
және сол үшін атқарылатын сақтандыру қызметіне байланысты қалыптасатын
мәселелерді зерттеуге арналған.
Дипломдық жұмыста сақтандыру туралы жалпы ережелер сипаттамасын
анықтау негізгі мәселелердің бірі болып табылады.
Қазіргі жағдайда сақтандыру - бұл өмірдің әртүрлі салаларында барынша
жиі болатын жағдайлардың теріс әсерінен заңды тұлғалар мен азаматтардың
мүдделерін қорғау әдістерінің бірі.
Адамдар жиі өрттерден, су тасқыны, жел және осылар сияқты т.б.
жағдайлар нәтижесінде өздерінің қозғалмайтын және қозғалатын мүліктерінен
айырылу мүмкіндігінен сақтануды қалайды. Кәсіпкерліктің дамуы тиісінше
тәуекелдердің өсе түсуіне әкелді, олар іскерліктегі әріптестердің сенімсіз
болып шығуы, нарықтағы бағалар (құндылықтар) кенет өзгеріп кетуіне, шарт
бойынша әріптестердің банкротқа ұшырауына байланысты болуы мүмкін шығындар
болады. Өз кезегінде бұл сақтандырудың дамуына қосымша түрткі болды. Уақыт
ағымында мұндай қажеттілік азаймайды, керісінше азаматтар мүліктік жағдайы
жақсаруының және кәсіпкерлік дамуының салдарынан сақтандырудағы қажеттілік
одан әрі өсе түседі.
Сақтандыру қызметі ежелден атқарып келе жатқан дәстүрлі қызметімен
қатар жаңа заман талаптары мен мүмкіндіктеріне сәйкес пайда болған жаңа
сақтандыру қызметін атқаруда.
Заңда берілген анықтамаға сәйкес, сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы
әзірлейтін және ұсынатын сақтандыру өнімі болып табылады. "Өнім" деген
түсінікті қолдану интеллектуалдық меншік категорияларын ойға шақырады.
Мұндай шарттарда коммерциялық құпиялы болып келетін мәліметтердің болуы
мүмкін. Бірақ, "өнім" деген түсінікті біз басқа да позицияда бағалай
аламыз. Сақтандыру түрі сақтандырушының да сақтанушының да (пайда алушының)
мүдделерін ескеруді қамтамасыз ететін заңның міндетті нормаларына қайшы
келмейтін және онда сақтандырудың барлық керекті жағдайлары ескерілген шарт
болып келеді.
Заңда сақтандыру нысанының түсінігі де қарастырылған. Ол "сақтандыру
түрлері" деген бұрын күшінде болған заңнаманың түсінігіне сәйкес келеді.
Сақтандыруды нысандарға бөлу әртүрлі негіздер бойынша жүргізіледі.
Міндеттілік дәрежесіне қарай сақтандыру ерікті және міндетті болады.
Соңғы жылдары міндетті сақтандыру кеңінен қолданылады. Мысалы, әскери
қызметкерлерінің, ішкі істер органдарының қызметкерлерінің өмірі мен
денсаулығын міндетті сақтандыруды және судьялардың өмірі мен денсаулығын,
мүлігін міндетті сақтандыру жүргізілген. Міндетті сақтандыру азаматтық-
құқықтық жауапкершілікті сақтандыру саласында дамыған, яғни автомобиль
көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігі, нотариустардың және
кейбір өзге субъектілердің азаматтық-құқықтық жауапкершілігі міндетті
сақтандыруға жатады. Міндетті сақтандырудың түрлері, тәртібі мен талаптары
заң актілерімен белгіленеді. Өз өмірін немесе денсаулығын сақтандыру
міндетін азаматқа заң актілерімен де, шартпен де жүктеуге болмайды.
Сонымен, өмірді және денсаулықты сақтандыру жағдайларында міндетті
сақтандыру сақтандыру қатынастарында сақтанушының (сақтандырылған тұлғадан
бөлек қатысуын) міндетті қатысуын талап етеді. Жиі-жиі шартта сақтанушы
болып онымен азамат еңбек-қызметтік қатынаста тұратын мемлекеттік орган
қатысады. Мұндай жағдайларда сақтандыру сақтанушы қаражаттарының есебінен
жүргізіледі. Міндетті сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырудың осы түрін
реттейтін заң актілерінде жазылған талаптар бойынша сақтандырушымен шарт
жасауға міндетті.
Жалпы бұл тақырып төңірегінде айналысып жүрген шетелдік және отандық
ғалымдар, заңгерлер, қаржыгерлер аз емес. Атап айтсақ, А.И. Худяков, В.К.
Рейхер. Л.И. Рейтман, Е.В. Коломин, В.В. Шахова, Ю.М. Журавлев, Г.П. Салюс
және басқалары.
Сақтандыру саласының атқаратын қызметінің мәселесі бір қарағанда,
қарапайым, қиындығы жоқ сияқты болып көрінгенімен, екінші жағынан алғанда,
елдегі қаржылық-экономикалық жағдайға тікелей әсер ететін факторлардың бірі
болғандықтан, ерекше назар аударуды қажет ететін өзекті мәселеге айналып
отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – сақтандыру саласындағы атқарылатын қызмет
тәртіптерін жетілдірудің жолдарын қарастыру болып табылады. Сақтандыру
қызметі – ол жеке тұлғаның және заңды тұлғаның, яғни олардың мүдделерін
қорғаудың бірден-бір жолына басты себеп болып табылады деп ойлаймын.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау қажет;
- сақтандырудың жалпы түсінігінің маңыздылығы мен объектісін анықтау;
- сақтандырудың қатысты Қазақстанның азаматтық зандылығын зерттеу;
- сақтандырудың маңыздылығын, олар арасындағы шартты анықтауды
қарастыру қолға алынған.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында сақтандыру туралы жалпы ережелер,
сақтандыру құқығының негізгі түсініктерін талдау қарастырылған. Сақтандыру
шартын қарастыруда біз әкімшілік (қаржылық) құқық саласына жататын құқықтық
нормалар әрекетін ескермесек болмайды. Сақтандыруға арналған заң
актілерінде аталған шартты қарастыруда да пайдаланылатын түсініктер
жиынтығы туралы айтылған.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында сақтандыру қызметін ұйымдастыру,
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын құру және лицензиялау, уәкілетті
мемлекеттік орган және сақтандыру ісін қадағалауды жүзеге асыруды талдау
қарастырылған. Сақтандыру қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен
лицензиялауды жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптар мен түрлерге
бөлінеді. Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметі "өмірді сақтандыру" саласы
және "жалпы сақтандыру" саласы бойынша жүзеге асырылады.
Ерікті сақтандыру нысанындағы әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар уәкілеті мемлекеттік органның
нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді.
Сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы сақтанушыға сақтандыру шартын жасау
арқылы сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шегінде әзірлейтін және
беретін сақтандыру өнімі болып табылады. Сақтандыру ұйымы өзі әзірлеген
сақтандыру түрі бойынша қызметін уәкілетті мемлекеттік органмен сақтандыру
ережелерін келіскеннен кейін ғана жүзеге асыруға құқылы.
Сақтандыру қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен
лицензиялауды жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптар мен түрлерге
бөлінеді. Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметі "өмірді сақтандыру" саласы
және "жалпы сақтандыру" саласы бойынша жүзеге асырылады.
Ерікті сақтандыру нысанындағы әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар уәкілеті мемлекеттік органның
нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді.
Сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы сақтанушыға сақтандыру шартын жасау
арқылы сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шегінде әзірлейтін және
беретін сақтандыру өнімі болып табылады. Сақтандыру ұйымы өзі әзірлеген
сақтандыру түрі бойынша қызметін уәкілетті мемлекеттік органмен сақтандыру
ережелерін келіскеннен кейін ғана жүзеге асыруға құқылы.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында сақтандыру шарты түсінігі мен
нысанын талдау қарастырылған.
Сақтандыру шарты өзара шарт, оны сақтанушы мен сақтандырушының негізгі
құқықтары мен міндеттеріне назар аудара отырып көруге болады. Сақтанушы
сақтандыру сыйлықақыларын төлеу керек, ал сақтандырушы олардың төленуін
талап етуге құқылы. Тиісінше (өз кезегінде) сақтанушы сақтандырушыдан оның
сақтандыру төлемін жасау бойынша міндеті орындалуын талап ете алады.
1 ТАРАУ САҚТАНДЫРУ ТҮСІНІГІ
1.1 Сақтандыру туралы жалпы ережелер
Сақтандырудың мәні бір қатар факторлармен анықталады. Ол мемлекет
тарапынан қаралған шаралар көлемі мен сипатынан тәуелсіз халық пен
ұйымдардың әртүрлі мүдделерін қосымша қорғауды ұсынуға мүмкіндік береді.
Табиғи және техногендік апаттар, әсерлерін жою бойынша шығындардың негізгі
ауыртпалығы қазіргі уақытта оның мүмкіншіліктері объективті шектеулі болып
келетін мемлекеттік бюджетке түседі. Сақтандыру осы қолайсыздықты жоюы
тиіс. Бұдан басқа сақтандыру механизмін пайдалану өндірісте қолданылып
жүрген технологияның жетілдірілуіне, кәсіпкерлік қызметтің жедел дамуына
мүмкіншілік береді. [1]
Сақтандыру жүйесі республика экономикасы тұрақты дамуына, халықты
әлеуметтік қорғауды көтеру үшін қосымша негізді құруға, азаматтар мен
шаруашылық субъектілер мүлкін сақтандыруға әсер етуі қажет.
Сақтандыру мәселелері медицинаны қоса алғандағы әлеуметтік қамтамасыз
ету мәселелеріне тікелей қатысты. Қазіргі заманғы сақтандыру индустриясын
кұру мемлекетке келесі міндеттер қатарын шешуге мүмкіндік береді:
1) табиғи-техногендік сипаттағы қарастырылмаған шығындарды толтыруда
мемлекеттік бюджетке ауыртпалықты азайтудың;
2) нарықтық экономика қағидаларына сай сақтандыру жәрдемімен әлеуметтік
қамтамасыз етудің жекелеген мәселелерін шешуге жинақталған зейнетақыны
төлеуге, еңбекке қабілеттілікті жоғалтуға, асыраушының қайтыс болуына,
жұмыссыздыққа жәрдем ақыларды төлеуге денсаулық сақтауға қатысты
шығындардың орнын толтыруға;
3) халық пен ұйымдардың қаражаттарын ұзақ мерзімді негізде ұлттық
экономикаға шоғырландыруға.
Мемлекет бұдан бұрын жеткілікті қуатты әлеуметтік кепілдіктер жүйесін
қамтамасыз етуге қабілетсіз болып шықты. Кепілдіктерді қамтамасыз ету
міндеті қазір сақтандырудың "иығында" болып тұр. Осымен бірге бір қатар
мамандықтардың қауіптілігінің дәрежесіне өсе түсті. Құқық қорғау органдары
ұйымдасқан (кәсіби) қылмыспен бетпе-бет келді, техногендік апаттар саны
артты. Нарық жағдайында (жаңа еңбек қатынастарында) адамның өмір сүруі үшін
өмір мен денсаулыққа келтірілген зардаптарды қалпына келтіруде қаңдай да
болсын бір мүмкіншілігі болуы өте маңызды. Жоғары қауіптілік көздерімен
келтірілген зардаптардың орнын толтыру, соның ішінде автомобиль көлігі ж.б.
мәселе де өзекті. Мұның барлығы Қазақстан Республикасында нарықтық қайта
қалыптасу кезеңінде сақтандыру саласында ең маңызды өзгерістер басталуына
негіз қалаған заң-дардың, өзге нормативті-қүқықтық актілердің қабылдануына
әкелді. Бірінші кезекте өзін тиымсыз қылып көрсеткен сақтандырудың
толығынан мемлекеттік жүйесінен бас тартылады. Бәсекеге негізделген
сақтандыруға жол берілді. Сақтандыру кәсіпкерлік түрлерінің біріне айналды,
және қазір ол кәсіпкерліктің ең жоғары ұйымдастырылған түрлерінің бірі.
Сақтан-дырумен әлеуметтік міндеттерді орындалудың маңыздылығын есепке ала
отырьп, мемлекет сақтандырудың дамуын бақылаусыз өз бетімен жібере алмады.
Сондықтан сақтандырудың дамуы қазіргі заманғы қүқықтық салалардың бірінің
сақтандыру қүқығының дамуымен бірге болды. А.И.Худяковтың анықтамасына
сәйкес: "Сақтандыру құқығы елдегі сақтандыру ісін ұйымдастыру және
сақтандыру қызметін жүзеге асырумен байланысты пайда болатын қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар жиынтығы".[2]
Сақтандыру ісінің дұрыс ұйымдастыру мәнін төмендетпей, сақтандыруға
жататын жағдайлар әсерінен зардап шеккен тұлғаларға мүліктік өтем жасау
мақсатына жетуді қамтамасыз ететін тікелей құралы болып жеке жасалған
азаматтық-құқықтық шарт келетінін айтып кетелік. А.И.Худяков азаматтық
құқық үлесіне шарттық сақтандыру міндеттемесінің жалпы құрылысын анықтауды
жатқызады. Біздің көзқарасымыз бойынша, азаматтық құқық қөзқарасынан
шарттық қатынастар шеңберінде пайда болатын барлық мәселелерді қажетті
реттеу, сақтандыру қатынастарын ықылассыз қатысушыларына азаматтық-құқықтық
әсер етудің шегі мен мазмұнын анықтау қажет. Шарттың толық құнарлы
жүйесінің болмауы, біздің қөзқарасымыз бойынша, КСРО кезіндегі қалыптасқан
сақтандырудың әлсіз жақтарының бірі болды.
Сақтандыру шартын қарастыруда біз әкімшілік (қаржылық) құқық саласына
жататын құқықтық нормалар әрекетін ескермесек болмайды. Сақтандыруға
арналған заң актілерінде аталған шартты қарастыруда да пайдаланылатын
түсініктер жиынтығы бар.
Осыған дейін біршама уақыт бұрын сақтандыру қатынастарын кешенді
реттейтін заң актісі болып Қазақстан Республиқасы Президентінің 1995 жылдың
3 қазанынан "Сақтандыру туралы" заң күші бар Жарлығы саналды. 2003 жылдың
15 сәуірінде Қазақстан Республикасының "Сақтандыру қызметі туралы" жаңа
Заңы қабылданды, қазір ол заңгерлер тарапынан жоғарғы бағаланады. Онда
сақтандыру ісін ұйымдастыруды қазіргі заманғы талаптарға сәйкес келтіруді
қамтамасыз ететін шаралар қарастырылған. Азаматтық-құқықтық қатынастарды
реттейтін нормалар көбінесе Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің
803-845-баптарын қамтитын 40-шы "Сақтандыру" деп аталатын тарауында
мазмұндалған. Сақтандырудың жекелеген түрлерін реттейтін бөлек нормативтік
актілердің де бірқатар саны бар, мысалы 1996 жылдың 31 қазанынан №1319
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен, және 1997 жылдың 2
сәуіріндегі № 460 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітілген
және т.б.
Сақтандыру қызметіне бақылау жүргізу туралы ережелер Қазақстан
Республикасының 1995 жылдың 30 наурызда қабылданған "Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы" Заңында мазмұндалған. Сонымен бірге
сақтандыру туралы жекелеген нормалар Қазақстан Республикасының 1995 жылдың
31 тамызынан "Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы"
Заңында да бекітілген.
1.2 Сақтандыру құқығының негізгі түсініктері
Сақтандыру құқығы онда арнайы түсіндіруді талап ететін терминдердің
елеулі қолданылатын құқықтық салалардың біріне жатады. Түсіндіру түсініктер
(терминдер) қолданылатын нормаларды талқылаған кезде оларды әртүрлі түсіну
қаулымен қорғайды. Сонымен бірге түсініктерді анықтау бұл қазіргі құқықта
кең қолданылатын тәсіл, ол нормативтік актілерді заң техникасы көзқарасынан
жетіктеу қылуға мүмкіншілік береді (материалды артық қайталамауға
мүмкіншілік береді). Сақтандыру құқығының негізгі түсініктері ҚР
"Сақтандыру қызметі туралы" Заңының 3,4-баптарында, ҚР Азаматтық кодексінің
817-820-баптарында және т.б. ашылады.
Актуарий — сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қажетті төлем
қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылық деңгейін қамтамасыз ету мақсатында
сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша міндеттемелер мөлшерінің
экономикалық-математикалық есептеулерін жүзеге асыруға байланысты қызметті
атқаратын жеке тұлға. Актуарийлік қызметті жүзеге асыруға уәкілетті
мемлекеттік орган берген лицензиясы бар жеке адам актуарий болуға құқылы.
Актуарийлік қызмет сақтандыру қызметі туралы заңдар және уәкілетті
мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес, сондай-ақ
актуарийлік қызметті жүзеге асырудың халықаралық принциптері (стандарттары)
ескеріле отырып жүзеге асырылуға тиіс. [3]
Актуарийлік есептеулер мынадай негіздер бойынша:
1) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының бастамасы бойынша-
бастамашылық актуарийлік есептеулер;
2) Казақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда-
міндетті актуарийлік есептеулер жүргізіледі.
Актуарийлік есептеулер жүргізу кезінде сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымы міндетті актуарийлік есептеулер мен қорытындыларды жасау жене
дайындау үшін қажетті, актуарий талап еткен қолда бар құжаттар мен
мәліметтердің бәрін беруге міндетті. Актуарий өзінің қарауына сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымы табыс еткен құжаттар мен мәліметтердің толықтығы
мен дұрыстығы үшін жауап бермейді.
Актуарий өзі жасаған актуарийлік есептеулер мен қорытындылардың
дұрыстығы мен дәлдігіне Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген
тәртіппен жауап береді.
Актуарий, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру ре-
зервтерін қалыптастыру жөніндегі талаптарды сақтамағандығы туралы өзі
анықтаған фактілерді уәкілетті мемлекеттік органға дереу хабарлауға
міндетті.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы қызметінің аудитін уәкілетті
мемлекеттік органның тиісті лицензиясы бар уәкілетті аудитор жүзеге
асырады. Сақтандыру қызметінің аудитін жүзеге асыруға қойылатын талаптар
уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерімен
белгіленеді. Уәкілетті аудитор, жүргізілген аудит туралы қорытындының
көшірмесін уәкілетті мемлекеттік органға оның жазбаша сұратуы бойынша
беруге міндетті.
Уәкілетті аудитор, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қызметіне
міндетті аудит нәтижесінде анықталған Қазақстан Республикасының заңдарын
бұзушылықтар туралы уәкілетті мемлекеттік органға дереу хабарлауға
міндетті.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының өз құрылымында ішкі аудит
қызметі (аудиторы) болуы міндетті, оның қызметі лицензиялауға жатпайды.
Ішкі аудит жүргізу тәртібі, уәкілетті мемлекеттік органның талаптары
ескеріле отырып, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының тиісті ішкі
құжаттарында белгіленеді.
Сатып алу сомасы — жинақтаушы сақтандыру шарты қолдану мерзімінен бұрын
тоқтатылған кезде сақтанушының алуына құқығы бар ақша сомасы.
Сақтандыру ережелері — белгілі бір сақтандыру түрі бойынша сақтандыруды
жүзеге асыру талаптарын айқындайтын сақтандыру ұйымының құжаты.
Қайта сақтандырушы - өзі қабылдаған сақтандыру тәуекелдерін қайта
сақтандыруға беруді жүзеге асыратын сақтандыру немесе қайта сақтандыру
ұйымы.
Қайта сақтандыру — сақтандыру шарты бойынша сақтандыру ұйымы қабылдап,
кейіннен өздерінің арасында жасалған қайта сақтандыру шартына сәйкес қайта
сақтандыру ұйымына сақтандыру тәкеуелдерінің бәрін немесе бір бөлігін
беруге байланысты қызмет және соған байланысты туындайтын қатынастар.
Сақтандыру сыйақысы — сақтандырушының сақтандыру шарты мен анықталған
мөлшерде сақтанушыға сақтандыру төлемін жүргізудің соңғы міндеттемелерін
қабылдау үшін төлеуге міндетті ақша сомасы. Сақтандырушыдан алынған
сақтандыру сыйақылары сақтанушының меншік құқығына жатады.
Сақтандыру сомасы - сақтандыру объектісі сақтандырылған және сақтандыру
жағдайының пайда болуындағы жауапкершіліктің шектеулі көлемін ұсынатын ақша
сомасы.
Сақтандыру төлемі — жинақтаушы сақтандыру шартында анықталған,
сақтандыру жағдайының келіп түсуінде немесе мерзімнің келіп түсуіндегі
сақтандыру сомасы мөлшерінде сақтандырушы мен сақтанушыға төленетін ақша
сомасы. Сөйтіп сақтандыру төлемі сақтандырушы іс жүзінде төлейтін ақшалай
сома болып келеді. Осыдан сақтандыру төлемінің сақтандыру сомасынан
айырмашылығы көрінеді.[4]
Келтірілген түсініктер тізімі аяқты болып табылмайды, бірақ олардың
кейбіреулерін сақтандыру қатынастарын одан әрі қарастыру жүрісінде ашу
орынды болып келеді.
Қүшіндегі сақтандыру туралы заңнама сақтандырудың қолданылатын
жіктелуінің күрделенуімен ерекшеленеді. Қазір Қазақстан Республикасының
"Сақтандыру қызметі туралы" Заңының 6 бабына сәйкес сақтандыру салаларға,
класстарға, түрлерге жіктеледі.
Сақтандыруды салаларға бөлу сақтандырудың әртүрлі объектілерімен
байланысты. Сақтандырудың барлық түрлерін екі сомаға бөлу қарастырылған,
олар:
— өмірді сақтандыру;
— жалпы сақтандыру;
Аталған сақтандыру саласының біріншісі заңмен қорғалатын игіліктердің
арасындағы ең жоғарғы құндылық болып табылатын азаматтар өміріне қатысты
болып келеді. Өмірді сақтандыру саласы бірқатар болмай қоймайтын
объективтік сипаты бар өмірлік жағдайларда сақтандырылған (пайда алушы)
тұлғаға ақылы төленуін қарастырады.
Бұл тұлғаның қартайған шағында мүліктік мүдделерін кешенді қамтамасыз
етуге, адамды жерлеуге шығындарды өтеуге с.с. мүмкіншілік береді. Осы
себептен өмірді сақтандыру өмірді азаматтық құқықтық тәсілдермен қорғаудың
бір жолы болып келетінін айтуға болады.
Ерікті нысанда сақтандыру өмірді сақтандыру саласына өз кезегінде
класстарды еңгізеді. Ерікті өмірді сақтандыруда екі класс қарастырылған,
олар: 1) өмірді сақтандыру; 2) аннуитетті сақтандыру. Жалпы сақтандыру
белгілі бір сақтандыру жағдайларының келіп түсуінде заңды және жеке
тұлғалардың аймақтық пайдаланылған құқықтары мен қызығушылықтардың орнын
төлеуді қамтамасыз етуде дәстүрлі жолда болып келеді. Қазіргі кезде жалпы
сақтандыруды кластарға бөлу кеңейтілген тізімді қамтиды, оған шолу жасасақ
қазіргі кезенде азаматтық-құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтарын
қамтамасыз етуде сақтандырудың мәні бұрынғыға қарағанда салыстырымсыз
жоғары болып келеді деген пікірде орнатуымыз мүмкін. Жалпы сақтандырудың
кластарына төмендегілер жатады:
1) сәтсіз оқиғадан және аурулардан сақтандыру;
2) медициналық сақтандыру;
3) автомобиль көлігін сақтандыру;
4) темір жол көлігін сақтандыру;
5) әуе көлігін сақтандыру;
6) су көлігін сақтандыру;
7) жүктерді сақтандыру;
8) көлік пен жүктерді сақтандыруды қоспағанда, мүлікті сақтандыру;
9) кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру;
10) автомобиль көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру;
11) темір жол көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
12) әуе көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
13) су көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
14) тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
15) шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
16) зиян келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру.[5]
Ерікті сақтандыру нысанындағы әрбір класстың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар өкілетті мемлекеттік органның
нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді. Сонымен, сақтандырудағы әрбір
классқа байланысты заңнама заңды нормативтік актілері бойынша арнайы
реттеуді қарастыруы қажет.
Осыған байланысты, сақтандырушылар үшін сақтандырудың әрбір класы
бойынша жалпы жағдайлар көбіне императивтік (міндетті) болып анықталатынын
айтуға болады. Бұның өз сыры бар, міндетті реттеу сақтандырушылардың
қызметін пайдаланатын субъектілерінің мүдделерін ескеруіне мүмкіндік
береді.
Заңда берілген анықтамаға сәйкес, сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы
әзірлейтін және ұсынатын сақтандыру өнімі болып табылады. "Өнім" деген
түсінікті қолдану интеллектуалдық меншік категорияларын ойға шақырады.
Мұндай шарттарда коммерциялық құпиялы болып келетін мәліметтердің болуы
мүмкін. Бірақ, "өнім" деген түсінікті біз басқа да позицияда бағалай
аламыз. Сақтандыру түрі сақтандырушының да сақтанушының да (пайда алушының)
мүдделерін ескеруді қамтамасыз ететін заңның міндетті нормаларына қайшы
келмейтін және онда сақтандырудың барлық керекті жағдайлары ескерілген шарт
болып келеді.
Заңда сақтандыру нысанының түсінігі де қарастырылған. Ол "сақтандыру
түрлері" деген бұрын күшінде болған заңнаманың түсінігіне сәйкес келеді.
Сақтандыруды нысандарға бөлу әртүрлі негіздер бойынша жүргізіледі.
Міндеттілік дәрежесіне қарай сақтандыру ерікті және міндетті болады.
Соңғы жылдары міндетті сақтандыру кеңінен қолданылады. Мысалы, әскери
қызметкерлерінің, ішкі істер органдарының қызметкерлерінің өмірі мен
денсаулығын міндетті сақтандыруды және судьялардың өмірі мен денсаулығын,
мүлігін міндетті сақтандыру жүргізілген. Міндетті сақтандыру азаматтық-
құқықтық жауапкершілікті сақтандыру саласында дамыған, яғни автомобиль
көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігі, нотариустардың және
кейбір өзге субъектілердің азаматтық-құқықтық жауапкершілігі міндетті
сақтандыруға жатады.
"Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы"
Қазақстан Республикасы Заңының 52-бабына сәйкес, банктердегі салымдарды
(депозиттерді) ұжымдық сақтандыру жүзеге асады.[6]
Міндетті сақтандырудың түрлері, тәртібі мен талаптары заң актілерімен
белгіленеді. Өз өмірін немесе денсаулығын сақтандыру міндетін азаматқа заң
актілерімен де, шартпен де жүктеуге болмайды. Сонымен, өмірді және
денсаулықты сақтандыру жағдайларында міндетті сақтандыру сақтандыру
қатынастарында сақтанушының (сақтандырылған тұлғадан бөлек қатысуын)
міндетті қатысуын талап етеді. Жиі-жиі шартта сақтанушы болып онымен азамат
еңбек-қызметтік қатынаста тұратын мемлекеттік орган қатысады. Мұндай
жағдайларда сақтандыру сақтанушы қаражаттарының есебінен жүргізіледі.
Міндетті сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырудың осы түрін реттейтін заң
актілерінде жазылған талаптар бойынша сақтандырушымен шарт жасауға
міндетті. Міндеттілік негізінен сақтандыру объектілеріне, сақтандыру
жағдайларының тізіміне бір немесе басқа жағдайларда тиесілі сақтандыру
төлемнің көлеміне қатысты болып келеді. Сақтандыру төлемдерінің мөлшері өз
кезегінде сақтанушының сақтандыру сыйақыларын төлеу міндетіне әсер етеді.
Заң актілеріне сәйкес пайдасына міндетті сақтандыру жүзеге асырылуы
тиіс болған адам, егер оған оның сақтандырылмағандығы белгілі болса, осы
міндет жүктелген тұлғадан өзінің сақтандырылуын сот тәртібінде талап етуге
құқылы.
Егер сақтанушы міндетті сақтандыру шартын жасамаса немесе оны заңда
кезделгенмен салыстырғанда нашарлау жағдайларда жасаса, ол сақтандыру
жағдайы (оқиғасы) орын алған кезде сақтандырылғандардың алдында өзі жауапты
болады. Сақтанушы жауапкершілігінің көлемі осындай жағдайда тиісті
сақтандыру жүзеге асырылған кезде сақтандырылғанға тиесілі болатын
сақтандыру төлеміне сәйкес болып келеді.
Міндетті сақтандыру шартын жасаудан сақтандырушы ұйымның да жалтаруға
құқығы болмайды. Егер сақтандырушының шарт жасаудан бас тартуы орын алса,
онда сақтанушы соттық тәртіппен сақтандырушыдан өзімен шартты жасауды талап
ете алады. [7]
Ерікті сақтандырудың міндетті сақтандырудан айырмашылығы, ол толығымен
тараптардың еркін білдіруіне негізделеді. Ерікті сақтандырудың түрлері,
шарттары мен тәртібі тараптардың келісімі бойынша белгіленеді.
Объекті бойынша сақтандыру: а) жеке; б) мүліктік болып бөлінеді.
Азаматтың өмірін, денсаулығын, еңбекке қабілеттілігін және басына
байланысты өзге де мүдделерін сақтандыру жеке айғақтандыруға жатады,
мысалы, олардың белгілі жасқа келгенін сақтандыру. Жеке сақтандыру шарты
бойынша сақтанушының өзі, сондай-ақ шартта аталған басқа (пайда алушы) адам
сақтандырылған болуы мүмкін.
Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер мен азаматтық-құқықтық
жауапкершілікті қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру
мүліктік сақтандыруға жатады.
Мүлікті сақтандыру кезінде мүліктің жоғалуы (жойылуы), жетіспеуі немесе
бүлінуі және занда көзделген өзге де мүліктік құқықтар сақтандырылады.
Сақтанушының немесе пайда алушының мүліктерді сақтандыруға мүддесі болмаған
жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз болады.
Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде сақтанушы ретінде іс-қимыл
жасайтын кәсіпкердің шарттары бойынша әріптестерінің өз міндеттемелерін
бұзуынан болуы мүмкін залалдардың тәуекелі немесе кәсіпкерден тәуелсіз
жағдайлардан осы қызмет шарттарының өзгеруінен болған залалдар тәуекелі,
соның ішінде күтілген кірісті алмай қалу тәуекелі сақтандырылады. Мүлікті
сақтандырудан айырмашылығы сақтандырудың бұл класында тек сол сақтанушының
кәсіпкерлік тәуекелі жөне тек соның пайдасына ғана сақтандырылуы мүмкін.
Сақтанушы болып табылмайтын тұлғалардың кәсіпкерлік тәуекелді
сақтандыру шарты немесе өзге тұлғаның (пайда алушының) пайдасына жасалған
шарт жарамсыз болады.
Азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде басқа тұлғалардың
өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарынан туындайтын
жауапкершіліктің болу тәуекелі (қаупі) сақтандырылады. Азаматтық-құқықтық
шарттардан және басқа да негіздерден пайда болатын міндеттемелерді бұзуға
байланысты пайда болуы мүмкін, жауапкершілік сақтандырылуы мүмкін. [8]
Бұрынғы заңнамамен салыстырғанда қазіргі заңнама сақтандыру
нысандарының тізімін көбейтті. Екінші сақтандыру нысаны сақтандыру төлемін
жүргізудің негізінен де анықталады. Осыған байланысты сақтандыру тағы екі
нысанға бөлінеді, олар а) жинақталушы; ә) жинақтаушы емес.
Сақтандыру төлем төленуін сақтандыру шартында белгіленіп он кезең
аяқталғанда, немесе сақтандыру жағдайы туындағанда иеленуінің қарастыратын
(осылардың қайсысы бірінші болатынына қарап) сақтандыру жинақтаушы болады
(ҚР АК 809-1 бабы). Яғни, жинақтаушы сақтандыру бойынша сақтандыру жағдайы
болмауы да мүмкін. Аннуитет шарты жинақтаушы сақтандыру шарттарына жатады.
(Азаматтық кодексінің 809-1-б. 5-тармағы) Аннуитет шартының түсінігі
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 809-1-б. 3-тармағында
беріледі. Аннуитет шарты сақтандырушыны шартта белгіленген мерзім ішінде
пайда алушының пайдасына мерзімді төлемдер түрінде сақтандыру төлемін
жүзеге асыруға міндетті ететін сақтандыру шарты. Сақтандыру төлемдер
негіздерінің ерекшеліктерін "Сақтандыру қызметі туралы" Қазақстан
Республикасының Заңында берілген аннуитеттік сақтандыру түсінігінен көруге
болады (7-баптың 2-тармағында). Соған байланысты, аннуитеттік сақтандыру,
сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек ету қабілетін (жасына
байланысты, мүгедектігіне байланысты, науқастығына байланысты) жоғалтқан,
асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе
сақтандырылушының жеке де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде кезең-
кезеңімен сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады. Кейбір жағдайларда жинақтаушы
сақтандыру шарты бойынша сақтандыру көлемі үшін негіз болып заңмен
қарастырылған мерзімінен өткенін көрсететін заңды факт есептеледі.[9]
Жинақтаушы емес сақтандыруда сақтандырудың төлемін жүргізудің негізі
болып тек белгілі сақтандыру жағдайы есептеледі. Көрсетілген сақтандыру
нысандарының тағы бір ерекшелігі сақтандыру жүргізіліп жатқан
объектілерінің өзгешелігі. Жинақтаушы сақтандыру шарттары тек қана жеке
сақтандыру бойынша жасалуы мүмкін. Ескертуге жататын нәрсе - сақтандырудың
нысандары бойынша бөлінуі сияқты (толық) болып келмейді. Бұл сақтандыру
қызметін лицензиялау үшін қажет болса, яғни мазмұны сақтандырудың
көрсетілген нысандарынан ерекшеленетін сақтандыру қызметі пайда болса, онда
заңнамада сақтандырудың нысандары бойынша өзге де жіктелуі қарастырылуы
мүмкін.
Жоғарыда аталғандай, ерікті сақтандырудың кластарының мазмұны заңға
бағынатын нормативтік актілерінің деңгейінде анықталады. Осыдан басқа
"Сақтандыру қызметі туралы" Қазақстан Республикасының Заңының 7-бабында
сақтандыру кластарының жалпы мазмұны анықталған. Заңда берілген сақтандыру
кластарының анықтамасы, сақтандырудың бір немесе басқа түрі туралы көзқарас
беріп тұр. Біз аннуитеттік сақтандырудың сипаттамасын негізінен бердік.
Енді қалған басқа сақтандыру кластарының мазмұнын да қарастырайық.
Сақтандыру класы ретінде өмірді сақтандыру, сақтандырушы қайтыс болған
немесе ол сақтандыру мерзімі шегінде сақтандыру шартында белгіленген жасқа
дейін өмір сүрген жағдайда сақтандыру төлемін жүзеге асыруды көздейтін жеке
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Қалған кластар жалпы сақтандыруға жатады. Жазатайым жағдайдан және
аурудан сақтандыру, сақтандырылған тұлға жазатайым жағдайдың немесе аурудың
салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе кәсіптік жағынан)
қабілетін (толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге де
зиян келтірілген жағдайларда оның қосымша шығындарын шектеулі сомада не
ішінара немесе толық өтеуді қарастыратын жеке сақтандыру түрлерінің
жиынтығы болып табылады. Төленетін өтемдердің негіздері мен көлемі
азаматтық деликттік құқықтың нормаларымен айқындалатын адамның өмірі мен
денсаулығына келтіретін зиянның түрлерімен байланысты.
Медициналық сақтандыру, сақтандырылатындардың медициналық мекемесінен
медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет
көрсетулерді сұраған жалданымдарынан туындаған шығындарын ішінара немесе
толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады. Міндетті медициналық
сақтандыру жүйесі (бұл қатынастардың азаматтық-құқықтық реттеу сұрақтары
ескерілмеген) уақыт санын көтере алмай мүліктік айла-амалға жол салды.
Басқа жақтан, Қазақстанда кейбір ұйымдармен іс жүзінде медициналық
сақтандыру бойынша шарттық сақтандыру қызметтері көрсетілетін болды. Осымен
байланысты қатынастарда қатысушылар тең жағдайда болып келеді және қымбат
медициналық қызметтерде, стационарлық емделуде, протездеуде және т.б.
қажеттік пайда болған жағдайда бұл сақтандыру сөзсіз өте пайдалы болады.
Осының барысында қалыптасқан қажеттілік тиісті сақтандыру нормалары
қалыптасуының қажеттілігіне әкелді.[10]
Жалпы сақтандыруға көлікті сақтандыруды жатқызады, ол көлік құралын
иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік
мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап
әкетілуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі
мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады. Тасымалдау шартымен тығыз байланыста
болатын көлік сақтандырумен қатар, жоғарыда айтылғандай, сақтандырудың жеке
класында болып кслетін жүктерді сақтандыру тұрады. Жүктерді сақтандыру,
жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың
мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде жүктердің
тасымалдау әдісіне қарамастан жоғалып кетуі салдарынан келтірмеген зиянды
ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру
көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Сақтандырудың басқа да кластарының мазмұны сақтандырудың мүлікті
сақтандыру нысаны туралы айтылғанда қосымша сипатталып кеткен. Объектіні
сақтандыру тәсілі бойынша, объект бір сақтандыру шартымен сақтандырылған
жағдайдағы дағдылы сақтандырумен қатар, қос сақтандыру белгіленеді, ол
дегеніміз белгілі бір объектіні бірнеше сақтандырушының әрқайсысымен дербес
шарт бойынша сақтандыруы.
Сақтандырылғандар тарапынан тұлғалардың көптігі топтық сақтандыру
шартын жасауға әкеп соғады, сақандырушы тарапы жағынан тұлғалардың көптігі
ортақ сақтандыруды құрады. Егер сақтандырушының өзі сақтанушы алдындағы өз
міндеттерінің бәрін немесе оның бір бөлігін орындамауына байланысты
тәуекелді сақтандыратын болса, қайта сақтандыру шарты орын алады.[11]
Қайта сақтандырудың өзі де бөлінеді. Заңмен бара-бар және бара-бар емес
қайта сақтандыру түсініктері еңгізілген. Бара-бар қайта сақтандыру — бұл
тиісті сақтандыру шартында көзделген жағдайлар туындаған кезде қайта
сақтандыру ұйымы қайта сақтандыру шарты бойынша цеденттен қабылданған
сақтандыру міндеттемелерінің үлесіне бара-бар мөлшерде сақтандыру төлемін
жүзеге асыруға өзі міндеттеме қабылдайтын қайта сақтандыру. Бара-бар емес
қайта сақтандыру бұдан бөлек, сақтандыру шартына сәйкес көзделген жағдайлар
туындаған кезде қайта сақтандыру шарты бойынша цеденттің өзі ұстап қалатын
сомасынан артығы мөлшерінде жүзеге асыруға өзіне міндеттеме қабылдайтын
қайта сақтандыру. Өзі ұстап қалатын сома деп қайта сақтандыру шартымен
сәйкес өз есебімен цедент жауапкершілікті атқаратын сақтандыру сомасын
атайды.
Шекарааралық сақтандыру (қайта сақтандыру) белгіленеді. Қазақстан
Республикасында немесе оның шегінен тыс жерлерде жүргізілетін сақтандыру
сыйлық ақысы төленетін сақтандыру (к,айпі сақтандыру) шекарааралық болып
табылады. Шекарааралық сақтандыруды жүргізудің талаптары мен тәртібі
Қазақстан Республикасының заңдарымен немесе Қазақстан Республикасы бекіткен
халықаралық шарттармен белгіленеді. Шетел сақтандыру компаниясының
(сақтандыру брокері) қызметіне үндеу рұқсат етіледі, егер оларда сақтандыру
саласында өкілетті органмен орнатылған тізімге кіретін бір рейтингілі
агенттігінің рейтингі болса.
Заңда өзара сақтандырудың мүмкіндігі қарастырылған. Азаматтар мен занды
тұлғалар қажетті қаражатты өзара сақтандыру қоғамдарына біріктіру жолымен
өзара негізде өз мүлкін және мүліктік мүдделерін (кәсіпкерлік тәуекелдер,
азаматтық-құқықтық жауаптылықты) сақтандыра алады. Өзара сақтандырудың
ерекшелігіне, егер қоғамның құрылтай құжаттарында мұндай жағдайларында
сақтандыру шарттарын жасасу көзделмесе, қоғам өзінің мүшелерінің мүлкін
және мүліктік мүдделерін өзара сақтандыруды мүшелік негізінде тікелей
жүзеге асыратыны жатады.
Кейбір жағдайларда азаматтық сақтандыру құқықтық қатынастарын,
субъектілері ретінде сақтандыру брокерлері мен сақтандыру агенттері болып
табылатын сақтандыру делдалдық саласында пайда болады. Сақтандыру брокері -
сақтандыру және қайта сақтандыру мәселелері бойынша консультациялық
қызметті өз атынан және сақтанушының тапсыруымен сақтандыру шарттарын
немесе өз атынан және цеденттің тапсыруымен қайта сақтандыру шарттарын
жасасу жөніндегі делдалдық қызметті жүзеге асыратын занды тұлға. Сақтандыру
брокерінің қызметі ерекше қызмет түрі болып табылады және оны уәкілетті
мемлекеттік орган лицензиялауға тиіс. Сақтандыру брокерінің өзі қатысып
жасалатын сақтандыру (қайта сақтандыру) шарты бойынша өқілеттігі мен
жауапкершілігі сақтандыру (қайта сақтандыру) шартының тараптарымен
жасалатын тиісті шарттармен белгіленеді.[12]
Сақтандыру брокерлерінің қызметі сақтандыру қызметтер нарығына оны
тұрақтандыратындай әсерін тигізу қажет. Содан басқа, олар басқа да қосымша
міндеттерді атқарулары қажет. Мысалы, сақтандыру брокері өзі анықтаған
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының төлем қабілетсіздігі туралы
уәкілді мемлекеттік органға кейінге қалдырмай мәлімдеуі тиіс.
Сақтандыру делдалдығы кеңінен шекарааралық сақтандыру саласында
дамыған. Қазақстан Республикасының сақтандыру ұйымдары (сактандыру
брокерлері) Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан Республикасының
резиденті емес сақтандыру ұйымының атынан Қазақстан Республикасының шегінен
тыс жерлерге шығатын автокөлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық қызметті
жүзеге асыра алады.
Сақтандыру делдалдығын көрсететін тағы басқа субъектілерінің бірі болып
сақтандыру агенттері табылады. Сақтандырудың азаматтық-құқықтық
қатынастарындағы сақтандыру агенттерінің жағдайының сақтандыру
брокерлерінің жағдайынан ерекшеліктері (сақтандыру агенттері) берілген
өкілеттігіне сәйкес сақтандыру ұйымының атынан және тапсыруымен сақтандыру
шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық қызметті жүзеге асыра-ды, яғни тек
сақтаңдырушының өкілі болады.
Сақтандыру агенттері ретінде жеке де, заңды да тұлғалар бола алады.
Сақтандыру агенттерінің сақтандыру нарығында делдалдық қызметті жүзеге
асыруға өкілеттігі сақтандыру ұйымымен берілген құжаттарымен дәлелденеді.
Сақтандыру агентінің өкілеттігі болмаған жағдайда оның сақтандыру агенті
ретіндегі қызметіне жол берілмейді, ал жасалған сақтандыру шарттары
өкілдерде өкілеттіктер болмаған басқа жағдайларда сияқты жарамсыз болып
табылады.
Сақтандыру ұйымы сақтандыру агенті сақтандыру ұйымынан алған өкілеттік
шегінде жасаған сақтандыру шарты бойынша қабылдаған міндеттемелерді өзі
тікелей қабылдаған міндеттемелер ретінде орындайды.
Сақтандыру шартының ерекшеліктерін және мазмұнын, қолданатын саласын
түсіну үшін қажетті негізгі ережелерді біз қарастырдық. Енді оның занды
конструкциясын қарастыруға көшуге болады.[13]
2 ТАРАУ САҚТАНДЫРУ ҚЫЗМЕТІ
2.1 Сақтандыру қызметін ұйымдастыру
Сақтандыру қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен
лицензиялауды жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптар мен түрлерге
бөлінеді. Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметі "өмірді сақтандыру" саласы
және "жалпы сақтандыру" саласы бойынша жүзеге асырылады.
Ерікті сақтандыру нысанындағы әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар уәкілеті мемлекеттік органның
нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді.
Сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы сақтанушыға сақтандыру шартын жасау
арқылы сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шегінде әзірлейтін және
беретін сақтандыру өнімі болып табылады. Сақтандыру ұйымы өзі әзірлеген
сақтандыру түрі бойынша қызметін уәкілетті мемлекеттік органмен сақтандыру
ережелерін келіскеннен кейін ғана жүзеге асыруға құқылы.
Міндетті сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың бөлек сыныбы болып
табылады. Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және
оны жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын
реттейтін заң актілерімен белгіленеді.[14]
Өмірді сақтандыру, сақтандырылушы қайтыс болған немесе ол сақтан-дыру
мерзімі біткенге дейін немесе сақтандыру шартында белгіленген жасқа дейін
өмір сүрген жағдайда сақтандыру төлемін жүзеге асыруды көздейтін жеке
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Аннуитеттік сақтандыру, сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен, енбек
ету қабілетін (жасына байланысты, мүгедектігіне байланысты, науқастығына
байланысты) жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған
жағдайларда немесе сақтандырылушының жеке табыстарының кемуіне немесе одан
айрылуына әкеліп соққан өзге де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде
кезең-кезеңімен сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру сақтандырылушы жазатайым
жағдайдың немесе аурудың салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе
кәсіптік жағынан) қабілетін (толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның
денсаулығына өзге де зиян келтірілген жағдайларда оның қосымша шығыстарын
тіркелген сомада не ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру
төлемін жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Медициналық сақтандыру, сақтандырылушының медицина мекемесінен
медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет
көрсетулерді сұраған жолданымдарынан туындаған шығыстарын ішінара немесе
толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру кезделетін жеке
сақтандыру турлерінің жиынтығы болып табылады.[15]
Көлік құралдарын сақтандыру, көлік құралын иеленуге, пайдалануға, оған
билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы
немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап әкетілуі салдарынан
келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру
төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Жүктерді сақтандыру, жүктерді иеленуге, пайдалануга, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы,
соның ішінде жүктердің тасымалдану әдісіне қарамастан жоғалып кетуі
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде
сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің
жиынтығы болып табылады.
Мүлікті сақтандыру, мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне, сақтандыру қызметі туралы
заңның 6-бабының 3-тармағының 3, 7 тармақшаларында келтірілген мүліктерді
қоспағанда, оның зақымдануы немесе жойылуы салдарынан келтірілген зиянды
ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру
көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру, Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің 810-бабында көзделген жағдайларда сақтандыру төлемдерін жүзеге
асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру, үшінші тұлғаға өзі көлік құралдарын пайдалануға байланысты
келтірген зиянын өтеу міндетіне байланысты тұлғаның мүліктік мүдделеріне
келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру
төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру, көлік
құралдарын тасымалдаушы ретінде өзі пайдалануына байланысты үшінші тұлғаға
келтірілген зиянын өтеу міндеттемесімен байланысты тұлғаның мүліктік
мүдделеріне келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде
сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің
жиынтығы болып табылады.
Шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру, Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексінің 812-бабында көзделген жағдайларда
сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің
жиынтығы болып табылады.
Залал келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру,
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 811-бабында көзделген
жағдайларда сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Қазақстан Республикасының аумағында сақтандыру ұйымының қызметі
"өмірді сақтандыру" саласы бойынша лицензия немесе "жалпы сақтандыру"
саласы бойынша лицензия негізінде сақтандырудың лицензияда көрсетілген
тиісті сыныптары шегінде жүзеге асырылады. [16]
"Жалпы сақтаңдыру" саласындағы қызметті:
"өмірді сақтандыру" саласындағы қызметпен біріктіруге;жинақтаушы
сақтандыру нысанында жүзеге асыруға болмайды.
Сақтандыру қызметі туралы Заңның 6-бабы 3-тармағының 1 және 2
тармақшаларында аталған сыныптар шегіндегі тәуекелдерді сақтандырушы
қоспағанда, "өмірді сақтандыру" саласындағы қызметті "жалпы сақтандыру"
саласындағы қызметпен біріктіруге болмайды.
Сақтандыру ұйымы, өзінде сақтаңдырудың тиісті сыныптары көрсетілген
және сақтандыру қызметі туралы заңда белгіленетін сақтандыру сыныптарын
біріктіру жөніндегі шектеулер ескерілген лицензия болған жағдайда,
сақтандырудың екі және одан көп сыныптарының белгілері мен мазмұнын
ұштастыратын сақтандыру түрін әзерлеуге құқылы. Сақтандыру ұйымдарының
сақтандыру сыныптары шеңберінде тәуекелдерді сақтандыру жөніндегі, сондай-
ақ сақтандыру сыныптарының мазмұны қосымша ашу жөніндегі қызметті жүзеге
асыру кезінде өзінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуіне байланысты
талаптар уәкілетті мемлекетік органның нормативгік құқықтық актілерімен
белгіленеді. [17]
Қазақстан Республикасының аумағында қайта сақтандыруды жүзеге асыру
жөніндегі қызмет сақтандыру қызметі туралы заңда көзделген тәртіппен
лицензиялануы тиіс. Қайта сақтандыру бара-бар және бара-бар емес болып
бөлінеді. Қайта сақтандыру жөніндегі лицензияның болуы лицензиатқа бара-бар
қайта сақтандыру қызметін де, бара-бар емес қайта сақтандыру қызметін де
жүзеге асыру құқығын береді.
"Жалпы сақтандыру" саласы бойынша немесе "өмірді сақтандыру" саласы
бойынша лицензиясы бар сақтандыру ұйымы бара-бар қайта сақтандыру жөніндегі
қызметін өзінің лицензиясында көрсетілген сыныптарда ғана қайта сақтандыру
лицеизиясынсыз жүзеге асыруға құқылы.
"Жалпы сақтандыру" саласы бойынша лицензиясы бар сақтандыру ұйымының
тек қана "жалпы сақтандыру" саласында қайта сақтандыру жөнінде лицензия
алуға және бара-бар қайта сақтандыру жөніндегі қызметті де, бара-бар емес
қайта сақтандыру жөніндегі қызметті де жүзеге асыруға құқығы бар.
"Өмірді сақтандыру" саласы бойынша лицензиясы бар сақтандыру ұйым тек
қана "Өмірді сақтандыру" саласында қайта сақтандыру жөнінде лицензия алуға
және бара-бар сақтандыру жөніндегі қызметті де, бара-бар емес сақтандыру
жөніндегі қызметті де жүзеге асыруға құқығы бар.
Қайта сақтандыруды қайта сақтандыру жөніндегі лицензия негізінде
қызметтің ерекше түрі ретінде жүзеге асыратын қайта сақтандыру ұйымы
"өмірді сақтандыру" және "жалпы сақтандыру" салалары бойынша бара-бар қайта
сақтандыруды да бара-бар емес қайта сақтандыруды да жүзеге асыруға құқылы.
Сақтандыру қызметі туралы заңда қайта сақтандыру ұйымын құру, лицензиялау
және оның қызметін тоқтату талаптары қайта сақтандыруды қызметтің ерекше
түрі ретінде жүзеге асыратын қайта сақтандыру ұйымдарына қатысты
келтірілген. [18]
Қазақстан Республикасы сақтандыру рыногының қатысушылары:
1) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы;
2) сақтандыру брокері;
3) сақтандыру агенті;
4) сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы;
5) актуарий:
6) уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор);
7) өзара сақтандыру қоғамы;
8) сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын өзге
де заңды және жеке тұлғалар болып табылады.
Сақтандыру қызметі сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы жүзеге асыратын
кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрі болып табылады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы сақтандыру қызметінен басқа
қызметтің мынадай түрлерін:
1) уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық
актілерінде көзделген тәртіппен инвестициялық қызметті;
2) тиісті жинақтаушы сақтандыру шартында көзделген сатып алу
сомасы шегінде өзінің сақтанушыларына қарыз беруді (сақтандыру ұйымы
үшін);
3) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметін
автоматтандыру үшін пайдаланылатын арнаулы бағдарламалық қамтамасыз
етіп сатуды;
4) ақпарат берілімдерінің кез келген түрлерінде сақтандыру ісі
және сақтандыру қызметі жөнінде арнаулы әдебиет сатуды;
5) бұрын өз мұқтаждары үшін сатып алынған немесе оның қарамағына
сақтандыру шарттарын жасасуға байланысты келіп түскен (сақтандыру
ұйымы үшін) мүлікті сатуды немесе жалға беруді;
6) сақтандыру қызметіне байланысты мәселелер бойынша
консультациялық қызмет көрсетуді;
7) сақтандыру (қайта сақтандыру) саласында мамандардың
біліктілігін арттыру мақсатында оқытуды ұйымдастыру мен жүргізуді;
8) сақтандыру агенті ретінде сақтандыру делдалы болуды;
9) сақтандыру қызметі туралы заңның 52-бабының 1-тармағында
аталған қызметті жүзеге асыруға құқылы.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының кәсіпкерлік қызмет ретінде
сақтандыру қызметі туралы заңның 11-бабының 1 және 2-тармақтарында
көзделмеген мәмілелерді жүзеге асыруы мен операцияларды жүргізуіне тыйым
салынады.
Сақтандыру ұйымдары, сақтандыру ұйымдары таратылған жағдайда
сақтанушыларға (сақтандырылушыларға, пайда алушыларға) сақтандыру
төлемдерін жүзеге асыруға кепілдік беретін қор құруға құқылы. Қордың құрылу
тәртібі мен қызметі Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі. [19]
Жинақтаушы сақтандыру жөніндегі қызметті жүзеге асырудың
ерекшеліктеріне келетін болсақ, жинақтаушы сақтандыру жөніндегі қызметті
жүзеге асыратын сақтандыру ұйымы уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік
құқықтық актілерінін талаптарын ескере отырып, өзінің сақтанушыларына сатып
алу сомасы шегінде қарыз беруге құқылы.
Сақтандыру ұйымы аннуитет шарты қолданылатын кезеңде актуарийдің
қорытындысы негізінде уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық
актілерінде көзделген тәртіппен тұрақты беріліп тұратын сақтандыру
төлемінің мөлшерін ұлғайтуға құқылы.
Сонымен ортақ сақтандыру жөніндегі қызметке тоқталып өтетін болсақ,
ортақ сақтандыру кезінде сақтандыру шартының талаптары ортақ сақтандыру
шартымен белгіленетін жағдайларда жетекші сақтандыру ұйымының міндеті мен
өкілеттігін өзіне қабылдайтын сақтандыру ұйымының сақтандыру ережелеріне
сәйкес айқындалады. Ортақ сақтандыру шартына қатысушы сақтандыру ұйымы
сақтандыру шартын сол сақтандыру түрі бойынша олардың ережелерінде
көзделгенінен өзгеше жағдайларда жасасуға құқылы.
Лицензиясында тиісті сақтандыру сыныбы көрсетілмеген сақтандыру
ұйымының ортақ сақтандыру ісіне қатысуына тыйым салынады.
Уәкілетті мемлекеттік органның тиісті лицензиясы жоқ бірде-бір
тұлғаның:
1) өз атынан сақтандыру, қайта сақтандыру жөніндегі қызметті жүзеге
асыруға, негізгі немесе қосымша қызмет түрі ретінде сақтандыру брокерінің,
актуарийдің немесе уәкілетті аудитордың қызметін көрсетуге;
2) өзінің атауында, құжаттарда, хабарландырулар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 ТАРАУ САҚТАНДЫРУ
ТҮСІНІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Сақтандыру туралы жалпы
ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Сақтандыру құқығының негізгі
түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2 ТАРАУ САҚТАНДЫРУ
ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.1 Сақтандыру қызметін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын құру және
лицензиялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.3 Уәкілетті мемлекеттік орган және сақтандыру ісін қадағалауды жүзеге
асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 38
3 ТАРАУ САҚТАНДЫРУ
ШАРТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3.1 Сақтандыру шарты түсінігі мен
нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.2 Сақтандыру шартының
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
3.3 Сақтандыру шартының
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы – Қазақстан Республикасының
нарықтық экономика қатарында болу себебіне байланысты нарықтың бір саласы
ретінді сақтандыру соңғы кездері арнайы заң негізінде қолға алына бастады,
және сол үшін атқарылатын сақтандыру қызметіне байланысты қалыптасатын
мәселелерді зерттеуге арналған.
Дипломдық жұмыста сақтандыру туралы жалпы ережелер сипаттамасын
анықтау негізгі мәселелердің бірі болып табылады.
Қазіргі жағдайда сақтандыру - бұл өмірдің әртүрлі салаларында барынша
жиі болатын жағдайлардың теріс әсерінен заңды тұлғалар мен азаматтардың
мүдделерін қорғау әдістерінің бірі.
Адамдар жиі өрттерден, су тасқыны, жел және осылар сияқты т.б.
жағдайлар нәтижесінде өздерінің қозғалмайтын және қозғалатын мүліктерінен
айырылу мүмкіндігінен сақтануды қалайды. Кәсіпкерліктің дамуы тиісінше
тәуекелдердің өсе түсуіне әкелді, олар іскерліктегі әріптестердің сенімсіз
болып шығуы, нарықтағы бағалар (құндылықтар) кенет өзгеріп кетуіне, шарт
бойынша әріптестердің банкротқа ұшырауына байланысты болуы мүмкін шығындар
болады. Өз кезегінде бұл сақтандырудың дамуына қосымша түрткі болды. Уақыт
ағымында мұндай қажеттілік азаймайды, керісінше азаматтар мүліктік жағдайы
жақсаруының және кәсіпкерлік дамуының салдарынан сақтандырудағы қажеттілік
одан әрі өсе түседі.
Сақтандыру қызметі ежелден атқарып келе жатқан дәстүрлі қызметімен
қатар жаңа заман талаптары мен мүмкіндіктеріне сәйкес пайда болған жаңа
сақтандыру қызметін атқаруда.
Заңда берілген анықтамаға сәйкес, сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы
әзірлейтін және ұсынатын сақтандыру өнімі болып табылады. "Өнім" деген
түсінікті қолдану интеллектуалдық меншік категорияларын ойға шақырады.
Мұндай шарттарда коммерциялық құпиялы болып келетін мәліметтердің болуы
мүмкін. Бірақ, "өнім" деген түсінікті біз басқа да позицияда бағалай
аламыз. Сақтандыру түрі сақтандырушының да сақтанушының да (пайда алушының)
мүдделерін ескеруді қамтамасыз ететін заңның міндетті нормаларына қайшы
келмейтін және онда сақтандырудың барлық керекті жағдайлары ескерілген шарт
болып келеді.
Заңда сақтандыру нысанының түсінігі де қарастырылған. Ол "сақтандыру
түрлері" деген бұрын күшінде болған заңнаманың түсінігіне сәйкес келеді.
Сақтандыруды нысандарға бөлу әртүрлі негіздер бойынша жүргізіледі.
Міндеттілік дәрежесіне қарай сақтандыру ерікті және міндетті болады.
Соңғы жылдары міндетті сақтандыру кеңінен қолданылады. Мысалы, әскери
қызметкерлерінің, ішкі істер органдарының қызметкерлерінің өмірі мен
денсаулығын міндетті сақтандыруды және судьялардың өмірі мен денсаулығын,
мүлігін міндетті сақтандыру жүргізілген. Міндетті сақтандыру азаматтық-
құқықтық жауапкершілікті сақтандыру саласында дамыған, яғни автомобиль
көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігі, нотариустардың және
кейбір өзге субъектілердің азаматтық-құқықтық жауапкершілігі міндетті
сақтандыруға жатады. Міндетті сақтандырудың түрлері, тәртібі мен талаптары
заң актілерімен белгіленеді. Өз өмірін немесе денсаулығын сақтандыру
міндетін азаматқа заң актілерімен де, шартпен де жүктеуге болмайды.
Сонымен, өмірді және денсаулықты сақтандыру жағдайларында міндетті
сақтандыру сақтандыру қатынастарында сақтанушының (сақтандырылған тұлғадан
бөлек қатысуын) міндетті қатысуын талап етеді. Жиі-жиі шартта сақтанушы
болып онымен азамат еңбек-қызметтік қатынаста тұратын мемлекеттік орган
қатысады. Мұндай жағдайларда сақтандыру сақтанушы қаражаттарының есебінен
жүргізіледі. Міндетті сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырудың осы түрін
реттейтін заң актілерінде жазылған талаптар бойынша сақтандырушымен шарт
жасауға міндетті.
Жалпы бұл тақырып төңірегінде айналысып жүрген шетелдік және отандық
ғалымдар, заңгерлер, қаржыгерлер аз емес. Атап айтсақ, А.И. Худяков, В.К.
Рейхер. Л.И. Рейтман, Е.В. Коломин, В.В. Шахова, Ю.М. Журавлев, Г.П. Салюс
және басқалары.
Сақтандыру саласының атқаратын қызметінің мәселесі бір қарағанда,
қарапайым, қиындығы жоқ сияқты болып көрінгенімен, екінші жағынан алғанда,
елдегі қаржылық-экономикалық жағдайға тікелей әсер ететін факторлардың бірі
болғандықтан, ерекше назар аударуды қажет ететін өзекті мәселеге айналып
отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – сақтандыру саласындағы атқарылатын қызмет
тәртіптерін жетілдірудің жолдарын қарастыру болып табылады. Сақтандыру
қызметі – ол жеке тұлғаның және заңды тұлғаның, яғни олардың мүдделерін
қорғаудың бірден-бір жолына басты себеп болып табылады деп ойлаймын.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау қажет;
- сақтандырудың жалпы түсінігінің маңыздылығы мен объектісін анықтау;
- сақтандырудың қатысты Қазақстанның азаматтық зандылығын зерттеу;
- сақтандырудың маңыздылығын, олар арасындағы шартты анықтауды
қарастыру қолға алынған.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында сақтандыру туралы жалпы ережелер,
сақтандыру құқығының негізгі түсініктерін талдау қарастырылған. Сақтандыру
шартын қарастыруда біз әкімшілік (қаржылық) құқық саласына жататын құқықтық
нормалар әрекетін ескермесек болмайды. Сақтандыруға арналған заң
актілерінде аталған шартты қарастыруда да пайдаланылатын түсініктер
жиынтығы туралы айтылған.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында сақтандыру қызметін ұйымдастыру,
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын құру және лицензиялау, уәкілетті
мемлекеттік орган және сақтандыру ісін қадағалауды жүзеге асыруды талдау
қарастырылған. Сақтандыру қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен
лицензиялауды жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптар мен түрлерге
бөлінеді. Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметі "өмірді сақтандыру" саласы
және "жалпы сақтандыру" саласы бойынша жүзеге асырылады.
Ерікті сақтандыру нысанындағы әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар уәкілеті мемлекеттік органның
нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді.
Сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы сақтанушыға сақтандыру шартын жасау
арқылы сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шегінде әзірлейтін және
беретін сақтандыру өнімі болып табылады. Сақтандыру ұйымы өзі әзірлеген
сақтандыру түрі бойынша қызметін уәкілетті мемлекеттік органмен сақтандыру
ережелерін келіскеннен кейін ғана жүзеге асыруға құқылы.
Сақтандыру қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен
лицензиялауды жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптар мен түрлерге
бөлінеді. Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметі "өмірді сақтандыру" саласы
және "жалпы сақтандыру" саласы бойынша жүзеге асырылады.
Ерікті сақтандыру нысанындағы әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар уәкілеті мемлекеттік органның
нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді.
Сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы сақтанушыға сақтандыру шартын жасау
арқылы сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шегінде әзірлейтін және
беретін сақтандыру өнімі болып табылады. Сақтандыру ұйымы өзі әзірлеген
сақтандыру түрі бойынша қызметін уәкілетті мемлекеттік органмен сақтандыру
ережелерін келіскеннен кейін ғана жүзеге асыруға құқылы.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында сақтандыру шарты түсінігі мен
нысанын талдау қарастырылған.
Сақтандыру шарты өзара шарт, оны сақтанушы мен сақтандырушының негізгі
құқықтары мен міндеттеріне назар аудара отырып көруге болады. Сақтанушы
сақтандыру сыйлықақыларын төлеу керек, ал сақтандырушы олардың төленуін
талап етуге құқылы. Тиісінше (өз кезегінде) сақтанушы сақтандырушыдан оның
сақтандыру төлемін жасау бойынша міндеті орындалуын талап ете алады.
1 ТАРАУ САҚТАНДЫРУ ТҮСІНІГІ
1.1 Сақтандыру туралы жалпы ережелер
Сақтандырудың мәні бір қатар факторлармен анықталады. Ол мемлекет
тарапынан қаралған шаралар көлемі мен сипатынан тәуелсіз халық пен
ұйымдардың әртүрлі мүдделерін қосымша қорғауды ұсынуға мүмкіндік береді.
Табиғи және техногендік апаттар, әсерлерін жою бойынша шығындардың негізгі
ауыртпалығы қазіргі уақытта оның мүмкіншіліктері объективті шектеулі болып
келетін мемлекеттік бюджетке түседі. Сақтандыру осы қолайсыздықты жоюы
тиіс. Бұдан басқа сақтандыру механизмін пайдалану өндірісте қолданылып
жүрген технологияның жетілдірілуіне, кәсіпкерлік қызметтің жедел дамуына
мүмкіншілік береді. [1]
Сақтандыру жүйесі республика экономикасы тұрақты дамуына, халықты
әлеуметтік қорғауды көтеру үшін қосымша негізді құруға, азаматтар мен
шаруашылық субъектілер мүлкін сақтандыруға әсер етуі қажет.
Сақтандыру мәселелері медицинаны қоса алғандағы әлеуметтік қамтамасыз
ету мәселелеріне тікелей қатысты. Қазіргі заманғы сақтандыру индустриясын
кұру мемлекетке келесі міндеттер қатарын шешуге мүмкіндік береді:
1) табиғи-техногендік сипаттағы қарастырылмаған шығындарды толтыруда
мемлекеттік бюджетке ауыртпалықты азайтудың;
2) нарықтық экономика қағидаларына сай сақтандыру жәрдемімен әлеуметтік
қамтамасыз етудің жекелеген мәселелерін шешуге жинақталған зейнетақыны
төлеуге, еңбекке қабілеттілікті жоғалтуға, асыраушының қайтыс болуына,
жұмыссыздыққа жәрдем ақыларды төлеуге денсаулық сақтауға қатысты
шығындардың орнын толтыруға;
3) халық пен ұйымдардың қаражаттарын ұзақ мерзімді негізде ұлттық
экономикаға шоғырландыруға.
Мемлекет бұдан бұрын жеткілікті қуатты әлеуметтік кепілдіктер жүйесін
қамтамасыз етуге қабілетсіз болып шықты. Кепілдіктерді қамтамасыз ету
міндеті қазір сақтандырудың "иығында" болып тұр. Осымен бірге бір қатар
мамандықтардың қауіптілігінің дәрежесіне өсе түсті. Құқық қорғау органдары
ұйымдасқан (кәсіби) қылмыспен бетпе-бет келді, техногендік апаттар саны
артты. Нарық жағдайында (жаңа еңбек қатынастарында) адамның өмір сүруі үшін
өмір мен денсаулыққа келтірілген зардаптарды қалпына келтіруде қаңдай да
болсын бір мүмкіншілігі болуы өте маңызды. Жоғары қауіптілік көздерімен
келтірілген зардаптардың орнын толтыру, соның ішінде автомобиль көлігі ж.б.
мәселе де өзекті. Мұның барлығы Қазақстан Республикасында нарықтық қайта
қалыптасу кезеңінде сақтандыру саласында ең маңызды өзгерістер басталуына
негіз қалаған заң-дардың, өзге нормативті-қүқықтық актілердің қабылдануына
әкелді. Бірінші кезекте өзін тиымсыз қылып көрсеткен сақтандырудың
толығынан мемлекеттік жүйесінен бас тартылады. Бәсекеге негізделген
сақтандыруға жол берілді. Сақтандыру кәсіпкерлік түрлерінің біріне айналды,
және қазір ол кәсіпкерліктің ең жоғары ұйымдастырылған түрлерінің бірі.
Сақтан-дырумен әлеуметтік міндеттерді орындалудың маңыздылығын есепке ала
отырьп, мемлекет сақтандырудың дамуын бақылаусыз өз бетімен жібере алмады.
Сондықтан сақтандырудың дамуы қазіргі заманғы қүқықтық салалардың бірінің
сақтандыру қүқығының дамуымен бірге болды. А.И.Худяковтың анықтамасына
сәйкес: "Сақтандыру құқығы елдегі сақтандыру ісін ұйымдастыру және
сақтандыру қызметін жүзеге асырумен байланысты пайда болатын қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар жиынтығы".[2]
Сақтандыру ісінің дұрыс ұйымдастыру мәнін төмендетпей, сақтандыруға
жататын жағдайлар әсерінен зардап шеккен тұлғаларға мүліктік өтем жасау
мақсатына жетуді қамтамасыз ететін тікелей құралы болып жеке жасалған
азаматтық-құқықтық шарт келетінін айтып кетелік. А.И.Худяков азаматтық
құқық үлесіне шарттық сақтандыру міндеттемесінің жалпы құрылысын анықтауды
жатқызады. Біздің көзқарасымыз бойынша, азаматтық құқық қөзқарасынан
шарттық қатынастар шеңберінде пайда болатын барлық мәселелерді қажетті
реттеу, сақтандыру қатынастарын ықылассыз қатысушыларына азаматтық-құқықтық
әсер етудің шегі мен мазмұнын анықтау қажет. Шарттың толық құнарлы
жүйесінің болмауы, біздің қөзқарасымыз бойынша, КСРО кезіндегі қалыптасқан
сақтандырудың әлсіз жақтарының бірі болды.
Сақтандыру шартын қарастыруда біз әкімшілік (қаржылық) құқық саласына
жататын құқықтық нормалар әрекетін ескермесек болмайды. Сақтандыруға
арналған заң актілерінде аталған шартты қарастыруда да пайдаланылатын
түсініктер жиынтығы бар.
Осыған дейін біршама уақыт бұрын сақтандыру қатынастарын кешенді
реттейтін заң актісі болып Қазақстан Республиқасы Президентінің 1995 жылдың
3 қазанынан "Сақтандыру туралы" заң күші бар Жарлығы саналды. 2003 жылдың
15 сәуірінде Қазақстан Республикасының "Сақтандыру қызметі туралы" жаңа
Заңы қабылданды, қазір ол заңгерлер тарапынан жоғарғы бағаланады. Онда
сақтандыру ісін ұйымдастыруды қазіргі заманғы талаптарға сәйкес келтіруді
қамтамасыз ететін шаралар қарастырылған. Азаматтық-құқықтық қатынастарды
реттейтін нормалар көбінесе Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің
803-845-баптарын қамтитын 40-шы "Сақтандыру" деп аталатын тарауында
мазмұндалған. Сақтандырудың жекелеген түрлерін реттейтін бөлек нормативтік
актілердің де бірқатар саны бар, мысалы 1996 жылдың 31 қазанынан №1319
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен, және 1997 жылдың 2
сәуіріндегі № 460 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітілген
және т.б.
Сақтандыру қызметіне бақылау жүргізу туралы ережелер Қазақстан
Республикасының 1995 жылдың 30 наурызда қабылданған "Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы" Заңында мазмұндалған. Сонымен бірге
сақтандыру туралы жекелеген нормалар Қазақстан Республикасының 1995 жылдың
31 тамызынан "Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы"
Заңында да бекітілген.
1.2 Сақтандыру құқығының негізгі түсініктері
Сақтандыру құқығы онда арнайы түсіндіруді талап ететін терминдердің
елеулі қолданылатын құқықтық салалардың біріне жатады. Түсіндіру түсініктер
(терминдер) қолданылатын нормаларды талқылаған кезде оларды әртүрлі түсіну
қаулымен қорғайды. Сонымен бірге түсініктерді анықтау бұл қазіргі құқықта
кең қолданылатын тәсіл, ол нормативтік актілерді заң техникасы көзқарасынан
жетіктеу қылуға мүмкіншілік береді (материалды артық қайталамауға
мүмкіншілік береді). Сақтандыру құқығының негізгі түсініктері ҚР
"Сақтандыру қызметі туралы" Заңының 3,4-баптарында, ҚР Азаматтық кодексінің
817-820-баптарында және т.б. ашылады.
Актуарий — сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қажетті төлем
қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылық деңгейін қамтамасыз ету мақсатында
сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша міндеттемелер мөлшерінің
экономикалық-математикалық есептеулерін жүзеге асыруға байланысты қызметті
атқаратын жеке тұлға. Актуарийлік қызметті жүзеге асыруға уәкілетті
мемлекеттік орган берген лицензиясы бар жеке адам актуарий болуға құқылы.
Актуарийлік қызмет сақтандыру қызметі туралы заңдар және уәкілетті
мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес, сондай-ақ
актуарийлік қызметті жүзеге асырудың халықаралық принциптері (стандарттары)
ескеріле отырып жүзеге асырылуға тиіс. [3]
Актуарийлік есептеулер мынадай негіздер бойынша:
1) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының бастамасы бойынша-
бастамашылық актуарийлік есептеулер;
2) Казақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда-
міндетті актуарийлік есептеулер жүргізіледі.
Актуарийлік есептеулер жүргізу кезінде сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымы міндетті актуарийлік есептеулер мен қорытындыларды жасау жене
дайындау үшін қажетті, актуарий талап еткен қолда бар құжаттар мен
мәліметтердің бәрін беруге міндетті. Актуарий өзінің қарауына сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымы табыс еткен құжаттар мен мәліметтердің толықтығы
мен дұрыстығы үшін жауап бермейді.
Актуарий өзі жасаған актуарийлік есептеулер мен қорытындылардың
дұрыстығы мен дәлдігіне Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген
тәртіппен жауап береді.
Актуарий, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру ре-
зервтерін қалыптастыру жөніндегі талаптарды сақтамағандығы туралы өзі
анықтаған фактілерді уәкілетті мемлекеттік органға дереу хабарлауға
міндетті.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы қызметінің аудитін уәкілетті
мемлекеттік органның тиісті лицензиясы бар уәкілетті аудитор жүзеге
асырады. Сақтандыру қызметінің аудитін жүзеге асыруға қойылатын талаптар
уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерімен
белгіленеді. Уәкілетті аудитор, жүргізілген аудит туралы қорытындының
көшірмесін уәкілетті мемлекеттік органға оның жазбаша сұратуы бойынша
беруге міндетті.
Уәкілетті аудитор, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қызметіне
міндетті аудит нәтижесінде анықталған Қазақстан Республикасының заңдарын
бұзушылықтар туралы уәкілетті мемлекеттік органға дереу хабарлауға
міндетті.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының өз құрылымында ішкі аудит
қызметі (аудиторы) болуы міндетті, оның қызметі лицензиялауға жатпайды.
Ішкі аудит жүргізу тәртібі, уәкілетті мемлекеттік органның талаптары
ескеріле отырып, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының тиісті ішкі
құжаттарында белгіленеді.
Сатып алу сомасы — жинақтаушы сақтандыру шарты қолдану мерзімінен бұрын
тоқтатылған кезде сақтанушының алуына құқығы бар ақша сомасы.
Сақтандыру ережелері — белгілі бір сақтандыру түрі бойынша сақтандыруды
жүзеге асыру талаптарын айқындайтын сақтандыру ұйымының құжаты.
Қайта сақтандырушы - өзі қабылдаған сақтандыру тәуекелдерін қайта
сақтандыруға беруді жүзеге асыратын сақтандыру немесе қайта сақтандыру
ұйымы.
Қайта сақтандыру — сақтандыру шарты бойынша сақтандыру ұйымы қабылдап,
кейіннен өздерінің арасында жасалған қайта сақтандыру шартына сәйкес қайта
сақтандыру ұйымына сақтандыру тәкеуелдерінің бәрін немесе бір бөлігін
беруге байланысты қызмет және соған байланысты туындайтын қатынастар.
Сақтандыру сыйақысы — сақтандырушының сақтандыру шарты мен анықталған
мөлшерде сақтанушыға сақтандыру төлемін жүргізудің соңғы міндеттемелерін
қабылдау үшін төлеуге міндетті ақша сомасы. Сақтандырушыдан алынған
сақтандыру сыйақылары сақтанушының меншік құқығына жатады.
Сақтандыру сомасы - сақтандыру объектісі сақтандырылған және сақтандыру
жағдайының пайда болуындағы жауапкершіліктің шектеулі көлемін ұсынатын ақша
сомасы.
Сақтандыру төлемі — жинақтаушы сақтандыру шартында анықталған,
сақтандыру жағдайының келіп түсуінде немесе мерзімнің келіп түсуіндегі
сақтандыру сомасы мөлшерінде сақтандырушы мен сақтанушыға төленетін ақша
сомасы. Сөйтіп сақтандыру төлемі сақтандырушы іс жүзінде төлейтін ақшалай
сома болып келеді. Осыдан сақтандыру төлемінің сақтандыру сомасынан
айырмашылығы көрінеді.[4]
Келтірілген түсініктер тізімі аяқты болып табылмайды, бірақ олардың
кейбіреулерін сақтандыру қатынастарын одан әрі қарастыру жүрісінде ашу
орынды болып келеді.
Қүшіндегі сақтандыру туралы заңнама сақтандырудың қолданылатын
жіктелуінің күрделенуімен ерекшеленеді. Қазір Қазақстан Республикасының
"Сақтандыру қызметі туралы" Заңының 6 бабына сәйкес сақтандыру салаларға,
класстарға, түрлерге жіктеледі.
Сақтандыруды салаларға бөлу сақтандырудың әртүрлі объектілерімен
байланысты. Сақтандырудың барлық түрлерін екі сомаға бөлу қарастырылған,
олар:
— өмірді сақтандыру;
— жалпы сақтандыру;
Аталған сақтандыру саласының біріншісі заңмен қорғалатын игіліктердің
арасындағы ең жоғарғы құндылық болып табылатын азаматтар өміріне қатысты
болып келеді. Өмірді сақтандыру саласы бірқатар болмай қоймайтын
объективтік сипаты бар өмірлік жағдайларда сақтандырылған (пайда алушы)
тұлғаға ақылы төленуін қарастырады.
Бұл тұлғаның қартайған шағында мүліктік мүдделерін кешенді қамтамасыз
етуге, адамды жерлеуге шығындарды өтеуге с.с. мүмкіншілік береді. Осы
себептен өмірді сақтандыру өмірді азаматтық құқықтық тәсілдермен қорғаудың
бір жолы болып келетінін айтуға болады.
Ерікті нысанда сақтандыру өмірді сақтандыру саласына өз кезегінде
класстарды еңгізеді. Ерікті өмірді сақтандыруда екі класс қарастырылған,
олар: 1) өмірді сақтандыру; 2) аннуитетті сақтандыру. Жалпы сақтандыру
белгілі бір сақтандыру жағдайларының келіп түсуінде заңды және жеке
тұлғалардың аймақтық пайдаланылған құқықтары мен қызығушылықтардың орнын
төлеуді қамтамасыз етуде дәстүрлі жолда болып келеді. Қазіргі кезде жалпы
сақтандыруды кластарға бөлу кеңейтілген тізімді қамтиды, оған шолу жасасақ
қазіргі кезенде азаматтық-құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтарын
қамтамасыз етуде сақтандырудың мәні бұрынғыға қарағанда салыстырымсыз
жоғары болып келеді деген пікірде орнатуымыз мүмкін. Жалпы сақтандырудың
кластарына төмендегілер жатады:
1) сәтсіз оқиғадан және аурулардан сақтандыру;
2) медициналық сақтандыру;
3) автомобиль көлігін сақтандыру;
4) темір жол көлігін сақтандыру;
5) әуе көлігін сақтандыру;
6) су көлігін сақтандыру;
7) жүктерді сақтандыру;
8) көлік пен жүктерді сақтандыруды қоспағанда, мүлікті сақтандыру;
9) кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру;
10) автомобиль көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру;
11) темір жол көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
12) әуе көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
13) су көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
14) тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
15) шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
16) зиян келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру.[5]
Ерікті сақтандыру нысанындағы әрбір класстың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар өкілетті мемлекеттік органның
нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді. Сонымен, сақтандырудағы әрбір
классқа байланысты заңнама заңды нормативтік актілері бойынша арнайы
реттеуді қарастыруы қажет.
Осыған байланысты, сақтандырушылар үшін сақтандырудың әрбір класы
бойынша жалпы жағдайлар көбіне императивтік (міндетті) болып анықталатынын
айтуға болады. Бұның өз сыры бар, міндетті реттеу сақтандырушылардың
қызметін пайдаланатын субъектілерінің мүдделерін ескеруіне мүмкіндік
береді.
Заңда берілген анықтамаға сәйкес, сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы
әзірлейтін және ұсынатын сақтандыру өнімі болып табылады. "Өнім" деген
түсінікті қолдану интеллектуалдық меншік категорияларын ойға шақырады.
Мұндай шарттарда коммерциялық құпиялы болып келетін мәліметтердің болуы
мүмкін. Бірақ, "өнім" деген түсінікті біз басқа да позицияда бағалай
аламыз. Сақтандыру түрі сақтандырушының да сақтанушының да (пайда алушының)
мүдделерін ескеруді қамтамасыз ететін заңның міндетті нормаларына қайшы
келмейтін және онда сақтандырудың барлық керекті жағдайлары ескерілген шарт
болып келеді.
Заңда сақтандыру нысанының түсінігі де қарастырылған. Ол "сақтандыру
түрлері" деген бұрын күшінде болған заңнаманың түсінігіне сәйкес келеді.
Сақтандыруды нысандарға бөлу әртүрлі негіздер бойынша жүргізіледі.
Міндеттілік дәрежесіне қарай сақтандыру ерікті және міндетті болады.
Соңғы жылдары міндетті сақтандыру кеңінен қолданылады. Мысалы, әскери
қызметкерлерінің, ішкі істер органдарының қызметкерлерінің өмірі мен
денсаулығын міндетті сақтандыруды және судьялардың өмірі мен денсаулығын,
мүлігін міндетті сақтандыру жүргізілген. Міндетті сақтандыру азаматтық-
құқықтық жауапкершілікті сақтандыру саласында дамыған, яғни автомобиль
көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігі, нотариустардың және
кейбір өзге субъектілердің азаматтық-құқықтық жауапкершілігі міндетті
сақтандыруға жатады.
"Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы"
Қазақстан Республикасы Заңының 52-бабына сәйкес, банктердегі салымдарды
(депозиттерді) ұжымдық сақтандыру жүзеге асады.[6]
Міндетті сақтандырудың түрлері, тәртібі мен талаптары заң актілерімен
белгіленеді. Өз өмірін немесе денсаулығын сақтандыру міндетін азаматқа заң
актілерімен де, шартпен де жүктеуге болмайды. Сонымен, өмірді және
денсаулықты сақтандыру жағдайларында міндетті сақтандыру сақтандыру
қатынастарында сақтанушының (сақтандырылған тұлғадан бөлек қатысуын)
міндетті қатысуын талап етеді. Жиі-жиі шартта сақтанушы болып онымен азамат
еңбек-қызметтік қатынаста тұратын мемлекеттік орган қатысады. Мұндай
жағдайларда сақтандыру сақтанушы қаражаттарының есебінен жүргізіледі.
Міндетті сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырудың осы түрін реттейтін заң
актілерінде жазылған талаптар бойынша сақтандырушымен шарт жасауға
міндетті. Міндеттілік негізінен сақтандыру объектілеріне, сақтандыру
жағдайларының тізіміне бір немесе басқа жағдайларда тиесілі сақтандыру
төлемнің көлеміне қатысты болып келеді. Сақтандыру төлемдерінің мөлшері өз
кезегінде сақтанушының сақтандыру сыйақыларын төлеу міндетіне әсер етеді.
Заң актілеріне сәйкес пайдасына міндетті сақтандыру жүзеге асырылуы
тиіс болған адам, егер оған оның сақтандырылмағандығы белгілі болса, осы
міндет жүктелген тұлғадан өзінің сақтандырылуын сот тәртібінде талап етуге
құқылы.
Егер сақтанушы міндетті сақтандыру шартын жасамаса немесе оны заңда
кезделгенмен салыстырғанда нашарлау жағдайларда жасаса, ол сақтандыру
жағдайы (оқиғасы) орын алған кезде сақтандырылғандардың алдында өзі жауапты
болады. Сақтанушы жауапкершілігінің көлемі осындай жағдайда тиісті
сақтандыру жүзеге асырылған кезде сақтандырылғанға тиесілі болатын
сақтандыру төлеміне сәйкес болып келеді.
Міндетті сақтандыру шартын жасаудан сақтандырушы ұйымның да жалтаруға
құқығы болмайды. Егер сақтандырушының шарт жасаудан бас тартуы орын алса,
онда сақтанушы соттық тәртіппен сақтандырушыдан өзімен шартты жасауды талап
ете алады. [7]
Ерікті сақтандырудың міндетті сақтандырудан айырмашылығы, ол толығымен
тараптардың еркін білдіруіне негізделеді. Ерікті сақтандырудың түрлері,
шарттары мен тәртібі тараптардың келісімі бойынша белгіленеді.
Объекті бойынша сақтандыру: а) жеке; б) мүліктік болып бөлінеді.
Азаматтың өмірін, денсаулығын, еңбекке қабілеттілігін және басына
байланысты өзге де мүдделерін сақтандыру жеке айғақтандыруға жатады,
мысалы, олардың белгілі жасқа келгенін сақтандыру. Жеке сақтандыру шарты
бойынша сақтанушының өзі, сондай-ақ шартта аталған басқа (пайда алушы) адам
сақтандырылған болуы мүмкін.
Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер мен азаматтық-құқықтық
жауапкершілікті қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру
мүліктік сақтандыруға жатады.
Мүлікті сақтандыру кезінде мүліктің жоғалуы (жойылуы), жетіспеуі немесе
бүлінуі және занда көзделген өзге де мүліктік құқықтар сақтандырылады.
Сақтанушының немесе пайда алушының мүліктерді сақтандыруға мүддесі болмаған
жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз болады.
Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде сақтанушы ретінде іс-қимыл
жасайтын кәсіпкердің шарттары бойынша әріптестерінің өз міндеттемелерін
бұзуынан болуы мүмкін залалдардың тәуекелі немесе кәсіпкерден тәуелсіз
жағдайлардан осы қызмет шарттарының өзгеруінен болған залалдар тәуекелі,
соның ішінде күтілген кірісті алмай қалу тәуекелі сақтандырылады. Мүлікті
сақтандырудан айырмашылығы сақтандырудың бұл класында тек сол сақтанушының
кәсіпкерлік тәуекелі жөне тек соның пайдасына ғана сақтандырылуы мүмкін.
Сақтанушы болып табылмайтын тұлғалардың кәсіпкерлік тәуекелді
сақтандыру шарты немесе өзге тұлғаның (пайда алушының) пайдасына жасалған
шарт жарамсыз болады.
Азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде басқа тұлғалардың
өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарынан туындайтын
жауапкершіліктің болу тәуекелі (қаупі) сақтандырылады. Азаматтық-құқықтық
шарттардан және басқа да негіздерден пайда болатын міндеттемелерді бұзуға
байланысты пайда болуы мүмкін, жауапкершілік сақтандырылуы мүмкін. [8]
Бұрынғы заңнамамен салыстырғанда қазіргі заңнама сақтандыру
нысандарының тізімін көбейтті. Екінші сақтандыру нысаны сақтандыру төлемін
жүргізудің негізінен де анықталады. Осыған байланысты сақтандыру тағы екі
нысанға бөлінеді, олар а) жинақталушы; ә) жинақтаушы емес.
Сақтандыру төлем төленуін сақтандыру шартында белгіленіп он кезең
аяқталғанда, немесе сақтандыру жағдайы туындағанда иеленуінің қарастыратын
(осылардың қайсысы бірінші болатынына қарап) сақтандыру жинақтаушы болады
(ҚР АК 809-1 бабы). Яғни, жинақтаушы сақтандыру бойынша сақтандыру жағдайы
болмауы да мүмкін. Аннуитет шарты жинақтаушы сақтандыру шарттарына жатады.
(Азаматтық кодексінің 809-1-б. 5-тармағы) Аннуитет шартының түсінігі
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 809-1-б. 3-тармағында
беріледі. Аннуитет шарты сақтандырушыны шартта белгіленген мерзім ішінде
пайда алушының пайдасына мерзімді төлемдер түрінде сақтандыру төлемін
жүзеге асыруға міндетті ететін сақтандыру шарты. Сақтандыру төлемдер
негіздерінің ерекшеліктерін "Сақтандыру қызметі туралы" Қазақстан
Республикасының Заңында берілген аннуитеттік сақтандыру түсінігінен көруге
болады (7-баптың 2-тармағында). Соған байланысты, аннуитеттік сақтандыру,
сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек ету қабілетін (жасына
байланысты, мүгедектігіне байланысты, науқастығына байланысты) жоғалтқан,
асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе
сақтандырылушының жеке де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде кезең-
кезеңімен сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады. Кейбір жағдайларда жинақтаушы
сақтандыру шарты бойынша сақтандыру көлемі үшін негіз болып заңмен
қарастырылған мерзімінен өткенін көрсететін заңды факт есептеледі.[9]
Жинақтаушы емес сақтандыруда сақтандырудың төлемін жүргізудің негізі
болып тек белгілі сақтандыру жағдайы есептеледі. Көрсетілген сақтандыру
нысандарының тағы бір ерекшелігі сақтандыру жүргізіліп жатқан
объектілерінің өзгешелігі. Жинақтаушы сақтандыру шарттары тек қана жеке
сақтандыру бойынша жасалуы мүмкін. Ескертуге жататын нәрсе - сақтандырудың
нысандары бойынша бөлінуі сияқты (толық) болып келмейді. Бұл сақтандыру
қызметін лицензиялау үшін қажет болса, яғни мазмұны сақтандырудың
көрсетілген нысандарынан ерекшеленетін сақтандыру қызметі пайда болса, онда
заңнамада сақтандырудың нысандары бойынша өзге де жіктелуі қарастырылуы
мүмкін.
Жоғарыда аталғандай, ерікті сақтандырудың кластарының мазмұны заңға
бағынатын нормативтік актілерінің деңгейінде анықталады. Осыдан басқа
"Сақтандыру қызметі туралы" Қазақстан Республикасының Заңының 7-бабында
сақтандыру кластарының жалпы мазмұны анықталған. Заңда берілген сақтандыру
кластарының анықтамасы, сақтандырудың бір немесе басқа түрі туралы көзқарас
беріп тұр. Біз аннуитеттік сақтандырудың сипаттамасын негізінен бердік.
Енді қалған басқа сақтандыру кластарының мазмұнын да қарастырайық.
Сақтандыру класы ретінде өмірді сақтандыру, сақтандырушы қайтыс болған
немесе ол сақтандыру мерзімі шегінде сақтандыру шартында белгіленген жасқа
дейін өмір сүрген жағдайда сақтандыру төлемін жүзеге асыруды көздейтін жеке
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Қалған кластар жалпы сақтандыруға жатады. Жазатайым жағдайдан және
аурудан сақтандыру, сақтандырылған тұлға жазатайым жағдайдың немесе аурудың
салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе кәсіптік жағынан)
қабілетін (толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге де
зиян келтірілген жағдайларда оның қосымша шығындарын шектеулі сомада не
ішінара немесе толық өтеуді қарастыратын жеке сақтандыру түрлерінің
жиынтығы болып табылады. Төленетін өтемдердің негіздері мен көлемі
азаматтық деликттік құқықтың нормаларымен айқындалатын адамның өмірі мен
денсаулығына келтіретін зиянның түрлерімен байланысты.
Медициналық сақтандыру, сақтандырылатындардың медициналық мекемесінен
медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет
көрсетулерді сұраған жалданымдарынан туындаған шығындарын ішінара немесе
толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады. Міндетті медициналық
сақтандыру жүйесі (бұл қатынастардың азаматтық-құқықтық реттеу сұрақтары
ескерілмеген) уақыт санын көтере алмай мүліктік айла-амалға жол салды.
Басқа жақтан, Қазақстанда кейбір ұйымдармен іс жүзінде медициналық
сақтандыру бойынша шарттық сақтандыру қызметтері көрсетілетін болды. Осымен
байланысты қатынастарда қатысушылар тең жағдайда болып келеді және қымбат
медициналық қызметтерде, стационарлық емделуде, протездеуде және т.б.
қажеттік пайда болған жағдайда бұл сақтандыру сөзсіз өте пайдалы болады.
Осының барысында қалыптасқан қажеттілік тиісті сақтандыру нормалары
қалыптасуының қажеттілігіне әкелді.[10]
Жалпы сақтандыруға көлікті сақтандыруды жатқызады, ол көлік құралын
иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік
мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап
әкетілуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі
мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады. Тасымалдау шартымен тығыз байланыста
болатын көлік сақтандырумен қатар, жоғарыда айтылғандай, сақтандырудың жеке
класында болып кслетін жүктерді сақтандыру тұрады. Жүктерді сақтандыру,
жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың
мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде жүктердің
тасымалдау әдісіне қарамастан жоғалып кетуі салдарынан келтірмеген зиянды
ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру
көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Сақтандырудың басқа да кластарының мазмұны сақтандырудың мүлікті
сақтандыру нысаны туралы айтылғанда қосымша сипатталып кеткен. Объектіні
сақтандыру тәсілі бойынша, объект бір сақтандыру шартымен сақтандырылған
жағдайдағы дағдылы сақтандырумен қатар, қос сақтандыру белгіленеді, ол
дегеніміз белгілі бір объектіні бірнеше сақтандырушының әрқайсысымен дербес
шарт бойынша сақтандыруы.
Сақтандырылғандар тарапынан тұлғалардың көптігі топтық сақтандыру
шартын жасауға әкеп соғады, сақандырушы тарапы жағынан тұлғалардың көптігі
ортақ сақтандыруды құрады. Егер сақтандырушының өзі сақтанушы алдындағы өз
міндеттерінің бәрін немесе оның бір бөлігін орындамауына байланысты
тәуекелді сақтандыратын болса, қайта сақтандыру шарты орын алады.[11]
Қайта сақтандырудың өзі де бөлінеді. Заңмен бара-бар және бара-бар емес
қайта сақтандыру түсініктері еңгізілген. Бара-бар қайта сақтандыру — бұл
тиісті сақтандыру шартында көзделген жағдайлар туындаған кезде қайта
сақтандыру ұйымы қайта сақтандыру шарты бойынша цеденттен қабылданған
сақтандыру міндеттемелерінің үлесіне бара-бар мөлшерде сақтандыру төлемін
жүзеге асыруға өзі міндеттеме қабылдайтын қайта сақтандыру. Бара-бар емес
қайта сақтандыру бұдан бөлек, сақтандыру шартына сәйкес көзделген жағдайлар
туындаған кезде қайта сақтандыру шарты бойынша цеденттің өзі ұстап қалатын
сомасынан артығы мөлшерінде жүзеге асыруға өзіне міндеттеме қабылдайтын
қайта сақтандыру. Өзі ұстап қалатын сома деп қайта сақтандыру шартымен
сәйкес өз есебімен цедент жауапкершілікті атқаратын сақтандыру сомасын
атайды.
Шекарааралық сақтандыру (қайта сақтандыру) белгіленеді. Қазақстан
Республикасында немесе оның шегінен тыс жерлерде жүргізілетін сақтандыру
сыйлық ақысы төленетін сақтандыру (к,айпі сақтандыру) шекарааралық болып
табылады. Шекарааралық сақтандыруды жүргізудің талаптары мен тәртібі
Қазақстан Республикасының заңдарымен немесе Қазақстан Республикасы бекіткен
халықаралық шарттармен белгіленеді. Шетел сақтандыру компаниясының
(сақтандыру брокері) қызметіне үндеу рұқсат етіледі, егер оларда сақтандыру
саласында өкілетті органмен орнатылған тізімге кіретін бір рейтингілі
агенттігінің рейтингі болса.
Заңда өзара сақтандырудың мүмкіндігі қарастырылған. Азаматтар мен занды
тұлғалар қажетті қаражатты өзара сақтандыру қоғамдарына біріктіру жолымен
өзара негізде өз мүлкін және мүліктік мүдделерін (кәсіпкерлік тәуекелдер,
азаматтық-құқықтық жауаптылықты) сақтандыра алады. Өзара сақтандырудың
ерекшелігіне, егер қоғамның құрылтай құжаттарында мұндай жағдайларында
сақтандыру шарттарын жасасу көзделмесе, қоғам өзінің мүшелерінің мүлкін
және мүліктік мүдделерін өзара сақтандыруды мүшелік негізінде тікелей
жүзеге асыратыны жатады.
Кейбір жағдайларда азаматтық сақтандыру құқықтық қатынастарын,
субъектілері ретінде сақтандыру брокерлері мен сақтандыру агенттері болып
табылатын сақтандыру делдалдық саласында пайда болады. Сақтандыру брокері -
сақтандыру және қайта сақтандыру мәселелері бойынша консультациялық
қызметті өз атынан және сақтанушының тапсыруымен сақтандыру шарттарын
немесе өз атынан және цеденттің тапсыруымен қайта сақтандыру шарттарын
жасасу жөніндегі делдалдық қызметті жүзеге асыратын занды тұлға. Сақтандыру
брокерінің қызметі ерекше қызмет түрі болып табылады және оны уәкілетті
мемлекеттік орган лицензиялауға тиіс. Сақтандыру брокерінің өзі қатысып
жасалатын сақтандыру (қайта сақтандыру) шарты бойынша өқілеттігі мен
жауапкершілігі сақтандыру (қайта сақтандыру) шартының тараптарымен
жасалатын тиісті шарттармен белгіленеді.[12]
Сақтандыру брокерлерінің қызметі сақтандыру қызметтер нарығына оны
тұрақтандыратындай әсерін тигізу қажет. Содан басқа, олар басқа да қосымша
міндеттерді атқарулары қажет. Мысалы, сақтандыру брокері өзі анықтаған
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының төлем қабілетсіздігі туралы
уәкілді мемлекеттік органға кейінге қалдырмай мәлімдеуі тиіс.
Сақтандыру делдалдығы кеңінен шекарааралық сақтандыру саласында
дамыған. Қазақстан Республикасының сақтандыру ұйымдары (сактандыру
брокерлері) Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан Республикасының
резиденті емес сақтандыру ұйымының атынан Қазақстан Республикасының шегінен
тыс жерлерге шығатын автокөлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық қызметті
жүзеге асыра алады.
Сақтандыру делдалдығын көрсететін тағы басқа субъектілерінің бірі болып
сақтандыру агенттері табылады. Сақтандырудың азаматтық-құқықтық
қатынастарындағы сақтандыру агенттерінің жағдайының сақтандыру
брокерлерінің жағдайынан ерекшеліктері (сақтандыру агенттері) берілген
өкілеттігіне сәйкес сақтандыру ұйымының атынан және тапсыруымен сақтандыру
шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық қызметті жүзеге асыра-ды, яғни тек
сақтаңдырушының өкілі болады.
Сақтандыру агенттері ретінде жеке де, заңды да тұлғалар бола алады.
Сақтандыру агенттерінің сақтандыру нарығында делдалдық қызметті жүзеге
асыруға өкілеттігі сақтандыру ұйымымен берілген құжаттарымен дәлелденеді.
Сақтандыру агентінің өкілеттігі болмаған жағдайда оның сақтандыру агенті
ретіндегі қызметіне жол берілмейді, ал жасалған сақтандыру шарттары
өкілдерде өкілеттіктер болмаған басқа жағдайларда сияқты жарамсыз болып
табылады.
Сақтандыру ұйымы сақтандыру агенті сақтандыру ұйымынан алған өкілеттік
шегінде жасаған сақтандыру шарты бойынша қабылдаған міндеттемелерді өзі
тікелей қабылдаған міндеттемелер ретінде орындайды.
Сақтандыру шартының ерекшеліктерін және мазмұнын, қолданатын саласын
түсіну үшін қажетті негізгі ережелерді біз қарастырдық. Енді оның занды
конструкциясын қарастыруға көшуге болады.[13]
2 ТАРАУ САҚТАНДЫРУ ҚЫЗМЕТІ
2.1 Сақтандыру қызметін ұйымдастыру
Сақтандыру қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен
лицензиялауды жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптар мен түрлерге
бөлінеді. Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметі "өмірді сақтандыру" саласы
және "жалпы сақтандыру" саласы бойынша жүзеге асырылады.
Ерікті сақтандыру нысанындағы әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар уәкілеті мемлекеттік органның
нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді.
Сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы сақтанушыға сақтандыру шартын жасау
арқылы сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шегінде әзірлейтін және
беретін сақтандыру өнімі болып табылады. Сақтандыру ұйымы өзі әзірлеген
сақтандыру түрі бойынша қызметін уәкілетті мемлекеттік органмен сақтандыру
ережелерін келіскеннен кейін ғана жүзеге асыруға құқылы.
Міндетті сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың бөлек сыныбы болып
табылады. Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және
оны жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын
реттейтін заң актілерімен белгіленеді.[14]
Өмірді сақтандыру, сақтандырылушы қайтыс болған немесе ол сақтан-дыру
мерзімі біткенге дейін немесе сақтандыру шартында белгіленген жасқа дейін
өмір сүрген жағдайда сақтандыру төлемін жүзеге асыруды көздейтін жеке
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Аннуитеттік сақтандыру, сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен, енбек
ету қабілетін (жасына байланысты, мүгедектігіне байланысты, науқастығына
байланысты) жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған
жағдайларда немесе сақтандырылушының жеке табыстарының кемуіне немесе одан
айрылуына әкеліп соққан өзге де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде
кезең-кезеңімен сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру сақтандырылушы жазатайым
жағдайдың немесе аурудың салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе
кәсіптік жағынан) қабілетін (толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның
денсаулығына өзге де зиян келтірілген жағдайларда оның қосымша шығыстарын
тіркелген сомада не ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру
төлемін жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Медициналық сақтандыру, сақтандырылушының медицина мекемесінен
медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет
көрсетулерді сұраған жолданымдарынан туындаған шығыстарын ішінара немесе
толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру кезделетін жеке
сақтандыру турлерінің жиынтығы болып табылады.[15]
Көлік құралдарын сақтандыру, көлік құралын иеленуге, пайдалануға, оған
билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы
немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап әкетілуі салдарынан
келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру
төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Жүктерді сақтандыру, жүктерді иеленуге, пайдалануга, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы,
соның ішінде жүктердің тасымалдану әдісіне қарамастан жоғалып кетуі
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде
сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің
жиынтығы болып табылады.
Мүлікті сақтандыру, мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне, сақтандыру қызметі туралы
заңның 6-бабының 3-тармағының 3, 7 тармақшаларында келтірілген мүліктерді
қоспағанда, оның зақымдануы немесе жойылуы салдарынан келтірілген зиянды
ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру
көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру, Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің 810-бабында көзделген жағдайларда сақтандыру төлемдерін жүзеге
асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру, үшінші тұлғаға өзі көлік құралдарын пайдалануға байланысты
келтірген зиянын өтеу міндетіне байланысты тұлғаның мүліктік мүдделеріне
келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру
төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру, көлік
құралдарын тасымалдаушы ретінде өзі пайдалануына байланысты үшінші тұлғаға
келтірілген зиянын өтеу міндеттемесімен байланысты тұлғаның мүліктік
мүдделеріне келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде
сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің
жиынтығы болып табылады.
Шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру, Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексінің 812-бабында көзделген жағдайларда
сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің
жиынтығы болып табылады.
Залал келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру,
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 811-бабында көзделген
жағдайларда сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Қазақстан Республикасының аумағында сақтандыру ұйымының қызметі
"өмірді сақтандыру" саласы бойынша лицензия немесе "жалпы сақтандыру"
саласы бойынша лицензия негізінде сақтандырудың лицензияда көрсетілген
тиісті сыныптары шегінде жүзеге асырылады. [16]
"Жалпы сақтаңдыру" саласындағы қызметті:
"өмірді сақтандыру" саласындағы қызметпен біріктіруге;жинақтаушы
сақтандыру нысанында жүзеге асыруға болмайды.
Сақтандыру қызметі туралы Заңның 6-бабы 3-тармағының 1 және 2
тармақшаларында аталған сыныптар шегіндегі тәуекелдерді сақтандырушы
қоспағанда, "өмірді сақтандыру" саласындағы қызметті "жалпы сақтандыру"
саласындағы қызметпен біріктіруге болмайды.
Сақтандыру ұйымы, өзінде сақтаңдырудың тиісті сыныптары көрсетілген
және сақтандыру қызметі туралы заңда белгіленетін сақтандыру сыныптарын
біріктіру жөніндегі шектеулер ескерілген лицензия болған жағдайда,
сақтандырудың екі және одан көп сыныптарының белгілері мен мазмұнын
ұштастыратын сақтандыру түрін әзерлеуге құқылы. Сақтандыру ұйымдарының
сақтандыру сыныптары шеңберінде тәуекелдерді сақтандыру жөніндегі, сондай-
ақ сақтандыру сыныптарының мазмұны қосымша ашу жөніндегі қызметті жүзеге
асыру кезінде өзінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуіне байланысты
талаптар уәкілетті мемлекетік органның нормативгік құқықтық актілерімен
белгіленеді. [17]
Қазақстан Республикасының аумағында қайта сақтандыруды жүзеге асыру
жөніндегі қызмет сақтандыру қызметі туралы заңда көзделген тәртіппен
лицензиялануы тиіс. Қайта сақтандыру бара-бар және бара-бар емес болып
бөлінеді. Қайта сақтандыру жөніндегі лицензияның болуы лицензиатқа бара-бар
қайта сақтандыру қызметін де, бара-бар емес қайта сақтандыру қызметін де
жүзеге асыру құқығын береді.
"Жалпы сақтандыру" саласы бойынша немесе "өмірді сақтандыру" саласы
бойынша лицензиясы бар сақтандыру ұйымы бара-бар қайта сақтандыру жөніндегі
қызметін өзінің лицензиясында көрсетілген сыныптарда ғана қайта сақтандыру
лицеизиясынсыз жүзеге асыруға құқылы.
"Жалпы сақтандыру" саласы бойынша лицензиясы бар сақтандыру ұйымының
тек қана "жалпы сақтандыру" саласында қайта сақтандыру жөнінде лицензия
алуға және бара-бар қайта сақтандыру жөніндегі қызметті де, бара-бар емес
қайта сақтандыру жөніндегі қызметті де жүзеге асыруға құқығы бар.
"Өмірді сақтандыру" саласы бойынша лицензиясы бар сақтандыру ұйым тек
қана "Өмірді сақтандыру" саласында қайта сақтандыру жөнінде лицензия алуға
және бара-бар сақтандыру жөніндегі қызметті де, бара-бар емес сақтандыру
жөніндегі қызметті де жүзеге асыруға құқығы бар.
Қайта сақтандыруды қайта сақтандыру жөніндегі лицензия негізінде
қызметтің ерекше түрі ретінде жүзеге асыратын қайта сақтандыру ұйымы
"өмірді сақтандыру" және "жалпы сақтандыру" салалары бойынша бара-бар қайта
сақтандыруды да бара-бар емес қайта сақтандыруды да жүзеге асыруға құқылы.
Сақтандыру қызметі туралы заңда қайта сақтандыру ұйымын құру, лицензиялау
және оның қызметін тоқтату талаптары қайта сақтандыруды қызметтің ерекше
түрі ретінде жүзеге асыратын қайта сақтандыру ұйымдарына қатысты
келтірілген. [18]
Қазақстан Республикасы сақтандыру рыногының қатысушылары:
1) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы;
2) сақтандыру брокері;
3) сақтандыру агенті;
4) сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы;
5) актуарий:
6) уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор);
7) өзара сақтандыру қоғамы;
8) сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын өзге
де заңды және жеке тұлғалар болып табылады.
Сақтандыру қызметі сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы жүзеге асыратын
кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрі болып табылады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы сақтандыру қызметінен басқа
қызметтің мынадай түрлерін:
1) уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық
актілерінде көзделген тәртіппен инвестициялық қызметті;
2) тиісті жинақтаушы сақтандыру шартында көзделген сатып алу
сомасы шегінде өзінің сақтанушыларына қарыз беруді (сақтандыру ұйымы
үшін);
3) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметін
автоматтандыру үшін пайдаланылатын арнаулы бағдарламалық қамтамасыз
етіп сатуды;
4) ақпарат берілімдерінің кез келген түрлерінде сақтандыру ісі
және сақтандыру қызметі жөнінде арнаулы әдебиет сатуды;
5) бұрын өз мұқтаждары үшін сатып алынған немесе оның қарамағына
сақтандыру шарттарын жасасуға байланысты келіп түскен (сақтандыру
ұйымы үшін) мүлікті сатуды немесе жалға беруді;
6) сақтандыру қызметіне байланысты мәселелер бойынша
консультациялық қызмет көрсетуді;
7) сақтандыру (қайта сақтандыру) саласында мамандардың
біліктілігін арттыру мақсатында оқытуды ұйымдастыру мен жүргізуді;
8) сақтандыру агенті ретінде сақтандыру делдалы болуды;
9) сақтандыру қызметі туралы заңның 52-бабының 1-тармағында
аталған қызметті жүзеге асыруға құқылы.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының кәсіпкерлік қызмет ретінде
сақтандыру қызметі туралы заңның 11-бабының 1 және 2-тармақтарында
көзделмеген мәмілелерді жүзеге асыруы мен операцияларды жүргізуіне тыйым
салынады.
Сақтандыру ұйымдары, сақтандыру ұйымдары таратылған жағдайда
сақтанушыларға (сақтандырылушыларға, пайда алушыларға) сақтандыру
төлемдерін жүзеге асыруға кепілдік беретін қор құруға құқылы. Қордың құрылу
тәртібі мен қызметі Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі. [19]
Жинақтаушы сақтандыру жөніндегі қызметті жүзеге асырудың
ерекшеліктеріне келетін болсақ, жинақтаушы сақтандыру жөніндегі қызметті
жүзеге асыратын сақтандыру ұйымы уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік
құқықтық актілерінін талаптарын ескере отырып, өзінің сақтанушыларына сатып
алу сомасы шегінде қарыз беруге құқылы.
Сақтандыру ұйымы аннуитет шарты қолданылатын кезеңде актуарийдің
қорытындысы негізінде уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық
актілерінде көзделген тәртіппен тұрақты беріліп тұратын сақтандыру
төлемінің мөлшерін ұлғайтуға құқылы.
Сонымен ортақ сақтандыру жөніндегі қызметке тоқталып өтетін болсақ,
ортақ сақтандыру кезінде сақтандыру шартының талаптары ортақ сақтандыру
шартымен белгіленетін жағдайларда жетекші сақтандыру ұйымының міндеті мен
өкілеттігін өзіне қабылдайтын сақтандыру ұйымының сақтандыру ережелеріне
сәйкес айқындалады. Ортақ сақтандыру шартына қатысушы сақтандыру ұйымы
сақтандыру шартын сол сақтандыру түрі бойынша олардың ережелерінде
көзделгенінен өзгеше жағдайларда жасасуға құқылы.
Лицензиясында тиісті сақтандыру сыныбы көрсетілмеген сақтандыру
ұйымының ортақ сақтандыру ісіне қатысуына тыйым салынады.
Уәкілетті мемлекеттік органның тиісті лицензиясы жоқ бірде-бір
тұлғаның:
1) өз атынан сақтандыру, қайта сақтандыру жөніндегі қызметті жүзеге
асыруға, негізгі немесе қосымша қызмет түрі ретінде сақтандыру брокерінің,
актуарийдің немесе уәкілетті аудитордың қызметін көрсетуге;
2) өзінің атауында, құжаттарда, хабарландырулар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz