Қазіргі кездегі сақтандыру шартының құқықтық жағдайы
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан өз мемлекеттік тәуелсіздігіне ие
болғаннан кейін егемен мемлекет пен оның азаматтарының өміріне тірек
болатын барша құқықтық негізін қайта құру қажеттігі туды. Осы уақытта
қыруар жұмыстар істелінді. Мемлекетті басқару, экономика, әлеуметтік-саяси
өмір, мәдениет, құқықтық тәртіпті сақтау, елді қорғау, сыртқы саясат
салаларын реттейтін көптеген заңдар мен жарлықтар қабылданып, жүзеге
асырылуда. Осындай өміршең заңдардың бірі Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексінің 806-бабына сәйкес (ерекше бөлім) заң актілері
талаптарына орай жүзеге асырылатын сақтандыру болып табылады. Қазақстан
Республикасының заң актілері міндетті және ерікті сақтандыру шарт түрінде
жүзеге асырылуын белгілейді. Сақтандыру жүйесі сонау ерте кезден бастап
пайда болған. Сақтандырудың заңды негіздерін бір жүйеге келтіріп, осыдан
3,5 мың жыл бұрын тасқа қашап жазған Вавилон патшасы Хамурапи еді. Хамурапи
заңы 282-баптан тұрды. Соның 55-бабы сақтандыру жүйесіне арналған.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде азаматтардың
сақтандыру шартына жүйелі түрде қызмет ету механизмі құқықтық қатынастар
арқылы реттеліп отырады. Сақтандыру шарты сақтандыру құқық қатынасының
пайда болу негізі болып табылатын заңды факт. Шарт болып екі немесе одан
көп адамдардың азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту және
тоқтатылуы танылады. Сақтандыру шарты негізінен ақша құрайтын шарттың
түріне жатады. Сақтандыру сыйақысы, сақтандыру төлемдері ақшалай нысанда
төленеді.
Сақтандыру шарты мынадай пункттерден тұрады:
1. Сақтандырушының атауы, орналасқан жері мен реквизиттері.
2. Сақтанушының тегі, аты, әкесінің аты және тұрған жері немесе оның
атауы, орналасқан жері болуға тиіс.
3. Сақтандыру объектісін көрсету.
4. Сақтандыру сомасы мен сақтандыру төлемін жүзеге асырудың тәртібі.
Қазақстан мемлекетінің тәуелсіздікке ие болу заңдылығы егемен
мемлекет пен оның азаматтарының өміріне тірек болатын құқықтық негізін
қайта құрып ғана емес, тіптен мемлекетті басқару, экономика, мәдениет,
тәртіпті сақтау, елді қорғау т.б. заңдар жүзеге асырылуда. Сонымен қатар
демократия және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына негізделген
құқықтық мемлекеттің азаматтардың құқықтық сауаттылығының кепілдемесі
немесе кепілдігі қандай да болмасын қоғамдық өмірдің маңызды жақтарының
бірі заң актілерімен жүзеге асырылатын сақтандыру болып табылады.
Сақтандырудың түрлеріне, тәртібіне, талаптарына сәйкес заң актілерін
Қазақстан Республикасының Парламенті белгілейді. Осыған сәйкес Қазақстан
Республикасының Парламенті сақтандыру жүйесінің нормативтік актілерін
белгілесе, ал Қазақстан Республикасының Үкіметі осы қабылданған сақтандыру
жүйесінің заңды-нормативтік актілерінің жүзеге асырылуын Қазақстан
Республикасының Үкіметі қадағалап, бақылап отырады.
Сақтандыру азаматтардың, ұйымдарының және мемлекеттің мүлкін
сақтандыратын жүйе ретінде өркениетті қоғамның барлық қызметтерін, сондай-
ақ өмір деңгейін қамтиды. Ол қоғамның барлық қажетті қызметі түрлерінің
үздіксіз қызмет етеді және сақтандыру жағдайлары болған кезінде
азаматтардың табысына, өмір деңгейіне қолдау көрсетеді. Сақтандыру
нысандары мен әдістерінің алуан түрлілігі сақтандыру саласының нақты
қызметіне тиесілі білімінің жан-жақты болуының қадағалайды, әсіресе,
сақтандыру қызметін басқару мен маркетингін және халықпен кәсіби деңгейде
қатынасуын білдіреді, алайда сақатандырушының тек тәжірибелік дағдысы ғана
емес, сондай-ақ тимді және табысты қызметке бағытталған сақтандыру
бизнісіне терең теориялық білімдарлық та қалыптастырады. Заман талабына сай
сақтандыру қарым қатынас қарқынды даму келесі факторларға негізделеді;
экономикалық мемелекеттік емес секторының күшеюі, сақтандыру қызметінің
сұраныс көзі заңды және жеке тұлғалардың жеке меншіктерінің алауан түрлі
болып дамуы және де олардың көлемінің өсуі, қолайсыз жағдайда мемлекеттік
кепілдік көлемінің қысқаруы, экономикалық және басқа да мәселесі бойынша
(круиздер,спорттық жарыстар, демалыс) шетел мемлекеттерімен қарым-
қатынастың дамуы. Осы жағдайдың барлығы сақтандыру қызметінің барынша
жетіліп, жаңа кәсіби мамандардың дайындығын талап етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Сақтандыру шартының қолданылу
мәселелерін қарастыру болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері.
- Сақтандырудың теориялық аспектілері
- Сақтандыру шартының қолданылу мәселелері
.
- Сақтандыру шарты бойынша жауапкершілік жағдайы және оны шешудің
жолдары
Зерттеудің объектісі. Қазақстан Республикасының сақтандыру
шартының қолданылу мәселелесі болып табылады.
Сақтандыру шартының заңды объектісі болып (қызмет көрсетудің өзге
түрлерінен ерекше болып келетін) қызмет көрсетуді қамтамасыз ететін
сақтандырушының жүріс тұрысы есептеледі.
Сақтандырушының қызметі қаржылық мазмұнды болады,
сонымен бірге оны көрсетуді реттейтін шарт, банкілік, қаржылық қызметті
реттейтін шарттардың таныс конструкцияларына сәйкес келмейді. Айтылғанды
сипаттауға сақтандырудың мазмұнына талдау жасау көмектесе алады.
Зерттеу пәні. Азаматтық құқықтағы сақтандыру шартының қолданылу
мәселелері болып табылады.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. А.И.Худяковтың анықтамасына сәйкес:
”Сақтандыру құқығы елді сақтандыру ісін ұйымдастыру және сақтандыру
қызметін жүзеге асырумен байланысты пайда болатын қоғамдық қатынастарды
реттейтін құқықтық нормалар жиынтығы”. Г.Д. Шершеновтың жазуы бойынша
сақтандыру алғаш теңіз саудасында қолданыла бастаған, жалпы теңіз
сақтандыруы XІІІ-ғасырда Жерорта теңізінде пайда болған. Мысалы: егерде
кеме апатқа ұшыраған жағдайда және басқада қауіп- қатерлерден келген зиянды
кемешілер өзара толтырып отырған.
Зерттеу әдістері. Магистрлік жұмыс тақырыбы бойынша жоғарыдағы
міндеттерге зерттеу жүргізу үшін келесі зерттеу әдістері пайдаланылды:
зерттеу диалектикалық әдіс, салыстырмалы, сараптау, тарихи және ой-
логикалық әдістер, сонымен бірге жүйелілік- құрылымдық, жүйелілік-
қызметтік әдістер.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы болып Қазақстан Республикасының
сақтандыру шартының қолданылу мәселелерінің өндірісі барысында теориялық
үрдістерді түйіндей отырып, оның тәжірибеде қолданылуы болып табылады, және
оның қалыптасуымен байланысты туындаған кейбір мәселелерді қарастыру болып
табылады. Қазіргі кезде қоғамда қауіпті құбылысқы төтеп беру олардын алдын
алу. Осыған байланысты біз осы жұмыста қаржы қызмет саласындағы тұлғаның
құқықтарын қалай қорғайтындығын көрсетеміз.
Әлуметтік - Экономикалық жаңғырту- Қазақстан дамуының басты бағыты.
Қазақстан Республикасының Президенті Ұлт Көшбасшысы Нұрсұлтан
Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауынан;
Қазақстан үшін экономикалық нығайтудың, халықтың әл ауқатын арттырудың
жаңа міндеттері.
Республиканың Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қысқа мерзім ішінде әзірленген
Конститутция Қазақстанның демократиялық құқықтық және әлуметтік мемлекеттің
ең алтын қазынасы ол, халық сол дамып өркендеуі және де қауіпсіз өмір сүру
үшін олардын алдын алу қажет. Н.Ә.Назарбаевтың жолдаған 27.01.2012 жылғы
жетінші тарауында жолдауында анық тұжырылымдалған. Денсаулық сақтау жүйесі
сапалы дамып келеді. Халық денсаулығы көрсеткіштерінің жақсы серпінділігіне
қол жеткізілді.
Қорғауға шығарылатын сұрақтар:
- Сақтандырдың теориялық аспектілері
- Сақтандыру шартының қолданылу мәселелері
- Сақтандыру шарты бойынша жауапкершілік жағдайы және оны шешудің
жолдары
Зерттеудің практикалық маңыздылығы Қазақстан Республикасының
сақтандыру шартын құқықтық реттеу тактикасы азаматтық құқықтық зерттеуде
шаруашылық, ғылыми, оқытушылық мақсатта қолданылуы мүмкін.
Зерттеу тақырыбы бойынша жарияланған ғылыми жұмыстар.
1.Жанакулова А.Д. Сақтандыру құқығы Сақтандыру шартын
құқықтық реттеу. Көкшетау: АМКУ, 2012 жыл. Гуманитарлық және
әлеуметтік ғылымдар бөлімі б
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Диссертацияда өзектілігінен, мақсатынан, міндеттерінен,
әдістерінен, зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздерінен, зерттеу
барысында теориялық деректер мен тәжірибелік фактілерінен, зерттеу
объектісінен, пәнінен, ғылыми жаңалығынан, практикалық маңыздылығынан,
қосымшалардан және жұмыстың құрылымынан тұрады.
Бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасының сақтандыру
шартын құқықтық реттеу жүргіздегі жалпы ережелерін ашу барысында
сақтандырудың шартының аспектілері, сақтандырудың жалпы негіздері,
сақтандырудың даму тарихы және сақтандыру шартының мазмұны мен нысаны
туралы қарастырылған.
Екінші бөлімінде сақтандыру шартымен, оның заңдық табиғаты,
сақтандыру шартының объектілері мен субъектілері, сақтандыру шартын
орындау, тоқтату және жарамсыздық жағдайлары, сақтандыру шартының жасалу
тәртібі мен қолданылу аясы туралы қарастырылған.
Үшінші бөлімінде сақтандыру шартының ерекшеліктері мен
жауапкершілік жағдайлары, сақтандыру шарты бойынша төлем жүргізу
тәртібі.
Жоғарыда айтылған мәселелерден біздің осы тақырыпты таңдау
себептері ретінде және “Қазіргі кездегі сақтандыру шартының құқықтық
жағдайы” атты тақырыптың өзектілігін көруге болады.
Қорытындыда қаралған мәліметтерге және көтерілген мәселелерге нәтиже
шығарылып, қорытынды жасалады.
1 САҚТАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Сақтандырудың жалпы негіздері
Сақтандыру белгілі бір мүдделерге келген шығынның орнын
толықтыруда маңызды орын алады. Сақтандыру бұл сыртқы немесе ішкі факторлар
әсерінен адамға немесе мекемеге келетін залалдардан қорғау болып табылады.
Сақтандыру экономикалық категория ретінде белгілі бір шаруашылық іс
қималдарының нәтижесінде, арнайы мекеменің басқаруындағы, қаржының
жинақталуы мен оның жұмсалуын қамтамасыз ету, сол мекеменің құрылуына
мүдделі мекемелер мен азаматтардың өзгеше бір жағдайлар туындағанда мүлікті
және басқада шығындардың орнын толтырылуын реттеп отыру. Мұндай мекемелерді
құру мен оған қаржы аудару адам өмір сүру процессінде табиғатқа және
қоршаған ортаға келетін қауіп қатерлерден, яғни су тасқыны, қуаңшылық жер
сілкінуі тағы басқалай апаттардан келетін зияндардың орнын толтыру үшін
қажет болып отырған. Сақтандыру қандай да бір мүліктік шығындардың орнын
толықтай және тез қайтарудың тиімді тәсілі болып табылады.[1.Б.1]
Сақтандыру аясында кенеттен келетін оқиғалардың зардабы мен күресу, одан
келген шығындарды толықтай қайтару және оны есептеу заңда белгіленген
мөлшерде жүргізіледі.
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы
18 желтоқсандағы Заңының Сақтандыру ісі және сақтандыру қызметі деп
аталатын 4-бабының 1-тармағында; Сақтандыру дегеніміз - сақтандыру ұйымы
өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру
келісімшартында белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар
туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғаның заңды мүліктік мүдделерін
қорғауға байланысты қатынастар кешені.
Сақтандыру-сақтандырылған мүліктік мүдделерге зиян келтірген
уақытта,сақтандыру резервтерінің құрылыуы мен сақтандыру төлемдерін
(сақтандыруды өтеу) жүзеге асыру, сақтандыру жарналарының (сақтандыру
сыйақылары) шоғырлануының қамтамасыз ететін мамандандырылған ұйымдармен
жүзеге асырылатын және сақтандыру қызметіне қатысушылар (сақтандырушы)
арасында тәуекелді қайта бөлумен байланысты эконкмикалық қызметінің ерекше
түрі.
Сақтандыру нарықтық қатнастар жүйесінің маңызды элементтерінің
бірі ретінде экономикада ерекше фнкцияларды орындаумен байланысты қаржылық
қатынастар жиынтығын көрсетеді. Сақтандыру кәсіпкерліктің түрі ретінде
ерекшелігі-сақтандырушының алдын-ала келісілген себептері бойынша күтпеген
қолайсыз жағдайларды залалын және мөлшерінің орнын толтыру міндетімен
байланысты кәсіпкерлік тәуекелділігі.
Сақтандыру қызметі-Қазақстан Республикасының заңдарының талаптарына
сәйкес мемелекеттік өкілетті органның лицензиясы негізінде сақтандыру
(қайта сақтандыру) келісімшарттарын жасау және орындаумен байланысты
сақтандыру (қайта сақтандыру) қызметі. Сондықтанда да сақтандыру
түсінігінің мағынасы келесі бір немесе бірнеше белгілерді қамтиды; 1)
қоғамдық қатынастардың жүйесін; мемлекеттік реттеу, заңнама арбитраж,
мемлекеттік бюджет салықта, сақтандырушылар қоғамы кәсіби одақтар
ассоциациялармен халықаралық қатынастар және т.б. 2) қызмет түрін;
сақтандыру ісін ұйымдастыру, лицензиялау, сақтандыру бақылауы, сақтандырушы
және сақтандыру мекемесі қайта сақтандырушы объектілер, сақтандырудың
салалары және нысандары, өзіндік сақтандыру, сақтандыру тарифтері,
жарналар мен төлемдер; сақтандыру резервтерінің қалыптасуы және орналасуы,
сақтандыру брокерлері мен агенттері және т.б. 3) субъектінің бизнес түрін;
сақтандыру мүддесін менеджмент және маркетинг, бәсекелестік андерайтинг,
тәуекелділікті басқару және талдау, тұсаукесерлер, табыс, нарықтар,
келісімшарттар сақтандыру өнімдері, аннуиттер, технологиялар, басқарудың
автоматтандырылған жүйелер және т.б. 4)субъектінің экономикалық мүддесін
қорғау әдісін; қауіпсіздік, сақтандыру қажеттілігі, мүліктік мүдде, зиян
(залал), сақтандыру жағдайы, сақтандыру жарналары мен төлемдер, сақтандыру
ренталары, сақтандырушының сенімділігі және т.б.
Сақтандыру функциялары – мәні оның функцияларынан көрініс табады
олар сақтандырудың қаржы жүйесінің бөлігі ретінде ерекшеліктерін даралауға
көмектеседі. Қаржы категориясы өзінің мәнін негізін қайта бөлу функциясы
арқылы танылады. Ал бұл, функция сақтандыруға лайық –тәуекелділік, ескерту
және жинақтау функциялары арқылы өзінің нақты, ерекше көрінісін табады.
Тәуекелділік сақтандыру тәуекелі сақтандырудың негізгі бағытына сәйкес
зардап шеккен азаматтарға және шаруашылықтарға ақшалай көмек көрсетумен
байланысты залалдың мүмкіндігін аықтау қызметі.[15.Б.2] Тәуекелділік
функциясының шегінде кездейсоқ жағдайлардың салдарына байланысты сақтандыру
құнының ақшалай нысанын қайта бөлу жүзеге асырылады.
Жинақтау функциясы отбасының иеліктерін сақтандыру қажеттілігіне
байланысты өмірінің соңына дейін ақшалай жинактауын сақтандыру.
Ескерту функциясы сақтандыру қоры қаражатының бір бөлігін
тәуекелдің деңгейін және салдарын төмендетуге бағытталған.
Бақылау функциясы сақтандыру қорының мақсатты қалыптасу және
пайдалану қасиетін білдіреді; сақтандыру операцияларының дұрыс жүргізілуін
қаржылық сақтандыру қадағалау.
Инвестициялық функциясы сақтандыру резервтерін (активтерін)
орналастырумен байланысты қызмет.
Принциптер дегеніміз ол орталықтандырылған түсінік барлық жүйенің
негізі, ол белгілі бір ереженің барлық жүйеге әсерін таратушы және қорытушы
ретінде қолданылады. Осыны ескере отырып, сондай ақ сақтандырудың
генезисін, оның ерекшелігін, осы саладағы қаржылық қатнастардың
ерекшеліктеріне баса назар аудара отырып, осы категорияның болмысын
белгілейтін принциптерді айқындайтық. Қазыргі кезде әлемдік тәжірибеде
қолданылатын ағылшын құқығындағы сақтандырудың басты принциптері мүліктік
мүддені болуы, екі жақтың бір біріне деген жоғарғы сенімділігінің болуы,
залал (зиян) оқиғаның себеп салдарының байланысты болуы, залалдың (зиянның)
нақты көлемінде сақтандыру көлемінде сақтандыру төлемдерін жүргізу,
суброгация сақтанушының құқығын сақтандыру төлемінің орнын толтырған
сақтандырушыға беруі.
Іс жүзінде бұл принцптер клиент пен сақтандырушы арасындағы қарым-
қатынастың негізгі кезеңдеріне сәйкес келеді;
• Сақтанушы мүдделі бомаса, қарым-қатынас болмайды;
• Сақтандыру объектісі жайлы клиентке толық мәмілет
берілмесе, тиімді келісім шартқа қол жеткізе алмайды.
• Шығының есебін түсіндірмей, орнын толтыра алмайды;
• Орын толтыру төлемақыларыалдын ала келіскен сома көлемінде, бірақ
нақты залал сомасында ғана төленеді;
• Сақтандыру төлемін төлегеннен кейін сақтандырушы клиенттің
барлық құқықығын алады және кінәлі үшінші тұлғалардан өндіріп
алады.
Сақтандырудың өз ерекшеліктері бар сондықтан сақтандыру қызметі төмендегі
ережелерге негізделеді;
• Инвеститциямен реттелген, сақтандыру қауіп қатерінің ба,асымен
байланысты, табыстар мен шығындар арасындағы терпе - теңдіктің
анықталуымен сақтандыру экономикасына негізделген сақтандыру
компаниясы оңтайлы нәтижелерге қол жеткізе алады;
• Сақтандыру және қаржылық математикаға негізделеген, қажетті
сақтандыру тарифі және сақтандыру тарифінің есебі, сақтанушылардың
зияндарын өтеуге жеткілікті қаражаттың бағасы және де басқа
ақпараттарды сақтандырушы мен сақтанушыға жеткізетін сақтанушыға
статистикалық мәліметтерді беру;
• Сақтандыру келісімшарты мен нарықтың басқа субъектілерінің
арассындағы қарым-қатынасты реттейтін сақтандыру құқығына
негізделген құқықытың ерекше саласы ретінде, бүгінгі таңада
сақтандыру көбін қызықтырады. Ал басқа жағынан, сақтандыру халқының
сан алуан түрі топтпарды да қызықтырады кәсіпкерлерді, тауар
өндірушілерді, тұтынушыларды және т.б. Бұл топтардың көздейтін
мақсаты қолайсыз коммерциялық жағдайға ұшырағанда өз қызметінің
пайдасына (табысын) сақтап қалу.
Сақтандыру нарығы ерекше әлуметтік экономикалық құрылым, сатып алу
мен сату объектісісақтандыру қоғанысы болатын және де оған деген ұсыныс пен
сұраныс қалыптасатын ерекше ақша қатыныасының саласы. Сөздің кең
мағынасында, сақтандыру нарығы сақтандыруға қатысты барлық экокнкомикалық
қатынастың жиынтығын білдіреді. Ал тар (жай) мағынасында, сақтандыру
нарығы сақтандыру қоғамдарының жиынтығы. Нарықтық қатыныастар сақтандыру
оқиғасының нақты мүмкіншілігімиен байланысты опат болу немесе мүлікті
бұзуға, табысты жрғалтуға әкеліп соғатын сақтандыру мүдделерінің жаңа
спектірінен туындайды. Сақтандыру нарығының қатысушыларыф сатушылары сатып
алушылары және делдал тұлғалар, сондай ақ ассоцияциялары болып табылады.
Сатушылардың белгісі сақтандырушы және с қайта ақтандырушы компанияларымен
анықталады. Ал сатып алушы ретінде сатушымен сақтандыру келісімшартына
отыруға бел буған жеке және заңды тұлғаларсақтанушылар анықталды. Сатушы
мен сатып алушының арасында делдалдық (ортадағы) қызметті өз күштерімен
сақтандыру келісімшарттарын жасайтын агенттер сақтандыру брокерлер атқара
алады (1-сурет).
1- Сурет.Сақтандыру компаниясының клиентпен қарым-қатынасының
құрылымы.
Сақтандыру брокері мен сақтандыру агентінің арасындағы ең басты
айырмашылық брокер өз атынан сақтандыру компаниясына тәуелсіз делдел
қызметін атқаруында. Брокер сақтандыру компанияларының қаржылық жағдайы
жайлы көп ақпарат жинайды, алған мәліметтерді жүйелеп сараптайды, өз
клиенттеріне сақтандыруды қолайлы, оңтайлы жағдайларын ұсынады. Жоғарғы
деңгейлі, кәіби мамандандырылған брокердін қызметі дамыған елдерде,
әсіресе, Ұлыбритания мен АҚШ-та үлкен сұранысқа ие. Осылайша сақтандырушы
нарығы сақтандырушылар сақтандыру қызметтерін ұсынатын, сақтандыру
компаниялары, сақтандырушы делдалдар және сақтандыру инфрақұрылымның
ұйымдарды, сақтандыру қызметтеріне деген сұранысты қалыптастырып
экокномикалық кеңістікті құрайды. Сақтандыру нарығының алғашқы бөлімі
сақтандыру қоғамы немесе сақтандыру компаниясы болып табылады. Дәл осы
жерде сақтандыру қорының қалыптасу және қолдану процесі жүзеге асырады,
біреуі қалыптасса, екіншісінде экокномикалық қатынастар пайда бола
бастайды, жеке, топтық, ұжымыдық мүдделер байланыста болды. Сақтандыру
компаниясы сақтандыру қоры қызыметінің тарихы белгіленген қоғамдық формасы,
ал ол сақтандыру келісімшарттарын жүзеге асыратын жкек дара құрылым болып
табылады. Сақтандыру компаниясына техникалық ұйымдасқан бірлікпен жеке
даралық тән. Оның экокномикалық жкек даралығы ресурстардың өзіндіктігі және
де айналымда байқалады. Сақтандыру компаниясы экокномикалық жүйеде жеке
шаруашылық субъект ретінде және де өндіріс қатнастары жүйесіне енгізіліп
қалыптасқан. Экономикалық бірлік ретінде сақтандыру компаниялары өздерінің
қатынастарын басқа да сақтандырушылармен қайта сақтандыру және ортақ
сақтандыру арқылы жүзеге асырады. Қоғамдық тәжірибемен дәлелденген
ықтималдылықтарды күту және сақтандырушылар сақтану полисін жасау арқылы
шешімдерді қабылдайды. Сақтандырушы қызығушылығы бар кәсіпкер рөлінде
қарастырылады,өйткені оң заңнамалық актілерге сәйкес бекітілген істің
жүргізілуіне байланыстардың дамыған жүйесі. Осы құрылымды қарастыра отырып,
сақтандыру нарығын төмендегідей бөлу қажет;
• Масштабы немесе деңгейі бойынша (географиялық белгісі);
• Фирмалық белгісі (құрылымы) немесе институционалдық белгісіне
байланысты;
• Салық белгісіне байланысты.
Ұлттық сақтандыру нарығы бөлек бір мемелекеттегі сақтандыру
ұйымдарының қызмет саласы. Барлық сақтандыру қызметі ұлттық сақтандыру
нарығында сақтандыру заңнамасы шегінде жүзеге асырылады және де оны бақылау
мемелекеттік қадағалау органына жүктеледі (Ұлыбританияда сауда және өндіріс
департаменті, АҚШ -та штаттарадың сақтандыру комиссиялары).
Институтционалды сақтандыру-нарығы сақтандыру компанияларынан,
мамандандырылған қайта сақтандыру ұйымдарынан, сақтандыру брокерлері мен
агенттерінен тұрады. Ұлттық сақтандыру ассоцияциялары, сақтандыру және
қайта сақтандыру ұйымдары қызмет атқарады. Ұлттық сақтандыру ассоциацялары
өкілеттігі халықаралық келіссөздерде, ақпарат құралдарында сақтандыру
ұйымдарының ұжымдық мүдделерін қорғайды. Ұлыбританияда британдық
сақтандырушылар ассоциациясының мүшелері 450сақтандыру компаниясы болып
табылады. Сақтандыру бизнесін интернацияландыру халықаралық сақтандыру
нарығын қалыптастырудың материалдық негізі болып табылады. Мемелекетаралық
интеграциялық процестің өрістеу жағдайына аймақтық сақтандыру нарықтарын
қалыптастыру материалдық негізі болады. Аймақтық сақтандыру нарығы бір
бірімен интеграциялық байланыста болатын кейбір аймақтардағы ұлттық
сақтандыру нарықтарын сақтандыру ұйымдарын біріктіреді. Ең ірі аймақтық
нарыққа Солтүстік Америка нарығын жатқызуға болады (АҚШ, Канада, Мексика
еркін сату аймағы туралы келісім шартқа қол қойған мемлекеттер.)
Халықаралық сақтандыру нарығы аймақтар мен мемелекеттер арасындағы
сақтандыру қызметтерін айырбастау (экспорт және импорт) жүйесі. Бұл нарық
арқылы ірі тәуекелдерді сақтандыру ұлттық және аймақтық нарықтары арасында
қайта сақтандыру немесе брокерлер арқылы бөлінеді. Ақырғы екі он жылдықта
сақтандыру компаниялары әлемдік сақтандыру нарығын дамыту да оны кеңейту
мақсатында тәуекелдерді диверсификациялау, сақтандыру портфелін қалыптастыр
және тұрақтандыруды негізге алды. Әлемдік сақтандыру нарығы құрылымның
өзгеруінің негізгі себептері;
• Сақтандыру бизнесін одан әрі шоғырландыру және ірі халықралық
сақтандыру компанияларының рөлін арттыру;
• Мемлекеттік әлуметтік саясатының және демографиялық өзегрістерінің
нәтижесінде жеке сақтандырудың әр түрлерінің және өмірді сақтандыру
үлесінің жалпы сақтандыру қызметін тұтыну құрылымының өсуі;
• Сақтандырудың бұқаралық тұтыну қызметтері бойынша сұраныстың
толықтығына байланысты сақтандыру сыйақыларын түсімінде АҚШ және
Еуропаның дамыған сақтандыру нарықтарының үлесін азайту;
• Ірі сақтандырушылардың қызметінде тәуекелді басқару құралы ретінде
өзін-өзі сақтандырудың рөлін көтеру.
Қазіргі жағдайда сақтандыру-бұл өмірдің әртүрлі салаларында
барынша жиі болатын жағдайлардың теріс әсерінен заңды тұлғалар мен
азаматтардың мүдделерін қоғау әдістерінің бірі. Азаматтың өмірін,
денсаулығын еңбекке қабілеттілігін және жеке басына байланысты өзге де
мүдделерін сақтандыру жеке сақтандыруға жатады. Сонымен жеке сақтандырудың
объектісі болып:
1. Өмірді сақтандырған кезде – адам биологиялық тіршілік етуші
ретінде.
2. Денсаулықты сақтандыру кезінде-организмнің физиологиялық қабілеті
ескеріледі.
3. Адамның еңбекке жарамдылығын сақтандыру кезінде-организмнің қызмет
ету қабілеті ескеріледі.
4. Адамның жеке басына қатысты басқа да мүддесін сақтандыру кезінде
адамның жұмыс істеу қабілеті және адамның мәртебесі немесе
сақтандыру жағдайы туындаған кезде адамның организмі күрделі
өзгерістерге ұшырамауы тиіс. [4.Б.3]
Адамдар жиі өрттерден, су тасқыны, сел және осылар сияқты және т.б.
жағдайлар нәтижесінде өздерінің қозғалмайтын және қозғалатын
мүліктерінен айырылу мүмкіндігінен сақтануды қалайды. Кәсіпкерліктің
дамуы тиісінше тәуекелдердің өсе түсуіне әкеледі, олар іскерліктегі
әріптестердің сенімсіз болып шығуы, нарықтағы бағалар кенет өзгеріп
кетуіне, шарт бойынша әріптестердің банкротқа ұшырауына байланысты
болуы мүмкін шығындар болады. Өз кезегінде бұл сақтандырудың дамуына
қосымша түрткі болды. Уақыт ағымында мұндай қажеттілік азаймады,
керісінше азаматтар мүліктік жағдайы жақсартуының және кәсіпкерлік
дамуының салдарынан сақтандырудағы қажеттілік одан әсі өсе түседі.
Сақтандырудың мәні бір қатар факторлармен анықталады. Ол мемлекет
тарапынан қаралған шаралар көлемі мен сипатынан тәуелсіз халық пен
ұйымдардың әртүрлі мүдделерін қосымша қорғауды ұсынуға мүмкіндік
береді. Табиғи және техногендік апаттар, әсерлерін жою бойынша
шығындардың негізгі ауыртпалығы қазіргі уақытта оның мүмкіншіліктері
объективті шектеулі болып келетін мемлекеттік бюджетке түседі. Сақтандыру
осы қолайсыздықты жоюы тиіс. Бұдан басқа сақтандыру механизмін
пайдалану өндірісте қолданылып жүрген технологияның жетілдіруіне,
кәсіпкерлік қызметтің жедел дамуына мүмкіншілік береді.
Сақтандыру жүйесі республикасы экономикасы тұрақты дамуына,
халықты әлеуметтік қорғауды көтеру үшін қосымша негізді қорғауға,
азаматтар мен шаруашылық субъектілер мүлкін сақтандыруға әсер ету
қажет.
Сақтандыру мәселелері медицинаны қоса алғанда әлеуметтік
қамтамасыз еру мәселелеріне тікелей қатысты. Қазіргі заманғы сақтандыру
индустриясын құру мемлекетке келесі міндеттер қатарын шешуге мүмкіндік
береді:
1) табиғи-техногенді сипаттағы қарастырылмаған шығындарды толтыруда
мемлекеттік бюджетке ауыртпалықты азайтудың;
2) нарықтық экономика қағидаларына сай сақтандыру жәрдемімен
әлеуметтік қамтамасыз етудің жекеленген мәселелерін шешуге жинақталған
зейнетақына төлеуге, денсаулық сақтауға қатысты шығындардың орнын
толтыруға;
3) халық пен ұйымдардың қаражаттарын ұзақ мерзімді негізінде ұлттық
экономикаға шоғырландыруға;
Мемлекет бұдан бұрын жеткілікті қуатты әлеуметтік кепілдіктер
жүйесін қамтамасыз ету қабәлетсіз болып шықты. Кепілдіктерді қамтамасыз
ету міндеті қазір сақтандырудың “иығында” болып тұр. Осымен бірге
бірқатар мамандықтардың қауіптілігінің дәрежесіне өсе түсті Құқық қорғау
органдары ұйымдасқан қылмыспен бетпе-бет келді, техногендік апаттар саны
артты. Нарық жағдайында адамның өмір сүруі үшін өмір мен денсаулыққа
келтірілген зардаптарды қалпына келтіруде қандайда болсын бір
мүмкіншілігі болуы өте маңызды. Жоғары қауіптілік көздерімен келтірілген
зардаптың орнын толтыру, соның ішінде автомобиль көлігі ж.б. мәселелер де
өзекті. Мұның барлығы Қазақстан Республикасында нарықтық қайта
қалыптастыру кезеңінде сақтандыру саласында ең маңызды өзгерістер
бастауына негіз қалаған заңдардың, өзге нормативтік-құқықтық актілердің
қабылдауына әкеледі. Бірінші кезекте өзін тиымсыз қылып көрсеткен
сақтандырудың толығынан мемлекеттік жүйесінен бас тартылады. Бәсекеге
негізделген сақтандыруға жол берілді. Сақтандыру кәсіпкерлік түрінің
біріне айналды, және ол кәсіпкерліктің ең жоғары ұйымдастырылған
түрлерінің бірі. Сақтандырумен әлеметтік міндеттерді орындаудың
маңыздылығын есепке ала отырып , мемлекет сақтандыру дамуы қазіргі
заманғы құқықтық салалардың бірінің сақтандыру құқығының дамуымен бірге
болды. А.И.Худяковтың анықтамасына сәйкес: Сақтандыру құқығы елді
сақтандыру ісін ұйымдастыру және сақтандыру қызметін жүзеге асырумен
байланысты пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалар жиынтығы [45.Б.4]
Сақтандыру әртүрлі негіздерге байланысты белгілі бір түрлерге
жіктеледі. Қазақстан Республикасының заң актілері мынадай түрлерге:
1. Міндеттілік дәрежесі бойынша – ерікті және міндетті;
2. Сақтандыру объектісі бойынша – жеке және мүліктік.
Осыдан басқа заңды техникалық сипатына байланысты көпше (қос және
топтың сақтандыру) болып бөлінеді.
Міндетті сақтандыру Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің
806-бабына сәйкес (ерекше бөлім) заң актілері талаптарына орай жүзеге
асырылатын сақтандыру болып табылады. Міндетті сақтандырудың түрлері;
тәртібі мен талаптары заң актілерімен (яғни Қазақстан Республикасының
Парламенті актілерімен) белгіленеді. Осыған сәйкес міндетті сақтандыруды
құқықтық реттеудің 2 деңгейлі жүйесі қарастырылған: Қазақстан
Республикасының Парламенті міндетті сақтандырудың белгілі бір түрлері
туралы деректі белгілейді, ал Қазақстан Республикасының Үкіметі оның жүзеге
асуын қадағалайды. Мұндай тәртіп міндетті сақтандырудың негізсіз даму
шеңберін болдырмау мақсатында қолданылады, себебі сақтандырудың бұл
түрінен жеке және заңды тұлғаға қатысты зорлық-зомбылық туындауы мүмкін
және бұл тек демократиялық мемлекет жағдайында әлеуметтік қажеттілік
негізінде мәжбүрлеу шарасы ретінде қолданылуы мүмкін. Кейбір мемлекеттерде
міндетті сақтандыру шартсыз нысанда жүзеге асырылады және қатысушы тараптар
заңмен белгіленген өзіне тиесілі міндеттемелерін орындауға міндеттенеді.
Қазақстан Республикасының заң актілері міндетті және ерікті сақтандыру
шарт түрінде жүзеге асуын белгіленді. Сонымен қатар шартпен құқықтық
актінің арақатынасы келесідей тәртіпте белгіленген: сақтанушы
сақтандырушымен заң актілерінде белгіленген мөлшерде шарт жасасуға
міндетті; сақтандырушы сақтанушыға заңда белгіленген жағдайдан пайдалырақ
жағын ұсынуға міндетті. Мысалға: міндетті сақтандыру туралы заң актілерінде
белгілі бір объектіні сақтандыруға 50 теңге мөлшерде сақтандыру сыйақысы
белгіленген, егер ол жоғалған жағдайда сақтандыру төлемі 1000 теңге
мөлшерде құрайды. Сақтандырушы сақтанушымен сол берілген объекті бойынша
сақтандыру сыйақысы 45 теңгені құраса, ал сақтандыру төлемі 1100 теңге
құрайтын мөлшерде сақтандыру шартын жасасуға құқылы.
Міндетті сақтандыру берілген негіздерге байланысты келесі белгілерге
бөлінеді.
1. Ол заң актілерімен және парламент актілерімен белгіленеді.
2. Міндетті сақтандырудың жағдайы осы сақтандырудың түрін реттейтін
заң актілерімен белгіленеді.
3. Міндетті сақтандырудан сақтанушы жалтарған жағдайда заңда
көрсетілген тәртіптік, әкімшілік және қылмыстық жауаптылыққа
тартылады.
Ерікті сақтандыруға келетін болсақ ерікті сақтандыру деп тараптардың
еркін білдіруіне орай жүзеге асырылатын сақтандыруды айтамыз. Ерікті
сақтандырудың түрлері, шарттары мен тәртібі тараптардың келісімі бойынша
белгіленеді. Яғни ерікті сақтандырудың қатынастарын реттейтін негізгі
қайнар көзі болып шарт танылады.[ 65.Б.5]
Азаматтың өмірін, денсаулығын еңбекке қабілеттілігін және жеке басына
байланысты өзге де мүдделерін сақтандыру жеке сақтандыруға жатады.
Сонымен жеке сақтандырудың объектісі болып:
5. Өмірді сақтандырған кезде – адам биологиялық тіршілік етуші
ретінде.
6. Денсаулықты сақтандыру кезінде-организмнің физиологиялық қабілеті
ескеріледі.
7. Адамның еңбекке жарамдылығын сақтандыру кезінде–организмнің қызмет
ету қабілеті ескеріледі.
8. Адамның жеке басына қатысты басқа да мүддесін сақтандыру кезінде -
адамның жұмыс істеу қабілеті және адамның мәртебесі немесе
сақтандыру жағдайы туындаған кезде адамның организмі күрделі
өзгерістерге ұшырамауы тиіс.
Ең басты мысал ретінде қосымша зейнетақыны сақтандыру, кәмелетке
толмағандарды сақтандыру, үйлену тойын сақтандыру. Кейбір жағдайларда
сақтандыру кәсіби еңбек қабілеттілігін қорғаудың тәсілі ретінде саналады.
Мысалға: топ модельдің дене-бітімін сақтандыру, әншінің даусын сақтандыру,
пианистің саусақтарын сақтандыру, балетмейстердің аяқтарын сақтандыру.
Сақтандыру қызметінің дамуына байланысты сақтандыру түрлері мынадай
деңгейге дейін көтерілді, яғни маскүнемдіктен сақтандыру, жүктіліктен
сақтандыру, спид вирусының жағдайынан сақтандыру.
Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдермен азаматтық-құқықтық
жауаптылықты қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру мүліктік
сақтандыруға жатады. Мүлікті сақтандыру кезінде мүліктің жоғалу (жойылу)
тәуекелі, жетіспеуі немесе бүлінуі және өзге де мүліктік игіліктер мен
құқықтар сақтандырылады. Сақтандырушының немесе пайда алушының мүліктерді
сақтандыруға мүддесі болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты
жарамсыз болып табылады.
Менің ойымша жеке және мүліктік сақтандырудың негізгі мақсаты–бақытсыз
жағдай туындаған кезде азаматтарға материалдық жағынан көмек көрсету болып
табылады. Сонымен қатар сақтандыру топтық түріне қарай қос (көпше)
сақтандыру-белгілі бір объектіні бірнеше сақтандырушыда әрқайсысы мен
дербес шарт бойынша сақтандыру Қазақстан Республикасының заң актілері
қос (көпше) сақтандыруды жүзеге асыруға мүмкіндік береді, себебі кейбір
жағдайларда сақтандырушы белгілі бір себептерге байланысты сақтандырушыға
сақтандыру төлемдерін төлемесе, екінші бір сақтандырушыдан өзіне тиесілі
сақтандыру төлемдерін қайтарып алуға мүмкіндігі туады.
Мүлікті қос сақтандыру кезінде әрбір сақтандырушы сақтанушының
алдында онымен жасалған шарттың шегінде жауапты болады, алайда сақтанушының
барлық сақтандырушылардан алған сақтандыру төлемінің жалпы сомасы нақты
зияннан аспауы тиіс. Бұл ретте сақтанушы кез-келген сақтандырушыдан онымен
жасалған шартта көзделген сақтандыру сомасының көлемінде сақтандыру
төлемін алуға құқылы. Егер алынған сақтандыру төлемі нақты зиянды
жаппайтын болса сақтанушы жетпеген соманы басқа сақтандырушыдан алуға
құқылы. Келтірілген зиянды басқа сақтандырушылар өтегендіктен сақтандыру
төлемінен толық немесе ішінара босатылған сақтандырушы сақтанушыға
шыққан шығындарды ескере отырып, сақтандыру сыйақыларының тиісті бөлігін
қайтаруға міндетті.
Жеке өзін қос (көпше) сақтандыру кезінде әрбір сақтандырушы өзінің
сақтанушы алдындағы сақтандыру міндеттемелерін, оларды басқа
сақтандырушылардың орындағанына қарамастан, өз бетінше атқарады.
Келесі сақтандырудың күрделі түріне топтық сақтандыру жатады.
Топтық сақтандыру кезінде бір сақтандыру шартымен бір мезгілде
өздері пайда алушы болып табылатын бірнеше сақтандырылған адамдар қамтиды.
Мысалы: тұтынушы кооператив саяжай құрылысын, кооператив мүшелерінің
саяжайларын өрттен және басқада төтенше жағдайлардан сақтандырады.Бұл
жерде сақтанушы ретінде кооператив танылады және ол өз атынан
сақтандырушымен шартқа отырады және сақтандыру төлемдерін төлейді.
Сақтандыру объектісі болып кооператив мүшелерінің саяжай учаскілері
кіреді. Әрбір кооператив мүшелерінің жеке мүлкі есебінде саяжай
учаскелері сақтандырылады. Егерде саяжай құрылысына сақтандыру жағдайы
туындап сақтандырушы сақтандыру төлемдерін төлеген жағдайда кооператив
мүшелері пайда алушылар болып есептеледі.
Топтық сақтандыру адамдардың белгілі бір санаттарын қамтитын жеке де,
мүліктік те, дербестендірілген де, иесіздендірілген де болуы мүмкін.
Иесіздендірілген сақтандыру кезінде сақтандырылған адамдар тобы
сақтандыру шартында бұл оның әрбір сақтандырылған адамға қатысты зардабын
және оған тиесілі сақтандыру төлемінің мөлшерін дараландыру үшін қажетті
шамада нақтылануға тиіс.
Топтық сақтандырудың көп тараған түріне адам өмірін ұжымдық
сақтандыру, яғни бұл жерде сақтанушы болып әкімшілік (жұмыс беруші)
немесе кәсіподақ ұйымы танылады, ал сақтандырылған адам есебінде мекеме
қызметкерлері немесе мекеме жұмысшылары жатады.
Қазіргі кезде мемлекеттік қызметкерлердің белгілі бір топтары
атқаратын қызметтерінің қауіптілігіне байланысты сақтандырылады. Мысалға:
әскери қызметкерлер, ішкі істер органдарының қызметкерлері, соттар,
прокурорлар. Топтық сақтандырудың тағы бір түріне жанұялық сақтандыру
жатады. Жанұялық сақтандыру бұл бір уақытта сақтанушы және
сақтандырылған адам болып жанұя мүшелері танылатын жеке сақтандыру. Бұл
жерде сақтанушылар қайтыс болу жағдайын және денсаулығын сақтандырады.
Топтық сақтандырудың тағы бір түріне қоғамдық өзара сақтандыру жатады
және оның әрбір қатысушылары бір мезгілде сақтанушы да, сақтандырушыда
да бола алады.
Тағы бір сақтандырудың аралас түріне ортақ сақтандыру жатады.
Сақтандыру объектісі бірнеше сақтандырушы (ортақ сақтандыру) бірлескен
бір шарт бойынша сақтандырылуы мүмкін. Бұл орайда шартта әрбір
сақтандырушының келісілген үлестердегі құқықтары мен міндеттерін
айқындайтын талаптары болуы тиіс. Мысалға: жеке меншік үй иесі өз үйін
өрт қауіпсіздігінен сақтандыру үшін бір уақытта үш сақтандырушымен шарт
жасасқан. Үш сақтандырушы ортақ сақтанушы адаммен өзара келісімге келген
және осы келісімдердін шартта көрсеткен, яғни сақтанушыға сақтандыру
жағдайы туындаған кезде бірінші сақтандырушы 50%-ін, екінші сақтандырушы
30%-ін, үшінші сақтандырушы 20%-ін төлеуге міндеттелген. [78.Б.6]
Ортақ сақтандыру бұл сақтанушының мүддесін қорғауды жақсартуды
көздейді. Бір сақтандырушының қолынан келмегенін олар қосыла отырып
атқарады. Ортақ сақтандыру сақтандырушылар арасындағы сақтандыру жүйесін
дамуын және Қазақстанда сақтандыру қатынасын жетілдіру мен сақтанушылардың
мүдделерін қорғауға және дамытуға негізделген.
Тағы бір сақтандырудың күрделі түріне қайта сақтандыру жатады. Қайта
сақтандыру сақтандырушының қаржылық жағдайын қамтамасыз етумен қатар оның
сақтандыру төлемдерін төлеуіне кепілдік береді. Сақтандырушы өзі шартпен
қабылдаған сақтандыру тәуекелін екінші сақтандырушыға өткізген кезде, ол
қайта сақтанушы болып табылады. Ал осы тәуекелді қабылдаған сақтандырушы
қайта сақтандырушы болып табылады. Өз кезегінде қайта сақтандырушы өзі
қабылдаған сақтандыру тәуекелін басқа бір сақтандырушыға өткізе алады
(екінші қайтара сақтандыру). Мұндай операция ретроцессия деген атауға
ие. Сақтандырушы өз тәуекелін ретроцессияға берген жағдайда ол
ретроцессионер деп аталады. Қайта сақтандыру талаптары қайта сақтанушының
және қайта сақтандырушының шартымен айқындалады. Қайта сақтандыруды
ұйымдастыру үшін қайта сақтандырушылар бірлескен қызмет туралы шарттың
негізінде жай серіктестікке біріге алады. Екі немесе бірнеше қайта
сақтандыру шарттарын біртіндеп жасауға жол беріледі.[17.Б.7]
Қазақстан Республикасының аумағында қайта сақтандыруды жүзеге асыру
жөніндегі қызмет “Сақтандыру қызметі туралы” заңында көзделген тәртіппен
лицензиялануға тиіс.
1.2. Сақтандырудың даму тарихы
Сақтандыру негізінен адам баласы пайда бола бастағаннан бастап
жүргізіліп келген. Яғни алғашқы қауымда-ақ адамдар өздерінен ауысқан
тағамдарын жерге көміп отырған, себебі ол ертеңгі күні бұғыны немесе
мамонтты атып алуына көзі жетпегендіктен, аштан өліп қалмау үшін өзін-өзі
сақтандырып отырған. Осыдан келе өзін-өзі сақтандырудың негізі пайда бола
бастаған. Мысалы: шаруашылықтар төтенше бір жағдайлардың әсерінен жұмыстың
тоқтауына алып келетін шығындардың орнын толтыру үшін өзін-өзі сақтандырып
қаржылай немесе материалдай қорлар сақтап отырған. Сақтандырудың заңды
негіздері б.э.д. 3,5 мың жыл бұрын өткен Вавилон патшасы Хаммурапидің
заңдарында көрініс тапқан, өз елінің керуен басыларын, саяхатшыларын
тонаушылардан немесе басқа да кездесетін шығындардан өзара сақтандырып
отырған. Көне Египетте де діни негізде өзара сақтандыру қорлары құрылған,
өздерінің арасынан қайтыс болған адамдардың отбасыларына өз араларынан
көмек беріліп отырған. Осыған ұқсас қорлар ертедегі Римде “collegіa
tenuіrum” деген атпен серіктестік құрылған, серіктестік қатысушылардың
арасынан бір кісі қайтыс болса, оны көму үшін, оның отбасына, не
туысқандарына белгілі бір қаржы бөлініп отырған, бұл қаржы серіктестіктегі
барлық қатысушылардан взнос есебінде жиналып отырылған.[34.Б.8] Келе-келе
сақтандыру қоғамның маңызды бір саласына айналды, яғни сақтандыру үшін
арнайы кәсіби мамандар бөлініп, сақтандыру қорлары мен мекемелері ашылды
және олар тікелей заңдармен қорғалып және реттеліп отырды.
Г.Д. Шершеновтың жазуы бойынша сақтандыру алғаш теңіз саудасында
қолданыла бастаған, жалпы теңіз сақтандыруы XІІІ -ғасырда Жерорта
теңізінде пайда болған. Мысалы: егерде кеме апатқа ұшыраған жағдайда және
басқада қауіп - қатерлерден келген зиянды кемешілер өзара толтырып отырған.
Сауда саласындағы сақтандыру XІІІ ғасырда украиндық Чумактарда
кездескен. Украиндық чумактар Қара және Азов теңізі жағалауларынан балық
және тұз өнімдерін алып келіп жәрмеңкелерде сатып, оның орнына басқа тауар
алып, оны басқа жерлерге апарып сатып отырған. Олар өздерінің саяхаттарын
керуендермен, өгізге жеккен арбамен жасап отырған. Осы саяхат барысында
белгілі бір зардап болған жағдайда, мысалы өгіздердің өлуі т.б., келген
шығынның орнын бірлестік ақшасымен толтырып отырған.
19 ғасырдың басында экономикалық идеялардың үстемдік етуіне
байланысты жеке акционерлік сақтандыру басымдыққа ие бола бастады.
Б.ғ.д. 916 жылы жалпы орта мәнін алу жүйесі енгізілген. Бұл жүйе қазіргі
сақтандыру тарифтеріне сәйкес келеді.
1584 жылы қабылданған теңіз жүктерін сақатндыру тәртібі жүктерді тасып
жеткізу үшін 5% ақшалай сыйлық төлеуді қарастырған. 16 ғасырдың аяғында
Англияда теңіз тасымалдарын сақтандыру 1601 жылы Парламент Актісімен
бекітілді, ол саудагерлер арасындағы сақтандыру жағдайларына қатысты Акт
деп аталады. Ұзақ уақыт бойы сақтандыру бизнесі сауда оперциясының бөлігі
ретінде өмір сүріп келеді.
1584 жылы сақтандыру полисінде үш сақтандырушы қол қойған, олардың бірі
жарты міндетті мойнына алса, екінші жартысын қалған екеуі бөліп алған.
18 ғасырда сауда көлемінің ұлғаюы алғашқы кәсіби сақтандырушылардың
шығуына әкелді. Өрттен сақтандырудың элементар түрлері орта ғасырда дамыды.
Англияда 30 жылдың ішінде бірнеше тәртіпсіз компаниялар мен бірлескен
қоғамдар құрылды. Олар халықтан ақша жинаумен ғана айналысып, нақты жұмыс
жасаған жоқ. Сақтандыру ісіндегі ең маңызды оқиға 1797 жылы Орталық
Еуропадағы селден қорғану жөніндегі бірлескен сақтандыру компаниясының
құрылуы болды. Өмірді сақтандырумен айналысқан алғашқы компания 1706 жылы
құрылған. Достық қоғам болды.
Ресейде 18 ғасырдың аяғына дейін отандық сақтандыру ұйымдары болған жоқ,
тек шетелдік сақтандыру қоғамдарының қызметі пайдаланылады. Сөйтіп көп
қаржы шетелге кетіп қалып, Ресей экономикасына зиянын тигізді.
1786 жылы Ресейде мемлекеттік сақтандыру монополиясы бекітілді.
Сақтандыру экспедициясы өрттен құрылыстарды сақтандыру, оның құнының 75%
көлемінде жүргізілді. Төлемдер жылына сақтандыру соммасының 1,5% құрады.
1827 жылы жеке сақтандыру кәсіпорындары пайда болды. 1846 жылы
Саламандра акционерлік сақтандыру қоғамы құрылды, ол елдің жекелеген
аймақтарындағы құрылыстарды сақтандыру құқына ие болды.
1835 жылы Ресейде жеке сақтандыру ұйымдастырылып Өмір жеке акционерлік
сақтандыру қоғамы құрылды.
1875 жылы алғашқы үстемдік етуші бірлестік сақтандыру синдикаты
ұйымдастырылды. Бұл синдикат 1918 жылға дейін қызмет жасады.
1864 жылы алғашқы өзара сақтандыру қоғамдары пайда болды. 1885 жылы
Ресейде шетелдік сақтандыру қоғамдарына қызмет жасауға тыйым салынып
тасталды. Шетел капиталының сақтандыру ісіндегі үлесі 1890 жылы 24% жетті.
Шетелдік сақтандыру қоғамдары ішкі істер министрлігі тарапынан мемлекеттік
бақылауға алынды.[35.Б.9]
1913 жылы Ресейдің барлық сақтандыру мекемелерінде 21 млрд. Сомның мүлкі
сақтандырылды, мұндағы акционерлік сақтандыру қоғамының үлесі-65%;
жергілікті қоғамдардыкі-15%; өзара қалалық қоғамдардыкі-8% болды. Орыс
акционерлік сақтандыру қоғамдары 1913 жылы 129 млн. Сақтық төлемдерді
жинаса, шетелдіктер-12 млн.сом, өзара қоғамдар-14 млн.сом жинады.
Сақтандыру қоғамдарының қаржылық ресурстарына ірі инвестициялардың көзіне
айналды. Олар мемлекеттік қарыздар мен акцияларға жұмсалынды.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен №491 27 қараша ,
2000жылы бекітілген, 2000-2002 жылдары Қазақстан Республикасында
сақтандыруды дамытудың Мемлекеттік бағдарламасын қабылдау фактісі
растайды.Бұл бағдарламаның мақсаты ретінде қазіргі заманға сәйкес және
тұрақты ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастыру бекітілген. Мұндай
сақтандыру нарығы мемлекеттің, азаматардың және шаруашылық
субъектілердің мүдделерін қорғаудың шынайы құралы болуы қажет. Осымен
қоса тиімді сақтандыру жүйесін құру , мемлекеттік әлеуметтік саясаттың
бір құрамасы ретінде де танылуы керек.
Осыған дейін біршама уақыт бұрын сақтандыру қатынастарын кешенді
реттейтін заң актісі болып Қазақстан Республикасы Президентінің 1995
жылдың 3 қазанында “Сақтандыру туралы” заң күші бар Жарлығы саналды.
2000 жылдың 18 желтоқсанында Қазақстан Республикасының “Сақтандыру
қызметі туралы ” жаңа заң қабылданды, қазір ол заңгерлер тарапынан
жоғары бағаланады. Онда сақтандыру ісін ұйымдастырудың қазіргі заманғы
талаптарға сәйкес келтіруді қамтамасыз ететін шаралар қарастырылған.
Азаматтық құқықтық қатынастарды реттейтін нормалар көбінесе Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 803-845-баптарын қамтитын 40-шы
“Сақтандыру” деп аталатын тарауында мазмұндалған. Сақтандырудың
жекеленген түрлерін реттейтін бөлек нормативтік актілердің де бірқатар
саны бар, мысалы 1996 жылдың 31 қазанынан №1319 Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулысымен 1997жылдың 2 сәуіріндегі №460 Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітілген және тағы басқалары.
Сақтандыру туралы заңдар
Сақтандыру саласындағы заңнама азаматтарына сақтандыруды қаматамасыз
ететін қоғамдық өмірдің барлық саласын қамтитын әр түрлі нормативтік
актілермен ұсынылған.
Сақтандыру түрі бойынша мыналар өтеледі;
А)Коммерциялық қауіп-қатерлер;
1.Импорттаушының қаржы міндеттемелерінорындауға дәрменсіздігі;
2.Импорттаушының банкротқа ұшырауы;
Ә) саяси қауіп-қатерлер;
1. сатып алушы боп саналатын шетелдік мемлекеттің мемелекеттік органның
өзара келісімшартты біржақты (негізсіз) бұзуы немесе орындамауы;
2. Қазақстан тауарын немесе қызметін жеткізуді щектейтін немесе оған тйым
салатын оқыс әрекеті;
3.Экспортталатын тауарды экспроприациялау, мемлекет меншігіне алу,
тәркілеу, оған деген меншік құқығын шектеу;
4. Валюта айырбастауды немесе төлем аударуды шектеу, я болмаса оларға тиым
салу;
5. Соғыс, азаматтық толқу,жаппай сипат алған тәртіпсіздіктер.[45.Б.10]
Бұл заңдар:
Сақтандыру қызметі туралы Сақтандыру төлемдерін кепілдендіру қоры
туралы, Қызметкер еңбек (қызмет) міндеттерін атқарған кезде оның өмірімен
денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықытық
жауапкершілігін міндетті түрде сақтандыру туралы, Тасымалдаушының
жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықытық жауапкершілігін міндетті түрде
сақтандыру туралы, Көлік құралдары иелерінің жауапкершілігін міндетті
түрде сақтандыру туралы, Туроператордың және турагенттерінің
жауапкершілігін міндетті түрде сақтандыру туралы, Өзара сақтандыру
туралы, Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сактандыру туралы...
Сақтандыру қызметі туралы заң - бұл сақтандыру секторының
қатысушыларына және кәсіби терминдерге анықтама беретін біріктірілген
нормативтік акт, сақтандыру түрлерін ұсынады, сондай-ақ, толығымен
сақтандыру қызметінің тетіктерін сипаттайды.
Сақтандыру төлемдерін кепілдендіру қоры туралы заң аталмыш
мемлекеттік мекеменің жұмыстарын реттейді. Қордың негізгі мәселесі
сақтандыру ұйымын мәжбүрлі татарқан жағдайда сақтанушылардың мүліктік
мүдделерін қорғау болып табылады. ҚР көлік құралдары иелерінің азаматтық-
құқықтық жауапкершілігін; тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-
құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру бойынша сақтандыру төлемдеріне
кепілдік береді. Сонымен қатар Қор зәбірленушінің өмірі мен денсаулығына
келтірілген зиянды және немесе жерлеу шығындарын өтеу бойынша өтемақы
төлейдыі. Кепілдендіру жүйесіне 32 сақтандыру ұйымы қатысады.
Қызметкер еңбек қызметін міндеттерін атқарған кезде оның өмірі мен
денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін міндетті түрде сақтандыру туралы заңы. Атауының өзі айтып
тұр. Егер жалдаушыны жұмыскер жұмыста жүріп дене (немесе психологиялық)
жарақат алса, немесе өмірімен қоштасса, оған (немесе оның жанұясына)
материялды сыйақы төленеді.
Тасымалдаушылардың жолаушыларына алдындағы азаматтық –құқықтық
жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы заң қоғамдық көлікті
пайдаланатын азаматттарды, олардың өміріне, денсаулығына немесе жеке
мүлігіне зиян келтіретін ойластырылмаған оқиғалардан қорғауды қамтамасыз
етеді.
Көлік құралдары иелерінің азаматтық – құқықтық жауапкершілігін
міндетті сақтандыру туралы заң жол көлік апатына зақымданған адамдарды
қорғайды. Күнделікті жағдай; жүргізуші жол қозғалысы ережелерін бұзып,
басқа автокөлікпен соқтығысты. Жәбірленген автокөлік иесіне осы апаттың
салдарынынан келтірілген зиян кінәлі тараптың сақтандыру компаниясымен
өтеледі.
Туроператордың және турагенттерінің азаматтық-құқықтық
жауапкершіліктерін міндетті сақтандыру туралы заң туристік компаниямен
ұйымдастырылған жол жүру кезинде туристердің мүліктік және басқа да
мүдделерін қорғайды.
Өзара сақтандыру туралы заң. Бұл құжаттың мақсаты-халықтың,
кәсіпкердің сақтандырудағы сұраныстарын қанағаттандыру, сақтандыруды
қамтамасыз ету үшін өзінің әлеуетін пайдалану, сақтандыру қызметі нарығында
бәсекелестік деңгейін арттыру, коммерциялық сақтандыруға ұқсас, өзара
сақтандыру қоғамының иелері бір уақытта оның клиенттері болатын
сақтандыруды құру, өзара сақтандыру қоғам мүшелерінің сұраныстарын
қанағаттандыратын өнімдерді ұсыну.
Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы заң астық
болмаған жағдайда мүмкін тәуекелдерден ауыл шаруашылық тауар өндірушілерін
қаржылай қорғауға бағытталған.
Сөйтіп, экономикалық, әлуметтік және саяси мән-жайларымен ерекшеленетін
кешенді мәнді-мазмұнды айрықша қоғамдық қатынастар-мынадай сақтандыру
қатынастары;
1. Ұлттық сақтандыру рыногымен сақтандыру индустриясын дамыту арқылы
елдің сақтандыру құрылысын тиімді құруға;
2. Сақтандыру рыногы аумағындағы сақтандыру салаларын ішінде жеке,
анниуитеттік, экологиялық сақтандыруды жүзеге асыру;
3. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын құруға, олардың қызметін
лицензиялауға, сақтандыру салалары бойынша мамандандыруға, жаңа
сақтандыру технологияларын енгізуге;
4. Сақтандыру рыногындағы сақтандырушының сақтанушыларға (тұтынушыларға)
заңдық негізінде сақтандыру қызметтерін көрсетуіне (сақтандыру өнімін
сатуына);
5. Мемлекеттік әлуметтік сақтандыру қорының жұмыс істеуіне;
6. Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры АҚ жұмыс істеуіне;
7. Қазақстан Актуарийлік орталығы ЖАҚ жұмыс істеуіне;
8. Қазақстан ипотекалық кредиттерге кепілдік беру қоры АҚ жұмыс
істеуіне;
9. Ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қоры АҚ жұмыс істеуіне;
10. Мемелекеттік аннуитеттік компанияның жұмыс істеуіне;
11. Құрлықта, өзендердің көлдердің және басқа да ішкі су айдындарының
шектерінде жүргізілетін барлау, өндіру, жер асты қоймалары мен мұнай
резервуарларын салу және пайдалану жөніндегі мұнай операцияларын,
сондай-ақ теңіздегі мұнай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан өз мемлекеттік тәуелсіздігіне ие
болғаннан кейін егемен мемлекет пен оның азаматтарының өміріне тірек
болатын барша құқықтық негізін қайта құру қажеттігі туды. Осы уақытта
қыруар жұмыстар істелінді. Мемлекетті басқару, экономика, әлеуметтік-саяси
өмір, мәдениет, құқықтық тәртіпті сақтау, елді қорғау, сыртқы саясат
салаларын реттейтін көптеген заңдар мен жарлықтар қабылданып, жүзеге
асырылуда. Осындай өміршең заңдардың бірі Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексінің 806-бабына сәйкес (ерекше бөлім) заң актілері
талаптарына орай жүзеге асырылатын сақтандыру болып табылады. Қазақстан
Республикасының заң актілері міндетті және ерікті сақтандыру шарт түрінде
жүзеге асырылуын белгілейді. Сақтандыру жүйесі сонау ерте кезден бастап
пайда болған. Сақтандырудың заңды негіздерін бір жүйеге келтіріп, осыдан
3,5 мың жыл бұрын тасқа қашап жазған Вавилон патшасы Хамурапи еді. Хамурапи
заңы 282-баптан тұрды. Соның 55-бабы сақтандыру жүйесіне арналған.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде азаматтардың
сақтандыру шартына жүйелі түрде қызмет ету механизмі құқықтық қатынастар
арқылы реттеліп отырады. Сақтандыру шарты сақтандыру құқық қатынасының
пайда болу негізі болып табылатын заңды факт. Шарт болып екі немесе одан
көп адамдардың азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту және
тоқтатылуы танылады. Сақтандыру шарты негізінен ақша құрайтын шарттың
түріне жатады. Сақтандыру сыйақысы, сақтандыру төлемдері ақшалай нысанда
төленеді.
Сақтандыру шарты мынадай пункттерден тұрады:
1. Сақтандырушының атауы, орналасқан жері мен реквизиттері.
2. Сақтанушының тегі, аты, әкесінің аты және тұрған жері немесе оның
атауы, орналасқан жері болуға тиіс.
3. Сақтандыру объектісін көрсету.
4. Сақтандыру сомасы мен сақтандыру төлемін жүзеге асырудың тәртібі.
Қазақстан мемлекетінің тәуелсіздікке ие болу заңдылығы егемен
мемлекет пен оның азаматтарының өміріне тірек болатын құқықтық негізін
қайта құрып ғана емес, тіптен мемлекетті басқару, экономика, мәдениет,
тәртіпті сақтау, елді қорғау т.б. заңдар жүзеге асырылуда. Сонымен қатар
демократия және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына негізделген
құқықтық мемлекеттің азаматтардың құқықтық сауаттылығының кепілдемесі
немесе кепілдігі қандай да болмасын қоғамдық өмірдің маңызды жақтарының
бірі заң актілерімен жүзеге асырылатын сақтандыру болып табылады.
Сақтандырудың түрлеріне, тәртібіне, талаптарына сәйкес заң актілерін
Қазақстан Республикасының Парламенті белгілейді. Осыған сәйкес Қазақстан
Республикасының Парламенті сақтандыру жүйесінің нормативтік актілерін
белгілесе, ал Қазақстан Республикасының Үкіметі осы қабылданған сақтандыру
жүйесінің заңды-нормативтік актілерінің жүзеге асырылуын Қазақстан
Республикасының Үкіметі қадағалап, бақылап отырады.
Сақтандыру азаматтардың, ұйымдарының және мемлекеттің мүлкін
сақтандыратын жүйе ретінде өркениетті қоғамның барлық қызметтерін, сондай-
ақ өмір деңгейін қамтиды. Ол қоғамның барлық қажетті қызметі түрлерінің
үздіксіз қызмет етеді және сақтандыру жағдайлары болған кезінде
азаматтардың табысына, өмір деңгейіне қолдау көрсетеді. Сақтандыру
нысандары мен әдістерінің алуан түрлілігі сақтандыру саласының нақты
қызметіне тиесілі білімінің жан-жақты болуының қадағалайды, әсіресе,
сақтандыру қызметін басқару мен маркетингін және халықпен кәсіби деңгейде
қатынасуын білдіреді, алайда сақатандырушының тек тәжірибелік дағдысы ғана
емес, сондай-ақ тимді және табысты қызметке бағытталған сақтандыру
бизнісіне терең теориялық білімдарлық та қалыптастырады. Заман талабына сай
сақтандыру қарым қатынас қарқынды даму келесі факторларға негізделеді;
экономикалық мемелекеттік емес секторының күшеюі, сақтандыру қызметінің
сұраныс көзі заңды және жеке тұлғалардың жеке меншіктерінің алауан түрлі
болып дамуы және де олардың көлемінің өсуі, қолайсыз жағдайда мемлекеттік
кепілдік көлемінің қысқаруы, экономикалық және басқа да мәселесі бойынша
(круиздер,спорттық жарыстар, демалыс) шетел мемлекеттерімен қарым-
қатынастың дамуы. Осы жағдайдың барлығы сақтандыру қызметінің барынша
жетіліп, жаңа кәсіби мамандардың дайындығын талап етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Сақтандыру шартының қолданылу
мәселелерін қарастыру болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері.
- Сақтандырудың теориялық аспектілері
- Сақтандыру шартының қолданылу мәселелері
.
- Сақтандыру шарты бойынша жауапкершілік жағдайы және оны шешудің
жолдары
Зерттеудің объектісі. Қазақстан Республикасының сақтандыру
шартының қолданылу мәселелесі болып табылады.
Сақтандыру шартының заңды объектісі болып (қызмет көрсетудің өзге
түрлерінен ерекше болып келетін) қызмет көрсетуді қамтамасыз ететін
сақтандырушының жүріс тұрысы есептеледі.
Сақтандырушының қызметі қаржылық мазмұнды болады,
сонымен бірге оны көрсетуді реттейтін шарт, банкілік, қаржылық қызметті
реттейтін шарттардың таныс конструкцияларына сәйкес келмейді. Айтылғанды
сипаттауға сақтандырудың мазмұнына талдау жасау көмектесе алады.
Зерттеу пәні. Азаматтық құқықтағы сақтандыру шартының қолданылу
мәселелері болып табылады.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. А.И.Худяковтың анықтамасына сәйкес:
”Сақтандыру құқығы елді сақтандыру ісін ұйымдастыру және сақтандыру
қызметін жүзеге асырумен байланысты пайда болатын қоғамдық қатынастарды
реттейтін құқықтық нормалар жиынтығы”. Г.Д. Шершеновтың жазуы бойынша
сақтандыру алғаш теңіз саудасында қолданыла бастаған, жалпы теңіз
сақтандыруы XІІІ-ғасырда Жерорта теңізінде пайда болған. Мысалы: егерде
кеме апатқа ұшыраған жағдайда және басқада қауіп- қатерлерден келген зиянды
кемешілер өзара толтырып отырған.
Зерттеу әдістері. Магистрлік жұмыс тақырыбы бойынша жоғарыдағы
міндеттерге зерттеу жүргізу үшін келесі зерттеу әдістері пайдаланылды:
зерттеу диалектикалық әдіс, салыстырмалы, сараптау, тарихи және ой-
логикалық әдістер, сонымен бірге жүйелілік- құрылымдық, жүйелілік-
қызметтік әдістер.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы болып Қазақстан Республикасының
сақтандыру шартының қолданылу мәселелерінің өндірісі барысында теориялық
үрдістерді түйіндей отырып, оның тәжірибеде қолданылуы болып табылады, және
оның қалыптасуымен байланысты туындаған кейбір мәселелерді қарастыру болып
табылады. Қазіргі кезде қоғамда қауіпті құбылысқы төтеп беру олардын алдын
алу. Осыған байланысты біз осы жұмыста қаржы қызмет саласындағы тұлғаның
құқықтарын қалай қорғайтындығын көрсетеміз.
Әлуметтік - Экономикалық жаңғырту- Қазақстан дамуының басты бағыты.
Қазақстан Республикасының Президенті Ұлт Көшбасшысы Нұрсұлтан
Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауынан;
Қазақстан үшін экономикалық нығайтудың, халықтың әл ауқатын арттырудың
жаңа міндеттері.
Республиканың Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қысқа мерзім ішінде әзірленген
Конститутция Қазақстанның демократиялық құқықтық және әлуметтік мемлекеттің
ең алтын қазынасы ол, халық сол дамып өркендеуі және де қауіпсіз өмір сүру
үшін олардын алдын алу қажет. Н.Ә.Назарбаевтың жолдаған 27.01.2012 жылғы
жетінші тарауында жолдауында анық тұжырылымдалған. Денсаулық сақтау жүйесі
сапалы дамып келеді. Халық денсаулығы көрсеткіштерінің жақсы серпінділігіне
қол жеткізілді.
Қорғауға шығарылатын сұрақтар:
- Сақтандырдың теориялық аспектілері
- Сақтандыру шартының қолданылу мәселелері
- Сақтандыру шарты бойынша жауапкершілік жағдайы және оны шешудің
жолдары
Зерттеудің практикалық маңыздылығы Қазақстан Республикасының
сақтандыру шартын құқықтық реттеу тактикасы азаматтық құқықтық зерттеуде
шаруашылық, ғылыми, оқытушылық мақсатта қолданылуы мүмкін.
Зерттеу тақырыбы бойынша жарияланған ғылыми жұмыстар.
1.Жанакулова А.Д. Сақтандыру құқығы Сақтандыру шартын
құқықтық реттеу. Көкшетау: АМКУ, 2012 жыл. Гуманитарлық және
әлеуметтік ғылымдар бөлімі б
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Диссертацияда өзектілігінен, мақсатынан, міндеттерінен,
әдістерінен, зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздерінен, зерттеу
барысында теориялық деректер мен тәжірибелік фактілерінен, зерттеу
объектісінен, пәнінен, ғылыми жаңалығынан, практикалық маңыздылығынан,
қосымшалардан және жұмыстың құрылымынан тұрады.
Бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасының сақтандыру
шартын құқықтық реттеу жүргіздегі жалпы ережелерін ашу барысында
сақтандырудың шартының аспектілері, сақтандырудың жалпы негіздері,
сақтандырудың даму тарихы және сақтандыру шартының мазмұны мен нысаны
туралы қарастырылған.
Екінші бөлімінде сақтандыру шартымен, оның заңдық табиғаты,
сақтандыру шартының объектілері мен субъектілері, сақтандыру шартын
орындау, тоқтату және жарамсыздық жағдайлары, сақтандыру шартының жасалу
тәртібі мен қолданылу аясы туралы қарастырылған.
Үшінші бөлімінде сақтандыру шартының ерекшеліктері мен
жауапкершілік жағдайлары, сақтандыру шарты бойынша төлем жүргізу
тәртібі.
Жоғарыда айтылған мәселелерден біздің осы тақырыпты таңдау
себептері ретінде және “Қазіргі кездегі сақтандыру шартының құқықтық
жағдайы” атты тақырыптың өзектілігін көруге болады.
Қорытындыда қаралған мәліметтерге және көтерілген мәселелерге нәтиже
шығарылып, қорытынды жасалады.
1 САҚТАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Сақтандырудың жалпы негіздері
Сақтандыру белгілі бір мүдделерге келген шығынның орнын
толықтыруда маңызды орын алады. Сақтандыру бұл сыртқы немесе ішкі факторлар
әсерінен адамға немесе мекемеге келетін залалдардан қорғау болып табылады.
Сақтандыру экономикалық категория ретінде белгілі бір шаруашылық іс
қималдарының нәтижесінде, арнайы мекеменің басқаруындағы, қаржының
жинақталуы мен оның жұмсалуын қамтамасыз ету, сол мекеменің құрылуына
мүдделі мекемелер мен азаматтардың өзгеше бір жағдайлар туындағанда мүлікті
және басқада шығындардың орнын толтырылуын реттеп отыру. Мұндай мекемелерді
құру мен оған қаржы аудару адам өмір сүру процессінде табиғатқа және
қоршаған ортаға келетін қауіп қатерлерден, яғни су тасқыны, қуаңшылық жер
сілкінуі тағы басқалай апаттардан келетін зияндардың орнын толтыру үшін
қажет болып отырған. Сақтандыру қандай да бір мүліктік шығындардың орнын
толықтай және тез қайтарудың тиімді тәсілі болып табылады.[1.Б.1]
Сақтандыру аясында кенеттен келетін оқиғалардың зардабы мен күресу, одан
келген шығындарды толықтай қайтару және оны есептеу заңда белгіленген
мөлшерде жүргізіледі.
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы
18 желтоқсандағы Заңының Сақтандыру ісі және сақтандыру қызметі деп
аталатын 4-бабының 1-тармағында; Сақтандыру дегеніміз - сақтандыру ұйымы
өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру
келісімшартында белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар
туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғаның заңды мүліктік мүдделерін
қорғауға байланысты қатынастар кешені.
Сақтандыру-сақтандырылған мүліктік мүдделерге зиян келтірген
уақытта,сақтандыру резервтерінің құрылыуы мен сақтандыру төлемдерін
(сақтандыруды өтеу) жүзеге асыру, сақтандыру жарналарының (сақтандыру
сыйақылары) шоғырлануының қамтамасыз ететін мамандандырылған ұйымдармен
жүзеге асырылатын және сақтандыру қызметіне қатысушылар (сақтандырушы)
арасында тәуекелді қайта бөлумен байланысты эконкмикалық қызметінің ерекше
түрі.
Сақтандыру нарықтық қатнастар жүйесінің маңызды элементтерінің
бірі ретінде экономикада ерекше фнкцияларды орындаумен байланысты қаржылық
қатынастар жиынтығын көрсетеді. Сақтандыру кәсіпкерліктің түрі ретінде
ерекшелігі-сақтандырушының алдын-ала келісілген себептері бойынша күтпеген
қолайсыз жағдайларды залалын және мөлшерінің орнын толтыру міндетімен
байланысты кәсіпкерлік тәуекелділігі.
Сақтандыру қызметі-Қазақстан Республикасының заңдарының талаптарына
сәйкес мемелекеттік өкілетті органның лицензиясы негізінде сақтандыру
(қайта сақтандыру) келісімшарттарын жасау және орындаумен байланысты
сақтандыру (қайта сақтандыру) қызметі. Сондықтанда да сақтандыру
түсінігінің мағынасы келесі бір немесе бірнеше белгілерді қамтиды; 1)
қоғамдық қатынастардың жүйесін; мемлекеттік реттеу, заңнама арбитраж,
мемлекеттік бюджет салықта, сақтандырушылар қоғамы кәсіби одақтар
ассоциациялармен халықаралық қатынастар және т.б. 2) қызмет түрін;
сақтандыру ісін ұйымдастыру, лицензиялау, сақтандыру бақылауы, сақтандырушы
және сақтандыру мекемесі қайта сақтандырушы объектілер, сақтандырудың
салалары және нысандары, өзіндік сақтандыру, сақтандыру тарифтері,
жарналар мен төлемдер; сақтандыру резервтерінің қалыптасуы және орналасуы,
сақтандыру брокерлері мен агенттері және т.б. 3) субъектінің бизнес түрін;
сақтандыру мүддесін менеджмент және маркетинг, бәсекелестік андерайтинг,
тәуекелділікті басқару және талдау, тұсаукесерлер, табыс, нарықтар,
келісімшарттар сақтандыру өнімдері, аннуиттер, технологиялар, басқарудың
автоматтандырылған жүйелер және т.б. 4)субъектінің экономикалық мүддесін
қорғау әдісін; қауіпсіздік, сақтандыру қажеттілігі, мүліктік мүдде, зиян
(залал), сақтандыру жағдайы, сақтандыру жарналары мен төлемдер, сақтандыру
ренталары, сақтандырушының сенімділігі және т.б.
Сақтандыру функциялары – мәні оның функцияларынан көрініс табады
олар сақтандырудың қаржы жүйесінің бөлігі ретінде ерекшеліктерін даралауға
көмектеседі. Қаржы категориясы өзінің мәнін негізін қайта бөлу функциясы
арқылы танылады. Ал бұл, функция сақтандыруға лайық –тәуекелділік, ескерту
және жинақтау функциялары арқылы өзінің нақты, ерекше көрінісін табады.
Тәуекелділік сақтандыру тәуекелі сақтандырудың негізгі бағытына сәйкес
зардап шеккен азаматтарға және шаруашылықтарға ақшалай көмек көрсетумен
байланысты залалдың мүмкіндігін аықтау қызметі.[15.Б.2] Тәуекелділік
функциясының шегінде кездейсоқ жағдайлардың салдарына байланысты сақтандыру
құнының ақшалай нысанын қайта бөлу жүзеге асырылады.
Жинақтау функциясы отбасының иеліктерін сақтандыру қажеттілігіне
байланысты өмірінің соңына дейін ақшалай жинактауын сақтандыру.
Ескерту функциясы сақтандыру қоры қаражатының бір бөлігін
тәуекелдің деңгейін және салдарын төмендетуге бағытталған.
Бақылау функциясы сақтандыру қорының мақсатты қалыптасу және
пайдалану қасиетін білдіреді; сақтандыру операцияларының дұрыс жүргізілуін
қаржылық сақтандыру қадағалау.
Инвестициялық функциясы сақтандыру резервтерін (активтерін)
орналастырумен байланысты қызмет.
Принциптер дегеніміз ол орталықтандырылған түсінік барлық жүйенің
негізі, ол белгілі бір ереженің барлық жүйеге әсерін таратушы және қорытушы
ретінде қолданылады. Осыны ескере отырып, сондай ақ сақтандырудың
генезисін, оның ерекшелігін, осы саладағы қаржылық қатнастардың
ерекшеліктеріне баса назар аудара отырып, осы категорияның болмысын
белгілейтін принциптерді айқындайтық. Қазыргі кезде әлемдік тәжірибеде
қолданылатын ағылшын құқығындағы сақтандырудың басты принциптері мүліктік
мүддені болуы, екі жақтың бір біріне деген жоғарғы сенімділігінің болуы,
залал (зиян) оқиғаның себеп салдарының байланысты болуы, залалдың (зиянның)
нақты көлемінде сақтандыру көлемінде сақтандыру төлемдерін жүргізу,
суброгация сақтанушының құқығын сақтандыру төлемінің орнын толтырған
сақтандырушыға беруі.
Іс жүзінде бұл принцптер клиент пен сақтандырушы арасындағы қарым-
қатынастың негізгі кезеңдеріне сәйкес келеді;
• Сақтанушы мүдделі бомаса, қарым-қатынас болмайды;
• Сақтандыру объектісі жайлы клиентке толық мәмілет
берілмесе, тиімді келісім шартқа қол жеткізе алмайды.
• Шығының есебін түсіндірмей, орнын толтыра алмайды;
• Орын толтыру төлемақыларыалдын ала келіскен сома көлемінде, бірақ
нақты залал сомасында ғана төленеді;
• Сақтандыру төлемін төлегеннен кейін сақтандырушы клиенттің
барлық құқықығын алады және кінәлі үшінші тұлғалардан өндіріп
алады.
Сақтандырудың өз ерекшеліктері бар сондықтан сақтандыру қызметі төмендегі
ережелерге негізделеді;
• Инвеститциямен реттелген, сақтандыру қауіп қатерінің ба,асымен
байланысты, табыстар мен шығындар арасындағы терпе - теңдіктің
анықталуымен сақтандыру экономикасына негізделген сақтандыру
компаниясы оңтайлы нәтижелерге қол жеткізе алады;
• Сақтандыру және қаржылық математикаға негізделеген, қажетті
сақтандыру тарифі және сақтандыру тарифінің есебі, сақтанушылардың
зияндарын өтеуге жеткілікті қаражаттың бағасы және де басқа
ақпараттарды сақтандырушы мен сақтанушыға жеткізетін сақтанушыға
статистикалық мәліметтерді беру;
• Сақтандыру келісімшарты мен нарықтың басқа субъектілерінің
арассындағы қарым-қатынасты реттейтін сақтандыру құқығына
негізделген құқықытың ерекше саласы ретінде, бүгінгі таңада
сақтандыру көбін қызықтырады. Ал басқа жағынан, сақтандыру халқының
сан алуан түрі топтпарды да қызықтырады кәсіпкерлерді, тауар
өндірушілерді, тұтынушыларды және т.б. Бұл топтардың көздейтін
мақсаты қолайсыз коммерциялық жағдайға ұшырағанда өз қызметінің
пайдасына (табысын) сақтап қалу.
Сақтандыру нарығы ерекше әлуметтік экономикалық құрылым, сатып алу
мен сату объектісісақтандыру қоғанысы болатын және де оған деген ұсыныс пен
сұраныс қалыптасатын ерекше ақша қатыныасының саласы. Сөздің кең
мағынасында, сақтандыру нарығы сақтандыруға қатысты барлық экокнкомикалық
қатынастың жиынтығын білдіреді. Ал тар (жай) мағынасында, сақтандыру
нарығы сақтандыру қоғамдарының жиынтығы. Нарықтық қатыныастар сақтандыру
оқиғасының нақты мүмкіншілігімиен байланысты опат болу немесе мүлікті
бұзуға, табысты жрғалтуға әкеліп соғатын сақтандыру мүдделерінің жаңа
спектірінен туындайды. Сақтандыру нарығының қатысушыларыф сатушылары сатып
алушылары және делдал тұлғалар, сондай ақ ассоцияциялары болып табылады.
Сатушылардың белгісі сақтандырушы және с қайта ақтандырушы компанияларымен
анықталады. Ал сатып алушы ретінде сатушымен сақтандыру келісімшартына
отыруға бел буған жеке және заңды тұлғаларсақтанушылар анықталды. Сатушы
мен сатып алушының арасында делдалдық (ортадағы) қызметті өз күштерімен
сақтандыру келісімшарттарын жасайтын агенттер сақтандыру брокерлер атқара
алады (1-сурет).
1- Сурет.Сақтандыру компаниясының клиентпен қарым-қатынасының
құрылымы.
Сақтандыру брокері мен сақтандыру агентінің арасындағы ең басты
айырмашылық брокер өз атынан сақтандыру компаниясына тәуелсіз делдел
қызметін атқаруында. Брокер сақтандыру компанияларының қаржылық жағдайы
жайлы көп ақпарат жинайды, алған мәліметтерді жүйелеп сараптайды, өз
клиенттеріне сақтандыруды қолайлы, оңтайлы жағдайларын ұсынады. Жоғарғы
деңгейлі, кәіби мамандандырылған брокердін қызметі дамыған елдерде,
әсіресе, Ұлыбритания мен АҚШ-та үлкен сұранысқа ие. Осылайша сақтандырушы
нарығы сақтандырушылар сақтандыру қызметтерін ұсынатын, сақтандыру
компаниялары, сақтандырушы делдалдар және сақтандыру инфрақұрылымның
ұйымдарды, сақтандыру қызметтеріне деген сұранысты қалыптастырып
экокномикалық кеңістікті құрайды. Сақтандыру нарығының алғашқы бөлімі
сақтандыру қоғамы немесе сақтандыру компаниясы болып табылады. Дәл осы
жерде сақтандыру қорының қалыптасу және қолдану процесі жүзеге асырады,
біреуі қалыптасса, екіншісінде экокномикалық қатынастар пайда бола
бастайды, жеке, топтық, ұжымыдық мүдделер байланыста болды. Сақтандыру
компаниясы сақтандыру қоры қызыметінің тарихы белгіленген қоғамдық формасы,
ал ол сақтандыру келісімшарттарын жүзеге асыратын жкек дара құрылым болып
табылады. Сақтандыру компаниясына техникалық ұйымдасқан бірлікпен жеке
даралық тән. Оның экокномикалық жкек даралығы ресурстардың өзіндіктігі және
де айналымда байқалады. Сақтандыру компаниясы экокномикалық жүйеде жеке
шаруашылық субъект ретінде және де өндіріс қатнастары жүйесіне енгізіліп
қалыптасқан. Экономикалық бірлік ретінде сақтандыру компаниялары өздерінің
қатынастарын басқа да сақтандырушылармен қайта сақтандыру және ортақ
сақтандыру арқылы жүзеге асырады. Қоғамдық тәжірибемен дәлелденген
ықтималдылықтарды күту және сақтандырушылар сақтану полисін жасау арқылы
шешімдерді қабылдайды. Сақтандырушы қызығушылығы бар кәсіпкер рөлінде
қарастырылады,өйткені оң заңнамалық актілерге сәйкес бекітілген істің
жүргізілуіне байланыстардың дамыған жүйесі. Осы құрылымды қарастыра отырып,
сақтандыру нарығын төмендегідей бөлу қажет;
• Масштабы немесе деңгейі бойынша (географиялық белгісі);
• Фирмалық белгісі (құрылымы) немесе институционалдық белгісіне
байланысты;
• Салық белгісіне байланысты.
Ұлттық сақтандыру нарығы бөлек бір мемелекеттегі сақтандыру
ұйымдарының қызмет саласы. Барлық сақтандыру қызметі ұлттық сақтандыру
нарығында сақтандыру заңнамасы шегінде жүзеге асырылады және де оны бақылау
мемелекеттік қадағалау органына жүктеледі (Ұлыбританияда сауда және өндіріс
департаменті, АҚШ -та штаттарадың сақтандыру комиссиялары).
Институтционалды сақтандыру-нарығы сақтандыру компанияларынан,
мамандандырылған қайта сақтандыру ұйымдарынан, сақтандыру брокерлері мен
агенттерінен тұрады. Ұлттық сақтандыру ассоцияциялары, сақтандыру және
қайта сақтандыру ұйымдары қызмет атқарады. Ұлттық сақтандыру ассоциацялары
өкілеттігі халықаралық келіссөздерде, ақпарат құралдарында сақтандыру
ұйымдарының ұжымдық мүдделерін қорғайды. Ұлыбританияда британдық
сақтандырушылар ассоциациясының мүшелері 450сақтандыру компаниясы болып
табылады. Сақтандыру бизнесін интернацияландыру халықаралық сақтандыру
нарығын қалыптастырудың материалдық негізі болып табылады. Мемелекетаралық
интеграциялық процестің өрістеу жағдайына аймақтық сақтандыру нарықтарын
қалыптастыру материалдық негізі болады. Аймақтық сақтандыру нарығы бір
бірімен интеграциялық байланыста болатын кейбір аймақтардағы ұлттық
сақтандыру нарықтарын сақтандыру ұйымдарын біріктіреді. Ең ірі аймақтық
нарыққа Солтүстік Америка нарығын жатқызуға болады (АҚШ, Канада, Мексика
еркін сату аймағы туралы келісім шартқа қол қойған мемлекеттер.)
Халықаралық сақтандыру нарығы аймақтар мен мемелекеттер арасындағы
сақтандыру қызметтерін айырбастау (экспорт және импорт) жүйесі. Бұл нарық
арқылы ірі тәуекелдерді сақтандыру ұлттық және аймақтық нарықтары арасында
қайта сақтандыру немесе брокерлер арқылы бөлінеді. Ақырғы екі он жылдықта
сақтандыру компаниялары әлемдік сақтандыру нарығын дамыту да оны кеңейту
мақсатында тәуекелдерді диверсификациялау, сақтандыру портфелін қалыптастыр
және тұрақтандыруды негізге алды. Әлемдік сақтандыру нарығы құрылымның
өзгеруінің негізгі себептері;
• Сақтандыру бизнесін одан әрі шоғырландыру және ірі халықралық
сақтандыру компанияларының рөлін арттыру;
• Мемлекеттік әлуметтік саясатының және демографиялық өзегрістерінің
нәтижесінде жеке сақтандырудың әр түрлерінің және өмірді сақтандыру
үлесінің жалпы сақтандыру қызметін тұтыну құрылымының өсуі;
• Сақтандырудың бұқаралық тұтыну қызметтері бойынша сұраныстың
толықтығына байланысты сақтандыру сыйақыларын түсімінде АҚШ және
Еуропаның дамыған сақтандыру нарықтарының үлесін азайту;
• Ірі сақтандырушылардың қызметінде тәуекелді басқару құралы ретінде
өзін-өзі сақтандырудың рөлін көтеру.
Қазіргі жағдайда сақтандыру-бұл өмірдің әртүрлі салаларында
барынша жиі болатын жағдайлардың теріс әсерінен заңды тұлғалар мен
азаматтардың мүдделерін қоғау әдістерінің бірі. Азаматтың өмірін,
денсаулығын еңбекке қабілеттілігін және жеке басына байланысты өзге де
мүдделерін сақтандыру жеке сақтандыруға жатады. Сонымен жеке сақтандырудың
объектісі болып:
1. Өмірді сақтандырған кезде – адам биологиялық тіршілік етуші
ретінде.
2. Денсаулықты сақтандыру кезінде-организмнің физиологиялық қабілеті
ескеріледі.
3. Адамның еңбекке жарамдылығын сақтандыру кезінде-организмнің қызмет
ету қабілеті ескеріледі.
4. Адамның жеке басына қатысты басқа да мүддесін сақтандыру кезінде
адамның жұмыс істеу қабілеті және адамның мәртебесі немесе
сақтандыру жағдайы туындаған кезде адамның организмі күрделі
өзгерістерге ұшырамауы тиіс. [4.Б.3]
Адамдар жиі өрттерден, су тасқыны, сел және осылар сияқты және т.б.
жағдайлар нәтижесінде өздерінің қозғалмайтын және қозғалатын
мүліктерінен айырылу мүмкіндігінен сақтануды қалайды. Кәсіпкерліктің
дамуы тиісінше тәуекелдердің өсе түсуіне әкеледі, олар іскерліктегі
әріптестердің сенімсіз болып шығуы, нарықтағы бағалар кенет өзгеріп
кетуіне, шарт бойынша әріптестердің банкротқа ұшырауына байланысты
болуы мүмкін шығындар болады. Өз кезегінде бұл сақтандырудың дамуына
қосымша түрткі болды. Уақыт ағымында мұндай қажеттілік азаймады,
керісінше азаматтар мүліктік жағдайы жақсартуының және кәсіпкерлік
дамуының салдарынан сақтандырудағы қажеттілік одан әсі өсе түседі.
Сақтандырудың мәні бір қатар факторлармен анықталады. Ол мемлекет
тарапынан қаралған шаралар көлемі мен сипатынан тәуелсіз халық пен
ұйымдардың әртүрлі мүдделерін қосымша қорғауды ұсынуға мүмкіндік
береді. Табиғи және техногендік апаттар, әсерлерін жою бойынша
шығындардың негізгі ауыртпалығы қазіргі уақытта оның мүмкіншіліктері
объективті шектеулі болып келетін мемлекеттік бюджетке түседі. Сақтандыру
осы қолайсыздықты жоюы тиіс. Бұдан басқа сақтандыру механизмін
пайдалану өндірісте қолданылып жүрген технологияның жетілдіруіне,
кәсіпкерлік қызметтің жедел дамуына мүмкіншілік береді.
Сақтандыру жүйесі республикасы экономикасы тұрақты дамуына,
халықты әлеуметтік қорғауды көтеру үшін қосымша негізді қорғауға,
азаматтар мен шаруашылық субъектілер мүлкін сақтандыруға әсер ету
қажет.
Сақтандыру мәселелері медицинаны қоса алғанда әлеуметтік
қамтамасыз еру мәселелеріне тікелей қатысты. Қазіргі заманғы сақтандыру
индустриясын құру мемлекетке келесі міндеттер қатарын шешуге мүмкіндік
береді:
1) табиғи-техногенді сипаттағы қарастырылмаған шығындарды толтыруда
мемлекеттік бюджетке ауыртпалықты азайтудың;
2) нарықтық экономика қағидаларына сай сақтандыру жәрдемімен
әлеуметтік қамтамасыз етудің жекеленген мәселелерін шешуге жинақталған
зейнетақына төлеуге, денсаулық сақтауға қатысты шығындардың орнын
толтыруға;
3) халық пен ұйымдардың қаражаттарын ұзақ мерзімді негізінде ұлттық
экономикаға шоғырландыруға;
Мемлекет бұдан бұрын жеткілікті қуатты әлеуметтік кепілдіктер
жүйесін қамтамасыз ету қабәлетсіз болып шықты. Кепілдіктерді қамтамасыз
ету міндеті қазір сақтандырудың “иығында” болып тұр. Осымен бірге
бірқатар мамандықтардың қауіптілігінің дәрежесіне өсе түсті Құқық қорғау
органдары ұйымдасқан қылмыспен бетпе-бет келді, техногендік апаттар саны
артты. Нарық жағдайында адамның өмір сүруі үшін өмір мен денсаулыққа
келтірілген зардаптарды қалпына келтіруде қандайда болсын бір
мүмкіншілігі болуы өте маңызды. Жоғары қауіптілік көздерімен келтірілген
зардаптың орнын толтыру, соның ішінде автомобиль көлігі ж.б. мәселелер де
өзекті. Мұның барлығы Қазақстан Республикасында нарықтық қайта
қалыптастыру кезеңінде сақтандыру саласында ең маңызды өзгерістер
бастауына негіз қалаған заңдардың, өзге нормативтік-құқықтық актілердің
қабылдауына әкеледі. Бірінші кезекте өзін тиымсыз қылып көрсеткен
сақтандырудың толығынан мемлекеттік жүйесінен бас тартылады. Бәсекеге
негізделген сақтандыруға жол берілді. Сақтандыру кәсіпкерлік түрінің
біріне айналды, және ол кәсіпкерліктің ең жоғары ұйымдастырылған
түрлерінің бірі. Сақтандырумен әлеметтік міндеттерді орындаудың
маңыздылығын есепке ала отырып , мемлекет сақтандыру дамуы қазіргі
заманғы құқықтық салалардың бірінің сақтандыру құқығының дамуымен бірге
болды. А.И.Худяковтың анықтамасына сәйкес: Сақтандыру құқығы елді
сақтандыру ісін ұйымдастыру және сақтандыру қызметін жүзеге асырумен
байланысты пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалар жиынтығы [45.Б.4]
Сақтандыру әртүрлі негіздерге байланысты белгілі бір түрлерге
жіктеледі. Қазақстан Республикасының заң актілері мынадай түрлерге:
1. Міндеттілік дәрежесі бойынша – ерікті және міндетті;
2. Сақтандыру объектісі бойынша – жеке және мүліктік.
Осыдан басқа заңды техникалық сипатына байланысты көпше (қос және
топтың сақтандыру) болып бөлінеді.
Міндетті сақтандыру Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің
806-бабына сәйкес (ерекше бөлім) заң актілері талаптарына орай жүзеге
асырылатын сақтандыру болып табылады. Міндетті сақтандырудың түрлері;
тәртібі мен талаптары заң актілерімен (яғни Қазақстан Республикасының
Парламенті актілерімен) белгіленеді. Осыған сәйкес міндетті сақтандыруды
құқықтық реттеудің 2 деңгейлі жүйесі қарастырылған: Қазақстан
Республикасының Парламенті міндетті сақтандырудың белгілі бір түрлері
туралы деректі белгілейді, ал Қазақстан Республикасының Үкіметі оның жүзеге
асуын қадағалайды. Мұндай тәртіп міндетті сақтандырудың негізсіз даму
шеңберін болдырмау мақсатында қолданылады, себебі сақтандырудың бұл
түрінен жеке және заңды тұлғаға қатысты зорлық-зомбылық туындауы мүмкін
және бұл тек демократиялық мемлекет жағдайында әлеуметтік қажеттілік
негізінде мәжбүрлеу шарасы ретінде қолданылуы мүмкін. Кейбір мемлекеттерде
міндетті сақтандыру шартсыз нысанда жүзеге асырылады және қатысушы тараптар
заңмен белгіленген өзіне тиесілі міндеттемелерін орындауға міндеттенеді.
Қазақстан Республикасының заң актілері міндетті және ерікті сақтандыру
шарт түрінде жүзеге асуын белгіленді. Сонымен қатар шартпен құқықтық
актінің арақатынасы келесідей тәртіпте белгіленген: сақтанушы
сақтандырушымен заң актілерінде белгіленген мөлшерде шарт жасасуға
міндетті; сақтандырушы сақтанушыға заңда белгіленген жағдайдан пайдалырақ
жағын ұсынуға міндетті. Мысалға: міндетті сақтандыру туралы заң актілерінде
белгілі бір объектіні сақтандыруға 50 теңге мөлшерде сақтандыру сыйақысы
белгіленген, егер ол жоғалған жағдайда сақтандыру төлемі 1000 теңге
мөлшерде құрайды. Сақтандырушы сақтанушымен сол берілген объекті бойынша
сақтандыру сыйақысы 45 теңгені құраса, ал сақтандыру төлемі 1100 теңге
құрайтын мөлшерде сақтандыру шартын жасасуға құқылы.
Міндетті сақтандыру берілген негіздерге байланысты келесі белгілерге
бөлінеді.
1. Ол заң актілерімен және парламент актілерімен белгіленеді.
2. Міндетті сақтандырудың жағдайы осы сақтандырудың түрін реттейтін
заң актілерімен белгіленеді.
3. Міндетті сақтандырудан сақтанушы жалтарған жағдайда заңда
көрсетілген тәртіптік, әкімшілік және қылмыстық жауаптылыққа
тартылады.
Ерікті сақтандыруға келетін болсақ ерікті сақтандыру деп тараптардың
еркін білдіруіне орай жүзеге асырылатын сақтандыруды айтамыз. Ерікті
сақтандырудың түрлері, шарттары мен тәртібі тараптардың келісімі бойынша
белгіленеді. Яғни ерікті сақтандырудың қатынастарын реттейтін негізгі
қайнар көзі болып шарт танылады.[ 65.Б.5]
Азаматтың өмірін, денсаулығын еңбекке қабілеттілігін және жеке басына
байланысты өзге де мүдделерін сақтандыру жеке сақтандыруға жатады.
Сонымен жеке сақтандырудың объектісі болып:
5. Өмірді сақтандырған кезде – адам биологиялық тіршілік етуші
ретінде.
6. Денсаулықты сақтандыру кезінде-организмнің физиологиялық қабілеті
ескеріледі.
7. Адамның еңбекке жарамдылығын сақтандыру кезінде–организмнің қызмет
ету қабілеті ескеріледі.
8. Адамның жеке басына қатысты басқа да мүддесін сақтандыру кезінде -
адамның жұмыс істеу қабілеті және адамның мәртебесі немесе
сақтандыру жағдайы туындаған кезде адамның организмі күрделі
өзгерістерге ұшырамауы тиіс.
Ең басты мысал ретінде қосымша зейнетақыны сақтандыру, кәмелетке
толмағандарды сақтандыру, үйлену тойын сақтандыру. Кейбір жағдайларда
сақтандыру кәсіби еңбек қабілеттілігін қорғаудың тәсілі ретінде саналады.
Мысалға: топ модельдің дене-бітімін сақтандыру, әншінің даусын сақтандыру,
пианистің саусақтарын сақтандыру, балетмейстердің аяқтарын сақтандыру.
Сақтандыру қызметінің дамуына байланысты сақтандыру түрлері мынадай
деңгейге дейін көтерілді, яғни маскүнемдіктен сақтандыру, жүктіліктен
сақтандыру, спид вирусының жағдайынан сақтандыру.
Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдермен азаматтық-құқықтық
жауаптылықты қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру мүліктік
сақтандыруға жатады. Мүлікті сақтандыру кезінде мүліктің жоғалу (жойылу)
тәуекелі, жетіспеуі немесе бүлінуі және өзге де мүліктік игіліктер мен
құқықтар сақтандырылады. Сақтандырушының немесе пайда алушының мүліктерді
сақтандыруға мүддесі болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты
жарамсыз болып табылады.
Менің ойымша жеке және мүліктік сақтандырудың негізгі мақсаты–бақытсыз
жағдай туындаған кезде азаматтарға материалдық жағынан көмек көрсету болып
табылады. Сонымен қатар сақтандыру топтық түріне қарай қос (көпше)
сақтандыру-белгілі бір объектіні бірнеше сақтандырушыда әрқайсысы мен
дербес шарт бойынша сақтандыру Қазақстан Республикасының заң актілері
қос (көпше) сақтандыруды жүзеге асыруға мүмкіндік береді, себебі кейбір
жағдайларда сақтандырушы белгілі бір себептерге байланысты сақтандырушыға
сақтандыру төлемдерін төлемесе, екінші бір сақтандырушыдан өзіне тиесілі
сақтандыру төлемдерін қайтарып алуға мүмкіндігі туады.
Мүлікті қос сақтандыру кезінде әрбір сақтандырушы сақтанушының
алдында онымен жасалған шарттың шегінде жауапты болады, алайда сақтанушының
барлық сақтандырушылардан алған сақтандыру төлемінің жалпы сомасы нақты
зияннан аспауы тиіс. Бұл ретте сақтанушы кез-келген сақтандырушыдан онымен
жасалған шартта көзделген сақтандыру сомасының көлемінде сақтандыру
төлемін алуға құқылы. Егер алынған сақтандыру төлемі нақты зиянды
жаппайтын болса сақтанушы жетпеген соманы басқа сақтандырушыдан алуға
құқылы. Келтірілген зиянды басқа сақтандырушылар өтегендіктен сақтандыру
төлемінен толық немесе ішінара босатылған сақтандырушы сақтанушыға
шыққан шығындарды ескере отырып, сақтандыру сыйақыларының тиісті бөлігін
қайтаруға міндетті.
Жеке өзін қос (көпше) сақтандыру кезінде әрбір сақтандырушы өзінің
сақтанушы алдындағы сақтандыру міндеттемелерін, оларды басқа
сақтандырушылардың орындағанына қарамастан, өз бетінше атқарады.
Келесі сақтандырудың күрделі түріне топтық сақтандыру жатады.
Топтық сақтандыру кезінде бір сақтандыру шартымен бір мезгілде
өздері пайда алушы болып табылатын бірнеше сақтандырылған адамдар қамтиды.
Мысалы: тұтынушы кооператив саяжай құрылысын, кооператив мүшелерінің
саяжайларын өрттен және басқада төтенше жағдайлардан сақтандырады.Бұл
жерде сақтанушы ретінде кооператив танылады және ол өз атынан
сақтандырушымен шартқа отырады және сақтандыру төлемдерін төлейді.
Сақтандыру объектісі болып кооператив мүшелерінің саяжай учаскілері
кіреді. Әрбір кооператив мүшелерінің жеке мүлкі есебінде саяжай
учаскелері сақтандырылады. Егерде саяжай құрылысына сақтандыру жағдайы
туындап сақтандырушы сақтандыру төлемдерін төлеген жағдайда кооператив
мүшелері пайда алушылар болып есептеледі.
Топтық сақтандыру адамдардың белгілі бір санаттарын қамтитын жеке де,
мүліктік те, дербестендірілген де, иесіздендірілген де болуы мүмкін.
Иесіздендірілген сақтандыру кезінде сақтандырылған адамдар тобы
сақтандыру шартында бұл оның әрбір сақтандырылған адамға қатысты зардабын
және оған тиесілі сақтандыру төлемінің мөлшерін дараландыру үшін қажетті
шамада нақтылануға тиіс.
Топтық сақтандырудың көп тараған түріне адам өмірін ұжымдық
сақтандыру, яғни бұл жерде сақтанушы болып әкімшілік (жұмыс беруші)
немесе кәсіподақ ұйымы танылады, ал сақтандырылған адам есебінде мекеме
қызметкерлері немесе мекеме жұмысшылары жатады.
Қазіргі кезде мемлекеттік қызметкерлердің белгілі бір топтары
атқаратын қызметтерінің қауіптілігіне байланысты сақтандырылады. Мысалға:
әскери қызметкерлер, ішкі істер органдарының қызметкерлері, соттар,
прокурорлар. Топтық сақтандырудың тағы бір түріне жанұялық сақтандыру
жатады. Жанұялық сақтандыру бұл бір уақытта сақтанушы және
сақтандырылған адам болып жанұя мүшелері танылатын жеке сақтандыру. Бұл
жерде сақтанушылар қайтыс болу жағдайын және денсаулығын сақтандырады.
Топтық сақтандырудың тағы бір түріне қоғамдық өзара сақтандыру жатады
және оның әрбір қатысушылары бір мезгілде сақтанушы да, сақтандырушыда
да бола алады.
Тағы бір сақтандырудың аралас түріне ортақ сақтандыру жатады.
Сақтандыру объектісі бірнеше сақтандырушы (ортақ сақтандыру) бірлескен
бір шарт бойынша сақтандырылуы мүмкін. Бұл орайда шартта әрбір
сақтандырушының келісілген үлестердегі құқықтары мен міндеттерін
айқындайтын талаптары болуы тиіс. Мысалға: жеке меншік үй иесі өз үйін
өрт қауіпсіздігінен сақтандыру үшін бір уақытта үш сақтандырушымен шарт
жасасқан. Үш сақтандырушы ортақ сақтанушы адаммен өзара келісімге келген
және осы келісімдердін шартта көрсеткен, яғни сақтанушыға сақтандыру
жағдайы туындаған кезде бірінші сақтандырушы 50%-ін, екінші сақтандырушы
30%-ін, үшінші сақтандырушы 20%-ін төлеуге міндеттелген. [78.Б.6]
Ортақ сақтандыру бұл сақтанушының мүддесін қорғауды жақсартуды
көздейді. Бір сақтандырушының қолынан келмегенін олар қосыла отырып
атқарады. Ортақ сақтандыру сақтандырушылар арасындағы сақтандыру жүйесін
дамуын және Қазақстанда сақтандыру қатынасын жетілдіру мен сақтанушылардың
мүдделерін қорғауға және дамытуға негізделген.
Тағы бір сақтандырудың күрделі түріне қайта сақтандыру жатады. Қайта
сақтандыру сақтандырушының қаржылық жағдайын қамтамасыз етумен қатар оның
сақтандыру төлемдерін төлеуіне кепілдік береді. Сақтандырушы өзі шартпен
қабылдаған сақтандыру тәуекелін екінші сақтандырушыға өткізген кезде, ол
қайта сақтанушы болып табылады. Ал осы тәуекелді қабылдаған сақтандырушы
қайта сақтандырушы болып табылады. Өз кезегінде қайта сақтандырушы өзі
қабылдаған сақтандыру тәуекелін басқа бір сақтандырушыға өткізе алады
(екінші қайтара сақтандыру). Мұндай операция ретроцессия деген атауға
ие. Сақтандырушы өз тәуекелін ретроцессияға берген жағдайда ол
ретроцессионер деп аталады. Қайта сақтандыру талаптары қайта сақтанушының
және қайта сақтандырушының шартымен айқындалады. Қайта сақтандыруды
ұйымдастыру үшін қайта сақтандырушылар бірлескен қызмет туралы шарттың
негізінде жай серіктестікке біріге алады. Екі немесе бірнеше қайта
сақтандыру шарттарын біртіндеп жасауға жол беріледі.[17.Б.7]
Қазақстан Республикасының аумағында қайта сақтандыруды жүзеге асыру
жөніндегі қызмет “Сақтандыру қызметі туралы” заңында көзделген тәртіппен
лицензиялануға тиіс.
1.2. Сақтандырудың даму тарихы
Сақтандыру негізінен адам баласы пайда бола бастағаннан бастап
жүргізіліп келген. Яғни алғашқы қауымда-ақ адамдар өздерінен ауысқан
тағамдарын жерге көміп отырған, себебі ол ертеңгі күні бұғыны немесе
мамонтты атып алуына көзі жетпегендіктен, аштан өліп қалмау үшін өзін-өзі
сақтандырып отырған. Осыдан келе өзін-өзі сақтандырудың негізі пайда бола
бастаған. Мысалы: шаруашылықтар төтенше бір жағдайлардың әсерінен жұмыстың
тоқтауына алып келетін шығындардың орнын толтыру үшін өзін-өзі сақтандырып
қаржылай немесе материалдай қорлар сақтап отырған. Сақтандырудың заңды
негіздері б.э.д. 3,5 мың жыл бұрын өткен Вавилон патшасы Хаммурапидің
заңдарында көрініс тапқан, өз елінің керуен басыларын, саяхатшыларын
тонаушылардан немесе басқа да кездесетін шығындардан өзара сақтандырып
отырған. Көне Египетте де діни негізде өзара сақтандыру қорлары құрылған,
өздерінің арасынан қайтыс болған адамдардың отбасыларына өз араларынан
көмек беріліп отырған. Осыған ұқсас қорлар ертедегі Римде “collegіa
tenuіrum” деген атпен серіктестік құрылған, серіктестік қатысушылардың
арасынан бір кісі қайтыс болса, оны көму үшін, оның отбасына, не
туысқандарына белгілі бір қаржы бөлініп отырған, бұл қаржы серіктестіктегі
барлық қатысушылардан взнос есебінде жиналып отырылған.[34.Б.8] Келе-келе
сақтандыру қоғамның маңызды бір саласына айналды, яғни сақтандыру үшін
арнайы кәсіби мамандар бөлініп, сақтандыру қорлары мен мекемелері ашылды
және олар тікелей заңдармен қорғалып және реттеліп отырды.
Г.Д. Шершеновтың жазуы бойынша сақтандыру алғаш теңіз саудасында
қолданыла бастаған, жалпы теңіз сақтандыруы XІІІ -ғасырда Жерорта
теңізінде пайда болған. Мысалы: егерде кеме апатқа ұшыраған жағдайда және
басқада қауіп - қатерлерден келген зиянды кемешілер өзара толтырып отырған.
Сауда саласындағы сақтандыру XІІІ ғасырда украиндық Чумактарда
кездескен. Украиндық чумактар Қара және Азов теңізі жағалауларынан балық
және тұз өнімдерін алып келіп жәрмеңкелерде сатып, оның орнына басқа тауар
алып, оны басқа жерлерге апарып сатып отырған. Олар өздерінің саяхаттарын
керуендермен, өгізге жеккен арбамен жасап отырған. Осы саяхат барысында
белгілі бір зардап болған жағдайда, мысалы өгіздердің өлуі т.б., келген
шығынның орнын бірлестік ақшасымен толтырып отырған.
19 ғасырдың басында экономикалық идеялардың үстемдік етуіне
байланысты жеке акционерлік сақтандыру басымдыққа ие бола бастады.
Б.ғ.д. 916 жылы жалпы орта мәнін алу жүйесі енгізілген. Бұл жүйе қазіргі
сақтандыру тарифтеріне сәйкес келеді.
1584 жылы қабылданған теңіз жүктерін сақатндыру тәртібі жүктерді тасып
жеткізу үшін 5% ақшалай сыйлық төлеуді қарастырған. 16 ғасырдың аяғында
Англияда теңіз тасымалдарын сақтандыру 1601 жылы Парламент Актісімен
бекітілді, ол саудагерлер арасындағы сақтандыру жағдайларына қатысты Акт
деп аталады. Ұзақ уақыт бойы сақтандыру бизнесі сауда оперциясының бөлігі
ретінде өмір сүріп келеді.
1584 жылы сақтандыру полисінде үш сақтандырушы қол қойған, олардың бірі
жарты міндетті мойнына алса, екінші жартысын қалған екеуі бөліп алған.
18 ғасырда сауда көлемінің ұлғаюы алғашқы кәсіби сақтандырушылардың
шығуына әкелді. Өрттен сақтандырудың элементар түрлері орта ғасырда дамыды.
Англияда 30 жылдың ішінде бірнеше тәртіпсіз компаниялар мен бірлескен
қоғамдар құрылды. Олар халықтан ақша жинаумен ғана айналысып, нақты жұмыс
жасаған жоқ. Сақтандыру ісіндегі ең маңызды оқиға 1797 жылы Орталық
Еуропадағы селден қорғану жөніндегі бірлескен сақтандыру компаниясының
құрылуы болды. Өмірді сақтандырумен айналысқан алғашқы компания 1706 жылы
құрылған. Достық қоғам болды.
Ресейде 18 ғасырдың аяғына дейін отандық сақтандыру ұйымдары болған жоқ,
тек шетелдік сақтандыру қоғамдарының қызметі пайдаланылады. Сөйтіп көп
қаржы шетелге кетіп қалып, Ресей экономикасына зиянын тигізді.
1786 жылы Ресейде мемлекеттік сақтандыру монополиясы бекітілді.
Сақтандыру экспедициясы өрттен құрылыстарды сақтандыру, оның құнының 75%
көлемінде жүргізілді. Төлемдер жылына сақтандыру соммасының 1,5% құрады.
1827 жылы жеке сақтандыру кәсіпорындары пайда болды. 1846 жылы
Саламандра акционерлік сақтандыру қоғамы құрылды, ол елдің жекелеген
аймақтарындағы құрылыстарды сақтандыру құқына ие болды.
1835 жылы Ресейде жеке сақтандыру ұйымдастырылып Өмір жеке акционерлік
сақтандыру қоғамы құрылды.
1875 жылы алғашқы үстемдік етуші бірлестік сақтандыру синдикаты
ұйымдастырылды. Бұл синдикат 1918 жылға дейін қызмет жасады.
1864 жылы алғашқы өзара сақтандыру қоғамдары пайда болды. 1885 жылы
Ресейде шетелдік сақтандыру қоғамдарына қызмет жасауға тыйым салынып
тасталды. Шетел капиталының сақтандыру ісіндегі үлесі 1890 жылы 24% жетті.
Шетелдік сақтандыру қоғамдары ішкі істер министрлігі тарапынан мемлекеттік
бақылауға алынды.[35.Б.9]
1913 жылы Ресейдің барлық сақтандыру мекемелерінде 21 млрд. Сомның мүлкі
сақтандырылды, мұндағы акционерлік сақтандыру қоғамының үлесі-65%;
жергілікті қоғамдардыкі-15%; өзара қалалық қоғамдардыкі-8% болды. Орыс
акционерлік сақтандыру қоғамдары 1913 жылы 129 млн. Сақтық төлемдерді
жинаса, шетелдіктер-12 млн.сом, өзара қоғамдар-14 млн.сом жинады.
Сақтандыру қоғамдарының қаржылық ресурстарына ірі инвестициялардың көзіне
айналды. Олар мемлекеттік қарыздар мен акцияларға жұмсалынды.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен №491 27 қараша ,
2000жылы бекітілген, 2000-2002 жылдары Қазақстан Республикасында
сақтандыруды дамытудың Мемлекеттік бағдарламасын қабылдау фактісі
растайды.Бұл бағдарламаның мақсаты ретінде қазіргі заманға сәйкес және
тұрақты ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастыру бекітілген. Мұндай
сақтандыру нарығы мемлекеттің, азаматардың және шаруашылық
субъектілердің мүдделерін қорғаудың шынайы құралы болуы қажет. Осымен
қоса тиімді сақтандыру жүйесін құру , мемлекеттік әлеуметтік саясаттың
бір құрамасы ретінде де танылуы керек.
Осыған дейін біршама уақыт бұрын сақтандыру қатынастарын кешенді
реттейтін заң актісі болып Қазақстан Республикасы Президентінің 1995
жылдың 3 қазанында “Сақтандыру туралы” заң күші бар Жарлығы саналды.
2000 жылдың 18 желтоқсанында Қазақстан Республикасының “Сақтандыру
қызметі туралы ” жаңа заң қабылданды, қазір ол заңгерлер тарапынан
жоғары бағаланады. Онда сақтандыру ісін ұйымдастырудың қазіргі заманғы
талаптарға сәйкес келтіруді қамтамасыз ететін шаралар қарастырылған.
Азаматтық құқықтық қатынастарды реттейтін нормалар көбінесе Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 803-845-баптарын қамтитын 40-шы
“Сақтандыру” деп аталатын тарауында мазмұндалған. Сақтандырудың
жекеленген түрлерін реттейтін бөлек нормативтік актілердің де бірқатар
саны бар, мысалы 1996 жылдың 31 қазанынан №1319 Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулысымен 1997жылдың 2 сәуіріндегі №460 Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітілген және тағы басқалары.
Сақтандыру туралы заңдар
Сақтандыру саласындағы заңнама азаматтарына сақтандыруды қаматамасыз
ететін қоғамдық өмірдің барлық саласын қамтитын әр түрлі нормативтік
актілермен ұсынылған.
Сақтандыру түрі бойынша мыналар өтеледі;
А)Коммерциялық қауіп-қатерлер;
1.Импорттаушының қаржы міндеттемелерінорындауға дәрменсіздігі;
2.Импорттаушының банкротқа ұшырауы;
Ә) саяси қауіп-қатерлер;
1. сатып алушы боп саналатын шетелдік мемлекеттің мемелекеттік органның
өзара келісімшартты біржақты (негізсіз) бұзуы немесе орындамауы;
2. Қазақстан тауарын немесе қызметін жеткізуді щектейтін немесе оған тйым
салатын оқыс әрекеті;
3.Экспортталатын тауарды экспроприациялау, мемлекет меншігіне алу,
тәркілеу, оған деген меншік құқығын шектеу;
4. Валюта айырбастауды немесе төлем аударуды шектеу, я болмаса оларға тиым
салу;
5. Соғыс, азаматтық толқу,жаппай сипат алған тәртіпсіздіктер.[45.Б.10]
Бұл заңдар:
Сақтандыру қызметі туралы Сақтандыру төлемдерін кепілдендіру қоры
туралы, Қызметкер еңбек (қызмет) міндеттерін атқарған кезде оның өмірімен
денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықытық
жауапкершілігін міндетті түрде сақтандыру туралы, Тасымалдаушының
жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықытық жауапкершілігін міндетті түрде
сақтандыру туралы, Көлік құралдары иелерінің жауапкершілігін міндетті
түрде сақтандыру туралы, Туроператордың және турагенттерінің
жауапкершілігін міндетті түрде сақтандыру туралы, Өзара сақтандыру
туралы, Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сактандыру туралы...
Сақтандыру қызметі туралы заң - бұл сақтандыру секторының
қатысушыларына және кәсіби терминдерге анықтама беретін біріктірілген
нормативтік акт, сақтандыру түрлерін ұсынады, сондай-ақ, толығымен
сақтандыру қызметінің тетіктерін сипаттайды.
Сақтандыру төлемдерін кепілдендіру қоры туралы заң аталмыш
мемлекеттік мекеменің жұмыстарын реттейді. Қордың негізгі мәселесі
сақтандыру ұйымын мәжбүрлі татарқан жағдайда сақтанушылардың мүліктік
мүдделерін қорғау болып табылады. ҚР көлік құралдары иелерінің азаматтық-
құқықтық жауапкершілігін; тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-
құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру бойынша сақтандыру төлемдеріне
кепілдік береді. Сонымен қатар Қор зәбірленушінің өмірі мен денсаулығына
келтірілген зиянды және немесе жерлеу шығындарын өтеу бойынша өтемақы
төлейдыі. Кепілдендіру жүйесіне 32 сақтандыру ұйымы қатысады.
Қызметкер еңбек қызметін міндеттерін атқарған кезде оның өмірі мен
денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін міндетті түрде сақтандыру туралы заңы. Атауының өзі айтып
тұр. Егер жалдаушыны жұмыскер жұмыста жүріп дене (немесе психологиялық)
жарақат алса, немесе өмірімен қоштасса, оған (немесе оның жанұясына)
материялды сыйақы төленеді.
Тасымалдаушылардың жолаушыларына алдындағы азаматтық –құқықтық
жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы заң қоғамдық көлікті
пайдаланатын азаматттарды, олардың өміріне, денсаулығына немесе жеке
мүлігіне зиян келтіретін ойластырылмаған оқиғалардан қорғауды қамтамасыз
етеді.
Көлік құралдары иелерінің азаматтық – құқықтық жауапкершілігін
міндетті сақтандыру туралы заң жол көлік апатына зақымданған адамдарды
қорғайды. Күнделікті жағдай; жүргізуші жол қозғалысы ережелерін бұзып,
басқа автокөлікпен соқтығысты. Жәбірленген автокөлік иесіне осы апаттың
салдарынынан келтірілген зиян кінәлі тараптың сақтандыру компаниясымен
өтеледі.
Туроператордың және турагенттерінің азаматтық-құқықтық
жауапкершіліктерін міндетті сақтандыру туралы заң туристік компаниямен
ұйымдастырылған жол жүру кезинде туристердің мүліктік және басқа да
мүдделерін қорғайды.
Өзара сақтандыру туралы заң. Бұл құжаттың мақсаты-халықтың,
кәсіпкердің сақтандырудағы сұраныстарын қанағаттандыру, сақтандыруды
қамтамасыз ету үшін өзінің әлеуетін пайдалану, сақтандыру қызметі нарығында
бәсекелестік деңгейін арттыру, коммерциялық сақтандыруға ұқсас, өзара
сақтандыру қоғамының иелері бір уақытта оның клиенттері болатын
сақтандыруды құру, өзара сақтандыру қоғам мүшелерінің сұраныстарын
қанағаттандыратын өнімдерді ұсыну.
Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы заң астық
болмаған жағдайда мүмкін тәуекелдерден ауыл шаруашылық тауар өндірушілерін
қаржылай қорғауға бағытталған.
Сөйтіп, экономикалық, әлуметтік және саяси мән-жайларымен ерекшеленетін
кешенді мәнді-мазмұнды айрықша қоғамдық қатынастар-мынадай сақтандыру
қатынастары;
1. Ұлттық сақтандыру рыногымен сақтандыру индустриясын дамыту арқылы
елдің сақтандыру құрылысын тиімді құруға;
2. Сақтандыру рыногы аумағындағы сақтандыру салаларын ішінде жеке,
анниуитеттік, экологиялық сақтандыруды жүзеге асыру;
3. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын құруға, олардың қызметін
лицензиялауға, сақтандыру салалары бойынша мамандандыруға, жаңа
сақтандыру технологияларын енгізуге;
4. Сақтандыру рыногындағы сақтандырушының сақтанушыларға (тұтынушыларға)
заңдық негізінде сақтандыру қызметтерін көрсетуіне (сақтандыру өнімін
сатуына);
5. Мемлекеттік әлуметтік сақтандыру қорының жұмыс істеуіне;
6. Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры АҚ жұмыс істеуіне;
7. Қазақстан Актуарийлік орталығы ЖАҚ жұмыс істеуіне;
8. Қазақстан ипотекалық кредиттерге кепілдік беру қоры АҚ жұмыс
істеуіне;
9. Ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қоры АҚ жұмыс істеуіне;
10. Мемелекеттік аннуитеттік компанияның жұмыс істеуіне;
11. Құрлықта, өзендердің көлдердің және басқа да ішкі су айдындарының
шектерінде жүргізілетін барлау, өндіру, жер асты қоймалары мен мұнай
резервуарларын салу және пайдалану жөніндегі мұнай операцияларын,
сондай-ақ теңіздегі мұнай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz