Ақан Қорамсаұлының махаббат лирикасы
Кіріспе бөлім
Атыраудан Алтайға дейін Қазақ даласын қайыстырып, түсті кілемдей
түрлентіп, үйір-үйір жылқы, келі-келі түйе, табан-табан сиыр, отар-отар қой
жататын. Бай қазақтардың малы мыңдап, оң мыңдарп саналатын. Былайша
айтқанда, онда қазақтар еш алаңсыз, емен-еркін сауық-сайранмен күн көрген.
Мал айдап жүріп ән салмайтын жігіт кемде-кем болатын.
Соған сәйкес ол тұстағы қазақ плэзиясы да қазыналы керемет бай.
Диплом жұмысының негізгі бөлімінде қазақ әдебиетінің ұзақ тарихи- даму
жолында неше алуан кезендерден, өсу, өрлеу сатылары көрсетіледі,бұл
бөлімді жазғанда (Қазақ әдебиетінін қысқаша тарихы.- А.,-2001., Жұмалиев Қ.
ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті.- А..-1967., С. Садуақасов. Қазақ
әдебиеті.Тарихи талдауАқиқат.-2007.-№ .- . т.б.) қолдандым.
Қазақ халқының ғасырлар бойы жинаған асыл қазынасы оның көркем
әдебиетте көрініс алады. Оқушыларды көркемдік әлеміндегі тұтастықты,
қоршаған ортадағы үйлесім мен жарастықты және адамзат баласына тән барлық
ізгі қасиеттерді оқушы бойына ұялатуда ерекше орын алатын Қазақ әдебиеті
пәні.
Диплом жұмысының екінші тарауында қазақ әдебиетінің оқыту мәселелері
жайына тоқтадым. Белгілі ғалымдардың Мырзағалиевтың, Қасымбековтың,
Қирабаевтың еңбектерін пайдаландым.
Мектептегі қазақ әдебиеті пәні – білімділік, тәрбиелік үлкен жүк
көтеретін, әр жақты қызметтер атқаратын ең маңызды пәндердің бірі, деп
әдеби білім тұжырымдамасында орынды көрсетіледі. Мектепте өтілетін қазақ
әдебиеті сабағы мазмұнының негізі отызыншы жылдардың ішінде қалыптаса
басталды. Оған арналған оқу программалары мен оқулықтар жасау ісіне
С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, О.Тұрманжанов, Қ.Жұмалиев,
М.Ғабдуллин, Е.Ысмаилов, Ш. Кәрібаев, С. Қирабаев сияқты қазақ әдебиетінің
көрнекті қайраткерлері мен әдебиетші-ғалымдары қатысты. Содан бері
мектптегі қазақ әдебиеті курсы заман талаптарын ескере отырып, үнемі
жанарумен, жетілдіру жолындағы ізденістермен келеді.
Диплом жұмысының Сал-серілер шығармашылығын мектепте оқытудың тиімді
жолдарын ашуда көптеген әдебиеттерді қарап, оқыдым. Белгілі ғалымдар,
жазушы-журналистер мен қатар мерзімді басылымдарда Қазақстан мектебі,
Қазақ тілі мен әдебиеті журналдарында басылған жас ізденуші
аспиранттардың, мұғалімдердің педагогикалық технологияларымен таныстым:
Жас маманға жәрдем, Оқулыққа қосымша, Білім жетілдіру мектебі, Озық
тәжірибие, ортақ әдіс айдарында берілген К.Мусинаның, Б.Өтегенқызының,
Ғ.Байғазиеваның т.б. тәжірибелерін диплом жұмысына кіргіздім. К.
Елікбаеваның М.Өтемісұлының шығармашылығын оқытуда пайдаланған жаңа
технологияны қалай пайдаланғанымен танысып, сал-серілердін шығармашылығына
арналған қортынды сабағын құрадым.
Қазақ әдебиетінің аса бір сүбелі кезеңі ХІХ ғасыр –ХХ ғасыр басы екені
анық бұл қазақ елінің бостандыққа ұмтылған, өзін-өзі іздеген, өткен
күндерін аңсай еске алып, бүгіннен түңіліп, бірақ болашағына үмітпен
қараған шағы еді. Әдебиет пәнінің негізі көркем шығарма болғандықтан;оқушы
одан әр ақын-жазушының толғанысынан туған, өзіндік қайталанбас өнер
құдіретімен танысады. Қазақ әдебиетіндегі ерекше, өзгеше, ешбір халық
мұрасына ұқсамайтын шетін өнер иелері – сал-серілер.
Көкше өңірі ежелден ауыз әдебиетіне, оның ішінінде сұлу әнге аса бай
өлке. Сондықтан да осынау өңірді халық ән-жырдың алтын бесігі деп тегін
атамаса керек. Құнарлы топыраққа ғана мәуелі бәйтерек өсіп шығатын болар.
Кейінгі ұрпаққа баға жетпес байлық, жат жұрттан нелер қымбат асылға
айырбастап ала алмайтын рухани мол мұра қалдырған ұлттық өнер, мәдениетіміз
бен әдебиетіміздің бәйтеректері осы қасиетті өлкеде өсіп өнген. Олар-
Орынбай мен Шөже, Арыстанбай мен Шал, Тоғжан мен Біржан сал, Нүркей мен
Ақан сері, Балуса Шолақ пен Үкілі Ыбырайлар.
Бодандыққа бет алған ел ішіндегі осы бағыт өкілдері қылықтарымен
қарсылықтарын білдіріп тұрғандай. Олар еш заңға бағынбайды. Ешкімнің құлы
емес, еркін, өр. Тіпті киімдері де ешкімге ұқсамайды. Жүріс-тұрысы бөлек
жандар қазақ өнері алдында ғана бас иеді. Әнді әспеттеп, сөзді сүйіп,
жүйрік ат, алғыр қыран, алымды тазыны ертіп, өткен күннің ертек кездің
кейіпкеріндей сұлу тағдыр кешеді. Сал-серілердің бойындағы қасиеттер
мынадай:
1. Сал–серілер - әнші де өнерлі адамдар.
2. Сал-серілер – сазгер әрі ақандар.
3. Сал-серілер ешкімге бас ұрмайтын ер көңіл, жүректі жандар.
4. Сал-серілер сәнді киім, жүйрік ат, қыран құс, алғыр иттің иелері.
Яғни XIX ғасырдағы қазақ өнерінің туын шыңға қадаған сал-серілер қазақ
әдебиетінің қоржынына бағалы қазына салғаны анық. Олар сонысымен құнды.
Диплом жұмысын жазуда музейге,мұғалімдер жетілдіру институтутына,мектеп
мұғалімдермен кездестім. Олардың сал- серілер тақырыбында озық әдіс
тәсілдерімен бөлісеме екен деп, Ақмола облыстық әмбебап ғылыми
кітапханасынан өнер саласындағы әдебиеттер бөлімінің қызметкерлерімен
жолықтым . Осы бөлімнің кітапханашылары кітапханада жоғарғы сынып
оқушыларына, жалпы жас оқырмандарға Ақан сері, Біржан сал, Үкілі Ыбырай
т.б. сал-серілерге арналған тақырыпты кештер өткізеді екен, көптеген
кездесулер сал-серілердін қазырғы кезде жалғастырып жүрген Баянғали
Әлімжанов, Иран (Ильяшев) Тасқара, Арман Бердалинмен, кездесу кештер
өткізіп отырады екен, Облыстық мектеп – интернатымен тығыз байланыста жұмыс
жұргізетіндерін айтты, сол кездесу-кештерді диплом жұмысына кіргіздім.
Кітапхананың қорында сал-серілердің күйтабақтары, аудиодисктар, СД дисктер,
тақырыпты папкалар бар екен, диплом жұмысын жазғанда пйдаландым.
1.1Әдебиет - асыл ойдың бұлағы
Елдің тарихы, ел басынан өткен ұлылы кішілі уақиғалар, тарихи
қайраткерлер туралы деректер, ақылды –аталы сөздер мен өнегелі өсиеттер-
осылардың барлығы қағазда емес, халық жадында өлең –жыр, аңыз -әңгіме болып
сақталған, ел аузында өмір сүрген. Көпті көрген көзі хат, көкірегі шот
қариалар, шежіре шешендер, шын мағынасында нағыз тарихшы, әдебиетші, заңшы
т.б. ғалымдардың, оқытушы ұстаздардың міндеттерін атқарған Тіле ұстарып
алған шешен билердің жырмен тақпақпен айтпайтын мәнді сөзі болмаған
дейді Сәкен. Көшпелі қазақ шаруалары алты ай жазға жері от, суы мол
жайылым қуып кең сахараны кезіп, көшіп жүріп жер–суының қадыр–қасиетін
жетік білген, жайлы қоныс іздей жүріп өсімдік қасиетін мол байыптаған,
біздің тілімізбен айтканда, ботаник әрі зоотехник болған.Төрт түлік малының
ауызына үрлеп, аяғынан шаранасын сыпырып төлдете жүріп сырын алған, сынын
түйген, шетінен мал маманы болған. Сонымен қатар қазақ шаруасы құмай тазы,
қыран құс ұстап, құсбегі, саяткер болған, сондықтан да оның өлең-жырында,
ән-күйінде аққудың үні, тоты-кұстың тілі бар.
Қазақ шаруасы жазы-қысы мал бағып, аң аулап ат үстінде жүріп жартылай
жауынгерлік өмір кешкен: үнемі дала кезіп, далаға түнеп, аспан дүниесін
бақылап әрбір жұлдыздың атын білген, қозғалысын бақылаған, күн тәулігі, жыл
мезгілін соған қарап болжап, астроном болған. Жерінің табиғатымен, елдің
тіршілік-кәсібімен байланысты осы ерекшеліктердің барлығы, сайып келгенде,
халық санасына, сезім дүниесіне үлкен әсер еткен, әдеби-эстетикалық
талғамының өсуіне, тіл өнерінің жетілуіне жетекші болған.
Қазақ – дүние жимаған, байлық қумаған бекзат, сақы халық. Байлық мұрат
емес, жоқтық ұят емес деп тапқанын тамағына, киіміне жұмсап, бөрі азығы
мен ер азығы жолда деп жүре берген қанағатшыл, оптимист халық. Тіпті ата
дәулеті балаға дәулет болмайды, өлі разы болмай, тірі байымайды деп
атадан қалған мал-мүлікті өзіне жаратқан-жұртқа таратқан. Сөйтіп, көп
жасаған қарттың, қадірлі жастың артын ас беріп бейне бір тойға
айналдырған.Ауылдарда, ашық далада жиі өтетін ас- тойлар ақындар мен
шешендер де сыннан өтетін, шындалатын бейне бір форум болған.
Халық ауыз әдебиетінде өзіндік ерекшеліктері мейлінше мол, күрделі
жанрдың бірі-айтыс. Айтыс- қазақтың төл сөзі, ежелден айтысу,сөз жарысы,
пікір таласы деген ұғымда қолданып келген. Қазақта айтыс негізінен шешендік
қара сөз, өзара күй тартысу, кезектесіп айтылатын суырып салма өлең
түрлерінде қалыптасқан. Мұның қай түрін алсақ та аса тапқырлық пен
алғырлықты қиыннан қиыстыратын шеберлікті керек етеді. Ерте заманнан-ақ
өнер алды- қызыл тіл деп сөз өнерін қадір тұтып қастерлеген қазақ халқы
жалпы әдеби мұраға, оның ішінде өрнек-айқышы мол ақындар айтысына айрықша
мән берген. Айтысты өзінің рухани мол өмірінің жарқын көрінісі, көнермес
асыл мұрасы тұрғысында буыннан жалғастырып, үлгі етіп отырған. Қалың дүйім
жұрт алдында үлкен міндет, ауыр жүк арқалаған ақындар жекпе-жек майданға
шыққан қас батырларша бірін-бірі сөз найзасымен аямай түйреп, сан қилы әдіс-
айламен шарқ ұрып нысаналы жеңіске жетудің жолдарын іздестіреді, ретін
тауып ақынның ең бір әлсіз, жанды жеріне тиіп, бұлтартпай, бас игізуді
көздейді.
Ақындар айтысы жұрт бас қосқан жиын-тойда екі ақынның кездейсоқ
кездесуімен де, яки бір елде аты шыққан екінші біреуінің арнайы іздеп келіп
қағысуымен де,тіпті өрен жүйрік әйгілі екі ақынды дүйім жұрттың әдейі
табыстыруы арқылы да өтуі мүмкін.
Шаршы топта өнер жарысына түскен екі ақын да бір-біріне оқыстан
қойылған сұраққа, не тағылған айып-сынға қолма-қол жауап беруге тиісті.
Түйдек-түйдегімен ағытылған сөз нөсері неғұрым нысанаға дөп тиетіндей
әсерлі, жүйелі де уәжді болса, ақын солғұрым жүйелі жеңіс сәтіне жақындай
түспек. Бұлтаруға ырғақ бермейтің ащы шындық, ұтымды дәлел, аталы сөз ғана
қарсыласының жеңілгенін ашық мойындауға мәжбүр етпек.Қазақ ақындарының
дәстүрінде қаншалық қиын, өкінішті болсада, өзінің сөзден тосылып
женілгенін мойындау ар саналмаған. Қайта сол жеңілген ақын қай ақыннан
қалай тоқталғанын тындаушысына бүкпесіз өзі жайып айтып жүретін болған.
Ел өмірінің кесек көріністерін беріп, қоғамдық ірі мәселелерді әрі
терең, әрі кеңінен қамтитын шығарма деп Біржан мен Сара айтысын айтуға
болады.
Халқымыздың рухани өмірінің асыл маржаны саналатын бұл айтыс оның ғасырлар
бойы қалыптасқан эстетикалық талап –талғамы мен поэтикалық ойлау, образдар
жүйесінің көркем жиынтығы да.
Біржан -Сара айтысы болды ма, жоқ па деген талас –тартыстардың әр кез
баспа сөз бетінде жаңғыра қайталанып, әдебиетші қауым назарын өзіне ауық
–ауық аударып отырады да бұл шығарманың алдымен әдебиет, сондай-ақ айтыс
тарихынан маңызды орын алатынын де аңғартаса керек.
Қашан да Біржан -Сара айтысын ауызға алғанда, сол айтыспен аты қатар
аталатын ақын - Әріп. Қазақтын аса ірі ақыны, маржан сөздің зергері Мағжан
Жұмабаев, Әріп Тәңірбергенұлының ауыз-да-ауыз сұрағанда: Біржан- Сара
айтысын шығанған мен емес. Екеуін де көрген жоқпын – деп ақтық сөзін
айтқан мұны Әріптің көзі тірі –ұрпақтары растайды. Біржан -Сара айтысында
қазақ әйелдерінің ауыр халі мен олардың бас азаттығы мәселесі өзінің бар
мән –маңызымен әлеуметтік деңгейде қөтерліп сөз етіледі.
Айтыс дегенде рушылдық бағыт алып, өз елінің байлығы мен жақсы –
жайсаңдарын дәріптеуден басталса да, негізгі тартыс әділдік, адамгершілік
тәрізді ізгі қасиеттерді саралуға құрылып, қызықты өнер сайысына айналады.
Осы өмірлік мәселелердің бәрі де әлгі айтылғандай сөз жезін алтындайғып
ағытқан өнер саңлағы ақын Сараның бас бостандығы мәселесі төңірегінде
дамытылып түйінді шешімімен тапқан.
Сөз бәсекесінде өзінен асып түспесе кем соқпайтын өрен жүйрек Сараны
тоқтатудың бір ғана амалы бар. Ол -өз бойында дұшпан кемітер бір міні жоқ
сұлу, ділмар шешен, майталман ақын Сараның өзі таңдап тиген қосағын сөз
ету, соның кеміс-мінін көлденең тартып еріксіз тізе бүктіру Найман ұлға
балап сөйлеткен ақ тұйығында күні ертең жарбиған жапалақтың иемденгелі
отырғанын сабақтай атып оқыс тоқтату:
Тез алдырт күйеуіңді, Сара саңлақ,
Көрейін еркегіңді тиген таңдап.
Ашыса рас жаны Тұрысбектің,
Белгілі білінеді келсе сонда-ақ.
Шыбықтай жігіт шығар өңі нұрлы,
Өнері өзің теңдесе сегіз қырлы.
Шеберден мін алатын мініскерсің,
Ер шығар тоты құстай неше түрлі
Жақсыны көрмек үшін деген, Сара,
Өзі түгіл ел қамын жеген, Сара,
Мырзаңды ит Жиенқұл мұнда шақыр
Ұялып бөгелесің неден, Сара.
Сара бір сәт Жиенқұл туралы, найманда ұлы дария, саяткерілі, балық боп
ілінемін қарамағыда деп сыр бермей сөйлесе де, түптеп келгенде іштегі
шешрменді шерін жұрт алдына жайып салып, сөзден тосылып жеңілгенін ашық
мойындамайды. Біржан сері жеңгеніне мәз болып қыз тағдырына қалай болса
солай қарамайды, енді бәсекелес ақыннан оның жалынды қорғаушысына
айналады. Біржанның Сара жайында айтқан сөзі жалғыз Есімбек пен
Тұрсынбекке ғана емес, ел ішіндегі әлеуметтік ескі қатынасқа қарсы
бағытталған үлкен айыптау сияқты
Обалы Есімбек пен Тұрсынбекке,
Жігітің жаман екен, ей, беишара!
Аты ұрғашы демесең қарындасың,
Адамның артығы екен осы тұста.
Шынымен баптап күнде дауға салса,
Ілеспес ақын түгіл ұшқан құс та.
Фортепьяно күйі деп ойлар еді,
Көрмеген дауысын есітіп тұрса тыста.
Обал тұрған орында сауап та бар.
Жиенқұл тең емес қой бұл байғұсқа.
Біржан мен Сара айтысында айтылатын бас бостандығы мәселесімен қатар,
өзектесе дамып жарыса баяндайтын оқиғалар жүйесі де мол. Мұнда жалпы
ақындық өнер, адам бойындағы жақсы да жаман сан түрлі қасиеттер, қалыпты ел
дәстүрі. Қарсылас ақын өз кезегінде сол мақтаған кісілердің ел ішіндегі
жағымсыз іс -әрекеттірі мен мінез құлқын жұрт алдында аяусыз мінеп, бұрған
үнемі өз елінің игі жақсыларын қарсы қойып отырады. Әуелгі ақын да осы
тәсілді шебер қолданып, сын кезегі сол тәртіптен ауысып жалғаса береді.
Айталық, Сара мақтаған ел жақсыларын Біржан сал өз сөзінде ағайын –туысын
шенге сатқандар деп шенесе, Сара да өз кезегімен Біржан дәріптеген
Құсбек, Сартай, Қазыбек тәрізді ұлықтарды ұстаған тобықтыны дүре соғып,
аққан қан ат суарған тұнығына деп аяусыз түйрейді. Осы іспеттес уытты
жолдар, айтыстың қоғамдық -әлеуметтік мәнін ұштай түеумен қатар, оның
әсерлік-эмоциялық сипатын да арттырып отырған. Көркем де кесек айтыстардың
бәрі дерлік өмірдің сан алуан саласын қамтып, соның айқын көрінісі ретінде
туып отырған.
Айтыс үстем тап өкілдерінің зорлық –зомбылығын жұрт алдында батыл
әйгілеп, әшкерлеудің басты бір тәсіліне айналған.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысы тарих
сахнасында көшпелі өмір, тарихи-әлеуметтік жағдаяттар синкритті өнердің
өкілдері – сал-серілерді тудырды. Оның бастауында –Біржан сал тұрды. Оның
ақындық композиторлық, әншілік мектебінен Жаяу Мұса, Құлтума; Қанапия, Ақан
сері, Үкілі Ыбырай, Шашубай, Доскей, Естай, Әздембай сал, Ғазиз, Тайжан,
Балуан Шолақ, Иманжүсіп, Ағашаяқ тәрізді өнерпаздар тағылым –тәрбие алып,
сал-серілік дәстүрді шеберлікпен дамытты. 1861 жылғы реформадан кейін қазақ
даласында орыс шаруаларын қоныстандыру жыл сайын үдей түсті. Қазақ жерін
патша өкіметі, көшіп келушілерге жерді молынан және ең құнарлысынан беруге
тырысты. Патша өкіметі қазақтың жерін алып қойған жоқ, екі ұлттың арасында
от жағып, араздастыруын қоздыруга күш салады.
Патша өкіметіне иек сүйеп, қол артқан орыс құлақтары, қазақтардың
арына тиіп, намысын қозғайтын талай сойқандық қылықтардан жиіркенген жоқ.
Құлақтардың мұндай әрекеттеріне тыйым салудың орнына, олардың олардың
қолтығына су бүркуші патша өкіметінің өздері болды. Осындай тарихи
шындықтың айғағы болған Ақан сері барды барынша айтып, патша өкметіне
наразылығын білдірді.
Патша өкметі қазақтың жерін де, малын да алып, шаш етегінен пайда
тауып отырғардығын, бірақ қазақ халқы басқалармен тең еместігін айта келіп,
ақын өкмет алдында занды тілектер қойды. Пара-пар кретьянға тең болмадық
дейтің өлеңінде ақын:
Пара-пар крестьянға тең болмадық,
Тартылып қай жағаға ем болмадық?
Малымыз, жерімізден пайда тиіп,
Қалайша патшамызға дем болмадық.
Орыс, ноғай, сарт- сабан, саудагерге,
Қалайша малмен, жермен тең болмадық?!-
дейді. Осы өлеңнің аяқ жағында Ақан Құрылтай жиылыстарында бұл мәселені
өкмет, патшаның өзі неге тексермейді дегенді айтады. Бара-бара патшаның
қайырымсыз, мейірімсіз екендігіне әбден көзі жеткеннен кейін, ақын басқа
заң, басқа өкімет іздемекші болады.
Бостаншылық берсе егер басымызға,
Патшамыз марқабат қып ырзаласып,
Бетімізбен біз де өлмес күнің көріп,
Тыныштық жай іздер едік арып-ашып,-
дейді
Бұл да қарсылықтың бір түрі. Әрине, әлсіздіктен, лажсыздықтан туған
қарсылықтың түрі. Бірақ оған ақын кінәлі емес, бұл осы кездегі жағдаймен
байланысты еді.
Ақын қиын һәлден шығудың мұнан басқа да жолын іздейді. Заманға қарап
айтқан сөзін дейтін өлеңінде:
Болғанда мұндай күнде заманымыз,
Жай жатып сахарада қамаламыз.
Болыс, би ет пен шайға мәз болуда,
Қайткенде тура жолды таба аламыз?-
дейді. Ел басқаратын болыс, би өздерінің қара басының қамын. Өз құлқының
ойлауымен жүр, енді елде кім бар деп, айналасына көз салып еді,ел жуаны
байларды көрді. Бірақ олардың да болыс, билерден еш айырмасы жоқ екенін
ақын жақсы түсінді.Сөйтіп, олардан да күдер үзді.
Байлар жүр, малша күйсеп, малын бағып,
Ұйқымен өмірі өтіп тектен- текке!-
деп түңілді ақын. Өзі көріп отырған зұлымдыққа қарсы шығуға күш болмады, ол
өзінің әлсіздігін сезді; сондықтан наразылық білдірді, дарашылдыққа
салынды. Айналасынан қол үзіп, табиғатқа бой ұруының өзі де қарсылықтың бір
түрі еді.
Ақан ел бірлігін, ел қамын ойламаушыларды шенесе де, оларға наразы болса
да, Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар дегендей, халық ішінде жақсының барына
да, кейін тағы да болатындығына да анық сенеді.
Айнымас, кетпес толқып жаннан қорқып,
Бәйгеге басын тігіп, қалар тұрып,
Құзырға қырық кісінің бірі жарар
Біткен жоқ қой жақсы адам елде құрып,-
дейді. Ақынның ел қамын ойлайтын адамдар туатындығына толық сенеді.
Бұл дәуірде поэзия шарықтап өсіп, кең қанат жайды, нағыз өнер
дәрежесіне жетті, жаңа идеялық-көркемдік сатыға көтерілді, жазба әдебиет
туып дамыды, таланты мен өмір, өнер танымы әр алуан ақындар дүниеге
келіп, поэзияның қоғамдық салмағын күш қуатын арттырады.
Асыл маржан ару мойнына, алмас қылыш ер қолына жарасатыны сияқты сөз
асылы да өз орнында құнды. Сан ғасыр халық жадында сақталып, жұпталып
көптің талғамынан, ой елегінен өткен мақал –мәтел, нақыл, терме шешендік
сөздер ақындардың өлең –жырларында, шешендердің даналық толғауларында
ашылды, айқындалды, ал ақындар мен шешендер әлденеше ұрпақтың сана –сезімін
аралап, көптің көкейіне орныққан ойлы, сырлы сөздерді жаттап, жадында
сақтайды; керекті, кезекті жерінде жаңартып, жасартып кәдеге жаратады.
Асылы, авторлы өлең –жырлар мен шешендік сөздер ежелгі ауыз әдебиетінің
жалғасы және жаңа көркем әдебиетінің бір бастауы болып табылады. Өйткені,
көбінесе, ауыз әдебиетіндегі басқа жанрлардай емес, авторлы өлең – жырлар
мен шешендік сөздерде қиял –ғажайып нәрселер болмайды, реалистік
уақиғалар, өмірде болған адамдар, олардың арасындағы қарым-қатынастар
әңгімеленеді, әрі көркем келді.
Халық даналығы- біздің ата мұрамыз, асыл қазнамыз. Онда халқымыздың
ежелгі ерлігі мен еңбегі, ақылы мен арманы, тұрмысы мен салты бейнеленген.
1.2 Әдебиетті оқыту мәселелері.
Әдебиет -өнердің басқа салалары сияқты шындықты эстетикалық тұрғыда
танытуға үйрететін пән. Көркем шығарма арқылы айналасындағы өмірді,
адамдарды кеңірек тануға, идеялық ұстамдылыққа үйренеді, адамгершілік биік
сапаларға ие болады, әдемі бейнелей отырып, шығарма оқушыны қуантады,
ойлантады, кейіпкерлер тағдырына ортақ етеді. Сондықтан да мектеп
балаларының әдебиетке деген құмарлығын ояту, оларды оқуға үйрету -әдебиет
пәні мұғалімінің негізгі міндеті. Мектепте оқып шыққан бала сыныптан тыс
уақытта да , кейін мектеп бітіргеннен кейін де өз бетімен оқуға, көркем
шығарманы түсініп, талдай білуге дағдырлануы керек. Жастардың әдебиеттік
білімінің терең және тұрақты болуы оның әдеби шығарманы қаншалықты түсініп
оқуына, оның ерекшелігін дәл ұғынуына байланысты. Әдебиет шығармашылыққа
үйрету, мәдениетке үйрету, ойлай білуге, сезім сұлулығына үйрету сабағы.
Әдебиеттік оқу сабағынын көңілдегіндей өтуі, ең алдымен мұғалімге
байланысты. Мұғалім –жастарды әдебиет арқылы өмірге және әдеби шығармаға
деген ұғымын, талғамын өсіретін, бір сөзбен айтқанда, баланы бүкіл болашақ
саналы өмірге дайындайтын адам. Әдебиет сабағында ол баланы әсемдікті
ұғынуға, қоғам мен адам арасындағы қарым-қатынастардың сырын түсінуге,
әдеби шығарманы талдауға сол өмірдің шын жағдайы арқылы келуге үйретеді.
Бұрынғы және бүгінгі әдебиет үлгілері арқылы жастардың идеялы болуына,
адамшылыққа үйренуіне және эстетикалық тәрбие алуына кең мүмкіншілік бар.
Мектептегі әдебиеттік оқу, ең алдымен, әдебиетіміздің ең тәуір шығармаларын
оқыту. Шығарманы түсініп, талдап үйрену, сол арқылы әдебиеттің табиғатын
тану, негізінен, мұғалімнің қабілетіне еңбегіне байланысты. Бұл салада
мұғалім, ең алдымен, оқушылырдың шығарманы дәл, нақты түсінуіне, оның
оқиғаларын бастан бірге кешіп, кейіпкерлер тағдырына, күйініш-сүйінішіне
ортақтаса білуіне көмектесуі керек. Осындай кейіпкерімен бірге кешкен сезім
күйі ғана баланы жақсы мінезге тәрбиелейді, әдебиеттің эстетикалық күшін
бала сонда ғана нақты сезінеді.
Техникалық ғылымдарға қарағанда әдебиет ойлаудың тынымсыздығын
қалайды. Егер математикада, негізінен, есептің дұрыс шешімі қажет болса,
әдебиетте сол шешімге баратын тұтас қозғалыс, әрекет үрдісі, яғни герой
кешкен оқиға шындығы мен оның өрістеуі аса маңызды . Әдебиет өмірдегі сол
қозғалысты образбен бейнелейді. Осы образдың сырын ұғыну үшін, оның әр
түрлі қалтарыстарын терең аңғару үшін оқушы әрқашан жазушымен бірге
ойланып, герой әрекетіндегі қозғалысқа ере отыруы керек. Әдебиеттік оқудың
міндеттерін орындау жолында біздің мектептеріміз бірсыпыра пайдалы тәжірибе
жинады. Оларды біз әлі де ұлғайта беруіміз керек. Сонымен бірге жаңа оқу
бағдырламасының өзіне де сын көзімен қарап, жаңа материалды жаңаша оқытудың
жолдарын да, игеру қажет. Уақыттың жетімсіздігі, оқу материалдарының
молдығы сабақты ұтымды, жолмен өткізіп, аз уақыттың ішінде балаға білім
беруді талап етіп отырғанын да естен шығармауымыз керек. Біздің міндетіміз-
балалардың әдеби шығарма оқуының шығармашылық еңбек дәрежесіне көтеру,
олардың көз жүгіртіп оқуына еш уақыт қанағаттанбау керек.
Оқудың бізге мәлім екі түрі бар:ол-дуыстап оқу және іштей оқу. Мұның
алдындағысы, көбінесе, сыныпта өтеді, ал іштей оқу көп жағдайда үйде өтеді.
Нағыз қалыптасқан, дұрыс ұйымдастырылған әдебиет үлкен орын алады. Олар
мәтінді мәнерлеп оқуға үйренуге тиіс. Шығарманың мазмұны мен идеясын терең
аңғарып ашу үшін қажет пауза, интонациялық ырғақ айқындалады. Ал іштей оқу
–жазушы мен оқушының сырласуы тәрізді. Бұлай оқудың пайдалы болуы да
дауыстап оқу кезінде алған дағдыға байланысты.
Оқудың үлкен еңбек пен шығармашылық қажет ететінін көрнекті психолог
В. Асмус талай атап жазған Оқу –еңбек және шығамашылық деген мақаласында
ол, әсіресе, қайталап оқуға ерекше мән береді. Шығарманы бір оқып шығу
емес, қайталап оқу ғана оны зерттеуге, талдауға тереңірек қабылдауға жол
ашады –дейді ол.
Әрине, бұл –шығарманы алғашқы, яғни бірінші оқудың маңызын жоққа
шығармайды. Шағын әңгімелер мен ертегіліерді, өлеңдерді сыныпта да ұқыпты
оқып үйренуге болады. Ең маңыздасы –оны тек мұғалім не дауыстап оқыған
оқушы ғана жақсылап түсінбей, қалған балаларды да кітапқа қарап отыру
арқылы оған ере шығарманың маңызды бөліктері мен үзінділеріне назар
аударуға үйрету керек. Әдебиетті оқыту әдісі жатталып қалған догма емес, әр
мұғалім әр жағдайда оны өзінше құрады, өз ыңғайына, шығарма характеріне,
балалардың ұғым дәріжесіне лайықтап өзгерте алады. Бірақ та соның бәрін
шығармашылық тұрғыда шешуі керек. Талдау да біркелі бала бермейді. Мысалы,
лирикалық шығармаларды талдау үшін бір рет қана жақсылап оқып шығып, екі
–үш сұрақ беру арқылы оның көркемдік ерекшеліктерін танытуға болады. Екінші
бір шығарманы талдауға комментарийлер, түсініктер үйге тапсырып, төртінші
рет әңгіме өткізуі мүмкін.
Іріктепталдау көркемдік детальдар мен көркем сөз бейнелерге көңіл
бөлуді қағажу қалдыруға тиіс емес. Мұндай іріктеуді үнемді жолмен,
шығарманың негізін дұрыс түсінуі үшін пайдалану керек. Мәтінін жазушының
стилі мен тіл байлығын, бейнелердің ашатын үзіндісін тереңірек оқыту қажет.
Ең бастысы баланың оқу үстіндегі белсенділігі мен шығармашылық қызметке
қабілетін арттыруды сабақтын негізгі мақсаты етіп қою керек.
Көркем әдебиет -өнердің бір саласы. Ол –қоғамдық сананың да ерекше,
өмірді бейне арқылы танытатын түрі. Сондықтан әдеби шығарманы оқу жалаң
емес, кейде этика, эстетика, мораль тақырыбына арналған әңгімелермен
сабақтасып жатуы тиіс. Жақсы шығарма оқушы талғамын, түсінігін арттырады.
Содан барып ол жаманнан жиренетін болады. Көркем әдебиет пен көркем емес
дүниені айыра алады.
Әдебиеттік оқу курсын өту кезінде балаларға әдеби-теориялық білім
берудің де ерекше маңызы зор. Егер біз балаға әдебиет теориясының
терминдерін жаттатып, олардың жаттанды ережелерін ғана ұғындырсақ, үлкен
қателік жасаған болар едік. Теориялық білімдерді шығарманы оқу мен талдау
үстінде беру керек.
Көркем образ-шығарманың жаны оған берілетін бағаның кілті. Сол
образдар арқылы автор позициясын түсініп, бағалай білу –шебер мұғалім мен
білімді оқушының ғана қолынан келеді. Мектеп мұғалімдері осы дәрежеге
көтерліп, балаларды да соған баулауға ұмтылу керек. Әдебиет тарихы-тарихи
жүйемен туып, дами бастаған әдеби үрдістің заңды жалғасу жолын, әдеби
бағыттар мен әдістердің туып алмасуын қадағалайтын пән. Сондықтан оны өту
мұғалімге де балаға да халық тарихын, оның негізгі даму кезеңдерін жақсы
білуді талап етеді. Әдебиет –тарихтың сәулесі болғанда, көшірмесі емес.
Оқиға тарихта қалай болған болса, әдебиетте солай бола алмайды. Әдебиет
өмір шындығын өзінше қорытады, бейнелейді, сөйтіп әдеби шындыққа
айналдырып, қайта ұсынады. Бірақ әдеби бейнеге ауысқан шындық тарихи
дәлдіктен алыстап кетпейді.
Әдебиет пәнінде көрнекілік қолдану негіздеріне тоқтала кетеиік.
Көренекілік-әрбір сабақтын тірегі. Мұғалім кейбір түсінуге қиын, көп күш
жұмсауды керек ететін мәселелерді жеңіл тез меңгерту, түсіндіру, таныту
үшін көрнекілікті қолданады әдебиет пәні сабағында мындай көрнекіліктер
пайдаланылады: 1) сөздік көрнекілік; 2)заттық көрнекілік; 3) сызбалық
көрнекілік;
4) суретті түсіндірмелі көрнекілік.
Сөздік көрнекілік.
Басқа пәндерден гөрі әдебиет сабағында жиі қолданалатын көрнекілік.
Сөз арқылы жазушы кейіпкер суретін әсем кестелеп, көркемдеп, оқырманына
жеткізе біледі. Сөздік көрнекілікті шартты түрде бастамалы, сипаттамалы,
дәлелдемелі, жинақтамалы деп төртке бөліп қарастыруды жөн есептейміз.
Жазушының өмір жолы мен шығармашылығын өтер алдында шығармадағы
кейіпкерлерді талдау үшін сол жазушының өз шығармаларынан немесе басқа
жазушылар туындыларынан алынған, өтілгелі отырған сабақ тақырыбының мән
–мазмұнын ашуға септігін тигізетін, оқушы ойына қозғау салатын немесе оның
тақырыпқа деген ынта-ықыласын, қызығушылығын арттыруға бастама бола
білетін, материалды, тақырыпты бастауға негіз етіп алынатын үзінділері
бастамалы сөздік көрнекілік дейміз. Мысалы,
Замандас, Біржан құрбым, ірі екенсің,
Жалғанда жанаттының гүлі екенсің.
Кісідей дәріс оқыған ақылың кәмәм,
Ғылымның шалқарының бірі екенсің,-
Ақан сері
Мұғалім көркем шығарманы талдап түсіндіруде шығарма кейіпкерлерінің
суретіне, бейнесіне үлкен мән бере отырып, сол тәсілдер арқылы жазушының
белгілі мақсат көздейтінін, тындаушысы мен оқырманын нақты бағытқа
бағдарлай отырып, оқушының көркемдік танымын дамытуға сезімталдығын
жетілдіруге айқын. Сол жолда көркем шығарма мәтінін кең пайдалану, мысалдар
келтіру арқылы кейіпкер ерекшелігін білдіретін сипаттаулардан үзінділер
келтіретін болады. Сөздік көрнекіліктің мұндай түрін сипаттамалы деп
атаймыз
Мысалы, Мен Біржан болғалы биыл емес
Өлең, шіркін, біздерге қиын емес
Алты қырдың астынан ән шырқасам,
Дауысым отарбадан кейін емес.
Оқушы бейнелі сипатты көзіне елестете отырып, кейіпкердің ішкі дүниесіне
үңілетін болады, сол арқылы олардың қыр-сырын танып, ұғынуға тырысады.
Кейіпкер сипаты арқылы көп нәрсені аңғарып, түсінуге ұмтылады. Мұғалімнің
міндеті –кейіпкер сипаты арқылы оқушыны жазушының көркемдік тәсіліне,
бейнені дәл бере білу ерекшелігіне, шеберлігіне тамсандыра, таңдандыра,
еліктіре отырып, көркемдік әлемнің мән, мағынасының құдіретін түсіндіру.
Осы бағытта бейнелі сипаттаудың ерекше орын алатынын ұғындырамыз, ұғынуына
мүмкіндік жасауымыз керек. Сипаттамалы сөздік көрнекілік арқылы оқушының
танымдық ой-қиялын жетілдіретін де боламыз.
Сөздік көрнекілік ішінде ерекше орын алатыны дәлелдемелік көрнекілік.
Дәлелдемелік көрнекіліктер жазушы туындыларының ерекшеліктерін, өзіне тән
шеберліктерін, шығармадағы кейіпкер сипатын суреттеудегі айшықты көркемдік
өрнектерді танытып, білдіру мақсатында қолданылып отырылады. Мұнын үлгісін
әрбір сабақ сайын мұғалімнің өзі көрсетіп, оқушылардың да сөйлеуі мен
жауаптарында жүйелі қолданылып отыруы талап етуге тиіс. Әрдайым мұғалім
оқушыға ол ойыңды немен, қалай дәлелдисін, мысал келтір, мысалың ойыңды
немен, қалай дәлелдейсің, мысал келтір, мысалың ойыңды дәлелдеуге сәйкес
келе ме? т.б. сұрақтар қою арқылы ізденуіне мүмкіндік жасайды.
Мұғалім талдап отырған тақырыбын, ондағы айтылатын ойдың қорытынды түйінін
жинақтап, оқушы назарын сол негізгі тұжырымды пікірге аударып отыруы керек.
Осындай оқушы ойын бір нысанаға бағыттау үшін мұғалім сабақ соңында сал-
серілердің шығармашылығын қорытындылай келіп, белгілі ғалым - академик
Әлікей Марғұланның Сал мен серінің ерекше қасиеттері - әрі ақындығы, әрі
әншілігі,әрі күйшілігі, әрі сауыққойлығы, елге қуаныш беретін, олардың
жүрегіне жарық сәуле түсіретін зиялылығы.,- деген сөздерімен (Марғұлан Ә.
Күйді ерттеп, әнді мінген кеменгерлерЖұлдыз.-1983.-№9.-173 б.) аяқтап,
барлық сабақ бойында айтылған (бағдарламада қанша сағат берілсе, соның
соңғы сабағына келтіруі керек) ой- пікірімізді жинақтасақ, оқушылар ақын
туындыларының халық жүрегінен орын алуының себебін, ақындық дарынын, сөз
маржанын елдің тілегінен шығуға бағыттауында екендігін түсінетін, сонысы
үшін халқымыз ақынды қадыр тұтып, құрмет ететінін білетін болады.
Жинақтамалы, қорытынды көрнекілік- суреткердің өзіне тән ерекшелігін
білдіру үшін, соған оқушылардың көңілін аудару, назарын бөлу үшін
қолданылады.
Сөздік көрнекіліктерге қойылатын талаптар:
1.Мұғалім қолданған әрбір мысал, үзінді, шығарма мәніне толық сай, сәйкес
келуі керек.
2. Алынған, келтірілген әрбір сөздің мәні, ұғымы оқушыға түсінікті болуы
тиіс.
3. Мұғалім келтіретін мысалдарын баяндаумен үйлесімді қолдана білуі керек.
4. Мұғалімнің шығармадан алған мәтіні ойды түсіндіруге көмек ететін айқын,
мәнді, көркем болуы тиіс.
5.Алынған мәтін екі ұшты пікір тудыратын болмауы керек.
6.Алынған мысалдар даулы пікірлерді шешуге көмек ететін дәйек бола алуы
тиіс.
7.Мұғалімнің келтірген үзінділері беделді, танымал, ұлағатты ғалым
адамдардікі болғаны жөн.
8. Алынған мысал, үзінділер мүмкіндігінше еңбектің соңғы нұсқасынан алынған
жөн.
Заттық көрнекілік.
Бұл көрнекіліктің оқушылар үшін тарихи –тәрбиелік мәні ерекше.
Оқушылардың тирихи танымын дамыта отырып, олардың өмір тәжірибесіне деген
құлшынысын арттыру арқылы адамгершілік санасының дұрыс қалыптасуына ықпал
ететін болады. Заттық көрнекілік жазушының өмір жолын, шығармашылық
ізденісін, әлеуметтік ортамен қарым –қатынасын, оның танылу аймағын
танытуды мақсат тұтады. Бұл көрнекілік жазушының әр кезде шыққан
басылымдарын, қолтаңбаларын, мұрағаттық құжаттарын, заттарын, жазушы
шығармалары бойынша жасалған түрлі қойлымдарды, көріністерді, жазбаларды,
мұражай дүниелерін қамтиды. Осыларды сабақта пайдалана отырып, оқушы
бойында жазушы еңбегіне, өмір жолына деген құрметті, ілтипатты, ынталықты,
қызығушылықты арттырамыз.
1. Баспадан шыққан еңбектері
2. Жазушының қолтаңбалары
3. Жазушы өмірін білуге көмектесетін, соған байланысты заттар
(суреттер, құжаттар, үй мүліктері, өзі пайдаланған жазба құралдары,
т.б.)
4. Жазушының әлем тілдеріндегі баслымдары
5. Отбасылық суреттер
6. Түрлі жазбалар, кино, теледидар көрністері
7. Жазушының дауысы, қойлымдарының үзінділері жазылған күйтабақтар
Заттық көрнекіліктерге қойылатын талаптар:
1.Ұсынылған заттардың табиғилығы
2.Заттардың нақтылығы, айқындылығы
3.Жазушы өміріне сәйкес келуі
4.Заттардың, қолтаңбалардың тарихилығы
Сызбалы көрнекілік.
Бұл –шығарма кейіпкерлерінің өзара қарым –қатынасын, байланысын,
жүйесін, рухани өмір жолының даму барысын, тілдік,портреттік
сипаттамалары арқылы берілген мінез ерекшелігін, жазушының өмір жолы мен
туындыларының тарихи кезеңдермен сабақтастығын, әдеби үндестігін,
тамырластығын, жазушы өмір сүрген, оның туындылары жазылған жағрафиялық
аймақтарды көрсетуге, аңғаруға арналған сызба арқылы көрсетілген көрнекі
құрал.
Сызбалы көрнекілікі шартты түрде үшке бөліп қарастыруымыз керек:
1) схема, 2) кесте, 3) карта
Схемада тек адамдар (кейіпкерлер) тізбегі беріледі, олардың өзара
байланысы, қатысы көрсетіліді. Ал, кесте жазушының өмір жолын, соған
байланысты шығармаларын, олардың жыл мерзімдерін, жеке кейіпкерлердің
тілі, портреті арқылы мінезіндегі ерекшеліктерін көрсетуді мақсат тұтады.
Мысалы, 10-шы сыныпта оқытылатын сал-серілер шығармашылығына арналған оқу
материалын төмендегі кестелер арқылы беруді жөн көрдік.
1-кесте
2 - кесте
Карта жазушы жүріп өткен жолды, туындылары жалаң алынып қана
қоймастан әдеби шығармаларымен бірлікте алына отырып, осы өлеңнің туыстас
қасиетімен бірге өнер тілдерінің өзіндік даралықтары да барлығын,
әрқайсысы құбылысты өзінше пайымдап, өзінше көркемдеп бейнеленетіндігін
оқушы түсініп, ұғынатын, саралап танитын болады.
Суретті түсіндірмелі көрнекілік.
Портрет, плакат, иллюстрация тілі-өзіндік дара тіл. Олар бояу арқылы
сөйлеп, өрнек тудырады, көркем бейне жасайды. Өнердің бұл туындылары бір
жағынан көркем шығармалармен сабақтасып, байланысып, ерекше бір жүйе
түзетіні де болады. Сүретті –түсіндірмелі көрнекі құралды қолдану үстінде
осындай бір бірлік тұтастығын оқушыларға сездіре отырып, олардың
эстетикалық сезімі мен танымының дамуына ықпал ететін боламыз.
Бұл көрнекі құралдарға қойылатын талаптар:
1) Көрнекі құралдағы суреттер, жазулар сынып оқушыларына толық көрінетін
болуы керек.
2) Әрбір көрнекі құрал өтілетін тақырыпқа арналған, соның мазмұнын
ашатын болуы тиіс
3) Көрнекі құрал тартымды безендірілген, бояулары айқын болғаны жөн
4) Көрнекі құралға оқушы назарын ерекше аудартуға арналған мәтін, сурет
ерекше бояумен берілуі керек.
5) Бір сабақта бір екі ғана көрнекі құрал қолданылуы тиіс.
6) Көрнекі құралда жүйеліліктің, хронологиялық реттін сақталуын қатты
қадағалау
7) Көрнекі құралда бір мәселенің қайталануынан сақ болу керек.
8) Көрнекі құралда берілген әрбір мысал тексерілген, дау тудырмайтын,
түсінікті, өтіліп отырған материалды дәлелдеуге көмектесетін болуы
керек
9) Мүмкіндігінше көрнекі құрал өтілейін деп отырған материалды толық
қамтитындай болғаны жөн
10) Көрнекі құралды сыныпта пайдаланғанда уақыт көп кетпейтіндей етіп
жасау (іліп қою, алу, қайта пайдалану)
Көрнекілікті даярлау, пайдалану кезінде басшылыққа алатын негізгі
ұстанымдар:
1) Өтілейін деп отырған материалды оқушылардың жеңіл меңгеруіне ықпал,
көмек ететін болуы керек
2) Оқушылардың ынтасын, қызығуын, белсенділігін арттыратын болуы тиіс.
3) Оқушылардың материалды есінде, жадында дұрыс сақталуына мүмкіндік
жасайтын болуы керек.
4) Оқушының байқау, бақылау, көру сезімін жетілдіруге жәрдем ететін болуы
тиіс.
5) Оқушылардың ойлау қабілетін, танымын дамытатын болуы керек
6) Оқушылардың өткен әрбір материалды талдай, саралай білуіне, тақырып
ішіндегі қосалқы материалдан негізгі ойды ажырата алуына көмектесуі
керек.
7) Оқушының өздігінен, дербес жұмыс істей білу әрекетіне қозғау салып,
жол көрсету керек
8) Көрнекі құрал оқушыны шығармашылықпен ойлауға жетелейтін болуы керек
Біржан сал шығармашылығын оқытуда мектеп бағдырламасы бойынша 10-
сыныпта 3сағат, 9-сыныпта Біржан мен Сара айтысы сабағына 5сағат
беріледі. Осы жоғарыда әдебиет сабағын өткізгенде мұғалім алдына
қойылған талаптарды орындау Біржан мен Сара айтысы бойынша қорытынды
сабақ ретінде көрсетемін (сабақ үлгісі дипломдық жүмыстың косымша
бөлімінде көрсетіледі)
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алып, тіліміздің
мемлекеттік мәртебе алуына байланысты жастарға жүйелі білім берумен
қатар, оларды Отанға, елге, жерге, ұлт мәдениетіне деген шынайы
сүйіспеншілікке тәрбиелеу, ұлттық рухани келбет қалыптастыру ең маңызды
істердің біріне айналып отыр.
Халқымыздың ғасырлар бойы жиған асыл рухани қазыналарын, қасиеттерін
жас ұрпақтың бойына сіңіруге қазақ әдебиетінің үлесі ерекше зор. Қазақ
мектебіндегі қазақ әдебиеті пәні –білімділік, тәрбиелік үлкен жүк
көтеретін әр жақты қызметтер атқаратын ең маңызды пәндердің бірі, деп
әдеби білім тұжырымдамасында орынды көрсетіледі. Әдебиет пәнінің негізі
көркем шығарма болғандықтан; оқушы одан әр жазушының толғанысынан туған,
өзіндік қайталанбас өнер құдретімен танысады. Өнегелі оқиғалар, үлгілі
кейіпкерлер арқылы жасөспірімді тәрбиелеу, адамгершілік биіктікке
үндеудің маңызы айрықша орыны бөлек. Бұл -әдебиеттің тәрбиелік рөлінің
тұп қазығы, сарқылмас қайнары.
ХІХ ғасырдын соңы мен ХХ ғасырдың бас кезендегі қазақ мәдениетіндегі
әнші-сазгер ақындардың тума талант, әншілік-өнер саласында қалдырған асыл
мұраларын танытудың тиімді жолдарын танытуды көздедік
1. Сал-серілер шығармашылығын мектепте оқытудың тиімді жолдары.
2006 жылғы бағдырлама бойынша 10 – сыныпта Біржан сал Қожағұлұлынына 3
сағат берілсе, Ақан Қорамсаұлын оқытуға 3 сағат бөлініпті. 9 – сыныпта
Біржан - Сараайтысына 5 сағат берілген (2004 жылғы бағдырламада)
Қазақ поэзиясында әнші ақындардың шығармашылығы ерекше орын
алады. Сал, серілерде ақындықпен қатар, әнші, күйшілік, композиторлық,
би, спорт, өнерлері де бар. Артистерше сырттай жарқ-жұрқ әшекейлену,
елден ерекше сәнді, көз тартарлық кескінмен жүріп-тұру әнші ақынға тән
негізгі салттың бірі.
Өнерпаздық дәстүр жағынан сал мен серілердің арасында айырма аз
болғанымен, сыртқы жүріс-тұрысында, киіну, сыпайлық әдетінде бір қыдыру
айырма бар.
Серілердің салға қарағанда сыпайлығы, сәнділігі тұрақты. Олар онша
оғаш, ерсі бола бермейді, өздері жастармен, топпен араласқанда
сыпайыгершілік, әдептілік, нәзік сезімділік мінездері көбірек білдіріп,
ақындық, әншілікті негізгі өнер жолы деп қарайды, соған көбірек
беріледі. (Е.Ысмайылов. Әнші ақындар.)
Ал салдар жұрттың ортақ салтында жоқ, ерекше, күлкілі, көз тартарлық
әламішті киімдер киініп, жарқылдақ моншақтар тағынған. Олардың
шалбарларының балағы көш құлаш ұзын, сүйретіліп жатады. Бас киімінің,
шапан, шалбар,байпақтардың шүберегі ала-құла, қырық құрау болады екн.
Бөрік, тымаққа үкі, неше түрлі моншақ қадаған.
Мысалға, Біржан салдың бір ғана шідерінең өзі қырық биенің құны тұрған
деген аңыз бар. Бұл ол таза алтыннан жасалды деген сөз. Тағылым-
тәрбиесінде, киген киімі де елден ерек ... Қырымпаз, таза. Сәнімен
қойылған сұлу сақал-мұрт. Қолда алтын жүзік. Баста-шоқ үкі қадаған
кәмшат бөрік, үсте – жаға-жеңі кестеленген ақ жібек көйлек, паршадан ою-
өрнек жапсырылған қамзол мен пішілген ақ жібек шапан; бұтта балағы
кестелеген мақпалиә жарғақ шалбар;аяқта -өкшесі сынық сүйем, қонышы қара
саннан көк сауырлы қызыл етік, шылғаудың өзі шым жібектен... Ал
бомбыра...айна орнатылып, күміс қақталған, бұлғақтатып үкі тағылған
ерекше сәнді...Біржан сал тұлғасының тағы бір ұлылығы ақындығы мен
балуандылығы болатын. Рас, өмірінде жалғыз-ақ рет күреске түскен-дағы,
түйе палуанды үйіріп-үйіріп соққанында ортан жілігін үзіп жіберген. Жан-
жүрегі мейірімнен жаралған Біржан содан кейін еш пенденің жағасынан
ұстамауға ант еткен ғой.
Салдардың сырт киімдері кейде бірынғай ақ, қызыл-жасылдан,, кейде қым-
қиғаш әр шүберектен араластырып тіктірген, оған тоқыған шекпенде құрым
кигіз де қоса тігілген болады. (Е.Ысмайылов. Әнші ақындар.) Әнші ақындар
түйдегімен жүрген. Олар әнші, ақын өнерпаздардан құралған бір топ
артистер труппасы сияқты, той, жиын, ойын-сауық бар жерлерге айрықша өнер
салтымен келіп, жұртты үнемі қайран қалдырып отырған. Ойын-сауықты олар
шапшаң басқарып кететін болған.
Біржанды, Ақан серіні көргендер – олардың жүріс-тұрысында ерекше көз
тартарлық сәнділік, сыпайлық, өнерпаздық салттармен қатар, салдардың
кейбірінде болатын оғаш, күлкілі киімдері қасақана киіну, қасақана салдың
ерсі мінездерін көрсету жоқтығын айтады. Шын салдық дәстүр, өнер сол
салдың барлық тіршілігімен біте қайнасып кетуі тиіс.
Сал жайындағы әңгімелердің бәрінде де салдардың ерекше жүріс-тұрысы,
ерекше, өрескел киім киюлері, оғаш мінездері айтылады. Қайда келсе де,
салдар ауыл сыртында аттан құлап түсіп, қашан қыз - келіншектер басын
көтеріп тұрғызғанша жатып алады екен. Ерегістірсе, намысына тисе сал
өрескел, оқыс мінездер көрсетіп кететін болған (өз атын өзі бауыздау,
тәуір киімін жаман құрым киімге айырбастау, бойындағы бар асыл затын, ат
тұрманына дейін біруге тастап кету, етік-мәсісін қыз-келіншектер тартып
шешкенде таласып теріп алсын деп қонышына моншақ салып жүру т.с.с.)
Сал, сері деген сөздің өзі ақын, әншілік мағынасында
қолданылуының тарихи, қоғамдық мәні бар. Сал етістік (салу, салып қою)
немесе зат есім (сал байлап өзеннен өту) мағынасында қолданылады.
Сал, серілер, әншілік, ақындық, жыршылық, аңшы-мергендік, спорт-
палуандық, сырттай әшекейлік, түрлі күлдіргі, ғажап құбылмалы ойындар
көрсеткіш – бәрі халық өнерпаздары. Профессор А.Жұбанов сал,сері
типіндегі әнші-ақындар тұрақты театры, концерт орны жоқ, көшпелі ауылдың
артистері, сегіз қырлы өнерпаздар (әрі ақын, әрі әнші,әрі артистік өнерге
бейім) деп біледі. (А.Жұбанов. Замана бұлбұлдары.)
Сал, сері деген сөздің өзі ақын, әншілік мағынада қолдануының
тарихи, қоғамдық мәні бар. Радловтың талдап түсіндірулерінде түрік тілдес
елдердегі бірнеше ұғымдарды келтіреді. Сал шор тілінде жерошақ, от орны
мәнінде, сағай тілінде шу, дауыстау, дабырлау мәнінде, қазақ тілінде
жүрген жерін у-шу, думан қылып, көп сөйлеуші,оғаш қыңыр киім киюші адам
мәнінде қолданылады дейді. Сал деген сөзге Ильминскийдің берген түсінігі.
Сал – тұлабойым сал-сал болып түсіп барады деген түсінік келтіреді.
Қазақта ән айт демейді, ән сал дейді. Осындағы сал жалғыз етістік
мағынасында ғана емес, асқақты ән, күйді айтудың бейнесі мағынасында да
қолданылып тұр.
Сал, серілер әуенсіз өлең айтпаған. Бұлардың ақындық дәстүрінде
әншілік шешуші орын алады. Ақындық сөзден гөрі әншілік, музыкалық
шығармалашылық басым болып отырады. Бұрынғы, соңғы сал, сері типіндегі
әнші, ақындар жырлаймын деп өлең бастамайды, ән саламын деп бастайды.
Бұл салдың өзі өлеңші аты Біржан,
Сандалып Орта жүзді әнмен қырған...
Атадан Біржан сал боп тудым артық...
Аққумен аспандағы ән қосамын,
Қозғасам ащы күйді түптен тартып, -
деген Біржан сал сөзінде айтысты әнмен қыздырғандығын көреміз.
Ал сері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Атыраудан Алтайға дейін Қазақ даласын қайыстырып, түсті кілемдей
түрлентіп, үйір-үйір жылқы, келі-келі түйе, табан-табан сиыр, отар-отар қой
жататын. Бай қазақтардың малы мыңдап, оң мыңдарп саналатын. Былайша
айтқанда, онда қазақтар еш алаңсыз, емен-еркін сауық-сайранмен күн көрген.
Мал айдап жүріп ән салмайтын жігіт кемде-кем болатын.
Соған сәйкес ол тұстағы қазақ плэзиясы да қазыналы керемет бай.
Диплом жұмысының негізгі бөлімінде қазақ әдебиетінің ұзақ тарихи- даму
жолында неше алуан кезендерден, өсу, өрлеу сатылары көрсетіледі,бұл
бөлімді жазғанда (Қазақ әдебиетінін қысқаша тарихы.- А.,-2001., Жұмалиев Қ.
ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті.- А..-1967., С. Садуақасов. Қазақ
әдебиеті.Тарихи талдауАқиқат.-2007.-№ .- . т.б.) қолдандым.
Қазақ халқының ғасырлар бойы жинаған асыл қазынасы оның көркем
әдебиетте көрініс алады. Оқушыларды көркемдік әлеміндегі тұтастықты,
қоршаған ортадағы үйлесім мен жарастықты және адамзат баласына тән барлық
ізгі қасиеттерді оқушы бойына ұялатуда ерекше орын алатын Қазақ әдебиеті
пәні.
Диплом жұмысының екінші тарауында қазақ әдебиетінің оқыту мәселелері
жайына тоқтадым. Белгілі ғалымдардың Мырзағалиевтың, Қасымбековтың,
Қирабаевтың еңбектерін пайдаландым.
Мектептегі қазақ әдебиеті пәні – білімділік, тәрбиелік үлкен жүк
көтеретін, әр жақты қызметтер атқаратын ең маңызды пәндердің бірі, деп
әдеби білім тұжырымдамасында орынды көрсетіледі. Мектепте өтілетін қазақ
әдебиеті сабағы мазмұнының негізі отызыншы жылдардың ішінде қалыптаса
басталды. Оған арналған оқу программалары мен оқулықтар жасау ісіне
С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, О.Тұрманжанов, Қ.Жұмалиев,
М.Ғабдуллин, Е.Ысмаилов, Ш. Кәрібаев, С. Қирабаев сияқты қазақ әдебиетінің
көрнекті қайраткерлері мен әдебиетші-ғалымдары қатысты. Содан бері
мектптегі қазақ әдебиеті курсы заман талаптарын ескере отырып, үнемі
жанарумен, жетілдіру жолындағы ізденістермен келеді.
Диплом жұмысының Сал-серілер шығармашылығын мектепте оқытудың тиімді
жолдарын ашуда көптеген әдебиеттерді қарап, оқыдым. Белгілі ғалымдар,
жазушы-журналистер мен қатар мерзімді басылымдарда Қазақстан мектебі,
Қазақ тілі мен әдебиеті журналдарында басылған жас ізденуші
аспиранттардың, мұғалімдердің педагогикалық технологияларымен таныстым:
Жас маманға жәрдем, Оқулыққа қосымша, Білім жетілдіру мектебі, Озық
тәжірибие, ортақ әдіс айдарында берілген К.Мусинаның, Б.Өтегенқызының,
Ғ.Байғазиеваның т.б. тәжірибелерін диплом жұмысына кіргіздім. К.
Елікбаеваның М.Өтемісұлының шығармашылығын оқытуда пайдаланған жаңа
технологияны қалай пайдаланғанымен танысып, сал-серілердін шығармашылығына
арналған қортынды сабағын құрадым.
Қазақ әдебиетінің аса бір сүбелі кезеңі ХІХ ғасыр –ХХ ғасыр басы екені
анық бұл қазақ елінің бостандыққа ұмтылған, өзін-өзі іздеген, өткен
күндерін аңсай еске алып, бүгіннен түңіліп, бірақ болашағына үмітпен
қараған шағы еді. Әдебиет пәнінің негізі көркем шығарма болғандықтан;оқушы
одан әр ақын-жазушының толғанысынан туған, өзіндік қайталанбас өнер
құдіретімен танысады. Қазақ әдебиетіндегі ерекше, өзгеше, ешбір халық
мұрасына ұқсамайтын шетін өнер иелері – сал-серілер.
Көкше өңірі ежелден ауыз әдебиетіне, оның ішінінде сұлу әнге аса бай
өлке. Сондықтан да осынау өңірді халық ән-жырдың алтын бесігі деп тегін
атамаса керек. Құнарлы топыраққа ғана мәуелі бәйтерек өсіп шығатын болар.
Кейінгі ұрпаққа баға жетпес байлық, жат жұрттан нелер қымбат асылға
айырбастап ала алмайтын рухани мол мұра қалдырған ұлттық өнер, мәдениетіміз
бен әдебиетіміздің бәйтеректері осы қасиетті өлкеде өсіп өнген. Олар-
Орынбай мен Шөже, Арыстанбай мен Шал, Тоғжан мен Біржан сал, Нүркей мен
Ақан сері, Балуса Шолақ пен Үкілі Ыбырайлар.
Бодандыққа бет алған ел ішіндегі осы бағыт өкілдері қылықтарымен
қарсылықтарын білдіріп тұрғандай. Олар еш заңға бағынбайды. Ешкімнің құлы
емес, еркін, өр. Тіпті киімдері де ешкімге ұқсамайды. Жүріс-тұрысы бөлек
жандар қазақ өнері алдында ғана бас иеді. Әнді әспеттеп, сөзді сүйіп,
жүйрік ат, алғыр қыран, алымды тазыны ертіп, өткен күннің ертек кездің
кейіпкеріндей сұлу тағдыр кешеді. Сал-серілердің бойындағы қасиеттер
мынадай:
1. Сал–серілер - әнші де өнерлі адамдар.
2. Сал-серілер – сазгер әрі ақандар.
3. Сал-серілер ешкімге бас ұрмайтын ер көңіл, жүректі жандар.
4. Сал-серілер сәнді киім, жүйрік ат, қыран құс, алғыр иттің иелері.
Яғни XIX ғасырдағы қазақ өнерінің туын шыңға қадаған сал-серілер қазақ
әдебиетінің қоржынына бағалы қазына салғаны анық. Олар сонысымен құнды.
Диплом жұмысын жазуда музейге,мұғалімдер жетілдіру институтутына,мектеп
мұғалімдермен кездестім. Олардың сал- серілер тақырыбында озық әдіс
тәсілдерімен бөлісеме екен деп, Ақмола облыстық әмбебап ғылыми
кітапханасынан өнер саласындағы әдебиеттер бөлімінің қызметкерлерімен
жолықтым . Осы бөлімнің кітапханашылары кітапханада жоғарғы сынып
оқушыларына, жалпы жас оқырмандарға Ақан сері, Біржан сал, Үкілі Ыбырай
т.б. сал-серілерге арналған тақырыпты кештер өткізеді екен, көптеген
кездесулер сал-серілердін қазырғы кезде жалғастырып жүрген Баянғали
Әлімжанов, Иран (Ильяшев) Тасқара, Арман Бердалинмен, кездесу кештер
өткізіп отырады екен, Облыстық мектеп – интернатымен тығыз байланыста жұмыс
жұргізетіндерін айтты, сол кездесу-кештерді диплом жұмысына кіргіздім.
Кітапхананың қорында сал-серілердің күйтабақтары, аудиодисктар, СД дисктер,
тақырыпты папкалар бар екен, диплом жұмысын жазғанда пйдаландым.
1.1Әдебиет - асыл ойдың бұлағы
Елдің тарихы, ел басынан өткен ұлылы кішілі уақиғалар, тарихи
қайраткерлер туралы деректер, ақылды –аталы сөздер мен өнегелі өсиеттер-
осылардың барлығы қағазда емес, халық жадында өлең –жыр, аңыз -әңгіме болып
сақталған, ел аузында өмір сүрген. Көпті көрген көзі хат, көкірегі шот
қариалар, шежіре шешендер, шын мағынасында нағыз тарихшы, әдебиетші, заңшы
т.б. ғалымдардың, оқытушы ұстаздардың міндеттерін атқарған Тіле ұстарып
алған шешен билердің жырмен тақпақпен айтпайтын мәнді сөзі болмаған
дейді Сәкен. Көшпелі қазақ шаруалары алты ай жазға жері от, суы мол
жайылым қуып кең сахараны кезіп, көшіп жүріп жер–суының қадыр–қасиетін
жетік білген, жайлы қоныс іздей жүріп өсімдік қасиетін мол байыптаған,
біздің тілімізбен айтканда, ботаник әрі зоотехник болған.Төрт түлік малының
ауызына үрлеп, аяғынан шаранасын сыпырып төлдете жүріп сырын алған, сынын
түйген, шетінен мал маманы болған. Сонымен қатар қазақ шаруасы құмай тазы,
қыран құс ұстап, құсбегі, саяткер болған, сондықтан да оның өлең-жырында,
ән-күйінде аққудың үні, тоты-кұстың тілі бар.
Қазақ шаруасы жазы-қысы мал бағып, аң аулап ат үстінде жүріп жартылай
жауынгерлік өмір кешкен: үнемі дала кезіп, далаға түнеп, аспан дүниесін
бақылап әрбір жұлдыздың атын білген, қозғалысын бақылаған, күн тәулігі, жыл
мезгілін соған қарап болжап, астроном болған. Жерінің табиғатымен, елдің
тіршілік-кәсібімен байланысты осы ерекшеліктердің барлығы, сайып келгенде,
халық санасына, сезім дүниесіне үлкен әсер еткен, әдеби-эстетикалық
талғамының өсуіне, тіл өнерінің жетілуіне жетекші болған.
Қазақ – дүние жимаған, байлық қумаған бекзат, сақы халық. Байлық мұрат
емес, жоқтық ұят емес деп тапқанын тамағына, киіміне жұмсап, бөрі азығы
мен ер азығы жолда деп жүре берген қанағатшыл, оптимист халық. Тіпті ата
дәулеті балаға дәулет болмайды, өлі разы болмай, тірі байымайды деп
атадан қалған мал-мүлікті өзіне жаратқан-жұртқа таратқан. Сөйтіп, көп
жасаған қарттың, қадірлі жастың артын ас беріп бейне бір тойға
айналдырған.Ауылдарда, ашық далада жиі өтетін ас- тойлар ақындар мен
шешендер де сыннан өтетін, шындалатын бейне бір форум болған.
Халық ауыз әдебиетінде өзіндік ерекшеліктері мейлінше мол, күрделі
жанрдың бірі-айтыс. Айтыс- қазақтың төл сөзі, ежелден айтысу,сөз жарысы,
пікір таласы деген ұғымда қолданып келген. Қазақта айтыс негізінен шешендік
қара сөз, өзара күй тартысу, кезектесіп айтылатын суырып салма өлең
түрлерінде қалыптасқан. Мұның қай түрін алсақ та аса тапқырлық пен
алғырлықты қиыннан қиыстыратын шеберлікті керек етеді. Ерте заманнан-ақ
өнер алды- қызыл тіл деп сөз өнерін қадір тұтып қастерлеген қазақ халқы
жалпы әдеби мұраға, оның ішінде өрнек-айқышы мол ақындар айтысына айрықша
мән берген. Айтысты өзінің рухани мол өмірінің жарқын көрінісі, көнермес
асыл мұрасы тұрғысында буыннан жалғастырып, үлгі етіп отырған. Қалың дүйім
жұрт алдында үлкен міндет, ауыр жүк арқалаған ақындар жекпе-жек майданға
шыққан қас батырларша бірін-бірі сөз найзасымен аямай түйреп, сан қилы әдіс-
айламен шарқ ұрып нысаналы жеңіске жетудің жолдарын іздестіреді, ретін
тауып ақынның ең бір әлсіз, жанды жеріне тиіп, бұлтартпай, бас игізуді
көздейді.
Ақындар айтысы жұрт бас қосқан жиын-тойда екі ақынның кездейсоқ
кездесуімен де, яки бір елде аты шыққан екінші біреуінің арнайы іздеп келіп
қағысуымен де,тіпті өрен жүйрік әйгілі екі ақынды дүйім жұрттың әдейі
табыстыруы арқылы да өтуі мүмкін.
Шаршы топта өнер жарысына түскен екі ақын да бір-біріне оқыстан
қойылған сұраққа, не тағылған айып-сынға қолма-қол жауап беруге тиісті.
Түйдек-түйдегімен ағытылған сөз нөсері неғұрым нысанаға дөп тиетіндей
әсерлі, жүйелі де уәжді болса, ақын солғұрым жүйелі жеңіс сәтіне жақындай
түспек. Бұлтаруға ырғақ бермейтің ащы шындық, ұтымды дәлел, аталы сөз ғана
қарсыласының жеңілгенін ашық мойындауға мәжбүр етпек.Қазақ ақындарының
дәстүрінде қаншалық қиын, өкінішті болсада, өзінің сөзден тосылып
женілгенін мойындау ар саналмаған. Қайта сол жеңілген ақын қай ақыннан
қалай тоқталғанын тындаушысына бүкпесіз өзі жайып айтып жүретін болған.
Ел өмірінің кесек көріністерін беріп, қоғамдық ірі мәселелерді әрі
терең, әрі кеңінен қамтитын шығарма деп Біржан мен Сара айтысын айтуға
болады.
Халқымыздың рухани өмірінің асыл маржаны саналатын бұл айтыс оның ғасырлар
бойы қалыптасқан эстетикалық талап –талғамы мен поэтикалық ойлау, образдар
жүйесінің көркем жиынтығы да.
Біржан -Сара айтысы болды ма, жоқ па деген талас –тартыстардың әр кез
баспа сөз бетінде жаңғыра қайталанып, әдебиетші қауым назарын өзіне ауық
–ауық аударып отырады да бұл шығарманың алдымен әдебиет, сондай-ақ айтыс
тарихынан маңызды орын алатынын де аңғартаса керек.
Қашан да Біржан -Сара айтысын ауызға алғанда, сол айтыспен аты қатар
аталатын ақын - Әріп. Қазақтын аса ірі ақыны, маржан сөздің зергері Мағжан
Жұмабаев, Әріп Тәңірбергенұлының ауыз-да-ауыз сұрағанда: Біржан- Сара
айтысын шығанған мен емес. Екеуін де көрген жоқпын – деп ақтық сөзін
айтқан мұны Әріптің көзі тірі –ұрпақтары растайды. Біржан -Сара айтысында
қазақ әйелдерінің ауыр халі мен олардың бас азаттығы мәселесі өзінің бар
мән –маңызымен әлеуметтік деңгейде қөтерліп сөз етіледі.
Айтыс дегенде рушылдық бағыт алып, өз елінің байлығы мен жақсы –
жайсаңдарын дәріптеуден басталса да, негізгі тартыс әділдік, адамгершілік
тәрізді ізгі қасиеттерді саралуға құрылып, қызықты өнер сайысына айналады.
Осы өмірлік мәселелердің бәрі де әлгі айтылғандай сөз жезін алтындайғып
ағытқан өнер саңлағы ақын Сараның бас бостандығы мәселесі төңірегінде
дамытылып түйінді шешімімен тапқан.
Сөз бәсекесінде өзінен асып түспесе кем соқпайтын өрен жүйрек Сараны
тоқтатудың бір ғана амалы бар. Ол -өз бойында дұшпан кемітер бір міні жоқ
сұлу, ділмар шешен, майталман ақын Сараның өзі таңдап тиген қосағын сөз
ету, соның кеміс-мінін көлденең тартып еріксіз тізе бүктіру Найман ұлға
балап сөйлеткен ақ тұйығында күні ертең жарбиған жапалақтың иемденгелі
отырғанын сабақтай атып оқыс тоқтату:
Тез алдырт күйеуіңді, Сара саңлақ,
Көрейін еркегіңді тиген таңдап.
Ашыса рас жаны Тұрысбектің,
Белгілі білінеді келсе сонда-ақ.
Шыбықтай жігіт шығар өңі нұрлы,
Өнері өзің теңдесе сегіз қырлы.
Шеберден мін алатын мініскерсің,
Ер шығар тоты құстай неше түрлі
Жақсыны көрмек үшін деген, Сара,
Өзі түгіл ел қамын жеген, Сара,
Мырзаңды ит Жиенқұл мұнда шақыр
Ұялып бөгелесің неден, Сара.
Сара бір сәт Жиенқұл туралы, найманда ұлы дария, саяткерілі, балық боп
ілінемін қарамағыда деп сыр бермей сөйлесе де, түптеп келгенде іштегі
шешрменді шерін жұрт алдына жайып салып, сөзден тосылып жеңілгенін ашық
мойындамайды. Біржан сері жеңгеніне мәз болып қыз тағдырына қалай болса
солай қарамайды, енді бәсекелес ақыннан оның жалынды қорғаушысына
айналады. Біржанның Сара жайында айтқан сөзі жалғыз Есімбек пен
Тұрсынбекке ғана емес, ел ішіндегі әлеуметтік ескі қатынасқа қарсы
бағытталған үлкен айыптау сияқты
Обалы Есімбек пен Тұрсынбекке,
Жігітің жаман екен, ей, беишара!
Аты ұрғашы демесең қарындасың,
Адамның артығы екен осы тұста.
Шынымен баптап күнде дауға салса,
Ілеспес ақын түгіл ұшқан құс та.
Фортепьяно күйі деп ойлар еді,
Көрмеген дауысын есітіп тұрса тыста.
Обал тұрған орында сауап та бар.
Жиенқұл тең емес қой бұл байғұсқа.
Біржан мен Сара айтысында айтылатын бас бостандығы мәселесімен қатар,
өзектесе дамып жарыса баяндайтын оқиғалар жүйесі де мол. Мұнда жалпы
ақындық өнер, адам бойындағы жақсы да жаман сан түрлі қасиеттер, қалыпты ел
дәстүрі. Қарсылас ақын өз кезегінде сол мақтаған кісілердің ел ішіндегі
жағымсыз іс -әрекеттірі мен мінез құлқын жұрт алдында аяусыз мінеп, бұрған
үнемі өз елінің игі жақсыларын қарсы қойып отырады. Әуелгі ақын да осы
тәсілді шебер қолданып, сын кезегі сол тәртіптен ауысып жалғаса береді.
Айталық, Сара мақтаған ел жақсыларын Біржан сал өз сөзінде ағайын –туысын
шенге сатқандар деп шенесе, Сара да өз кезегімен Біржан дәріптеген
Құсбек, Сартай, Қазыбек тәрізді ұлықтарды ұстаған тобықтыны дүре соғып,
аққан қан ат суарған тұнығына деп аяусыз түйрейді. Осы іспеттес уытты
жолдар, айтыстың қоғамдық -әлеуметтік мәнін ұштай түеумен қатар, оның
әсерлік-эмоциялық сипатын да арттырып отырған. Көркем де кесек айтыстардың
бәрі дерлік өмірдің сан алуан саласын қамтып, соның айқын көрінісі ретінде
туып отырған.
Айтыс үстем тап өкілдерінің зорлық –зомбылығын жұрт алдында батыл
әйгілеп, әшкерлеудің басты бір тәсіліне айналған.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысы тарих
сахнасында көшпелі өмір, тарихи-әлеуметтік жағдаяттар синкритті өнердің
өкілдері – сал-серілерді тудырды. Оның бастауында –Біржан сал тұрды. Оның
ақындық композиторлық, әншілік мектебінен Жаяу Мұса, Құлтума; Қанапия, Ақан
сері, Үкілі Ыбырай, Шашубай, Доскей, Естай, Әздембай сал, Ғазиз, Тайжан,
Балуан Шолақ, Иманжүсіп, Ағашаяқ тәрізді өнерпаздар тағылым –тәрбие алып,
сал-серілік дәстүрді шеберлікпен дамытты. 1861 жылғы реформадан кейін қазақ
даласында орыс шаруаларын қоныстандыру жыл сайын үдей түсті. Қазақ жерін
патша өкіметі, көшіп келушілерге жерді молынан және ең құнарлысынан беруге
тырысты. Патша өкіметі қазақтың жерін алып қойған жоқ, екі ұлттың арасында
от жағып, араздастыруын қоздыруга күш салады.
Патша өкіметіне иек сүйеп, қол артқан орыс құлақтары, қазақтардың
арына тиіп, намысын қозғайтын талай сойқандық қылықтардан жиіркенген жоқ.
Құлақтардың мұндай әрекеттеріне тыйым салудың орнына, олардың олардың
қолтығына су бүркуші патша өкіметінің өздері болды. Осындай тарихи
шындықтың айғағы болған Ақан сері барды барынша айтып, патша өкметіне
наразылығын білдірді.
Патша өкметі қазақтың жерін де, малын да алып, шаш етегінен пайда
тауып отырғардығын, бірақ қазақ халқы басқалармен тең еместігін айта келіп,
ақын өкмет алдында занды тілектер қойды. Пара-пар кретьянға тең болмадық
дейтің өлеңінде ақын:
Пара-пар крестьянға тең болмадық,
Тартылып қай жағаға ем болмадық?
Малымыз, жерімізден пайда тиіп,
Қалайша патшамызға дем болмадық.
Орыс, ноғай, сарт- сабан, саудагерге,
Қалайша малмен, жермен тең болмадық?!-
дейді. Осы өлеңнің аяқ жағында Ақан Құрылтай жиылыстарында бұл мәселені
өкмет, патшаның өзі неге тексермейді дегенді айтады. Бара-бара патшаның
қайырымсыз, мейірімсіз екендігіне әбден көзі жеткеннен кейін, ақын басқа
заң, басқа өкімет іздемекші болады.
Бостаншылық берсе егер басымызға,
Патшамыз марқабат қып ырзаласып,
Бетімізбен біз де өлмес күнің көріп,
Тыныштық жай іздер едік арып-ашып,-
дейді
Бұл да қарсылықтың бір түрі. Әрине, әлсіздіктен, лажсыздықтан туған
қарсылықтың түрі. Бірақ оған ақын кінәлі емес, бұл осы кездегі жағдаймен
байланысты еді.
Ақын қиын һәлден шығудың мұнан басқа да жолын іздейді. Заманға қарап
айтқан сөзін дейтін өлеңінде:
Болғанда мұндай күнде заманымыз,
Жай жатып сахарада қамаламыз.
Болыс, би ет пен шайға мәз болуда,
Қайткенде тура жолды таба аламыз?-
дейді. Ел басқаратын болыс, би өздерінің қара басының қамын. Өз құлқының
ойлауымен жүр, енді елде кім бар деп, айналасына көз салып еді,ел жуаны
байларды көрді. Бірақ олардың да болыс, билерден еш айырмасы жоқ екенін
ақын жақсы түсінді.Сөйтіп, олардан да күдер үзді.
Байлар жүр, малша күйсеп, малын бағып,
Ұйқымен өмірі өтіп тектен- текке!-
деп түңілді ақын. Өзі көріп отырған зұлымдыққа қарсы шығуға күш болмады, ол
өзінің әлсіздігін сезді; сондықтан наразылық білдірді, дарашылдыққа
салынды. Айналасынан қол үзіп, табиғатқа бой ұруының өзі де қарсылықтың бір
түрі еді.
Ақан ел бірлігін, ел қамын ойламаушыларды шенесе де, оларға наразы болса
да, Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар дегендей, халық ішінде жақсының барына
да, кейін тағы да болатындығына да анық сенеді.
Айнымас, кетпес толқып жаннан қорқып,
Бәйгеге басын тігіп, қалар тұрып,
Құзырға қырық кісінің бірі жарар
Біткен жоқ қой жақсы адам елде құрып,-
дейді. Ақынның ел қамын ойлайтын адамдар туатындығына толық сенеді.
Бұл дәуірде поэзия шарықтап өсіп, кең қанат жайды, нағыз өнер
дәрежесіне жетті, жаңа идеялық-көркемдік сатыға көтерілді, жазба әдебиет
туып дамыды, таланты мен өмір, өнер танымы әр алуан ақындар дүниеге
келіп, поэзияның қоғамдық салмағын күш қуатын арттырады.
Асыл маржан ару мойнына, алмас қылыш ер қолына жарасатыны сияқты сөз
асылы да өз орнында құнды. Сан ғасыр халық жадында сақталып, жұпталып
көптің талғамынан, ой елегінен өткен мақал –мәтел, нақыл, терме шешендік
сөздер ақындардың өлең –жырларында, шешендердің даналық толғауларында
ашылды, айқындалды, ал ақындар мен шешендер әлденеше ұрпақтың сана –сезімін
аралап, көптің көкейіне орныққан ойлы, сырлы сөздерді жаттап, жадында
сақтайды; керекті, кезекті жерінде жаңартып, жасартып кәдеге жаратады.
Асылы, авторлы өлең –жырлар мен шешендік сөздер ежелгі ауыз әдебиетінің
жалғасы және жаңа көркем әдебиетінің бір бастауы болып табылады. Өйткені,
көбінесе, ауыз әдебиетіндегі басқа жанрлардай емес, авторлы өлең – жырлар
мен шешендік сөздерде қиял –ғажайып нәрселер болмайды, реалистік
уақиғалар, өмірде болған адамдар, олардың арасындағы қарым-қатынастар
әңгімеленеді, әрі көркем келді.
Халық даналығы- біздің ата мұрамыз, асыл қазнамыз. Онда халқымыздың
ежелгі ерлігі мен еңбегі, ақылы мен арманы, тұрмысы мен салты бейнеленген.
1.2 Әдебиетті оқыту мәселелері.
Әдебиет -өнердің басқа салалары сияқты шындықты эстетикалық тұрғыда
танытуға үйрететін пән. Көркем шығарма арқылы айналасындағы өмірді,
адамдарды кеңірек тануға, идеялық ұстамдылыққа үйренеді, адамгершілік биік
сапаларға ие болады, әдемі бейнелей отырып, шығарма оқушыны қуантады,
ойлантады, кейіпкерлер тағдырына ортақ етеді. Сондықтан да мектеп
балаларының әдебиетке деген құмарлығын ояту, оларды оқуға үйрету -әдебиет
пәні мұғалімінің негізгі міндеті. Мектепте оқып шыққан бала сыныптан тыс
уақытта да , кейін мектеп бітіргеннен кейін де өз бетімен оқуға, көркем
шығарманы түсініп, талдай білуге дағдырлануы керек. Жастардың әдебиеттік
білімінің терең және тұрақты болуы оның әдеби шығарманы қаншалықты түсініп
оқуына, оның ерекшелігін дәл ұғынуына байланысты. Әдебиет шығармашылыққа
үйрету, мәдениетке үйрету, ойлай білуге, сезім сұлулығына үйрету сабағы.
Әдебиеттік оқу сабағынын көңілдегіндей өтуі, ең алдымен мұғалімге
байланысты. Мұғалім –жастарды әдебиет арқылы өмірге және әдеби шығармаға
деген ұғымын, талғамын өсіретін, бір сөзбен айтқанда, баланы бүкіл болашақ
саналы өмірге дайындайтын адам. Әдебиет сабағында ол баланы әсемдікті
ұғынуға, қоғам мен адам арасындағы қарым-қатынастардың сырын түсінуге,
әдеби шығарманы талдауға сол өмірдің шын жағдайы арқылы келуге үйретеді.
Бұрынғы және бүгінгі әдебиет үлгілері арқылы жастардың идеялы болуына,
адамшылыққа үйренуіне және эстетикалық тәрбие алуына кең мүмкіншілік бар.
Мектептегі әдебиеттік оқу, ең алдымен, әдебиетіміздің ең тәуір шығармаларын
оқыту. Шығарманы түсініп, талдап үйрену, сол арқылы әдебиеттің табиғатын
тану, негізінен, мұғалімнің қабілетіне еңбегіне байланысты. Бұл салада
мұғалім, ең алдымен, оқушылырдың шығарманы дәл, нақты түсінуіне, оның
оқиғаларын бастан бірге кешіп, кейіпкерлер тағдырына, күйініш-сүйінішіне
ортақтаса білуіне көмектесуі керек. Осындай кейіпкерімен бірге кешкен сезім
күйі ғана баланы жақсы мінезге тәрбиелейді, әдебиеттің эстетикалық күшін
бала сонда ғана нақты сезінеді.
Техникалық ғылымдарға қарағанда әдебиет ойлаудың тынымсыздығын
қалайды. Егер математикада, негізінен, есептің дұрыс шешімі қажет болса,
әдебиетте сол шешімге баратын тұтас қозғалыс, әрекет үрдісі, яғни герой
кешкен оқиға шындығы мен оның өрістеуі аса маңызды . Әдебиет өмірдегі сол
қозғалысты образбен бейнелейді. Осы образдың сырын ұғыну үшін, оның әр
түрлі қалтарыстарын терең аңғару үшін оқушы әрқашан жазушымен бірге
ойланып, герой әрекетіндегі қозғалысқа ере отыруы керек. Әдебиеттік оқудың
міндеттерін орындау жолында біздің мектептеріміз бірсыпыра пайдалы тәжірибе
жинады. Оларды біз әлі де ұлғайта беруіміз керек. Сонымен бірге жаңа оқу
бағдырламасының өзіне де сын көзімен қарап, жаңа материалды жаңаша оқытудың
жолдарын да, игеру қажет. Уақыттың жетімсіздігі, оқу материалдарының
молдығы сабақты ұтымды, жолмен өткізіп, аз уақыттың ішінде балаға білім
беруді талап етіп отырғанын да естен шығармауымыз керек. Біздің міндетіміз-
балалардың әдеби шығарма оқуының шығармашылық еңбек дәрежесіне көтеру,
олардың көз жүгіртіп оқуына еш уақыт қанағаттанбау керек.
Оқудың бізге мәлім екі түрі бар:ол-дуыстап оқу және іштей оқу. Мұның
алдындағысы, көбінесе, сыныпта өтеді, ал іштей оқу көп жағдайда үйде өтеді.
Нағыз қалыптасқан, дұрыс ұйымдастырылған әдебиет үлкен орын алады. Олар
мәтінді мәнерлеп оқуға үйренуге тиіс. Шығарманың мазмұны мен идеясын терең
аңғарып ашу үшін қажет пауза, интонациялық ырғақ айқындалады. Ал іштей оқу
–жазушы мен оқушының сырласуы тәрізді. Бұлай оқудың пайдалы болуы да
дауыстап оқу кезінде алған дағдыға байланысты.
Оқудың үлкен еңбек пен шығармашылық қажет ететінін көрнекті психолог
В. Асмус талай атап жазған Оқу –еңбек және шығамашылық деген мақаласында
ол, әсіресе, қайталап оқуға ерекше мән береді. Шығарманы бір оқып шығу
емес, қайталап оқу ғана оны зерттеуге, талдауға тереңірек қабылдауға жол
ашады –дейді ол.
Әрине, бұл –шығарманы алғашқы, яғни бірінші оқудың маңызын жоққа
шығармайды. Шағын әңгімелер мен ертегіліерді, өлеңдерді сыныпта да ұқыпты
оқып үйренуге болады. Ең маңыздасы –оны тек мұғалім не дауыстап оқыған
оқушы ғана жақсылап түсінбей, қалған балаларды да кітапқа қарап отыру
арқылы оған ере шығарманың маңызды бөліктері мен үзінділеріне назар
аударуға үйрету керек. Әдебиетті оқыту әдісі жатталып қалған догма емес, әр
мұғалім әр жағдайда оны өзінше құрады, өз ыңғайына, шығарма характеріне,
балалардың ұғым дәріжесіне лайықтап өзгерте алады. Бірақ та соның бәрін
шығармашылық тұрғыда шешуі керек. Талдау да біркелі бала бермейді. Мысалы,
лирикалық шығармаларды талдау үшін бір рет қана жақсылап оқып шығып, екі
–үш сұрақ беру арқылы оның көркемдік ерекшеліктерін танытуға болады. Екінші
бір шығарманы талдауға комментарийлер, түсініктер үйге тапсырып, төртінші
рет әңгіме өткізуі мүмкін.
Іріктепталдау көркемдік детальдар мен көркем сөз бейнелерге көңіл
бөлуді қағажу қалдыруға тиіс емес. Мұндай іріктеуді үнемді жолмен,
шығарманың негізін дұрыс түсінуі үшін пайдалану керек. Мәтінін жазушының
стилі мен тіл байлығын, бейнелердің ашатын үзіндісін тереңірек оқыту қажет.
Ең бастысы баланың оқу үстіндегі белсенділігі мен шығармашылық қызметке
қабілетін арттыруды сабақтын негізгі мақсаты етіп қою керек.
Көркем әдебиет -өнердің бір саласы. Ол –қоғамдық сананың да ерекше,
өмірді бейне арқылы танытатын түрі. Сондықтан әдеби шығарманы оқу жалаң
емес, кейде этика, эстетика, мораль тақырыбына арналған әңгімелермен
сабақтасып жатуы тиіс. Жақсы шығарма оқушы талғамын, түсінігін арттырады.
Содан барып ол жаманнан жиренетін болады. Көркем әдебиет пен көркем емес
дүниені айыра алады.
Әдебиеттік оқу курсын өту кезінде балаларға әдеби-теориялық білім
берудің де ерекше маңызы зор. Егер біз балаға әдебиет теориясының
терминдерін жаттатып, олардың жаттанды ережелерін ғана ұғындырсақ, үлкен
қателік жасаған болар едік. Теориялық білімдерді шығарманы оқу мен талдау
үстінде беру керек.
Көркем образ-шығарманың жаны оған берілетін бағаның кілті. Сол
образдар арқылы автор позициясын түсініп, бағалай білу –шебер мұғалім мен
білімді оқушының ғана қолынан келеді. Мектеп мұғалімдері осы дәрежеге
көтерліп, балаларды да соған баулауға ұмтылу керек. Әдебиет тарихы-тарихи
жүйемен туып, дами бастаған әдеби үрдістің заңды жалғасу жолын, әдеби
бағыттар мен әдістердің туып алмасуын қадағалайтын пән. Сондықтан оны өту
мұғалімге де балаға да халық тарихын, оның негізгі даму кезеңдерін жақсы
білуді талап етеді. Әдебиет –тарихтың сәулесі болғанда, көшірмесі емес.
Оқиға тарихта қалай болған болса, әдебиетте солай бола алмайды. Әдебиет
өмір шындығын өзінше қорытады, бейнелейді, сөйтіп әдеби шындыққа
айналдырып, қайта ұсынады. Бірақ әдеби бейнеге ауысқан шындық тарихи
дәлдіктен алыстап кетпейді.
Әдебиет пәнінде көрнекілік қолдану негіздеріне тоқтала кетеиік.
Көренекілік-әрбір сабақтын тірегі. Мұғалім кейбір түсінуге қиын, көп күш
жұмсауды керек ететін мәселелерді жеңіл тез меңгерту, түсіндіру, таныту
үшін көрнекілікті қолданады әдебиет пәні сабағында мындай көрнекіліктер
пайдаланылады: 1) сөздік көрнекілік; 2)заттық көрнекілік; 3) сызбалық
көрнекілік;
4) суретті түсіндірмелі көрнекілік.
Сөздік көрнекілік.
Басқа пәндерден гөрі әдебиет сабағында жиі қолданалатын көрнекілік.
Сөз арқылы жазушы кейіпкер суретін әсем кестелеп, көркемдеп, оқырманына
жеткізе біледі. Сөздік көрнекілікті шартты түрде бастамалы, сипаттамалы,
дәлелдемелі, жинақтамалы деп төртке бөліп қарастыруды жөн есептейміз.
Жазушының өмір жолы мен шығармашылығын өтер алдында шығармадағы
кейіпкерлерді талдау үшін сол жазушының өз шығармаларынан немесе басқа
жазушылар туындыларынан алынған, өтілгелі отырған сабақ тақырыбының мән
–мазмұнын ашуға септігін тигізетін, оқушы ойына қозғау салатын немесе оның
тақырыпқа деген ынта-ықыласын, қызығушылығын арттыруға бастама бола
білетін, материалды, тақырыпты бастауға негіз етіп алынатын үзінділері
бастамалы сөздік көрнекілік дейміз. Мысалы,
Замандас, Біржан құрбым, ірі екенсің,
Жалғанда жанаттының гүлі екенсің.
Кісідей дәріс оқыған ақылың кәмәм,
Ғылымның шалқарының бірі екенсің,-
Ақан сері
Мұғалім көркем шығарманы талдап түсіндіруде шығарма кейіпкерлерінің
суретіне, бейнесіне үлкен мән бере отырып, сол тәсілдер арқылы жазушының
белгілі мақсат көздейтінін, тындаушысы мен оқырманын нақты бағытқа
бағдарлай отырып, оқушының көркемдік танымын дамытуға сезімталдығын
жетілдіруге айқын. Сол жолда көркем шығарма мәтінін кең пайдалану, мысалдар
келтіру арқылы кейіпкер ерекшелігін білдіретін сипаттаулардан үзінділер
келтіретін болады. Сөздік көрнекіліктің мұндай түрін сипаттамалы деп
атаймыз
Мысалы, Мен Біржан болғалы биыл емес
Өлең, шіркін, біздерге қиын емес
Алты қырдың астынан ән шырқасам,
Дауысым отарбадан кейін емес.
Оқушы бейнелі сипатты көзіне елестете отырып, кейіпкердің ішкі дүниесіне
үңілетін болады, сол арқылы олардың қыр-сырын танып, ұғынуға тырысады.
Кейіпкер сипаты арқылы көп нәрсені аңғарып, түсінуге ұмтылады. Мұғалімнің
міндеті –кейіпкер сипаты арқылы оқушыны жазушының көркемдік тәсіліне,
бейнені дәл бере білу ерекшелігіне, шеберлігіне тамсандыра, таңдандыра,
еліктіре отырып, көркемдік әлемнің мән, мағынасының құдіретін түсіндіру.
Осы бағытта бейнелі сипаттаудың ерекше орын алатынын ұғындырамыз, ұғынуына
мүмкіндік жасауымыз керек. Сипаттамалы сөздік көрнекілік арқылы оқушының
танымдық ой-қиялын жетілдіретін де боламыз.
Сөздік көрнекілік ішінде ерекше орын алатыны дәлелдемелік көрнекілік.
Дәлелдемелік көрнекіліктер жазушы туындыларының ерекшеліктерін, өзіне тән
шеберліктерін, шығармадағы кейіпкер сипатын суреттеудегі айшықты көркемдік
өрнектерді танытып, білдіру мақсатында қолданылып отырылады. Мұнын үлгісін
әрбір сабақ сайын мұғалімнің өзі көрсетіп, оқушылардың да сөйлеуі мен
жауаптарында жүйелі қолданылып отыруы талап етуге тиіс. Әрдайым мұғалім
оқушыға ол ойыңды немен, қалай дәлелдисін, мысал келтір, мысалың ойыңды
немен, қалай дәлелдейсің, мысал келтір, мысалың ойыңды дәлелдеуге сәйкес
келе ме? т.б. сұрақтар қою арқылы ізденуіне мүмкіндік жасайды.
Мұғалім талдап отырған тақырыбын, ондағы айтылатын ойдың қорытынды түйінін
жинақтап, оқушы назарын сол негізгі тұжырымды пікірге аударып отыруы керек.
Осындай оқушы ойын бір нысанаға бағыттау үшін мұғалім сабақ соңында сал-
серілердің шығармашылығын қорытындылай келіп, белгілі ғалым - академик
Әлікей Марғұланның Сал мен серінің ерекше қасиеттері - әрі ақындығы, әрі
әншілігі,әрі күйшілігі, әрі сауыққойлығы, елге қуаныш беретін, олардың
жүрегіне жарық сәуле түсіретін зиялылығы.,- деген сөздерімен (Марғұлан Ә.
Күйді ерттеп, әнді мінген кеменгерлерЖұлдыз.-1983.-№9.-173 б.) аяқтап,
барлық сабақ бойында айтылған (бағдарламада қанша сағат берілсе, соның
соңғы сабағына келтіруі керек) ой- пікірімізді жинақтасақ, оқушылар ақын
туындыларының халық жүрегінен орын алуының себебін, ақындық дарынын, сөз
маржанын елдің тілегінен шығуға бағыттауында екендігін түсінетін, сонысы
үшін халқымыз ақынды қадыр тұтып, құрмет ететінін білетін болады.
Жинақтамалы, қорытынды көрнекілік- суреткердің өзіне тән ерекшелігін
білдіру үшін, соған оқушылардың көңілін аудару, назарын бөлу үшін
қолданылады.
Сөздік көрнекіліктерге қойылатын талаптар:
1.Мұғалім қолданған әрбір мысал, үзінді, шығарма мәніне толық сай, сәйкес
келуі керек.
2. Алынған, келтірілген әрбір сөздің мәні, ұғымы оқушыға түсінікті болуы
тиіс.
3. Мұғалім келтіретін мысалдарын баяндаумен үйлесімді қолдана білуі керек.
4. Мұғалімнің шығармадан алған мәтіні ойды түсіндіруге көмек ететін айқын,
мәнді, көркем болуы тиіс.
5.Алынған мәтін екі ұшты пікір тудыратын болмауы керек.
6.Алынған мысалдар даулы пікірлерді шешуге көмек ететін дәйек бола алуы
тиіс.
7.Мұғалімнің келтірген үзінділері беделді, танымал, ұлағатты ғалым
адамдардікі болғаны жөн.
8. Алынған мысал, үзінділер мүмкіндігінше еңбектің соңғы нұсқасынан алынған
жөн.
Заттық көрнекілік.
Бұл көрнекіліктің оқушылар үшін тарихи –тәрбиелік мәні ерекше.
Оқушылардың тирихи танымын дамыта отырып, олардың өмір тәжірибесіне деген
құлшынысын арттыру арқылы адамгершілік санасының дұрыс қалыптасуына ықпал
ететін болады. Заттық көрнекілік жазушының өмір жолын, шығармашылық
ізденісін, әлеуметтік ортамен қарым –қатынасын, оның танылу аймағын
танытуды мақсат тұтады. Бұл көрнекілік жазушының әр кезде шыққан
басылымдарын, қолтаңбаларын, мұрағаттық құжаттарын, заттарын, жазушы
шығармалары бойынша жасалған түрлі қойлымдарды, көріністерді, жазбаларды,
мұражай дүниелерін қамтиды. Осыларды сабақта пайдалана отырып, оқушы
бойында жазушы еңбегіне, өмір жолына деген құрметті, ілтипатты, ынталықты,
қызығушылықты арттырамыз.
1. Баспадан шыққан еңбектері
2. Жазушының қолтаңбалары
3. Жазушы өмірін білуге көмектесетін, соған байланысты заттар
(суреттер, құжаттар, үй мүліктері, өзі пайдаланған жазба құралдары,
т.б.)
4. Жазушының әлем тілдеріндегі баслымдары
5. Отбасылық суреттер
6. Түрлі жазбалар, кино, теледидар көрністері
7. Жазушының дауысы, қойлымдарының үзінділері жазылған күйтабақтар
Заттық көрнекіліктерге қойылатын талаптар:
1.Ұсынылған заттардың табиғилығы
2.Заттардың нақтылығы, айқындылығы
3.Жазушы өміріне сәйкес келуі
4.Заттардың, қолтаңбалардың тарихилығы
Сызбалы көрнекілік.
Бұл –шығарма кейіпкерлерінің өзара қарым –қатынасын, байланысын,
жүйесін, рухани өмір жолының даму барысын, тілдік,портреттік
сипаттамалары арқылы берілген мінез ерекшелігін, жазушының өмір жолы мен
туындыларының тарихи кезеңдермен сабақтастығын, әдеби үндестігін,
тамырластығын, жазушы өмір сүрген, оның туындылары жазылған жағрафиялық
аймақтарды көрсетуге, аңғаруға арналған сызба арқылы көрсетілген көрнекі
құрал.
Сызбалы көрнекілікі шартты түрде үшке бөліп қарастыруымыз керек:
1) схема, 2) кесте, 3) карта
Схемада тек адамдар (кейіпкерлер) тізбегі беріледі, олардың өзара
байланысы, қатысы көрсетіліді. Ал, кесте жазушының өмір жолын, соған
байланысты шығармаларын, олардың жыл мерзімдерін, жеке кейіпкерлердің
тілі, портреті арқылы мінезіндегі ерекшеліктерін көрсетуді мақсат тұтады.
Мысалы, 10-шы сыныпта оқытылатын сал-серілер шығармашылығына арналған оқу
материалын төмендегі кестелер арқылы беруді жөн көрдік.
1-кесте
2 - кесте
Карта жазушы жүріп өткен жолды, туындылары жалаң алынып қана
қоймастан әдеби шығармаларымен бірлікте алына отырып, осы өлеңнің туыстас
қасиетімен бірге өнер тілдерінің өзіндік даралықтары да барлығын,
әрқайсысы құбылысты өзінше пайымдап, өзінше көркемдеп бейнеленетіндігін
оқушы түсініп, ұғынатын, саралап танитын болады.
Суретті түсіндірмелі көрнекілік.
Портрет, плакат, иллюстрация тілі-өзіндік дара тіл. Олар бояу арқылы
сөйлеп, өрнек тудырады, көркем бейне жасайды. Өнердің бұл туындылары бір
жағынан көркем шығармалармен сабақтасып, байланысып, ерекше бір жүйе
түзетіні де болады. Сүретті –түсіндірмелі көрнекі құралды қолдану үстінде
осындай бір бірлік тұтастығын оқушыларға сездіре отырып, олардың
эстетикалық сезімі мен танымының дамуына ықпал ететін боламыз.
Бұл көрнекі құралдарға қойылатын талаптар:
1) Көрнекі құралдағы суреттер, жазулар сынып оқушыларына толық көрінетін
болуы керек.
2) Әрбір көрнекі құрал өтілетін тақырыпқа арналған, соның мазмұнын
ашатын болуы тиіс
3) Көрнекі құрал тартымды безендірілген, бояулары айқын болғаны жөн
4) Көрнекі құралға оқушы назарын ерекше аудартуға арналған мәтін, сурет
ерекше бояумен берілуі керек.
5) Бір сабақта бір екі ғана көрнекі құрал қолданылуы тиіс.
6) Көрнекі құралда жүйеліліктің, хронологиялық реттін сақталуын қатты
қадағалау
7) Көрнекі құралда бір мәселенің қайталануынан сақ болу керек.
8) Көрнекі құралда берілген әрбір мысал тексерілген, дау тудырмайтын,
түсінікті, өтіліп отырған материалды дәлелдеуге көмектесетін болуы
керек
9) Мүмкіндігінше көрнекі құрал өтілейін деп отырған материалды толық
қамтитындай болғаны жөн
10) Көрнекі құралды сыныпта пайдаланғанда уақыт көп кетпейтіндей етіп
жасау (іліп қою, алу, қайта пайдалану)
Көрнекілікті даярлау, пайдалану кезінде басшылыққа алатын негізгі
ұстанымдар:
1) Өтілейін деп отырған материалды оқушылардың жеңіл меңгеруіне ықпал,
көмек ететін болуы керек
2) Оқушылардың ынтасын, қызығуын, белсенділігін арттыратын болуы тиіс.
3) Оқушылардың материалды есінде, жадында дұрыс сақталуына мүмкіндік
жасайтын болуы керек.
4) Оқушының байқау, бақылау, көру сезімін жетілдіруге жәрдем ететін болуы
тиіс.
5) Оқушылардың ойлау қабілетін, танымын дамытатын болуы керек
6) Оқушылардың өткен әрбір материалды талдай, саралай білуіне, тақырып
ішіндегі қосалқы материалдан негізгі ойды ажырата алуына көмектесуі
керек.
7) Оқушының өздігінен, дербес жұмыс істей білу әрекетіне қозғау салып,
жол көрсету керек
8) Көрнекі құрал оқушыны шығармашылықпен ойлауға жетелейтін болуы керек
Біржан сал шығармашылығын оқытуда мектеп бағдырламасы бойынша 10-
сыныпта 3сағат, 9-сыныпта Біржан мен Сара айтысы сабағына 5сағат
беріледі. Осы жоғарыда әдебиет сабағын өткізгенде мұғалім алдына
қойылған талаптарды орындау Біржан мен Сара айтысы бойынша қорытынды
сабақ ретінде көрсетемін (сабақ үлгісі дипломдық жүмыстың косымша
бөлімінде көрсетіледі)
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алып, тіліміздің
мемлекеттік мәртебе алуына байланысты жастарға жүйелі білім берумен
қатар, оларды Отанға, елге, жерге, ұлт мәдениетіне деген шынайы
сүйіспеншілікке тәрбиелеу, ұлттық рухани келбет қалыптастыру ең маңызды
істердің біріне айналып отыр.
Халқымыздың ғасырлар бойы жиған асыл рухани қазыналарын, қасиеттерін
жас ұрпақтың бойына сіңіруге қазақ әдебиетінің үлесі ерекше зор. Қазақ
мектебіндегі қазақ әдебиеті пәні –білімділік, тәрбиелік үлкен жүк
көтеретін әр жақты қызметтер атқаратын ең маңызды пәндердің бірі, деп
әдеби білім тұжырымдамасында орынды көрсетіледі. Әдебиет пәнінің негізі
көркем шығарма болғандықтан; оқушы одан әр жазушының толғанысынан туған,
өзіндік қайталанбас өнер құдретімен танысады. Өнегелі оқиғалар, үлгілі
кейіпкерлер арқылы жасөспірімді тәрбиелеу, адамгершілік биіктікке
үндеудің маңызы айрықша орыны бөлек. Бұл -әдебиеттің тәрбиелік рөлінің
тұп қазығы, сарқылмас қайнары.
ХІХ ғасырдын соңы мен ХХ ғасырдың бас кезендегі қазақ мәдениетіндегі
әнші-сазгер ақындардың тума талант, әншілік-өнер саласында қалдырған асыл
мұраларын танытудың тиімді жолдарын танытуды көздедік
1. Сал-серілер шығармашылығын мектепте оқытудың тиімді жолдары.
2006 жылғы бағдырлама бойынша 10 – сыныпта Біржан сал Қожағұлұлынына 3
сағат берілсе, Ақан Қорамсаұлын оқытуға 3 сағат бөлініпті. 9 – сыныпта
Біржан - Сараайтысына 5 сағат берілген (2004 жылғы бағдырламада)
Қазақ поэзиясында әнші ақындардың шығармашылығы ерекше орын
алады. Сал, серілерде ақындықпен қатар, әнші, күйшілік, композиторлық,
би, спорт, өнерлері де бар. Артистерше сырттай жарқ-жұрқ әшекейлену,
елден ерекше сәнді, көз тартарлық кескінмен жүріп-тұру әнші ақынға тән
негізгі салттың бірі.
Өнерпаздық дәстүр жағынан сал мен серілердің арасында айырма аз
болғанымен, сыртқы жүріс-тұрысында, киіну, сыпайлық әдетінде бір қыдыру
айырма бар.
Серілердің салға қарағанда сыпайлығы, сәнділігі тұрақты. Олар онша
оғаш, ерсі бола бермейді, өздері жастармен, топпен араласқанда
сыпайыгершілік, әдептілік, нәзік сезімділік мінездері көбірек білдіріп,
ақындық, әншілікті негізгі өнер жолы деп қарайды, соған көбірек
беріледі. (Е.Ысмайылов. Әнші ақындар.)
Ал салдар жұрттың ортақ салтында жоқ, ерекше, күлкілі, көз тартарлық
әламішті киімдер киініп, жарқылдақ моншақтар тағынған. Олардың
шалбарларының балағы көш құлаш ұзын, сүйретіліп жатады. Бас киімінің,
шапан, шалбар,байпақтардың шүберегі ала-құла, қырық құрау болады екн.
Бөрік, тымаққа үкі, неше түрлі моншақ қадаған.
Мысалға, Біржан салдың бір ғана шідерінең өзі қырық биенің құны тұрған
деген аңыз бар. Бұл ол таза алтыннан жасалды деген сөз. Тағылым-
тәрбиесінде, киген киімі де елден ерек ... Қырымпаз, таза. Сәнімен
қойылған сұлу сақал-мұрт. Қолда алтын жүзік. Баста-шоқ үкі қадаған
кәмшат бөрік, үсте – жаға-жеңі кестеленген ақ жібек көйлек, паршадан ою-
өрнек жапсырылған қамзол мен пішілген ақ жібек шапан; бұтта балағы
кестелеген мақпалиә жарғақ шалбар;аяқта -өкшесі сынық сүйем, қонышы қара
саннан көк сауырлы қызыл етік, шылғаудың өзі шым жібектен... Ал
бомбыра...айна орнатылып, күміс қақталған, бұлғақтатып үкі тағылған
ерекше сәнді...Біржан сал тұлғасының тағы бір ұлылығы ақындығы мен
балуандылығы болатын. Рас, өмірінде жалғыз-ақ рет күреске түскен-дағы,
түйе палуанды үйіріп-үйіріп соққанында ортан жілігін үзіп жіберген. Жан-
жүрегі мейірімнен жаралған Біржан содан кейін еш пенденің жағасынан
ұстамауға ант еткен ғой.
Салдардың сырт киімдері кейде бірынғай ақ, қызыл-жасылдан,, кейде қым-
қиғаш әр шүберектен араластырып тіктірген, оған тоқыған шекпенде құрым
кигіз де қоса тігілген болады. (Е.Ысмайылов. Әнші ақындар.) Әнші ақындар
түйдегімен жүрген. Олар әнші, ақын өнерпаздардан құралған бір топ
артистер труппасы сияқты, той, жиын, ойын-сауық бар жерлерге айрықша өнер
салтымен келіп, жұртты үнемі қайран қалдырып отырған. Ойын-сауықты олар
шапшаң басқарып кететін болған.
Біржанды, Ақан серіні көргендер – олардың жүріс-тұрысында ерекше көз
тартарлық сәнділік, сыпайлық, өнерпаздық салттармен қатар, салдардың
кейбірінде болатын оғаш, күлкілі киімдері қасақана киіну, қасақана салдың
ерсі мінездерін көрсету жоқтығын айтады. Шын салдық дәстүр, өнер сол
салдың барлық тіршілігімен біте қайнасып кетуі тиіс.
Сал жайындағы әңгімелердің бәрінде де салдардың ерекше жүріс-тұрысы,
ерекше, өрескел киім киюлері, оғаш мінездері айтылады. Қайда келсе де,
салдар ауыл сыртында аттан құлап түсіп, қашан қыз - келіншектер басын
көтеріп тұрғызғанша жатып алады екен. Ерегістірсе, намысына тисе сал
өрескел, оқыс мінездер көрсетіп кететін болған (өз атын өзі бауыздау,
тәуір киімін жаман құрым киімге айырбастау, бойындағы бар асыл затын, ат
тұрманына дейін біруге тастап кету, етік-мәсісін қыз-келіншектер тартып
шешкенде таласып теріп алсын деп қонышына моншақ салып жүру т.с.с.)
Сал, сері деген сөздің өзі ақын, әншілік мағынасында
қолданылуының тарихи, қоғамдық мәні бар. Сал етістік (салу, салып қою)
немесе зат есім (сал байлап өзеннен өту) мағынасында қолданылады.
Сал, серілер, әншілік, ақындық, жыршылық, аңшы-мергендік, спорт-
палуандық, сырттай әшекейлік, түрлі күлдіргі, ғажап құбылмалы ойындар
көрсеткіш – бәрі халық өнерпаздары. Профессор А.Жұбанов сал,сері
типіндегі әнші-ақындар тұрақты театры, концерт орны жоқ, көшпелі ауылдың
артистері, сегіз қырлы өнерпаздар (әрі ақын, әрі әнші,әрі артистік өнерге
бейім) деп біледі. (А.Жұбанов. Замана бұлбұлдары.)
Сал, сері деген сөздің өзі ақын, әншілік мағынада қолдануының
тарихи, қоғамдық мәні бар. Радловтың талдап түсіндірулерінде түрік тілдес
елдердегі бірнеше ұғымдарды келтіреді. Сал шор тілінде жерошақ, от орны
мәнінде, сағай тілінде шу, дауыстау, дабырлау мәнінде, қазақ тілінде
жүрген жерін у-шу, думан қылып, көп сөйлеуші,оғаш қыңыр киім киюші адам
мәнінде қолданылады дейді. Сал деген сөзге Ильминскийдің берген түсінігі.
Сал – тұлабойым сал-сал болып түсіп барады деген түсінік келтіреді.
Қазақта ән айт демейді, ән сал дейді. Осындағы сал жалғыз етістік
мағынасында ғана емес, асқақты ән, күйді айтудың бейнесі мағынасында да
қолданылып тұр.
Сал, серілер әуенсіз өлең айтпаған. Бұлардың ақындық дәстүрінде
әншілік шешуші орын алады. Ақындық сөзден гөрі әншілік, музыкалық
шығармалашылық басым болып отырады. Бұрынғы, соңғы сал, сері типіндегі
әнші, ақындар жырлаймын деп өлең бастамайды, ән саламын деп бастайды.
Бұл салдың өзі өлеңші аты Біржан,
Сандалып Орта жүзді әнмен қырған...
Атадан Біржан сал боп тудым артық...
Аққумен аспандағы ән қосамын,
Қозғасам ащы күйді түптен тартып, -
деген Біржан сал сөзінде айтысты әнмен қыздырғандығын көреміз.
Ал сері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz