Қарсылық мәнді құрмалас сөйлемдер
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5
Негізгі бөлім:
І тарау. Құрмалас сөйлемнің зерттелу тарихы
1.1. Салалас, сабақтас құрмалас сөйлемдернің
жүйеленуі ... ... ... ... ... ... .. ...6-10
1.2. Салалас, сабақтас құрмалас сөйлемдердің жасалу
жолдары ... ... ... ... .11-33
ІІ тарау. Қарсылық мәнді құрмалас
сөйлемдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 34-37
2.1. Қарсылықты салалас құрмалас сөйлемнің жасалу
жолдары ... ... ... ... ..38-42
2.2. Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемнің жасалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43-54
2.3. Жасалу жолы бір болса да, мағынасы басқа құрмалас сөйлемдер
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55-60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61-63
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.64-65
Кіріспе
Тіл білімінде грамматика саласының аса бір күрделі тарауы - құрмалас
сөйлем синтаксисі. Құрмалас сөйлемдер өзара қатынас құрал ретінде алуан
түрлі қызмет атқара отырып, сан қилы құрылымдық, тұлғалық, стильдік,
экспрессивтік сипатта келеді.
Қазіргі қазақ тілі синтаксисінің зерттелуін бүгінгі уақыт талабы,
жалпы тіл білімі дамуының қазіргі деңгейі тұрғысынан алғанда, әлі де болса
жете айқындалмай жатқан жайлары баршылық. Әсіресе, құрмаласты құраушы
компоненттер арасындағы мағыналық қарым-қатынастар, олардың байланысу
тәсілдері т.б. тереңдей зерттеуді қажет етеді.
Сөз еткелі отырған қарсылық мәнді құрмалас сөйлемдердің көптеген
заңдылықтары мен құбылыстары күні бүгінге дейін, бірен-саран еңбектерде өз
алдына қазақ тіл білімінде арнайы сөз болған. Бұл зерттеу жұмысына нысан
Қ.Есеновтың еңбегі. Бірақ жоғарыдағы мәселелердің зерттелуі жалпы
құрмалас сөйлем синтаксисінің аясында ғана анықталып жүр.
Түркі тілдері, соның ішінде қазақ тіл білімінің тарихында да
құрмалас сөйлемдер синтаксисінің алғаш зерттеле бастауы ХІХ ғасырдың
соңына қарай жарық көре бастаған орыс ғалымдарының еңбектерімен байланысты
қарастырылады. Бұл туралы қазақ тілі құрмалас сөйлемдерінің зерттелу
тарихына арналған еңбектерде жан-жақты айтылған. Алайда бұл еңбектерде
құрмалас сөйлемнің зерттелуі ғылыми дәрежеде көтеріле алған жоқ.
Қазақ тіліндегі қарсылық мәнді құрмалас сөйлемдер туралы пікірлер
ертеден-ақ қалыптасқан. Бірақ терминдік жағынан болсын жасалу жолдарын
айқындау жағынан болсын әр зерттеуші әр кезеңде әр түрлі баяндаған.
Қазақ тіл білімінің негізін қалаушы, соның ішінде синтаксис
мәселелері туралы да алғаш келелі пікірлер айтып, оның терминдер жүйесінің
қалыптасуына басты негіз қалаған А.Байтұрсынұлының орны ерекше. Қарсылық
мәнді құрмалас сөйлемдер туралы деректерді де алғаш осы ғалым еңбектерінен
кездестіреміз. Оның 1925 жылы жарық көрген Тіл құралы атты еңбегінде
құрмалас сөйлемді сыйысулы құрмалас және қиысулы құрмалас деп екіге
бөледі. Мұндағы сыйысулы құрмалас деп отырғаны қазіргі бірыңғай мүшелі
жай сөйлемдер, ал қиысулы құрмаласты автор екіге бөледі: салалас және
сабақтас. Салаласты бес түрге жиылыңқы, қайырыңқы, айырыңқы,
сұйылыңқы, қойылыңқы деп жіктейді.
Егер де алдыңғы сөйлемге кейінгі сөйлем қарсы мағыналы болып қиысса,
қайырыңқы қиысулы болады деген анықтама – қазақ тіліндегі қарсылықты
салалас құрмалас сөйлемге берілген тұңғыш анықтама.
Қарсылықты бағыныңқы сөйлемнің синтаксистік компоненттері мазмұндары
жағынан бір-біріне қайшы қойыла айтылуына сай, олардағы оқиға, әрекеттің
орындалу, орындалмау нәтижесі әр сапада болып отырады. Кейбір қарсылықты
сөйлемдердің екі жақ компоненттерінде де оқиға, болмыстың орындалғаны
(болымдылығы) көрсетілсе, енді біреулерінде, керісінше, орындалмағаны
болымсыздығы көрсетіледі. Енді бір сөйлемдердің алғашқысында (бағыныңқыда)
қимыл процесінің болғандығы, әрекеттенгендігі байқалса, екіншісінде
(басыңқыда) сол қимыл өрісі, ерекет теріске шығарылады; ал қайсы бірлерінде
аралық мағына қатынасы керісінше болады – алғашқы компонентте (бағыныңқыда)
оқиға болмыс орындалмайды да, екіншісінде (басыңқыда) оқиға, іс өздігінен
жүзеге асырылады.
Осы айтылғандарға сәйкес, Қ.Есенов қарсылықты бағыныңқы сөйлемдерді
мағыналық қарым-қатынастарына қарай шартты түрде өзара екі топқа бөледі:
реалды қарсылықты бағыныңқы, ирреалды қарсылықты бағыныңқы. Мұндай топқа
бөлуде қарсылықты бағыныңқы сөйлемдердің екі жақ компоненттерінің
баяндауыш тұлғасының жасалуы мен жалпы бір бүтін сөйлемнің беретін
мазмұнын басшылыққа аламыз.
Реалды қарсылықты бағыныңқы сөйлемде қайшыласа айтылған мазмұндағы
оқиға желісінің орындалғаны немесе орындалып жатқаны баяндалады.
Ирреалды қарсылықты бағыныңқы сөйлемде түпкі нәтижелі істің
орындалмағаны білініп тұрады. Мұндай мағыналық белгі басыңқы компонент
арқылы айқындалады.
Жұмыстың өзектілігі. Форма мен мазмұнның бірлігі я болмаса қайшылығы
бірдей грамматикалық тұлға арқылы жасалған құрмаластарды мағыналық
құрылысына байланысты анықтауда алатын орны ерекше. Бір формаға кем
дегенде екі немесе одан да көп мазмұнды шоғырландыру синкретизмнің
еншілігінде . Олай болса, зерттеуге нысан болған жұмыстың да өзектілігі
осында болмақ.
Мақсаты мен міндеттері. Ұсынылып отырған жұмыстың жалпы мақсаты
қарсылық мәнді құрмалас сөйлемдердің табиғатын анықтау, осы ретте оның
өзіндік белгілерін көрсету, ішкі құрамдық, құрылымдық ерекшеліктерін
айқындау, оның басқа сөйлем түрлерінен айырмашылығын таныту. Бір
грамматикалық тұлға арқылы жасалған құрмаластарды бір-бірінен ажыратып,
табиғатын толық түсіндіру.
Осы мақсатты орындау барысында төмендегідей міндеттер алға қойылды:
• құрмалас сөйлемнің зерттелу тарихына шолу жасау;
• салалас, сабақтас құрмалас сөйлемдердің жасалу жолдарына тоқталу;
• Қарсылық мәнді құрмалас сөйлемдердің жасалу жолдарын көрсету. Реалды
және ирреалды қарсылықты бағыныңқы сөйлемдерге тоқталу;
• Формасы – бір, мағыналары әр басқа сөйлемдердің табиғатын ашып
көрсету.
Зерттеу нысаны. Диплом жұмысының зерттеу нысаны қарсылық мәнді
құрмалас сөйлемдер.
Зерттеу жұмысының құрылысы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі
бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Аймауытов Ж., Бөкей О., Нұржекеев Б.,
Мұқанов С. жазушыларының шығармалары бойынша еңбектер пайдаланды.
І тарау. Құрмалас сөйлемнің зерттелу тарихы
1.1. Салалас, сабақтас құрмалас сөйлемдернің жүйеленуі
Қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлем синтаксисін зерттеу кешеуілдеп
басталған салалардың бірі. Қазан төңкерісіне дейін жай сөйлемдер
синтаксисінен аз да болса зерттеу еңбектері болса, құрмалас сөйлем
синтаксисі жөнінде олай айта алмаймыз. Бұл кезеңге дейінгі зерттеулерде
құрмалас сөйлем жүйесі өз алдына жеке қарастырылмаған. Берілген кезеңдегі
зерттеулерде сложное предложение, подчиненное предложение деген
лингвистикалық терминдерді кездестіреміз, бұнда олар құрмалас сөйлемнің
сырын ашу мақсатында емес, есімше, көсемше және етістік райларының
синтаксистік қызметтерін анықтау мақсатында берілген. Ал құрмалас сөйлемнің
басқа құрылымдық, семантикалық түрлері туралы сөз қозғалмаған десек те
болады. Түркологияда құрмалас сөйлемдер жөніндегі алғашқы зерттеу еңбегі
ретінде П.М. Мелиоранскийдің Краткая грамматика казах-киргизского языка,
В.Катаринскийдің Грамматика киргизского языка деген еңбектерді атай
аламыз. Аталған еңбектерде құрмалас сөйлемдердің грамматикалық табиғатын
табуда көптеген кемшіліктер мен олқылықтар болғанымен, сабақтас құрмалас
сөйлемдердің жасалу жолдары және басыңқы мен бағыныңқы компоненттерінің
арасындағы синтаксистік қатынастар жөнінде алғашқы мағлұмат береді.
Қазақ тілі құрмалас сөйлем синтаксисінің зерттелу тарихы отызыншы
жылдардан басталады десе де болады. Құрмалас сөйлемге арналған оқулық,
бағдарламалар осы отызыншы жылдары, ал қырықыншы жылдардан бастап құрмалас
сөйлемдерге арналған бірнеше ғылыми мақалалар және жеке еңбектер
жазылып, құрмалас сөйлемдер жүйесін зерттеу ғылыми арнаға түсе бастады.
Бұл жылдардағы құрмалас сөйлемдерге байланысты зерттеулерден Н.Сауранбаев,
С.Аманжолов. С. Жиенбаев, Ғ.Бегалив, М.Балақаев, А.Ысқақов пен еңбектерін
атауға болады.
Қазақ тілі құрмалас сөйлемнің зертттелу барысында 1956 жылы Алматы
қаласында түркі тілдеріндегі етістік түрі мен сабақтас сөйлем
проблемаларына арналған координациялық кеңестің зор маңызы болды. Өйткені
бұл кеңесте жалпы түркі тілдеріндегі сабақтас құрмалас сөйлемнің табиғаты
туралы қарастырылған. Бұл мәселе жайында осы журналдардағы айтыстың келесі
бір ұшы 1960 жылы Қазақстан мектебі журналында қайтадан қолға алынды.
Өзге де тілдік категориялар сияқты құрмалас сөйлемдердің өзіндік
қалыптасу, даму тарихы бар. Қазіргі заманғы тілдердің, соның ішінде қазақ
тілі құрмалас сөйлемдерінің сан алуан түрлері бір уақытта пайда болмаған.
Олар уақыт өте бірте-бірте қалыптасқан. Құрмалас сөйлем бастапқы екі жай
сөйлемнің іргелесе, ешбір жалғаулықсыз байланысу негізінде пайда болған.
Ғалымдардың айтуы бойынша, тілдің әуелгі бастапқы дәуірде күрделі екі жай
сөйлемнің құрмаласуымен емес, қатар тұруымен берілген.
Тіл білімінде құрмалас сөйлемнің пайда болу, қалыптасу жағдайын
айтқанда, көбіне профессор А. Рифтиннің Аккад тіліндегі құрмалас
сөйлемдердің даму жолдары деген мақала беріледі. Бұл мақалада құрмалас
сөйлемдердің екі түрлі жолдары көрсетілген: бірінші жолы — жай сөйлемнің
салаласа байланысуы, екінші жолы — жай сөйлемнің етістікті тіркестердің
күрделеніп дамуы. Автор құрмалас сөйлемнің дамуындағы бұл айтылған екі
жол барлық тілдерге тән ерекшелік, бірақ бір тілдерде біріншісі, екінші бір
тілдерде екінші бір жолы жетекші болып келетінін айтады. Мәселен,
флективті тілдерде жай сөйлемдердің салаласа байланысуы, ал жалғамалы
тілдерде етістіктердің күрделенуі негізгі даму жолы болып саналады. Бұндай
пікір қазақ тіл білімінде де жалғасын тапты. Профессор А.Ысқақов
А.Рифтиннің пікірін қолдай келіп, қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемнің
дамуында екінші жол бар деген қорытындыға келеді. Ол Бұл жердің адамында
сіз білмейтін тағы бір сыр бар деген сөйлемді құрмалас сөйлем деп
қарастырған. Ал берілген сөйлем қазіргі қазақ тілі тұрғысынан үйірлі
анықтауышты жай сөйлем. А.Ысқақов: Тіліміздегі құрмалас сөйлемнің ішіндегі
бағыныңқылары кәдімгі жай сөйлемнің дамуынан шыққан. Онан да анығырақ
айтсақ, кәдімгі сөйлемнің негізгі бір мүшесінің күрделеніп дамуының
нәтижесінде сол мүше өз алдына сөйлемге айналып, сөйлемнің ішінен сөйлем
шыққан, - десе, бұл пікірді Қ.Есенов қостамайды. Оның айтуынша, сөйлем
мүшелерінің (оралымның) күрделенуінен жеке сөйлем өрбіп шықпайды, тек бас
мүшелердің жан-жақты айқындалуына мүмкіндік туады. [1;8].
Түркі тілдерінің синтаксистік жүйесінің тарихына зертеу жасаған
тілші ғалымдардың бірі - Н.Сауранбаев. Ғалым бұл мәселе жайында 1944 жылы
Құрмалас сөйлемдер және олардың даму жолдары деген мақаласында сөз
қозғайды. Автор мұнда құрмалас сөйлемдер жайында бұрын-сонды айтылып жүрген
теориялық болжамдарға шолу жасай келіп, түркі тілдерінің, соның ішінде
қазақ тілінің құрмалас сөйлемдер жүйесінің даму жолын төрт кезеңге бөліп
көрсетті.
Олар:
1. Біздің жыл санауымыздың ІV-VІ ғасырдағы түркі халықтарының тілінде
жазылған орхон жазуының құрмалас сөйлемдер жүйесі;
2. Біздің жыл санауымыздың VІІІ-Х ғасырдағы ескі ұйғыр жазуы тілінің
құрмалас сөйлемдер жүйесі;
3. Біздің жыл санауымыздың ХІІ-ХV ғасырлар аралығындағы Азиядағы түркі
тілдерінің құрмалас сөйлемдер жүйесі;
4. Қазақ халқының құрыла бастаған дәуірінде шыққан халық әдебиет
нұсқалары тілінің құрмалас сөйлемдер жүйесі.
Тіл ғылымында құрмалас сөйлемдерді жіктеу әрқилы боп келеді.
Н.Сауранбаев Құрмалас сөйлем синтаксисі атты еңбегінде құрмалас
сөйлем компоненттерінің бір-бірімен құрмаласу тәсілдерін негізге ала
отырып, құрмалас сөйлемдерді былай топтаған:
1. Салалас құрмалас;
2. Сабақтас құрмалас;
3. Аралас құрмалас;
4. Үйірлі мүшелі құрмалас.
Тілші ғалымдардың әрқайсысы құрмалас сөйлемді жіктеуде өз жіктемесін
келтіргенімен, қазіргі лингвистикада синтаксистік байланыстың екі түрлі
тәсілі ғана бар: оның бірі - салаласа байланысу, екіншісі — сабақтаса
байланысу, - деп Т.Қордабаев өз ойын тұжырымдайды. [2;33]. Ал ғалым аралас
құрмалас сөйлемді құрмаластың үшінші түрі емес алдыңғы екі түрлі
байланыстың ең кем болғанда үш компоненттен құралатын бір құрмалас сөйлем
ішінде топтасуы ғана деп шамалайды. Алайда, Қазақ тілінің грамматикасында
құрмалас сөйлем үшке бөлінеді:
1. Салалас құрмалас;
2. Сабақтас құрмалас;
3. Аралас құрмалас.
Салалас құрмалас та, сабақтас құрмалас сөйлем де өз ішінен бірнеше
топқа жіктелетіні белгілі және салаластың өз іштей жалғаулықты салалас
құрмалас сөйлем және жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлем деп бөлінетіні
тіл ғылымында анықталған. Енді осы аталған құрмалас сөйлемдердің жіктелу
тарихына тоқталар болсақ.
Қазіргі таңда салалас құрмалас сөйлем басқа да тілдердегідей қазақ
тіл білімінде де екі түрлі белгісіне қарай жіктеліп жүргенін білеміз: бірі
— компоненттерінің бір-бірімен байланысу жолы да, екіншісі - құрамына
енген жай сөйлемдердің мағыналық қатынасына қарай жіктеу. Аталған жіктеу
түрлері ғылымда бірден айқындала қалған жоқ. Жиырмасыншы жылдарда қазақ
тілінде жарық көрген алғашқы еңбектерде, А.Байтұрсынұлының Тіл құралы
атты еңбегінде салалас сөйлемдер тек компоненттерінің мағыналық
қатынастарына қарай ғана жіктеледі. Олар:
1. Жайылыңқы. М: Үлкен бастар, кіші қостар. (мезгілдес).
2. Қайырыңқы. М: Қылыш жарыса бітер, сөз жарыса бітпес. (қарсылықты).
3. Айырыңқы. М: Не сен тұрасың, не мен тұрамын. (талғаулы).
4. Сұйылыңқы. М: Сарғайған жетер мұратқа, асыққан қалар ұятқа.
(қарсылықты).
5. Қойылыңқы. М: Не өгіз өлер, не арба сынар, екеуінің бірі
болар.(талғаулы).
Салалас сөйлемдерді жіктеудің екінші түрі 1936 жылы жарық көрген оқу
бағдарламасында кездеседі. Мұнда салалас құрмалас сөйлемдер мағыналық
қатынасына қарай былайша жіктелген:
1. Ыңғайлас салалас;
2. Ереуіл салалас;
3. Талғама салалас;
4. Себеп-салдар салалас;
5. Шарт-жағдай салалас.
Бірақ жасалу жолдарының ерекшеліктеріне қарай бұлардың біразы қазіргі
айтылып жүрген түрлеріне сай келмейді.
Орталау, орта мектептерге арналған синтаксис оқулығының алғашқы түрі
С.Аманжолов пен Н.Сауранбаевтың авторлығымен 1939 жылы жарық көрді. Қазақ
тілінің грамматикасы деп аталған оқулықта салалас құрмалас сөйлемді алты
топқа бөлген:
1. Тіркес;
2. Қарсылас;
3. Талғаулы;
4. Себепті;
5. Кезектес;
6. Бейтарап.
Аталған салалас түрлерінің біразы ғылымда орныға алмады. Кейінірек
салалас құрмаласты жіктеуге ат салысқан ғалымдардың бірі — С.Жиенбаев.
Ғалым өзінің 1941 жылы жарық көрген еңбегінде салалас құрмалас сөйлемдерді
былайша топтастырады:
1. Ыңғайлас салалас;
2. Қарсылықты салалас;
3. Талғаулы салалас;
4. Себеп-салдар салалас.
Салаласты классификациялаудағы ала-құлалық олардың сандық немесе
терминдік жақтарында ғана емес, жасалу жолдарын айқындауда да кездеседі.
Бұл мәселе 1961 жылы шыққан жоғары мектепке арналған Қазіргі қазақ тілі
атты оқулықта ғана бір жүйеге келтірілген.
Компоненттері бір ғана мағыналық қатынаста тұратын салалас сөйлем
жалғаулықты да, жалғаулықсыз болып та айтыла береді. Мысалы: Мені босату
қиын, ісімді тергеуші сотқа беріп қойды. (Ғ.Мұстафин). Аманжол да артына
қарай алмады, өйткені құтырынған жел өзі әлсіреген адамды құлатып кететін
болды. (А.Тоқмағамбетов). Жоғарыдағы мысалдарғы сөйлемдердің алдыңғысы
жалғаулықсыз болса, кейінгісі — жалғаулықты, бірақ мағынасына қарай екеуі
де себептес салалас құрмалас сөйлемге жатады.
Бұл жағдай компоненттерінің мағыналық қатынастары жағынан белгілі бір
топқа жататын салалас сөйлемдерді бөліп-жармай, бірлікте алудың, бұл екеуін
салалас құрмалас сөйлемнің белгілі түрін жасаудың екі түрлі тәсілі ғана
деп түсіну керек. Ғалым Т. Қордабаев компоненттредің мағыналық қатынасына
қарай салалас құрмалас сөйлемді сегіз түрге бөлген жөн деп біледі.
1. Мезгілдес;
2. Себептес;
3. Қарсылас;
4. Талғаулы;
5. Кезектес;
6. Түсіндірмелі;
7. Салыстырмалы;
8. Шартты.
Мезгілдес салалас, себептес салалас, қарсылас салалас сөйлемдер
жалғаулықты да, жалғаулықсыз да түрінде қолданыла береді, талғаулы салалас
пен кезектес салалас жалғаулықты түрде, түсіндірмелі салалас, салыстырмалы
салалас, шартты салалас құрмалас сөйлемдер тек жалғаулық шылаусыз
қолданылады.
Дегенмен қазіргі қазақ тілінде салалас құрмалас сөйлемді жеті топқа
бөліп қарастырады.
1. Ыңғайлас салалас;
2. Қарсылықты салалас;
3. Себеп-салдар салалас;
4. Түсіндірмелі салалас;
5. Талғаулы салалас;
6. Кезектес салалас;
7. Салыстырмалы салалас.
Ал сабақтас құрмалас сөйлемнің түрлерін айқындауда бағыныңқы
компонент баяндауышының жасалу жолдары мен бүтіндей сөйлемнің мағыналық
жақтары ескеріледі. Осыған орай құрмалас сөйлем мынадай түрлерге бөлінеді:
1. Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;
2. Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;
3. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;
4. Себеп-салдар бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;
5. Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;
6. Мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;
7. Салыстырмалы бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем.
Сонымен сөйлемдерінің мағыналық қатынасына қарай сабақтас құрмалас
сөйлемнің қазіргі қазақ тілінде жеті түрі анықталған.
Дегенмен 1967 жылы шыққан Қазақ тілінің грамматикасында сабақтас
құрмалас сөйлемнің салыстырмалы түрі аталмайды. Бірақ қосымша
түсіндірмелі сабақтас құрмалас сөйлем және ыңғайлас сабақтас құрмалас
сөйлемдердің түрлері көрсетіледі.
1.2. Салалас, сабақтас құрмалас сөйлемдердің жасалу жолдары
Екі не одан да көп предикативтік бөліктен құралып, мағыналық
құрылымдық және интонациялық тұтастықта келетін сөйлемнің түрін құрмалас
сөйлем деп атаймыз.
С.Аманжолов құрмалас сөйлем синтаксисін ғылыми тұрғыда зерттелген
1940 жылғы шыққан еңбегінде құрмалас сөйлемге мынадай анықтама берген:
Құрмалас сөйлем дегеніміз – екі я бірнеше сөйлемнің, яғни бірнеше
субъектінің көрінісі болған сөздің я сөздер тобының жиынтығы. [3;175]
Лингвистика ғылымында құрмалас сөйлемдерді топтастырудың бірнеше түрі
қолданылып келді. Олардың негізгілеріне тоқталып өтсек:
1) дәстүрлік;
2) құрылымдық- семантикалық;
3) функциялық.
Дәстүрлік немесе логика-грамматикалық топтастырулар бойынша құрмалас
сөйлемдер салалас құрмалас, сабақтас құрмалас және аралас құрмалас болып
бөлінеді. Демек, мұндай топтастыру кезінде таза логикалық, яғни сөйлемде
қамтылған ой ғана ескерілмей, ол сөйлемнің грамматикалық жағы, яғни
морфологиялық тұлға мен синтаксистік құрылымы да ескеріледі.
С.Аманжоловтың тиянақтауында құрмалас сөйлемдер салалас, сабақтас,
аралас болып болып алғаш рет үш түрге жіктеледі. Бірнеше сөйлем күрделі
ойды білдіру үшін бір-бірімен ұласады, кейде біріне-бірі бағынып барып
ұласады. Кейде әрі бағынып, әрі тең боп ұласады,- дейді автор. [3;175]
Құрылымдық-семантикалық таптастырудың негізінде құрмалас сөйлемдер
жалғаулықты және жалғаулықсыз түрлерге жіктеледі, өйткені мұндай жағдайда
жалғаулықтардың қолдануынан немесе қолданылмауынан туатын мағына негізге
алынады.
Функциялық жағынан топтастырғанда, құрмалас сөйлемдер, жай сөйлемдер
тәрізді, хабарлы, сұраулы және бұйрықты сөйлемдер болып бөлінеді. Бұған
қарағанда, құрмалас сөйлемдердің жұмсалу реттерінде нақтылы мақсаттың
үлкен орын алатынын байқау қиын емес. Құрмалас сөйлемнің бір компонентінің
сұраулы немесе бұйрықты жай сөйлемнен тұруының өзі сол құрмалас сөйлемнің
түгелдей сұраулы немесе бұйрықты сөйлем болуына негіз болады: Сөйле деп тіл
берген соң, қалай сөйлемейін? Ойла деп ой берген соң, қалай ойламайын?
(Ғ.Мұстафин) деген құрмаластардың екеуінің де алдыңғы компоненттері
хабарлы сөйлем, соңғы компоненттердің әсерінен түгелдей сұраулы сөйлемге
айналып отыр. Басқа жағдайда, айталық, екінші компоненттер де хабарлы
болғанда (сөйлеймін, айтамын), түгелдей хабарлы сөйлемдер ретінде
қабылдайтынымыз сөзсіз: Сөйле деп тіл берген соң, сөйлеймін. Ойла деп ой
берген соң, ойлаймын. Ал екі компонент те сұраулы болып келсе, ондай
құрмаластың сұраулы екені өзінен-өзі түсінікті: Сен білмейді екен деп
айтпасын ба, неге сіресіп құп алмайсың? (Абай).
Бұйрықты сөйлем туралы да осыны айтуға болады, яғни құрмаластың бір
компонентінің бұйрықты жай сөйлем түрінде келуі сол құрмаласты түгелдей
бұйрықты сөйлемге айналдыруға жеткілікті болып табылады: Жаны барында қазір
жөнелтсін! Үлкен пәле іздемесе, тыйылсын қазір! (М.Әуезов). Көп жағдайда
екінші компоненттің айтылу мақсатына қарай сөйлемнің қай түріне жататыны
шешуші қызмет атқарып кетеді. Осы мазмұндағы сөйлемді хабарлыға айналдыруға
да (Үлкен пәле іздемесе, тыйылады қазір), сұраулы сөйлемге айналдыруға да
болады (Үлкен пәле іздемесе, тыйыла ма қазір?) мүмкіндіктің тууы осының
дәлелі болып табылады.
Құрмалас сөйлемдерді топтастырудағы мұндай үш түрлі принцип бірін-
бірі жоққа шығармай, қайта бірін бірі толықтырып тұрады. Шынында да,
құрмалас сөйлемнің салалас түрінің жалғаулықты да, хабарлы да болатыны
сияқты, сабақтастың өзін әлгі принциптер бойынша талдауға болады.
Предикативтік бөліктерінің баяндауыштары тиянақты тұлғада келіп,
компоненттері тең дәрежеде байланысқа түскен құрмалас сөйлемнің түрі
салалас құрмалас сөйлем деп аталады.
Профессор Н. Сауранбаевтың 1939 жылы орталау және орта мектепке
арналған Қазақ тілі грамматикасының синтаксис бөлімі жарық көрді. Бұл
оқулықта автор салалас сөйлемдердің жалғаулық арқылы да, жалғаулықсыз да
жасалатынын айта келіп, оның жеті түрін саралап талдап көрсетеді. Салалас
сөйлем түрлерін ажыратуда жалғаулықтардың ыңғайымен талдап отырған, мысалы:
тіркесті салалас (да, де) жалғауымен келген сөйлемдер, қарсылықты салалас
(бірақ, сонда да, т.б) жалғауларымен, үдетпелі салалас (әрі жалғаулығымен),
талғаулы салалас (я, яки, жалғаулығымен), себепті салалас (себепті,
сондықтан жалғаулықтарымен), кезектес салалас (біресе, кейде
жалғаулықтармен), бейтарап салалас (құй, мейлі жалғаулықтарымен) келген
сөйлемдер. [4]
С.Аманжолов салалас құрмаластың ерекшеліктерін былай көрсеткен:
Салаласқа енген сөйлемдер форма жағынан бөлек болғанымен, мағына жағынан
бір-бірімен байланысып жатуы керек. Күрделі ұғымды беру үшін, екі сөйлем
бірігіп барып, кеңірек бір ойды білдіреді. Салаласқа енген жай сөйлем
бірыңғай мүшелермен форма жағынан ұқсас келеді, ал мағына жағынан
айырмашылығы бар. Салалас құрмалас сөйлемдер біріне-бірі тіркесіп, мағына
жағынан бағынады да, сыртқы формасы жағынан бағынбайды. Ондағы жай
сөйлемдер бірімен-бірі тіркесіп, ойдың тұтастығына ие болады да, белгілі
мағына бірлігін сақтайды. Салалас сөйлемде қиысушылық та бар дегенді айта
отырып, былай ескертеді: Бұл бастауыш пен баяндауыштың қиысушылығы, мұнда
кейде мезгілдік жағынан қиысады, кейде қиыспайды, - дей келіп, мысалдармен
дәлелдеген. [3;187]
Еді, екен деген етістіктер - әлсіз етістіктер: бұлар салалас сөйлем
жасаудағы негізгі дәнекерлер, - дей келіп, Ол барып еді, таба алмады
деген мысал берген. Мұндағы еді - ге біткен сөйлемді мүлде бөліп тастауға
болмайды, себебі бұл – тиянақсыздау етістік. Салаласқа енген сөйлемнің
барлығы да негізінен тиянақты. Бірақ әрбір жай сөйлемнің тиянақтылығы әр
түрлі дегенді айтады.
Профессор Қ.Жұбанов салалас сөйлемдердің компоненттерінің бір-бірімен
құрмаласуының он түрлі жолын көрсетсе, профессор С.Аманжолов өз еңбегінде
салалас құрмалас сөйлемнің он тоғыз түрлі мағыналық жағынан айыруға
болатындығын көрсетеді.
1) Екі я бірнеше жай сөйлемдердің бірі объектіге я субъектіге байланысты
өзді-өзінің мағыналары жақын екенін көрсетеді. Мысалы: Биылғы егін жақсы
шықты, біз ерте жиып алдық. Бұл жердегі екі сөйлемнің мағынасы ешбір
дәнекерсіз-ақ бір-бірімен тығыз байланысты. Оның әрқайсысы жеке тиянақты
сөйлем болып тұр. Логика жағынан да, форма жағынан да мұның әрқайсысы жеке
сөйлем бола алады да, бірақ мағына жағынан бір-бірімен өте тығыз байланысты
болғандықтан, бөліп тастауға болмайды.
2) Бастауыштың бірнеше сөйлемге ортақтығын көрсетеді. Мысалы: Біз мектепке
барып едік, тәрбие сабағын өткізіп қайттық. Мұндағы біз деген бастауыш екі
сөйлемге ортақ.
3) Біреуіндегі я бірнешеуіндегі да, де, та, те жалғауларын қайталап
көрсетеді. Мысалы: Ол да барды, біз де бардық. Ол да музыкант болды, мен де
болдым.
4) Пысықтауыш қызметінде біріне-бірі қарсы үстеулер көрсетеді. Мысалы:
Бұрын Қазақстанда ауыл шаруашылығы басым еді, қазір өндіріс кәсібі басым
болды. (бұрын, қазір)
5) Екі жағында бірдей анықтауыш я толықтауыш қызметіндегі есімдіктер
көрсетеді. Мысалы: Ол кімнің есінде болсын, бәрінің есінен шығып кетіпті.
6) Баяндауыштарының бірыңғайлықтарын көрсетеді. Мысалы: Берік біз мектепті
көріп едік, Құсымандар бізбен бірге болды. (Бұл сөйлемде шақ жағы ғана
бірыңғай болып келген)
7) Басқы сөйлемнің бастауышының екінші сөйлемде есімдікпен қайталануын
көрсетеді. Мысалы: Жаздым, өзім оқып шықтым. Қапаш жазып болды, енді өзі
оқып шығады.
8) Біріндегі мүшенің мүшесінің екіншіге ауысу да мағыналық жақындықты
көрсетеді. Мысалы: Соның біреуі – Ақжан деген ит, сол ит он екі баланы
өрттен алып шығыпты.
9) Алдыңғы сөйлем сойғы сөйлемді маағына жағынан анықтайды. Мысалы: Оны
айту – менің міндетім, қасқырды алдымен атқан Байбол.
10) Біріне-бірі мағынасы теңелу ретінде айтылған сөйлемдер де қолданылады.
Мысалы: Елімнің қуанышы бар, менің қуанышым бар (тең). Сен оқыған екенсің,
мен оқыдым (қарсы). Біз биыл бірсыпыра жаңалықтар таптық – менің айтайын
дегенім сол (сілтеу).
11) Соңғысы сілтей үлестескен түрде айтылып ортақтасуын да көрсетеді.
Мысалы: Қарап отырмайық, біріміз шабайық, біріміз жинайық, біріміз оларды
қораға таси берейік. (Мұндай сөйлемде леп белгісі қосылмайды.)
12) Ереуілдесу реті көрсетіледі (шылау арқылы). Мысалы: Жамбыл – көпті
көрген адам әрі оның шығармашылық тәжірибесі мол.
13) Кезектестік мағыналы салалас беріледі. Мысалы: Егін күзетіне кейде
Сақай барады, кейде мен бардым. (кейде, біресе, бірде шылаулары дәнекер
болады).
14) Бейтарап жасау реті де көрсетіледі. Мысалы: Сағапты құй ал, құй алма,
онда менің жұмысым жоқ.
15) Себептілік жолы да көрсетіледі. Мысалы: Біз мәжіліске ерте келдік,
өйткені (себебі) жұрт жиылып қалған шығар деп ойладық.
16) Қарсылық мәнді жалғаулықтары бар салаластар сөйлем мен сөйлем арасында
қарсылық жалғаулығы қойылу арқылы жасалады. (бірақ, сонда да, ал,
дегенмен,алайда). Мысалы: Таң жақындап қалды, бірақ түн әлі қараңғы.
17) Талғау мәнді шылаулардың қайталануы көрсетіледі. Мысалы: Жаңбыр не
таңертең жауады, не бүгін жауады, не бүгін түнде жауады.
18) Ыңғайластық шылауларды көрсетеді. Мысалы: Қар да жауды. Мұз да қатты.
19) Көмекші етістік арқылы тиянақталған шартты райлы етістік дәнекерлігі
көрінеді. Мысалы: Қар кетсе болды, колхозшылар егіске шығады. [3;188]
Ғалымның пікірлерін қорыта келгенде, мынаны айтуға болады: салалас
сөйлемнің жетеуі шылаулы (жалғаулық), он екісі шылаусыз байланысқан
сөйлемдердің қарым-қатынасы арқылы жасалатынын айқын айтады.
С.Аманжолов сабақтас құрмалас сөйлем жасаудың алты түрлі жолын
көрсеткен: көсемшелер арқылы, есімшелер арқылы, шылаулар қосу арқылы,
етістіктің шартты райы арқылы, есімдік арқылы, жай етістікке шылау қосу
арқылы жасалады деп көрсеткен.
Есімше, тұйық етістік арқылы жасалатын сөйлем түрлері анықталған:
а) Есімшеге жалғанып, сабақтас жасайтын жалғаулар – жатыс, шығыс, көмектес
септіктері. Мысалы: Біз келгенде, олар кетті. Біз келгеннен, олар кетті.
Біз келгенмен, олар кетті.
ә) Есімшеге, я тұйық етістікке жалғанған жалғау үстіне қосылатын жалғаулар
мыналар: гөрі, бұрын, бері, басқа, кейін, соң (бұлар шығыс жалғаудан кейін
келеді), қарай, лайық, таман, бола, дейін, шейін (бұлар барыс жалғауды
керек қылады), бірге де (бұлар көмектес жалғауды керек қылады), орнына,
алдына (ілікті керек қылады). Мысалы: Әшім баяндама жасағаннан гөрі, Хасен
жасағаны тәуір. Әшім баяндама жасамастан бұрын, дайындалып алды. Әшім
баяндама жасағаннан бері, өндіріс ісі оңалды. Әшім баяндама жасағаннан
басқа, біраз игілікті іске де қолы тиді. Әшім баяндама жасағаннан кейін,
жұрт жақсы түсінді. Әшім баяндама жасағаннан соң, сақай шығып сөйледі. Әшім
баяндама жасауына қарай, жұрт көп жиналды. Әшім баяндамасы басталуына
таман, біз де келіп қалармыз. Әшім баяндама жасаумен бірге, өзі ән-күйді
басқарады. Әшім баяндама жасағанмен де, жұрт жалыққан жоқ. Әшім баяндама
жасаудың алдында, бізге тезисті көрсетті. Әшім баяндама жасаудың орнына,
әңгіме айтып кетті.
Жалғаусыз есімше я тұйық етістік шылаудың я жұрнақтың жәрдемімен
сабақтас сөйлем жасайды. Мұндағы шылаулар: сайын, бойынша, кезде, мезгілде,
түгел, шақта, күнде, уақытта. Мысалы: Әшім баяндама жасаған сайын, жұрт көп
келеді. Әшім баяндама жасаған шақта (кезде, уақытта, күнде, мезгілде), біз
жақсы тыңдадық. Әшім баяндама жасамақ түгел, жақсылап конспект жасай
алмайды - деп берген [3;189]. Автор жоғарыда көрсеткен есімше жалғауы
арқылы құрмалас сабақтас сөйлем жасайтын бір бөлек, жалғаулы есімшенің
үстіне шылау қосылып сабақтас сөйлем жасайтынын бір бөлек, жалғаусыз есімше
шылаудың я жұрнақтың жәрдемімен сабақтас жасайтынын бір бөле көрсете
отырып, мынадай қорытынды жасаған: Қазақ тілінің байлығы – сабақтас
сөйлемнің осы формасында, бұлар басқа түркі тілдерінде де бар. Бірақ түркі
тілдерінде бұл формалар жете тексерілмеген. [3;191].
Шылауға айналған үстеу сөздер арқылы болатын сабақтастың түрлері
есімшеге, тұйық етістікке тіркесіп жүреді. Мысалы: Келген соң дегендегі соң
– шылау. Соң келеді. (мұнда соң - үстеу), деп сабақтас сөйлем жасайтын
тұлғаларды айта келіп, автор қазақ тілінде сабақтас құрмалас сөйлемнің он
үш түрлі бағынқы түрі бар деп көрсетеді: шартты бағыныңқы сабақтас,
қарсылықты бағыныңқылы сабақтас, себеп-салдар бағыныңқылы сабақтас, мезгіл
бағыныңқылы сабақтас, қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас, мақсат бағыныңқылы
сабақтас, ұқсату бағыныңқылы сабақтас, үлектес бағыныңқылы сабақтас, аяулы
бағыныңқылы сабақтас, қыстырмалы бағыныңқылы сабақтас, сілтеу бағыныңқылы
сабақтас, ыңғайлас бағыныңқылы сабақтас, үдетпелі бағыныңқылы сабақтас.
Бұл еңбекке автор сабақтас құрмаластың алдыңғы сегіз түріне қоса
аяулы, қыстырмалы, сілтеулі, үстемелі, ыңғайлас сабақтас деп қосқан. [5;49]
Ғалымның айтуынша, септік жалғауының ілік, барыс, табыс түрлері толық
мағынада сабақтас сөйлем жасай алмайды. Өйткені, олар құбылмалы, яғни,
ілік, барыс, табыс, шығыс жалғаулы есімшелерге тәуелдік жалғауы жалғанады.
Мысалы: Ол айтқанның мен айтқаннан бөлек жоқ – Оның айтқанына менің
айтқанымнан бөлегі жоқ. Ғалымның пікірінше, есімшеге жалғанып, сабақтас
сөйлем жасайтын жалғаулар: жатыс, шығыс, көмектес. Мысалы: Біз келгенде
олар кетті. Біз келгеннен, олар кете бастады. Біз келгенмен, оларды
көрмедік.
Есімдіктер арқылы жасалатын сабақтас құрмалас сөйлемдер,
С.Аманжоловтың зерттеуінше, біріншісі – 3-жақ жіктеу есімдігі, екіншісі-
сілтеу есімдігі қатар келуі арқылы жасалады. (Бұл талаптың өз алдына тамаша
жері сол, ол адамдарды бірлікке шақырды). Сонымен қатар автор сабақтас
құрмалас сөйлем жасауда кейбір егеспелі сөздердің рөлі де бар дейді.
Егеспелі сөздің көбі есімдіктен жасалады: неғұрлым-соғұрлым, қанша-сонша,
кім-сол, нені-соны, қалай-солай, т.б. Алайда бұлардың рөлі етістіктерден
күшті емес, тек белгілі дәрежеде екі сөйлемнің бірін-бірі тәуелді етудегі
ролі зор. Егеспелі сөздер шартты райлы сөйлемдерде көп кездеседі. Мысалы:
Неғұрлым еңбек өнімді болса, соғұрлым тұрмыс жақсарады,- деп көрсетеді.
[3;199]
Кейбір түркі тілдерінде, мысалы, әзірбайжан, өзбек тілдерінде
жалғаулықты байланыс ерте кезден-ақ, ал қыпшақ, ноғай, қарақалпақ, т.б
тілдерінде кешеуілдеп дамыған. Бұдан соңғы тілдерде бұрынғы сөйлем болмаған
деп тұжырымдауға болмайды. Бұл тілдердегі бағыныңкы қатынасты есімше,
көсемше, шылаулар, көмекші есімдер жасаған.
Тіл білімі салаларының ішіндегі синтаксис бөлімі қай уақытта болмасын
ғалымдар назарынан тыс қалып көрген жоқ. Ол - өте күрделі сала, сондықтан
әлі де зерттеуді қажет ететін мәселелері жеткілікті. Кезінде профессор
С.Аманжолов қазақ тілінің граматикалық құрылысында құрмалас сөйлем түрі
барын ескертіп: Аралас құрмаластың жалпы түрлерін ажыратып, өз ішінде
толып жатқан бөлімдерге, жіктерге бөліп, жасау формаларын тексерген еңбек
жоқ,- деп көрсеткен [6;141]. С.Аманжоловтың осыдан жарты ғасыр бұрын
ғалымдар алдына қойған аралас құрмалас сөйлемдер жайлы мәселенің қазіргі
күні де еш өзгермегеніне оны зерттеу барысында көз жеткізуге болады.
Түркі халықтарының кітаби жазуында газет-журналдардың рөлі
17-19 ғасырлар аралығынан байқалады. Олардың жалпы түркілік сөздік құрамды
байытып, қала берді, сөйлемдік конструкциялардың толып жетілуіне себепті
болғаны шындық. Бұл туралы С.Аманжолов: Мұны ешкім де теріске шығара
алмайды және теріске шығарудың өзі пайдасыз болар еді, өйткені бұл
категориялар бүгін, тек совет дәуірінде ғана емес, біздің заманымыздан
әлдеқайда бұрын қалыптасқан. Сол сияқты түркі тілдері де, соның ішінде
қазақ тілі де өте әріде қалыптасты. Біздің поэтикалық жырларымызда, ауыз
әдебиетінде сабақтас, салалас және аралас құрмалас сөйлемдер кездеседі, -
дейді.[3;17].
Ғалым аралас құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдердің байланысу
тәсілі салалас, сабақтас түрлерінің ешқайсысымен сәйкес келмейтінін атап
көрсетеді. Бір жағында салалас, бір жағында сабақтастық элементі араласып
жатқан сөйлем құрылысын аралас құрмалас сөйлем деп атаймыз, - дей отырып, -
бұл айтқанымыз осы сөйлемнің ең керек типі саналады. Бұл неше түрлі ауысып
та келе береді. Алдыңғы сөйлемде сабақтас сөйлем болып, артқы жағы салалас
болып кетуі де мүмкін, - дейді. Бұдан шығатын қорытынды: аралас құрмалас
сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдер әрі салаласа, әрі сабақтаса немесе
керісінше байланысады.
Ғалымның аралас құрмалас сөйлемге байланысты пікірлері әр жыл сайын
дамытылып отырды. Оның Ғылыми курсындағы: Бұл құрмаластың ішінде
басыңқыдан басқа да өз алдына тиянақты баяндауышы бар жай сөйлемдер де...
бола береді дегеннің өзі аралас құрмалас компоненттерінің орын
тәртібіндегі екінші бір үлгіні де байқатады. Мысалы: Еламан күн мінезін
жақтырмай, жүрегі шаншып тұр еді, қасына бір топ балықшы келді.
(Ә.Нұрпейісов). С.Аманжоловтың Кейбір араластың аяғында екі тиянақты
сөйлем қатар келуі мүмкін, - деп меңзегені де осындай құрылымды сөйлемдер
екендігінде дау жоқ.[3;297].
Қазіргі кездегі ғылыми еңбектерде құрамында төл сөзді сөйлемдері бар
аралас құрмалас сөйлемдер жөнінде де айтылып жүр. С.Аманжоловтың
пайымдауында, мұндай айтылымдар ... бір сөзбен де екі сөзбен де айтылуы
мүмкін, сол сияқты бір сөйлеммен де, көп сөйлеммен де айтылуы
мүмкін.[3;230].
Сонымен, қорыта келгенде, ғалым құрмалас сөйлемнің үшінші түрі аралас
құрмалас сөйлем жөнінде де ой толғаған. С.Аманжоловтың айтуынша: Мағынасы
жағынан тұтас, бағынуы жағынан аралас (бірі басыңқы, бірі бағыныңқы, бірі
өз алдына тиянақты болып келген сөйлемдер шумағын аралас құрмалас сөйлем
дейміз. Қазақ тіліндегі салалас, сабақтастан құрылысы басқа, алатын
орындары да басқа, жайы келсе, тұлғалық жағы да басқа құрмалас сөйлемдер
бар. Ол аралас құрмалас сөйлем дегенді ғалым сонау 1930 жылдардың
ортасында байқап, лекцияларда ерекше жіктеп көрсетеді. Оның айтуынша,
салалас құрмаластағы жай сөйлемдердің арасы екі түрлі жолмен: шылаулар
арқылы және шылаусыз байланысады.[3;213]
М.Балақаев: Құрмалас сөйлемнің үш түрінің ең бастылары - сабақтас
құрмалас сөйлем мен салалас құрмалас сөйлем. Құрмалас сөйлемнің бұл
түрлерінің әрқайсысының өзіндік жасалу жолдары, олардың бір-бірінен
ерекшелейтін белгілері де баршылық, - дей келе, еңбегінде салалас құрмалас
сөйлем мен сабақтас құрмалас сөйлемдердің бір-біріне ұқсас, өзгеше жақтарын
көрсеткен. [7; 232]
Айырмашылығы Ұқсастығы Айырмашылығы
Салалас құрмалас • Екеуі де кемінде екі Сабақтас құрмалас
Әрбір сөйлемнің сөйлемнен тұрады; • Бағыныңқы сөйлемнің
баяндауыштары тиянақты. • Екеуі де күрделі ойдыбаяндауыштары тиянақсыз.
• Салалас сөйлемдердің білдіреді; • Бірі бағыныңқы, бірі
сыңарлары болады. • Екеуі де пікір басыңқы келеді.
• Сыңарларының алмасу, ойды білдіру • Көбіне бағыныңқы
орналасуы жылжымалы. үшін жұмсалады. сыңарлары алдында
• Салаластың сыңарлары орналасады.
өзара теңдік дәрежеде • Бағыныңқы сөйлем
байланысады. басыңқы сөйлемге
• Баяндауыштың бағынышты келеді.
тиянақты болуына сәйкес, • Сөйлемдердің
олардың айтылу баяндауыштары әр түрлі
интонациясы да тиянақты болуына сәйкес, айтылу
болады. интонациясы тиянақсыз.
• Әрбір сөйлемнің • Тек басыңқы сөйлемдегі
баяндауыштары өз бастауыш пен баяндауыш
бастауышымен қиыса өзара қиыса байланысады.
байланысады. • Сабақтас құрмаласты
• Салаластағы сөйлемдер жалғастыру үшін септеулік
өзара байланысу үшін шылаулар қатысты.
негізінде жалғаулық • Сабақтас салаласқа
шылаулар қолданылады. қарағанда кейін
• Тарихи жағынан қалыптасқан.
алғанда алғашқы
сөйлемдер болып
саналады.
Құрамына енген жай сөйлемдері грамматикалық жағынан бір-біріне
бағынышты, тәуелді болмай, өз ара теңдік қатынаста айтылып, синтаксистік
құрылысы және мағынасы жағынан бір бүтін болып тұратын құрмалас сөйлем –
салалас құрмалас сөйлем деп аталады. М.Серғалиев Қазіргі қазақ әдеби
тілі еңбегінде салалас құрмалас сөйлемге мынадай анықтама берген:
Предикативтік бөліктерінің баяндауыштары тиянақты тұлғада келіп,
компоненттері тең дәрежеде байланысқа түскен құрмалас сөйлемнің түрі
салалас құрмалас деп аталады. [8;170] Салалас құрмалас сөйлем
компоненттерінің өз ара тең болып келуінің негізгі себебі – ол
компоненттердің бір-бірімен құрмаласу жолында, компоненттерінің баяндауыш
формасында.
Баяндауыш формасы жағынан алғанда салалас сөйлем компоненттері
жіктік жалғаулы формада, яғни етістіктің ашық райында айтылады да,
бастауыштарымен қиыса байланысады. Ал, компоненттер бірлігі, олардың өз
ара байланыстылығы жай сөйлемдер арасында немесе жай сөйлемдер ішінде
келген әр түрлі жалғаулықтар, структуралық жағынан бірліктері, өз ара
байланыстықтары арқылы, осылардың негізінде туған интонациялық тұтастық
арқылы қамтамасыз етіледі.
Қазақ тіл білімінде қалыптасқан дәстүр бойынша салалас құрмалас
сөйлем, компоненттерінің бір-бірімен құрмаласу жолдарына қарай, күрделі
екі топқа бөлініп жүр. Олардың бірі – жалғаулықты салалас құрмалас сөйлем
деп аталады да, екіншісі – жалғаулықсыз салалас құрмалас деп аталады.
Жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлемге компоненттері бір – бірімен
жалғаулық шылаулар арқылы құрмаласатын салалас сөйлемдер жатады.
Жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыру функциясында қолданылатын
жалғаулықтар негізгі мағыналық ерекшеліктеріне қарай төмендегідей бөледі.
Олар:
1. Мезгілдес мәнді жалғаулықтар;
2. Себеп мәнді жалғаулықтар;
3. Қарсылық мәнді жалғаулықтар;
4. Талғау мәнді жалғаулықтар;
5. Кезектес мәнді жалғаулықтар.
Бес түрге бөлінген сөйлем де сол жалғаулық атымен мезгілдес мәнді
салалас, қарсылық мәнді салалас дегендер тәріздес аттармен аталып
топталады. Бірақ аталған топтардағы жалғаулықтардың мағыналық жағынан
белгілі бір төркіндестіктері болғандарымен, қолдану орнына, контекстіге
қарай олардың әрқайсысының басқалар ауыстыра алмайтын өзіндік
дербестіктері де мол кездесіп отырады.
Мезгілдес салалас құрмалас сөйлем. Жай сөйлемдерді бір-бірімен
құрмаластыруда өте жиі қолданылатын да, де, та, те жалғаулықтары.
Үндестік заңының әсерімен айтылатыны болмаса, бұл – да деген бір ғана
жалғаулық.
Бұл жалғаулық салалас құрмалас сөйлем жасауда әр компонент ішінде
қайталанып та, қайталанбай екі жай сөйлем арасында қолданылады.
Да жалғаулығы арқылы құрмаласқан компоненттер мезгілдес болған іс-
әрекет, жай-күйді, оқиғаны баяндайды. Мысалы: Құнанбай Ұлжан қасына отырды
да, Мәкіш пен Абайдың жүзіне қарады. (М.Әуезов.) Немересін қолынан
түсірместен сәл демалды да, тағы ілгері жүрді. Бір шетін жыртып алды да,
асықпай темекі орады. (Б.Нұржекеев.)
Бұл келтірілген мысалдағы сөйлемдердің барлығында да әуелі алдыңғы
сөйлемдердегі іс-әрекет болған да, содан кейін оған іле шала соңғы
сөйлемдердегі іс-әрекеттер болып отырған, яғни мезгілдік жағынан бірінен
кейін бірі іркес-тіркес болған.
Да жалғаулығының қайталап айтылуы жасалатын салалас сөйлемнің
жоғарыда айтылған салалас сөйлемнен компоненттерінің бір-бірімен мезгілдік
қатынасы жағынан айтарлықтай өзгешелігі жоқ. Мұнда бір уақыттың ішінде
болған я болып жатқан мезгілдес іс-әрекет, жай-күйлер, көріністер
баяндалады. Бірақ соған қоса бұларда іс-әрекеттер үдей, өсе, күшейе түскен
мәнде беріледі. Мысалы: Одан арғыны Игілік айтқан да жоқ, қасындағылары
батып сұрай алған да жоқ. (Ғ.Мүсірепов.) Ресейдің жұмысшы табы мен қалың
шаруасы енді қайтып құлдық қамытын кимейді де, оны зорлап ешкім кигізе
алмайды да. Кеп-кең ордан аттың қалай ырғып кеткенін Әбдірахман көз
тоқтатып қарап байқаған да жоқ, байқауға шамасы да келмеді. (Х. Есенжанов.)
Қайталанып қолданылған да жалғаулығы екі компонентті құрмаластыру
қызметін атқарумен бірге, тіркесіп айтылған сөзінің мәнін арттыру, оған ой
екпінін түсіре, күшейте, өзгеден ерекше бөле айту үшін де қолданылады.
Құрмалас сөйлем жасауда да жалғаулығымен бір типтес болып келетін
жалғаулық және жалғаулығы. Бұл жалғаулық өзі құрмаластыратын жай
сөйлемдері арасында ғана қолданылады да, олардың ешқайсысының да құрамына
енбей, жеке-дара тұрады. Бұл жағынан алғанда, және жалғаулығын нағыз
салаластырушы жалғаулық деуге болады.
Және жалғаулығы да жалғаулығы сияқты жай сөйлемдерді құрмаластыру
қызметінде жиі қолданылмайды, өте сирек ұшырайды. Және жалғаулығы арқылы
құрмаласатын компоненттер іс-әрекет, жай-күйді өсіңкі, үдетпелі, үстемелі
мәнде білдіреді. Мысалы: Қашқын ұзап кетті және кертөбелге жетер мұнда ат
та жоқ.(Ғ.Мұстафин.) Отырып әңгімелескендей үлкен жұмысым жоқ және ұзақ
отырып сізбен кеңес құратын қазір уақыт та тар. (Х. Есенжанов.) Сіздің
қолыңыз босай қоймас және босағанмен бұл жұмыс сізге ауыр тиер.
(Ә.Әбішев.)
Әрі жалғаулығы жай сөйлемдерді құрмаластыру қызметінде және
жалғаулығынан гөрі де сирек қолданылады. Мұның қолданылуы да жалғаулығы
сияқты: бірде қайталанбай, екі компонент арасында ғана келсе, бірде
қайталанып, әр компонент ішінде қолданылады. Бұл жалғаулық арқылы
жасалатын құрмалас сөйлем компоненттерінің бір-бірімен мағыналық
қатынастары және жалғаулығы арқылы жасалатын салалас сөйлемге өте ұқсас.
Мысалы: Қи өзге отыннан әрі қызу, әрі оның шоғы ұзақ уақыт сөнбейді. Менде
әрі документ жоқ, әрі бармақшы болған үйлердің адресі жоқ. Бұл бізге
істелуге тиісті істердің түрін тегіс қамтуға мүмкіндік береді, әрі ол
жұмысқа көпшіліктің ынтасын аударады. (С.Мұқанов.)
Сонымен, да, әрі, және жалғаулықтары арқылы жасалатын салалас
құрмалас сөйлемдер компоненттерінің бір-бірімен мағыналық қатынастары
жағынан өз ара жақын, бір тектес болып келеді. Сондықтан салалас құрмалас
сөйлемнің бұл түрлері мезгілдес салалас деген шартты бір ғана атаумен
аталады.
Себептес салалас сөйлем. Өйткені, себебі деген жалғаулықтар арқылы
құрмаласатын жай сөйлемдердің соңғысы іс-әрекеттің себебін білдіреді де,
алдыңғысы сол себептен туған нәтижені, салдарды білдіреді. Мысалы: Бұл
кезде Шәйім ағай киім тігумен ғана шұғылданды, өйткені ол ел ішінде
құдайдан безген атанды. (С.Мұқанов.)
Мысалдағы салалас сөйлемдердің барлығында да әуелі, болған, істелген
іс-әрекет, жай-күй айтылады да, соңынан оның солай болу себебі, ненің
нәтижесінде, неліктен солай болғандығы баяндалады.
Сөйтіп, өйткені, себебі жалғаулықтары болған, болатын я болып жатқан
іс-әрекет, жай-күйдің солай болу себебін білдіретін жай сөйлем алдында
келеді де, соның құрамына енеді. Сондықтан бұл жалғаулықтар себеп
жалғаулығы деп аталады. Кейде себеп жалғаулығы мағынасында олай болатын
себебі, олай дейтін себебі, неге десең, олай дейтінім (дейтінің, дейтіні)
дегендер тәріздес сөз тіркестер де, болмаса алдыңғы компонент
баяндауышының есімше формалы түрде қайталанып айтылған түрі де
қолданылады. Мысалы: Олар қанша асыққанмен де бүгін жүре алмайды, жүре
алмайтын себебі жолды қар басып қалыпты. Мен қорықпаймын, қорықпайтыным
әжем кеше сұрап алған. (Б.Майлин.)
Сондықтан, сол себепті жалғаулықтары да екі жай сөйлем арасында
қолданылады да, өзінен кейінгі жай сөйлем құрамына енеді. Бұл жалғаулықтар
құрамына енген компоненттер алдыңғы компоненттегі іс-әрекет арқасында
туатын немесе туған нәтижені салдарды білдіреді. Мысалы: Менің кім екенімді
қысқаша түрде Жұмабайға әкесі айтып берді, сондықтан ол менен қымсынбай
сөйлейді. (С.Мұқанов.) Үлкен еңбегі әперген беделі де үлкен еді, сол
себепті қарауындағы жұмысшылардың барлығы оның айтқанын заң көретін-ді.
(Ә.Әбішев.)
Сонымен, өйткені, себебі деген жалғаулықтар бірінші сөйлемдегі іс-
әрекеттің себебін, неліктен олай болатындығын білдіретін жай сөйлем
құрамында айтылса, сондықтан, сол себепті жалғаулықтары бірінші сөйлемдегі
іс-әрекеттің себебінен туған нәтижені, салдарды білдіретін жай сөйлем
құрамында айтылады. Сөйтіп, бұл екі топ жалғаулықтың бір-бірінен
өзгешелігі - бұлар араласқан салалас сөйлемдегі себепті білдіретін
компонент пен сол себептен туған нәтижені, салдарды білдіретін
компоненттің орналасу тәртібінде: өйткені, себебі жалғаулықтары арқылы
жасалатын салалас сөйлемде алдыңғының тура керісінше бірінші компоненті
сол себеитен туған нәтижені білдіреді.
Бұл жалғаулықтардың әр топтағысы бірінің орнына бірі талғаусыз
қолданыла береді. Одан сөйлемнің не мағыналық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5
Негізгі бөлім:
І тарау. Құрмалас сөйлемнің зерттелу тарихы
1.1. Салалас, сабақтас құрмалас сөйлемдернің
жүйеленуі ... ... ... ... ... ... .. ...6-10
1.2. Салалас, сабақтас құрмалас сөйлемдердің жасалу
жолдары ... ... ... ... .11-33
ІІ тарау. Қарсылық мәнді құрмалас
сөйлемдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 34-37
2.1. Қарсылықты салалас құрмалас сөйлемнің жасалу
жолдары ... ... ... ... ..38-42
2.2. Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемнің жасалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43-54
2.3. Жасалу жолы бір болса да, мағынасы басқа құрмалас сөйлемдер
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55-60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61-63
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.64-65
Кіріспе
Тіл білімінде грамматика саласының аса бір күрделі тарауы - құрмалас
сөйлем синтаксисі. Құрмалас сөйлемдер өзара қатынас құрал ретінде алуан
түрлі қызмет атқара отырып, сан қилы құрылымдық, тұлғалық, стильдік,
экспрессивтік сипатта келеді.
Қазіргі қазақ тілі синтаксисінің зерттелуін бүгінгі уақыт талабы,
жалпы тіл білімі дамуының қазіргі деңгейі тұрғысынан алғанда, әлі де болса
жете айқындалмай жатқан жайлары баршылық. Әсіресе, құрмаласты құраушы
компоненттер арасындағы мағыналық қарым-қатынастар, олардың байланысу
тәсілдері т.б. тереңдей зерттеуді қажет етеді.
Сөз еткелі отырған қарсылық мәнді құрмалас сөйлемдердің көптеген
заңдылықтары мен құбылыстары күні бүгінге дейін, бірен-саран еңбектерде өз
алдына қазақ тіл білімінде арнайы сөз болған. Бұл зерттеу жұмысына нысан
Қ.Есеновтың еңбегі. Бірақ жоғарыдағы мәселелердің зерттелуі жалпы
құрмалас сөйлем синтаксисінің аясында ғана анықталып жүр.
Түркі тілдері, соның ішінде қазақ тіл білімінің тарихында да
құрмалас сөйлемдер синтаксисінің алғаш зерттеле бастауы ХІХ ғасырдың
соңына қарай жарық көре бастаған орыс ғалымдарының еңбектерімен байланысты
қарастырылады. Бұл туралы қазақ тілі құрмалас сөйлемдерінің зерттелу
тарихына арналған еңбектерде жан-жақты айтылған. Алайда бұл еңбектерде
құрмалас сөйлемнің зерттелуі ғылыми дәрежеде көтеріле алған жоқ.
Қазақ тіліндегі қарсылық мәнді құрмалас сөйлемдер туралы пікірлер
ертеден-ақ қалыптасқан. Бірақ терминдік жағынан болсын жасалу жолдарын
айқындау жағынан болсын әр зерттеуші әр кезеңде әр түрлі баяндаған.
Қазақ тіл білімінің негізін қалаушы, соның ішінде синтаксис
мәселелері туралы да алғаш келелі пікірлер айтып, оның терминдер жүйесінің
қалыптасуына басты негіз қалаған А.Байтұрсынұлының орны ерекше. Қарсылық
мәнді құрмалас сөйлемдер туралы деректерді де алғаш осы ғалым еңбектерінен
кездестіреміз. Оның 1925 жылы жарық көрген Тіл құралы атты еңбегінде
құрмалас сөйлемді сыйысулы құрмалас және қиысулы құрмалас деп екіге
бөледі. Мұндағы сыйысулы құрмалас деп отырғаны қазіргі бірыңғай мүшелі
жай сөйлемдер, ал қиысулы құрмаласты автор екіге бөледі: салалас және
сабақтас. Салаласты бес түрге жиылыңқы, қайырыңқы, айырыңқы,
сұйылыңқы, қойылыңқы деп жіктейді.
Егер де алдыңғы сөйлемге кейінгі сөйлем қарсы мағыналы болып қиысса,
қайырыңқы қиысулы болады деген анықтама – қазақ тіліндегі қарсылықты
салалас құрмалас сөйлемге берілген тұңғыш анықтама.
Қарсылықты бағыныңқы сөйлемнің синтаксистік компоненттері мазмұндары
жағынан бір-біріне қайшы қойыла айтылуына сай, олардағы оқиға, әрекеттің
орындалу, орындалмау нәтижесі әр сапада болып отырады. Кейбір қарсылықты
сөйлемдердің екі жақ компоненттерінде де оқиға, болмыстың орындалғаны
(болымдылығы) көрсетілсе, енді біреулерінде, керісінше, орындалмағаны
болымсыздығы көрсетіледі. Енді бір сөйлемдердің алғашқысында (бағыныңқыда)
қимыл процесінің болғандығы, әрекеттенгендігі байқалса, екіншісінде
(басыңқыда) сол қимыл өрісі, ерекет теріске шығарылады; ал қайсы бірлерінде
аралық мағына қатынасы керісінше болады – алғашқы компонентте (бағыныңқыда)
оқиға болмыс орындалмайды да, екіншісінде (басыңқыда) оқиға, іс өздігінен
жүзеге асырылады.
Осы айтылғандарға сәйкес, Қ.Есенов қарсылықты бағыныңқы сөйлемдерді
мағыналық қарым-қатынастарына қарай шартты түрде өзара екі топқа бөледі:
реалды қарсылықты бағыныңқы, ирреалды қарсылықты бағыныңқы. Мұндай топқа
бөлуде қарсылықты бағыныңқы сөйлемдердің екі жақ компоненттерінің
баяндауыш тұлғасының жасалуы мен жалпы бір бүтін сөйлемнің беретін
мазмұнын басшылыққа аламыз.
Реалды қарсылықты бағыныңқы сөйлемде қайшыласа айтылған мазмұндағы
оқиға желісінің орындалғаны немесе орындалып жатқаны баяндалады.
Ирреалды қарсылықты бағыныңқы сөйлемде түпкі нәтижелі істің
орындалмағаны білініп тұрады. Мұндай мағыналық белгі басыңқы компонент
арқылы айқындалады.
Жұмыстың өзектілігі. Форма мен мазмұнның бірлігі я болмаса қайшылығы
бірдей грамматикалық тұлға арқылы жасалған құрмаластарды мағыналық
құрылысына байланысты анықтауда алатын орны ерекше. Бір формаға кем
дегенде екі немесе одан да көп мазмұнды шоғырландыру синкретизмнің
еншілігінде . Олай болса, зерттеуге нысан болған жұмыстың да өзектілігі
осында болмақ.
Мақсаты мен міндеттері. Ұсынылып отырған жұмыстың жалпы мақсаты
қарсылық мәнді құрмалас сөйлемдердің табиғатын анықтау, осы ретте оның
өзіндік белгілерін көрсету, ішкі құрамдық, құрылымдық ерекшеліктерін
айқындау, оның басқа сөйлем түрлерінен айырмашылығын таныту. Бір
грамматикалық тұлға арқылы жасалған құрмаластарды бір-бірінен ажыратып,
табиғатын толық түсіндіру.
Осы мақсатты орындау барысында төмендегідей міндеттер алға қойылды:
• құрмалас сөйлемнің зерттелу тарихына шолу жасау;
• салалас, сабақтас құрмалас сөйлемдердің жасалу жолдарына тоқталу;
• Қарсылық мәнді құрмалас сөйлемдердің жасалу жолдарын көрсету. Реалды
және ирреалды қарсылықты бағыныңқы сөйлемдерге тоқталу;
• Формасы – бір, мағыналары әр басқа сөйлемдердің табиғатын ашып
көрсету.
Зерттеу нысаны. Диплом жұмысының зерттеу нысаны қарсылық мәнді
құрмалас сөйлемдер.
Зерттеу жұмысының құрылысы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі
бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Аймауытов Ж., Бөкей О., Нұржекеев Б.,
Мұқанов С. жазушыларының шығармалары бойынша еңбектер пайдаланды.
І тарау. Құрмалас сөйлемнің зерттелу тарихы
1.1. Салалас, сабақтас құрмалас сөйлемдернің жүйеленуі
Қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлем синтаксисін зерттеу кешеуілдеп
басталған салалардың бірі. Қазан төңкерісіне дейін жай сөйлемдер
синтаксисінен аз да болса зерттеу еңбектері болса, құрмалас сөйлем
синтаксисі жөнінде олай айта алмаймыз. Бұл кезеңге дейінгі зерттеулерде
құрмалас сөйлем жүйесі өз алдына жеке қарастырылмаған. Берілген кезеңдегі
зерттеулерде сложное предложение, подчиненное предложение деген
лингвистикалық терминдерді кездестіреміз, бұнда олар құрмалас сөйлемнің
сырын ашу мақсатында емес, есімше, көсемше және етістік райларының
синтаксистік қызметтерін анықтау мақсатында берілген. Ал құрмалас сөйлемнің
басқа құрылымдық, семантикалық түрлері туралы сөз қозғалмаған десек те
болады. Түркологияда құрмалас сөйлемдер жөніндегі алғашқы зерттеу еңбегі
ретінде П.М. Мелиоранскийдің Краткая грамматика казах-киргизского языка,
В.Катаринскийдің Грамматика киргизского языка деген еңбектерді атай
аламыз. Аталған еңбектерде құрмалас сөйлемдердің грамматикалық табиғатын
табуда көптеген кемшіліктер мен олқылықтар болғанымен, сабақтас құрмалас
сөйлемдердің жасалу жолдары және басыңқы мен бағыныңқы компоненттерінің
арасындағы синтаксистік қатынастар жөнінде алғашқы мағлұмат береді.
Қазақ тілі құрмалас сөйлем синтаксисінің зерттелу тарихы отызыншы
жылдардан басталады десе де болады. Құрмалас сөйлемге арналған оқулық,
бағдарламалар осы отызыншы жылдары, ал қырықыншы жылдардан бастап құрмалас
сөйлемдерге арналған бірнеше ғылыми мақалалар және жеке еңбектер
жазылып, құрмалас сөйлемдер жүйесін зерттеу ғылыми арнаға түсе бастады.
Бұл жылдардағы құрмалас сөйлемдерге байланысты зерттеулерден Н.Сауранбаев,
С.Аманжолов. С. Жиенбаев, Ғ.Бегалив, М.Балақаев, А.Ысқақов пен еңбектерін
атауға болады.
Қазақ тілі құрмалас сөйлемнің зертттелу барысында 1956 жылы Алматы
қаласында түркі тілдеріндегі етістік түрі мен сабақтас сөйлем
проблемаларына арналған координациялық кеңестің зор маңызы болды. Өйткені
бұл кеңесте жалпы түркі тілдеріндегі сабақтас құрмалас сөйлемнің табиғаты
туралы қарастырылған. Бұл мәселе жайында осы журналдардағы айтыстың келесі
бір ұшы 1960 жылы Қазақстан мектебі журналында қайтадан қолға алынды.
Өзге де тілдік категориялар сияқты құрмалас сөйлемдердің өзіндік
қалыптасу, даму тарихы бар. Қазіргі заманғы тілдердің, соның ішінде қазақ
тілі құрмалас сөйлемдерінің сан алуан түрлері бір уақытта пайда болмаған.
Олар уақыт өте бірте-бірте қалыптасқан. Құрмалас сөйлем бастапқы екі жай
сөйлемнің іргелесе, ешбір жалғаулықсыз байланысу негізінде пайда болған.
Ғалымдардың айтуы бойынша, тілдің әуелгі бастапқы дәуірде күрделі екі жай
сөйлемнің құрмаласуымен емес, қатар тұруымен берілген.
Тіл білімінде құрмалас сөйлемнің пайда болу, қалыптасу жағдайын
айтқанда, көбіне профессор А. Рифтиннің Аккад тіліндегі құрмалас
сөйлемдердің даму жолдары деген мақала беріледі. Бұл мақалада құрмалас
сөйлемдердің екі түрлі жолдары көрсетілген: бірінші жолы — жай сөйлемнің
салаласа байланысуы, екінші жолы — жай сөйлемнің етістікті тіркестердің
күрделеніп дамуы. Автор құрмалас сөйлемнің дамуындағы бұл айтылған екі
жол барлық тілдерге тән ерекшелік, бірақ бір тілдерде біріншісі, екінші бір
тілдерде екінші бір жолы жетекші болып келетінін айтады. Мәселен,
флективті тілдерде жай сөйлемдердің салаласа байланысуы, ал жалғамалы
тілдерде етістіктердің күрделенуі негізгі даму жолы болып саналады. Бұндай
пікір қазақ тіл білімінде де жалғасын тапты. Профессор А.Ысқақов
А.Рифтиннің пікірін қолдай келіп, қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемнің
дамуында екінші жол бар деген қорытындыға келеді. Ол Бұл жердің адамында
сіз білмейтін тағы бір сыр бар деген сөйлемді құрмалас сөйлем деп
қарастырған. Ал берілген сөйлем қазіргі қазақ тілі тұрғысынан үйірлі
анықтауышты жай сөйлем. А.Ысқақов: Тіліміздегі құрмалас сөйлемнің ішіндегі
бағыныңқылары кәдімгі жай сөйлемнің дамуынан шыққан. Онан да анығырақ
айтсақ, кәдімгі сөйлемнің негізгі бір мүшесінің күрделеніп дамуының
нәтижесінде сол мүше өз алдына сөйлемге айналып, сөйлемнің ішінен сөйлем
шыққан, - десе, бұл пікірді Қ.Есенов қостамайды. Оның айтуынша, сөйлем
мүшелерінің (оралымның) күрделенуінен жеке сөйлем өрбіп шықпайды, тек бас
мүшелердің жан-жақты айқындалуына мүмкіндік туады. [1;8].
Түркі тілдерінің синтаксистік жүйесінің тарихына зертеу жасаған
тілші ғалымдардың бірі - Н.Сауранбаев. Ғалым бұл мәселе жайында 1944 жылы
Құрмалас сөйлемдер және олардың даму жолдары деген мақаласында сөз
қозғайды. Автор мұнда құрмалас сөйлемдер жайында бұрын-сонды айтылып жүрген
теориялық болжамдарға шолу жасай келіп, түркі тілдерінің, соның ішінде
қазақ тілінің құрмалас сөйлемдер жүйесінің даму жолын төрт кезеңге бөліп
көрсетті.
Олар:
1. Біздің жыл санауымыздың ІV-VІ ғасырдағы түркі халықтарының тілінде
жазылған орхон жазуының құрмалас сөйлемдер жүйесі;
2. Біздің жыл санауымыздың VІІІ-Х ғасырдағы ескі ұйғыр жазуы тілінің
құрмалас сөйлемдер жүйесі;
3. Біздің жыл санауымыздың ХІІ-ХV ғасырлар аралығындағы Азиядағы түркі
тілдерінің құрмалас сөйлемдер жүйесі;
4. Қазақ халқының құрыла бастаған дәуірінде шыққан халық әдебиет
нұсқалары тілінің құрмалас сөйлемдер жүйесі.
Тіл ғылымында құрмалас сөйлемдерді жіктеу әрқилы боп келеді.
Н.Сауранбаев Құрмалас сөйлем синтаксисі атты еңбегінде құрмалас
сөйлем компоненттерінің бір-бірімен құрмаласу тәсілдерін негізге ала
отырып, құрмалас сөйлемдерді былай топтаған:
1. Салалас құрмалас;
2. Сабақтас құрмалас;
3. Аралас құрмалас;
4. Үйірлі мүшелі құрмалас.
Тілші ғалымдардың әрқайсысы құрмалас сөйлемді жіктеуде өз жіктемесін
келтіргенімен, қазіргі лингвистикада синтаксистік байланыстың екі түрлі
тәсілі ғана бар: оның бірі - салаласа байланысу, екіншісі — сабақтаса
байланысу, - деп Т.Қордабаев өз ойын тұжырымдайды. [2;33]. Ал ғалым аралас
құрмалас сөйлемді құрмаластың үшінші түрі емес алдыңғы екі түрлі
байланыстың ең кем болғанда үш компоненттен құралатын бір құрмалас сөйлем
ішінде топтасуы ғана деп шамалайды. Алайда, Қазақ тілінің грамматикасында
құрмалас сөйлем үшке бөлінеді:
1. Салалас құрмалас;
2. Сабақтас құрмалас;
3. Аралас құрмалас.
Салалас құрмалас та, сабақтас құрмалас сөйлем де өз ішінен бірнеше
топқа жіктелетіні белгілі және салаластың өз іштей жалғаулықты салалас
құрмалас сөйлем және жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлем деп бөлінетіні
тіл ғылымында анықталған. Енді осы аталған құрмалас сөйлемдердің жіктелу
тарихына тоқталар болсақ.
Қазіргі таңда салалас құрмалас сөйлем басқа да тілдердегідей қазақ
тіл білімінде де екі түрлі белгісіне қарай жіктеліп жүргенін білеміз: бірі
— компоненттерінің бір-бірімен байланысу жолы да, екіншісі - құрамына
енген жай сөйлемдердің мағыналық қатынасына қарай жіктеу. Аталған жіктеу
түрлері ғылымда бірден айқындала қалған жоқ. Жиырмасыншы жылдарда қазақ
тілінде жарық көрген алғашқы еңбектерде, А.Байтұрсынұлының Тіл құралы
атты еңбегінде салалас сөйлемдер тек компоненттерінің мағыналық
қатынастарына қарай ғана жіктеледі. Олар:
1. Жайылыңқы. М: Үлкен бастар, кіші қостар. (мезгілдес).
2. Қайырыңқы. М: Қылыш жарыса бітер, сөз жарыса бітпес. (қарсылықты).
3. Айырыңқы. М: Не сен тұрасың, не мен тұрамын. (талғаулы).
4. Сұйылыңқы. М: Сарғайған жетер мұратқа, асыққан қалар ұятқа.
(қарсылықты).
5. Қойылыңқы. М: Не өгіз өлер, не арба сынар, екеуінің бірі
болар.(талғаулы).
Салалас сөйлемдерді жіктеудің екінші түрі 1936 жылы жарық көрген оқу
бағдарламасында кездеседі. Мұнда салалас құрмалас сөйлемдер мағыналық
қатынасына қарай былайша жіктелген:
1. Ыңғайлас салалас;
2. Ереуіл салалас;
3. Талғама салалас;
4. Себеп-салдар салалас;
5. Шарт-жағдай салалас.
Бірақ жасалу жолдарының ерекшеліктеріне қарай бұлардың біразы қазіргі
айтылып жүрген түрлеріне сай келмейді.
Орталау, орта мектептерге арналған синтаксис оқулығының алғашқы түрі
С.Аманжолов пен Н.Сауранбаевтың авторлығымен 1939 жылы жарық көрді. Қазақ
тілінің грамматикасы деп аталған оқулықта салалас құрмалас сөйлемді алты
топқа бөлген:
1. Тіркес;
2. Қарсылас;
3. Талғаулы;
4. Себепті;
5. Кезектес;
6. Бейтарап.
Аталған салалас түрлерінің біразы ғылымда орныға алмады. Кейінірек
салалас құрмаласты жіктеуге ат салысқан ғалымдардың бірі — С.Жиенбаев.
Ғалым өзінің 1941 жылы жарық көрген еңбегінде салалас құрмалас сөйлемдерді
былайша топтастырады:
1. Ыңғайлас салалас;
2. Қарсылықты салалас;
3. Талғаулы салалас;
4. Себеп-салдар салалас.
Салаласты классификациялаудағы ала-құлалық олардың сандық немесе
терминдік жақтарында ғана емес, жасалу жолдарын айқындауда да кездеседі.
Бұл мәселе 1961 жылы шыққан жоғары мектепке арналған Қазіргі қазақ тілі
атты оқулықта ғана бір жүйеге келтірілген.
Компоненттері бір ғана мағыналық қатынаста тұратын салалас сөйлем
жалғаулықты да, жалғаулықсыз болып та айтыла береді. Мысалы: Мені босату
қиын, ісімді тергеуші сотқа беріп қойды. (Ғ.Мұстафин). Аманжол да артына
қарай алмады, өйткені құтырынған жел өзі әлсіреген адамды құлатып кететін
болды. (А.Тоқмағамбетов). Жоғарыдағы мысалдарғы сөйлемдердің алдыңғысы
жалғаулықсыз болса, кейінгісі — жалғаулықты, бірақ мағынасына қарай екеуі
де себептес салалас құрмалас сөйлемге жатады.
Бұл жағдай компоненттерінің мағыналық қатынастары жағынан белгілі бір
топқа жататын салалас сөйлемдерді бөліп-жармай, бірлікте алудың, бұл екеуін
салалас құрмалас сөйлемнің белгілі түрін жасаудың екі түрлі тәсілі ғана
деп түсіну керек. Ғалым Т. Қордабаев компоненттредің мағыналық қатынасына
қарай салалас құрмалас сөйлемді сегіз түрге бөлген жөн деп біледі.
1. Мезгілдес;
2. Себептес;
3. Қарсылас;
4. Талғаулы;
5. Кезектес;
6. Түсіндірмелі;
7. Салыстырмалы;
8. Шартты.
Мезгілдес салалас, себептес салалас, қарсылас салалас сөйлемдер
жалғаулықты да, жалғаулықсыз да түрінде қолданыла береді, талғаулы салалас
пен кезектес салалас жалғаулықты түрде, түсіндірмелі салалас, салыстырмалы
салалас, шартты салалас құрмалас сөйлемдер тек жалғаулық шылаусыз
қолданылады.
Дегенмен қазіргі қазақ тілінде салалас құрмалас сөйлемді жеті топқа
бөліп қарастырады.
1. Ыңғайлас салалас;
2. Қарсылықты салалас;
3. Себеп-салдар салалас;
4. Түсіндірмелі салалас;
5. Талғаулы салалас;
6. Кезектес салалас;
7. Салыстырмалы салалас.
Ал сабақтас құрмалас сөйлемнің түрлерін айқындауда бағыныңқы
компонент баяндауышының жасалу жолдары мен бүтіндей сөйлемнің мағыналық
жақтары ескеріледі. Осыған орай құрмалас сөйлем мынадай түрлерге бөлінеді:
1. Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;
2. Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;
3. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;
4. Себеп-салдар бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;
5. Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;
6. Мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;
7. Салыстырмалы бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем.
Сонымен сөйлемдерінің мағыналық қатынасына қарай сабақтас құрмалас
сөйлемнің қазіргі қазақ тілінде жеті түрі анықталған.
Дегенмен 1967 жылы шыққан Қазақ тілінің грамматикасында сабақтас
құрмалас сөйлемнің салыстырмалы түрі аталмайды. Бірақ қосымша
түсіндірмелі сабақтас құрмалас сөйлем және ыңғайлас сабақтас құрмалас
сөйлемдердің түрлері көрсетіледі.
1.2. Салалас, сабақтас құрмалас сөйлемдердің жасалу жолдары
Екі не одан да көп предикативтік бөліктен құралып, мағыналық
құрылымдық және интонациялық тұтастықта келетін сөйлемнің түрін құрмалас
сөйлем деп атаймыз.
С.Аманжолов құрмалас сөйлем синтаксисін ғылыми тұрғыда зерттелген
1940 жылғы шыққан еңбегінде құрмалас сөйлемге мынадай анықтама берген:
Құрмалас сөйлем дегеніміз – екі я бірнеше сөйлемнің, яғни бірнеше
субъектінің көрінісі болған сөздің я сөздер тобының жиынтығы. [3;175]
Лингвистика ғылымында құрмалас сөйлемдерді топтастырудың бірнеше түрі
қолданылып келді. Олардың негізгілеріне тоқталып өтсек:
1) дәстүрлік;
2) құрылымдық- семантикалық;
3) функциялық.
Дәстүрлік немесе логика-грамматикалық топтастырулар бойынша құрмалас
сөйлемдер салалас құрмалас, сабақтас құрмалас және аралас құрмалас болып
бөлінеді. Демек, мұндай топтастыру кезінде таза логикалық, яғни сөйлемде
қамтылған ой ғана ескерілмей, ол сөйлемнің грамматикалық жағы, яғни
морфологиялық тұлға мен синтаксистік құрылымы да ескеріледі.
С.Аманжоловтың тиянақтауында құрмалас сөйлемдер салалас, сабақтас,
аралас болып болып алғаш рет үш түрге жіктеледі. Бірнеше сөйлем күрделі
ойды білдіру үшін бір-бірімен ұласады, кейде біріне-бірі бағынып барып
ұласады. Кейде әрі бағынып, әрі тең боп ұласады,- дейді автор. [3;175]
Құрылымдық-семантикалық таптастырудың негізінде құрмалас сөйлемдер
жалғаулықты және жалғаулықсыз түрлерге жіктеледі, өйткені мұндай жағдайда
жалғаулықтардың қолдануынан немесе қолданылмауынан туатын мағына негізге
алынады.
Функциялық жағынан топтастырғанда, құрмалас сөйлемдер, жай сөйлемдер
тәрізді, хабарлы, сұраулы және бұйрықты сөйлемдер болып бөлінеді. Бұған
қарағанда, құрмалас сөйлемдердің жұмсалу реттерінде нақтылы мақсаттың
үлкен орын алатынын байқау қиын емес. Құрмалас сөйлемнің бір компонентінің
сұраулы немесе бұйрықты жай сөйлемнен тұруының өзі сол құрмалас сөйлемнің
түгелдей сұраулы немесе бұйрықты сөйлем болуына негіз болады: Сөйле деп тіл
берген соң, қалай сөйлемейін? Ойла деп ой берген соң, қалай ойламайын?
(Ғ.Мұстафин) деген құрмаластардың екеуінің де алдыңғы компоненттері
хабарлы сөйлем, соңғы компоненттердің әсерінен түгелдей сұраулы сөйлемге
айналып отыр. Басқа жағдайда, айталық, екінші компоненттер де хабарлы
болғанда (сөйлеймін, айтамын), түгелдей хабарлы сөйлемдер ретінде
қабылдайтынымыз сөзсіз: Сөйле деп тіл берген соң, сөйлеймін. Ойла деп ой
берген соң, ойлаймын. Ал екі компонент те сұраулы болып келсе, ондай
құрмаластың сұраулы екені өзінен-өзі түсінікті: Сен білмейді екен деп
айтпасын ба, неге сіресіп құп алмайсың? (Абай).
Бұйрықты сөйлем туралы да осыны айтуға болады, яғни құрмаластың бір
компонентінің бұйрықты жай сөйлем түрінде келуі сол құрмаласты түгелдей
бұйрықты сөйлемге айналдыруға жеткілікті болып табылады: Жаны барында қазір
жөнелтсін! Үлкен пәле іздемесе, тыйылсын қазір! (М.Әуезов). Көп жағдайда
екінші компоненттің айтылу мақсатына қарай сөйлемнің қай түріне жататыны
шешуші қызмет атқарып кетеді. Осы мазмұндағы сөйлемді хабарлыға айналдыруға
да (Үлкен пәле іздемесе, тыйылады қазір), сұраулы сөйлемге айналдыруға да
болады (Үлкен пәле іздемесе, тыйыла ма қазір?) мүмкіндіктің тууы осының
дәлелі болып табылады.
Құрмалас сөйлемдерді топтастырудағы мұндай үш түрлі принцип бірін-
бірі жоққа шығармай, қайта бірін бірі толықтырып тұрады. Шынында да,
құрмалас сөйлемнің салалас түрінің жалғаулықты да, хабарлы да болатыны
сияқты, сабақтастың өзін әлгі принциптер бойынша талдауға болады.
Предикативтік бөліктерінің баяндауыштары тиянақты тұлғада келіп,
компоненттері тең дәрежеде байланысқа түскен құрмалас сөйлемнің түрі
салалас құрмалас сөйлем деп аталады.
Профессор Н. Сауранбаевтың 1939 жылы орталау және орта мектепке
арналған Қазақ тілі грамматикасының синтаксис бөлімі жарық көрді. Бұл
оқулықта автор салалас сөйлемдердің жалғаулық арқылы да, жалғаулықсыз да
жасалатынын айта келіп, оның жеті түрін саралап талдап көрсетеді. Салалас
сөйлем түрлерін ажыратуда жалғаулықтардың ыңғайымен талдап отырған, мысалы:
тіркесті салалас (да, де) жалғауымен келген сөйлемдер, қарсылықты салалас
(бірақ, сонда да, т.б) жалғауларымен, үдетпелі салалас (әрі жалғаулығымен),
талғаулы салалас (я, яки, жалғаулығымен), себепті салалас (себепті,
сондықтан жалғаулықтарымен), кезектес салалас (біресе, кейде
жалғаулықтармен), бейтарап салалас (құй, мейлі жалғаулықтарымен) келген
сөйлемдер. [4]
С.Аманжолов салалас құрмаластың ерекшеліктерін былай көрсеткен:
Салаласқа енген сөйлемдер форма жағынан бөлек болғанымен, мағына жағынан
бір-бірімен байланысып жатуы керек. Күрделі ұғымды беру үшін, екі сөйлем
бірігіп барып, кеңірек бір ойды білдіреді. Салаласқа енген жай сөйлем
бірыңғай мүшелермен форма жағынан ұқсас келеді, ал мағына жағынан
айырмашылығы бар. Салалас құрмалас сөйлемдер біріне-бірі тіркесіп, мағына
жағынан бағынады да, сыртқы формасы жағынан бағынбайды. Ондағы жай
сөйлемдер бірімен-бірі тіркесіп, ойдың тұтастығына ие болады да, белгілі
мағына бірлігін сақтайды. Салалас сөйлемде қиысушылық та бар дегенді айта
отырып, былай ескертеді: Бұл бастауыш пен баяндауыштың қиысушылығы, мұнда
кейде мезгілдік жағынан қиысады, кейде қиыспайды, - дей келіп, мысалдармен
дәлелдеген. [3;187]
Еді, екен деген етістіктер - әлсіз етістіктер: бұлар салалас сөйлем
жасаудағы негізгі дәнекерлер, - дей келіп, Ол барып еді, таба алмады
деген мысал берген. Мұндағы еді - ге біткен сөйлемді мүлде бөліп тастауға
болмайды, себебі бұл – тиянақсыздау етістік. Салаласқа енген сөйлемнің
барлығы да негізінен тиянақты. Бірақ әрбір жай сөйлемнің тиянақтылығы әр
түрлі дегенді айтады.
Профессор Қ.Жұбанов салалас сөйлемдердің компоненттерінің бір-бірімен
құрмаласуының он түрлі жолын көрсетсе, профессор С.Аманжолов өз еңбегінде
салалас құрмалас сөйлемнің он тоғыз түрлі мағыналық жағынан айыруға
болатындығын көрсетеді.
1) Екі я бірнеше жай сөйлемдердің бірі объектіге я субъектіге байланысты
өзді-өзінің мағыналары жақын екенін көрсетеді. Мысалы: Биылғы егін жақсы
шықты, біз ерте жиып алдық. Бұл жердегі екі сөйлемнің мағынасы ешбір
дәнекерсіз-ақ бір-бірімен тығыз байланысты. Оның әрқайсысы жеке тиянақты
сөйлем болып тұр. Логика жағынан да, форма жағынан да мұның әрқайсысы жеке
сөйлем бола алады да, бірақ мағына жағынан бір-бірімен өте тығыз байланысты
болғандықтан, бөліп тастауға болмайды.
2) Бастауыштың бірнеше сөйлемге ортақтығын көрсетеді. Мысалы: Біз мектепке
барып едік, тәрбие сабағын өткізіп қайттық. Мұндағы біз деген бастауыш екі
сөйлемге ортақ.
3) Біреуіндегі я бірнешеуіндегі да, де, та, те жалғауларын қайталап
көрсетеді. Мысалы: Ол да барды, біз де бардық. Ол да музыкант болды, мен де
болдым.
4) Пысықтауыш қызметінде біріне-бірі қарсы үстеулер көрсетеді. Мысалы:
Бұрын Қазақстанда ауыл шаруашылығы басым еді, қазір өндіріс кәсібі басым
болды. (бұрын, қазір)
5) Екі жағында бірдей анықтауыш я толықтауыш қызметіндегі есімдіктер
көрсетеді. Мысалы: Ол кімнің есінде болсын, бәрінің есінен шығып кетіпті.
6) Баяндауыштарының бірыңғайлықтарын көрсетеді. Мысалы: Берік біз мектепті
көріп едік, Құсымандар бізбен бірге болды. (Бұл сөйлемде шақ жағы ғана
бірыңғай болып келген)
7) Басқы сөйлемнің бастауышының екінші сөйлемде есімдікпен қайталануын
көрсетеді. Мысалы: Жаздым, өзім оқып шықтым. Қапаш жазып болды, енді өзі
оқып шығады.
8) Біріндегі мүшенің мүшесінің екіншіге ауысу да мағыналық жақындықты
көрсетеді. Мысалы: Соның біреуі – Ақжан деген ит, сол ит он екі баланы
өрттен алып шығыпты.
9) Алдыңғы сөйлем сойғы сөйлемді маағына жағынан анықтайды. Мысалы: Оны
айту – менің міндетім, қасқырды алдымен атқан Байбол.
10) Біріне-бірі мағынасы теңелу ретінде айтылған сөйлемдер де қолданылады.
Мысалы: Елімнің қуанышы бар, менің қуанышым бар (тең). Сен оқыған екенсің,
мен оқыдым (қарсы). Біз биыл бірсыпыра жаңалықтар таптық – менің айтайын
дегенім сол (сілтеу).
11) Соңғысы сілтей үлестескен түрде айтылып ортақтасуын да көрсетеді.
Мысалы: Қарап отырмайық, біріміз шабайық, біріміз жинайық, біріміз оларды
қораға таси берейік. (Мұндай сөйлемде леп белгісі қосылмайды.)
12) Ереуілдесу реті көрсетіледі (шылау арқылы). Мысалы: Жамбыл – көпті
көрген адам әрі оның шығармашылық тәжірибесі мол.
13) Кезектестік мағыналы салалас беріледі. Мысалы: Егін күзетіне кейде
Сақай барады, кейде мен бардым. (кейде, біресе, бірде шылаулары дәнекер
болады).
14) Бейтарап жасау реті де көрсетіледі. Мысалы: Сағапты құй ал, құй алма,
онда менің жұмысым жоқ.
15) Себептілік жолы да көрсетіледі. Мысалы: Біз мәжіліске ерте келдік,
өйткені (себебі) жұрт жиылып қалған шығар деп ойладық.
16) Қарсылық мәнді жалғаулықтары бар салаластар сөйлем мен сөйлем арасында
қарсылық жалғаулығы қойылу арқылы жасалады. (бірақ, сонда да, ал,
дегенмен,алайда). Мысалы: Таң жақындап қалды, бірақ түн әлі қараңғы.
17) Талғау мәнді шылаулардың қайталануы көрсетіледі. Мысалы: Жаңбыр не
таңертең жауады, не бүгін жауады, не бүгін түнде жауады.
18) Ыңғайластық шылауларды көрсетеді. Мысалы: Қар да жауды. Мұз да қатты.
19) Көмекші етістік арқылы тиянақталған шартты райлы етістік дәнекерлігі
көрінеді. Мысалы: Қар кетсе болды, колхозшылар егіске шығады. [3;188]
Ғалымның пікірлерін қорыта келгенде, мынаны айтуға болады: салалас
сөйлемнің жетеуі шылаулы (жалғаулық), он екісі шылаусыз байланысқан
сөйлемдердің қарым-қатынасы арқылы жасалатынын айқын айтады.
С.Аманжолов сабақтас құрмалас сөйлем жасаудың алты түрлі жолын
көрсеткен: көсемшелер арқылы, есімшелер арқылы, шылаулар қосу арқылы,
етістіктің шартты райы арқылы, есімдік арқылы, жай етістікке шылау қосу
арқылы жасалады деп көрсеткен.
Есімше, тұйық етістік арқылы жасалатын сөйлем түрлері анықталған:
а) Есімшеге жалғанып, сабақтас жасайтын жалғаулар – жатыс, шығыс, көмектес
септіктері. Мысалы: Біз келгенде, олар кетті. Біз келгеннен, олар кетті.
Біз келгенмен, олар кетті.
ә) Есімшеге, я тұйық етістікке жалғанған жалғау үстіне қосылатын жалғаулар
мыналар: гөрі, бұрын, бері, басқа, кейін, соң (бұлар шығыс жалғаудан кейін
келеді), қарай, лайық, таман, бола, дейін, шейін (бұлар барыс жалғауды
керек қылады), бірге де (бұлар көмектес жалғауды керек қылады), орнына,
алдына (ілікті керек қылады). Мысалы: Әшім баяндама жасағаннан гөрі, Хасен
жасағаны тәуір. Әшім баяндама жасамастан бұрын, дайындалып алды. Әшім
баяндама жасағаннан бері, өндіріс ісі оңалды. Әшім баяндама жасағаннан
басқа, біраз игілікті іске де қолы тиді. Әшім баяндама жасағаннан кейін,
жұрт жақсы түсінді. Әшім баяндама жасағаннан соң, сақай шығып сөйледі. Әшім
баяндама жасауына қарай, жұрт көп жиналды. Әшім баяндамасы басталуына
таман, біз де келіп қалармыз. Әшім баяндама жасаумен бірге, өзі ән-күйді
басқарады. Әшім баяндама жасағанмен де, жұрт жалыққан жоқ. Әшім баяндама
жасаудың алдында, бізге тезисті көрсетті. Әшім баяндама жасаудың орнына,
әңгіме айтып кетті.
Жалғаусыз есімше я тұйық етістік шылаудың я жұрнақтың жәрдемімен
сабақтас сөйлем жасайды. Мұндағы шылаулар: сайын, бойынша, кезде, мезгілде,
түгел, шақта, күнде, уақытта. Мысалы: Әшім баяндама жасаған сайын, жұрт көп
келеді. Әшім баяндама жасаған шақта (кезде, уақытта, күнде, мезгілде), біз
жақсы тыңдадық. Әшім баяндама жасамақ түгел, жақсылап конспект жасай
алмайды - деп берген [3;189]. Автор жоғарыда көрсеткен есімше жалғауы
арқылы құрмалас сабақтас сөйлем жасайтын бір бөлек, жалғаулы есімшенің
үстіне шылау қосылып сабақтас сөйлем жасайтынын бір бөлек, жалғаусыз есімше
шылаудың я жұрнақтың жәрдемімен сабақтас жасайтынын бір бөле көрсете
отырып, мынадай қорытынды жасаған: Қазақ тілінің байлығы – сабақтас
сөйлемнің осы формасында, бұлар басқа түркі тілдерінде де бар. Бірақ түркі
тілдерінде бұл формалар жете тексерілмеген. [3;191].
Шылауға айналған үстеу сөздер арқылы болатын сабақтастың түрлері
есімшеге, тұйық етістікке тіркесіп жүреді. Мысалы: Келген соң дегендегі соң
– шылау. Соң келеді. (мұнда соң - үстеу), деп сабақтас сөйлем жасайтын
тұлғаларды айта келіп, автор қазақ тілінде сабақтас құрмалас сөйлемнің он
үш түрлі бағынқы түрі бар деп көрсетеді: шартты бағыныңқы сабақтас,
қарсылықты бағыныңқылы сабақтас, себеп-салдар бағыныңқылы сабақтас, мезгіл
бағыныңқылы сабақтас, қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас, мақсат бағыныңқылы
сабақтас, ұқсату бағыныңқылы сабақтас, үлектес бағыныңқылы сабақтас, аяулы
бағыныңқылы сабақтас, қыстырмалы бағыныңқылы сабақтас, сілтеу бағыныңқылы
сабақтас, ыңғайлас бағыныңқылы сабақтас, үдетпелі бағыныңқылы сабақтас.
Бұл еңбекке автор сабақтас құрмаластың алдыңғы сегіз түріне қоса
аяулы, қыстырмалы, сілтеулі, үстемелі, ыңғайлас сабақтас деп қосқан. [5;49]
Ғалымның айтуынша, септік жалғауының ілік, барыс, табыс түрлері толық
мағынада сабақтас сөйлем жасай алмайды. Өйткені, олар құбылмалы, яғни,
ілік, барыс, табыс, шығыс жалғаулы есімшелерге тәуелдік жалғауы жалғанады.
Мысалы: Ол айтқанның мен айтқаннан бөлек жоқ – Оның айтқанына менің
айтқанымнан бөлегі жоқ. Ғалымның пікірінше, есімшеге жалғанып, сабақтас
сөйлем жасайтын жалғаулар: жатыс, шығыс, көмектес. Мысалы: Біз келгенде
олар кетті. Біз келгеннен, олар кете бастады. Біз келгенмен, оларды
көрмедік.
Есімдіктер арқылы жасалатын сабақтас құрмалас сөйлемдер,
С.Аманжоловтың зерттеуінше, біріншісі – 3-жақ жіктеу есімдігі, екіншісі-
сілтеу есімдігі қатар келуі арқылы жасалады. (Бұл талаптың өз алдына тамаша
жері сол, ол адамдарды бірлікке шақырды). Сонымен қатар автор сабақтас
құрмалас сөйлем жасауда кейбір егеспелі сөздердің рөлі де бар дейді.
Егеспелі сөздің көбі есімдіктен жасалады: неғұрлым-соғұрлым, қанша-сонша,
кім-сол, нені-соны, қалай-солай, т.б. Алайда бұлардың рөлі етістіктерден
күшті емес, тек белгілі дәрежеде екі сөйлемнің бірін-бірі тәуелді етудегі
ролі зор. Егеспелі сөздер шартты райлы сөйлемдерде көп кездеседі. Мысалы:
Неғұрлым еңбек өнімді болса, соғұрлым тұрмыс жақсарады,- деп көрсетеді.
[3;199]
Кейбір түркі тілдерінде, мысалы, әзірбайжан, өзбек тілдерінде
жалғаулықты байланыс ерте кезден-ақ, ал қыпшақ, ноғай, қарақалпақ, т.б
тілдерінде кешеуілдеп дамыған. Бұдан соңғы тілдерде бұрынғы сөйлем болмаған
деп тұжырымдауға болмайды. Бұл тілдердегі бағыныңкы қатынасты есімше,
көсемше, шылаулар, көмекші есімдер жасаған.
Тіл білімі салаларының ішіндегі синтаксис бөлімі қай уақытта болмасын
ғалымдар назарынан тыс қалып көрген жоқ. Ол - өте күрделі сала, сондықтан
әлі де зерттеуді қажет ететін мәселелері жеткілікті. Кезінде профессор
С.Аманжолов қазақ тілінің граматикалық құрылысында құрмалас сөйлем түрі
барын ескертіп: Аралас құрмаластың жалпы түрлерін ажыратып, өз ішінде
толып жатқан бөлімдерге, жіктерге бөліп, жасау формаларын тексерген еңбек
жоқ,- деп көрсеткен [6;141]. С.Аманжоловтың осыдан жарты ғасыр бұрын
ғалымдар алдына қойған аралас құрмалас сөйлемдер жайлы мәселенің қазіргі
күні де еш өзгермегеніне оны зерттеу барысында көз жеткізуге болады.
Түркі халықтарының кітаби жазуында газет-журналдардың рөлі
17-19 ғасырлар аралығынан байқалады. Олардың жалпы түркілік сөздік құрамды
байытып, қала берді, сөйлемдік конструкциялардың толып жетілуіне себепті
болғаны шындық. Бұл туралы С.Аманжолов: Мұны ешкім де теріске шығара
алмайды және теріске шығарудың өзі пайдасыз болар еді, өйткені бұл
категориялар бүгін, тек совет дәуірінде ғана емес, біздің заманымыздан
әлдеқайда бұрын қалыптасқан. Сол сияқты түркі тілдері де, соның ішінде
қазақ тілі де өте әріде қалыптасты. Біздің поэтикалық жырларымызда, ауыз
әдебиетінде сабақтас, салалас және аралас құрмалас сөйлемдер кездеседі, -
дейді.[3;17].
Ғалым аралас құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдердің байланысу
тәсілі салалас, сабақтас түрлерінің ешқайсысымен сәйкес келмейтінін атап
көрсетеді. Бір жағында салалас, бір жағында сабақтастық элементі араласып
жатқан сөйлем құрылысын аралас құрмалас сөйлем деп атаймыз, - дей отырып, -
бұл айтқанымыз осы сөйлемнің ең керек типі саналады. Бұл неше түрлі ауысып
та келе береді. Алдыңғы сөйлемде сабақтас сөйлем болып, артқы жағы салалас
болып кетуі де мүмкін, - дейді. Бұдан шығатын қорытынды: аралас құрмалас
сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдер әрі салаласа, әрі сабақтаса немесе
керісінше байланысады.
Ғалымның аралас құрмалас сөйлемге байланысты пікірлері әр жыл сайын
дамытылып отырды. Оның Ғылыми курсындағы: Бұл құрмаластың ішінде
басыңқыдан басқа да өз алдына тиянақты баяндауышы бар жай сөйлемдер де...
бола береді дегеннің өзі аралас құрмалас компоненттерінің орын
тәртібіндегі екінші бір үлгіні де байқатады. Мысалы: Еламан күн мінезін
жақтырмай, жүрегі шаншып тұр еді, қасына бір топ балықшы келді.
(Ә.Нұрпейісов). С.Аманжоловтың Кейбір араластың аяғында екі тиянақты
сөйлем қатар келуі мүмкін, - деп меңзегені де осындай құрылымды сөйлемдер
екендігінде дау жоқ.[3;297].
Қазіргі кездегі ғылыми еңбектерде құрамында төл сөзді сөйлемдері бар
аралас құрмалас сөйлемдер жөнінде де айтылып жүр. С.Аманжоловтың
пайымдауында, мұндай айтылымдар ... бір сөзбен де екі сөзбен де айтылуы
мүмкін, сол сияқты бір сөйлеммен де, көп сөйлеммен де айтылуы
мүмкін.[3;230].
Сонымен, қорыта келгенде, ғалым құрмалас сөйлемнің үшінші түрі аралас
құрмалас сөйлем жөнінде де ой толғаған. С.Аманжоловтың айтуынша: Мағынасы
жағынан тұтас, бағынуы жағынан аралас (бірі басыңқы, бірі бағыныңқы, бірі
өз алдына тиянақты болып келген сөйлемдер шумағын аралас құрмалас сөйлем
дейміз. Қазақ тіліндегі салалас, сабақтастан құрылысы басқа, алатын
орындары да басқа, жайы келсе, тұлғалық жағы да басқа құрмалас сөйлемдер
бар. Ол аралас құрмалас сөйлем дегенді ғалым сонау 1930 жылдардың
ортасында байқап, лекцияларда ерекше жіктеп көрсетеді. Оның айтуынша,
салалас құрмаластағы жай сөйлемдердің арасы екі түрлі жолмен: шылаулар
арқылы және шылаусыз байланысады.[3;213]
М.Балақаев: Құрмалас сөйлемнің үш түрінің ең бастылары - сабақтас
құрмалас сөйлем мен салалас құрмалас сөйлем. Құрмалас сөйлемнің бұл
түрлерінің әрқайсысының өзіндік жасалу жолдары, олардың бір-бірінен
ерекшелейтін белгілері де баршылық, - дей келе, еңбегінде салалас құрмалас
сөйлем мен сабақтас құрмалас сөйлемдердің бір-біріне ұқсас, өзгеше жақтарын
көрсеткен. [7; 232]
Айырмашылығы Ұқсастығы Айырмашылығы
Салалас құрмалас • Екеуі де кемінде екі Сабақтас құрмалас
Әрбір сөйлемнің сөйлемнен тұрады; • Бағыныңқы сөйлемнің
баяндауыштары тиянақты. • Екеуі де күрделі ойдыбаяндауыштары тиянақсыз.
• Салалас сөйлемдердің білдіреді; • Бірі бағыныңқы, бірі
сыңарлары болады. • Екеуі де пікір басыңқы келеді.
• Сыңарларының алмасу, ойды білдіру • Көбіне бағыныңқы
орналасуы жылжымалы. үшін жұмсалады. сыңарлары алдында
• Салаластың сыңарлары орналасады.
өзара теңдік дәрежеде • Бағыныңқы сөйлем
байланысады. басыңқы сөйлемге
• Баяндауыштың бағынышты келеді.
тиянақты болуына сәйкес, • Сөйлемдердің
олардың айтылу баяндауыштары әр түрлі
интонациясы да тиянақты болуына сәйкес, айтылу
болады. интонациясы тиянақсыз.
• Әрбір сөйлемнің • Тек басыңқы сөйлемдегі
баяндауыштары өз бастауыш пен баяндауыш
бастауышымен қиыса өзара қиыса байланысады.
байланысады. • Сабақтас құрмаласты
• Салаластағы сөйлемдер жалғастыру үшін септеулік
өзара байланысу үшін шылаулар қатысты.
негізінде жалғаулық • Сабақтас салаласқа
шылаулар қолданылады. қарағанда кейін
• Тарихи жағынан қалыптасқан.
алғанда алғашқы
сөйлемдер болып
саналады.
Құрамына енген жай сөйлемдері грамматикалық жағынан бір-біріне
бағынышты, тәуелді болмай, өз ара теңдік қатынаста айтылып, синтаксистік
құрылысы және мағынасы жағынан бір бүтін болып тұратын құрмалас сөйлем –
салалас құрмалас сөйлем деп аталады. М.Серғалиев Қазіргі қазақ әдеби
тілі еңбегінде салалас құрмалас сөйлемге мынадай анықтама берген:
Предикативтік бөліктерінің баяндауыштары тиянақты тұлғада келіп,
компоненттері тең дәрежеде байланысқа түскен құрмалас сөйлемнің түрі
салалас құрмалас деп аталады. [8;170] Салалас құрмалас сөйлем
компоненттерінің өз ара тең болып келуінің негізгі себебі – ол
компоненттердің бір-бірімен құрмаласу жолында, компоненттерінің баяндауыш
формасында.
Баяндауыш формасы жағынан алғанда салалас сөйлем компоненттері
жіктік жалғаулы формада, яғни етістіктің ашық райында айтылады да,
бастауыштарымен қиыса байланысады. Ал, компоненттер бірлігі, олардың өз
ара байланыстылығы жай сөйлемдер арасында немесе жай сөйлемдер ішінде
келген әр түрлі жалғаулықтар, структуралық жағынан бірліктері, өз ара
байланыстықтары арқылы, осылардың негізінде туған интонациялық тұтастық
арқылы қамтамасыз етіледі.
Қазақ тіл білімінде қалыптасқан дәстүр бойынша салалас құрмалас
сөйлем, компоненттерінің бір-бірімен құрмаласу жолдарына қарай, күрделі
екі топқа бөлініп жүр. Олардың бірі – жалғаулықты салалас құрмалас сөйлем
деп аталады да, екіншісі – жалғаулықсыз салалас құрмалас деп аталады.
Жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлемге компоненттері бір – бірімен
жалғаулық шылаулар арқылы құрмаласатын салалас сөйлемдер жатады.
Жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыру функциясында қолданылатын
жалғаулықтар негізгі мағыналық ерекшеліктеріне қарай төмендегідей бөледі.
Олар:
1. Мезгілдес мәнді жалғаулықтар;
2. Себеп мәнді жалғаулықтар;
3. Қарсылық мәнді жалғаулықтар;
4. Талғау мәнді жалғаулықтар;
5. Кезектес мәнді жалғаулықтар.
Бес түрге бөлінген сөйлем де сол жалғаулық атымен мезгілдес мәнді
салалас, қарсылық мәнді салалас дегендер тәріздес аттармен аталып
топталады. Бірақ аталған топтардағы жалғаулықтардың мағыналық жағынан
белгілі бір төркіндестіктері болғандарымен, қолдану орнына, контекстіге
қарай олардың әрқайсысының басқалар ауыстыра алмайтын өзіндік
дербестіктері де мол кездесіп отырады.
Мезгілдес салалас құрмалас сөйлем. Жай сөйлемдерді бір-бірімен
құрмаластыруда өте жиі қолданылатын да, де, та, те жалғаулықтары.
Үндестік заңының әсерімен айтылатыны болмаса, бұл – да деген бір ғана
жалғаулық.
Бұл жалғаулық салалас құрмалас сөйлем жасауда әр компонент ішінде
қайталанып та, қайталанбай екі жай сөйлем арасында қолданылады.
Да жалғаулығы арқылы құрмаласқан компоненттер мезгілдес болған іс-
әрекет, жай-күйді, оқиғаны баяндайды. Мысалы: Құнанбай Ұлжан қасына отырды
да, Мәкіш пен Абайдың жүзіне қарады. (М.Әуезов.) Немересін қолынан
түсірместен сәл демалды да, тағы ілгері жүрді. Бір шетін жыртып алды да,
асықпай темекі орады. (Б.Нұржекеев.)
Бұл келтірілген мысалдағы сөйлемдердің барлығында да әуелі алдыңғы
сөйлемдердегі іс-әрекет болған да, содан кейін оған іле шала соңғы
сөйлемдердегі іс-әрекеттер болып отырған, яғни мезгілдік жағынан бірінен
кейін бірі іркес-тіркес болған.
Да жалғаулығының қайталап айтылуы жасалатын салалас сөйлемнің
жоғарыда айтылған салалас сөйлемнен компоненттерінің бір-бірімен мезгілдік
қатынасы жағынан айтарлықтай өзгешелігі жоқ. Мұнда бір уақыттың ішінде
болған я болып жатқан мезгілдес іс-әрекет, жай-күйлер, көріністер
баяндалады. Бірақ соған қоса бұларда іс-әрекеттер үдей, өсе, күшейе түскен
мәнде беріледі. Мысалы: Одан арғыны Игілік айтқан да жоқ, қасындағылары
батып сұрай алған да жоқ. (Ғ.Мүсірепов.) Ресейдің жұмысшы табы мен қалың
шаруасы енді қайтып құлдық қамытын кимейді де, оны зорлап ешкім кигізе
алмайды да. Кеп-кең ордан аттың қалай ырғып кеткенін Әбдірахман көз
тоқтатып қарап байқаған да жоқ, байқауға шамасы да келмеді. (Х. Есенжанов.)
Қайталанып қолданылған да жалғаулығы екі компонентті құрмаластыру
қызметін атқарумен бірге, тіркесіп айтылған сөзінің мәнін арттыру, оған ой
екпінін түсіре, күшейте, өзгеден ерекше бөле айту үшін де қолданылады.
Құрмалас сөйлем жасауда да жалғаулығымен бір типтес болып келетін
жалғаулық және жалғаулығы. Бұл жалғаулық өзі құрмаластыратын жай
сөйлемдері арасында ғана қолданылады да, олардың ешқайсысының да құрамына
енбей, жеке-дара тұрады. Бұл жағынан алғанда, және жалғаулығын нағыз
салаластырушы жалғаулық деуге болады.
Және жалғаулығы да жалғаулығы сияқты жай сөйлемдерді құрмаластыру
қызметінде жиі қолданылмайды, өте сирек ұшырайды. Және жалғаулығы арқылы
құрмаласатын компоненттер іс-әрекет, жай-күйді өсіңкі, үдетпелі, үстемелі
мәнде білдіреді. Мысалы: Қашқын ұзап кетті және кертөбелге жетер мұнда ат
та жоқ.(Ғ.Мұстафин.) Отырып әңгімелескендей үлкен жұмысым жоқ және ұзақ
отырып сізбен кеңес құратын қазір уақыт та тар. (Х. Есенжанов.) Сіздің
қолыңыз босай қоймас және босағанмен бұл жұмыс сізге ауыр тиер.
(Ә.Әбішев.)
Әрі жалғаулығы жай сөйлемдерді құрмаластыру қызметінде және
жалғаулығынан гөрі де сирек қолданылады. Мұның қолданылуы да жалғаулығы
сияқты: бірде қайталанбай, екі компонент арасында ғана келсе, бірде
қайталанып, әр компонент ішінде қолданылады. Бұл жалғаулық арқылы
жасалатын құрмалас сөйлем компоненттерінің бір-бірімен мағыналық
қатынастары және жалғаулығы арқылы жасалатын салалас сөйлемге өте ұқсас.
Мысалы: Қи өзге отыннан әрі қызу, әрі оның шоғы ұзақ уақыт сөнбейді. Менде
әрі документ жоқ, әрі бармақшы болған үйлердің адресі жоқ. Бұл бізге
істелуге тиісті істердің түрін тегіс қамтуға мүмкіндік береді, әрі ол
жұмысқа көпшіліктің ынтасын аударады. (С.Мұқанов.)
Сонымен, да, әрі, және жалғаулықтары арқылы жасалатын салалас
құрмалас сөйлемдер компоненттерінің бір-бірімен мағыналық қатынастары
жағынан өз ара жақын, бір тектес болып келеді. Сондықтан салалас құрмалас
сөйлемнің бұл түрлері мезгілдес салалас деген шартты бір ғана атаумен
аталады.
Себептес салалас сөйлем. Өйткені, себебі деген жалғаулықтар арқылы
құрмаласатын жай сөйлемдердің соңғысы іс-әрекеттің себебін білдіреді де,
алдыңғысы сол себептен туған нәтижені, салдарды білдіреді. Мысалы: Бұл
кезде Шәйім ағай киім тігумен ғана шұғылданды, өйткені ол ел ішінде
құдайдан безген атанды. (С.Мұқанов.)
Мысалдағы салалас сөйлемдердің барлығында да әуелі, болған, істелген
іс-әрекет, жай-күй айтылады да, соңынан оның солай болу себебі, ненің
нәтижесінде, неліктен солай болғандығы баяндалады.
Сөйтіп, өйткені, себебі жалғаулықтары болған, болатын я болып жатқан
іс-әрекет, жай-күйдің солай болу себебін білдіретін жай сөйлем алдында
келеді де, соның құрамына енеді. Сондықтан бұл жалғаулықтар себеп
жалғаулығы деп аталады. Кейде себеп жалғаулығы мағынасында олай болатын
себебі, олай дейтін себебі, неге десең, олай дейтінім (дейтінің, дейтіні)
дегендер тәріздес сөз тіркестер де, болмаса алдыңғы компонент
баяндауышының есімше формалы түрде қайталанып айтылған түрі де
қолданылады. Мысалы: Олар қанша асыққанмен де бүгін жүре алмайды, жүре
алмайтын себебі жолды қар басып қалыпты. Мен қорықпаймын, қорықпайтыным
әжем кеше сұрап алған. (Б.Майлин.)
Сондықтан, сол себепті жалғаулықтары да екі жай сөйлем арасында
қолданылады да, өзінен кейінгі жай сөйлем құрамына енеді. Бұл жалғаулықтар
құрамына енген компоненттер алдыңғы компоненттегі іс-әрекет арқасында
туатын немесе туған нәтижені салдарды білдіреді. Мысалы: Менің кім екенімді
қысқаша түрде Жұмабайға әкесі айтып берді, сондықтан ол менен қымсынбай
сөйлейді. (С.Мұқанов.) Үлкен еңбегі әперген беделі де үлкен еді, сол
себепті қарауындағы жұмысшылардың барлығы оның айтқанын заң көретін-ді.
(Ә.Әбішев.)
Сонымен, өйткені, себебі деген жалғаулықтар бірінші сөйлемдегі іс-
әрекеттің себебін, неліктен олай болатындығын білдіретін жай сөйлем
құрамында айтылса, сондықтан, сол себепті жалғаулықтары бірінші сөйлемдегі
іс-әрекеттің себебінен туған нәтижені, салдарды білдіретін жай сөйлем
құрамында айтылады. Сөйтіп, бұл екі топ жалғаулықтың бір-бірінен
өзгешелігі - бұлар араласқан салалас сөйлемдегі себепті білдіретін
компонент пен сол себептен туған нәтижені, салдарды білдіретін
компоненттің орналасу тәртібінде: өйткені, себебі жалғаулықтары арқылы
жасалатын салалас сөйлемде алдыңғының тура керісінше бірінші компоненті
сол себеитен туған нәтижені білдіреді.
Бұл жалғаулықтардың әр топтағысы бірінің орнына бірі талғаусыз
қолданыла береді. Одан сөйлемнің не мағыналық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz