Ақмола облысының салық департаменті жұмысы негізінде салықтардын түсімін және салықтық бақылаудың ұйымдастыруын талдау
Мазмұны
Кіріспе
1 Cалық салуды және салықтық бақылауды ұйымдастырудың
теориялық негіздемесі
1.1 Салықтардың қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуындағы 6
рөлі
1.2 ҚР салық жүйесінің қалыптасуы және дамуы 14
1.3 Қазақстанда салықтық бақылауды ұйымдастырудың
21
қалыптасуы және ерекшеліктері
2 Ақмола облысының салық департаменті жұмысы негізінде
салықтардын түсімін және салықтық бақылаудың
ұйымдастыруын талдау
2.1 Ақмола облысы бойынша салықтық түсімдерді талдау
27
2.2 Ақмола облысының салық департаментінің жұмысын және 39
бақылауды ұйымдастыруын талдау
3 Қазақстан Республикасындағы салықтық бақылауды
ұйымдастыруды жетілдіру жолдары
3.1 Салықтық бақылауды шетел тәжірибесі негізінде жетілдіру
52
3.2 Салықтық бақылауды жетілдіруде ақпараттық технологияларды 54
қолдану
Қорытынды
61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
63
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі - салықтық бақылау
жүргізудің әдістемелігін жетілдірудегі салық қызметкерлерінің қызметіндегі
құзыретін жоғарылату, салық заңдылық актілерінің жүзеге асыруды тұрақты
түрде бақылау жүргізуді орындау, салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіре
түсу.
Салық деп –– заң актілерімен белгіленген тәртіп пен шарттарға сәйкес,
төлеушілердің бюджетке немесе бюджеттік емес қорларға міндетті түрде
жасайтын жарналары аталады. Ұлттық табысты қайта бөлу факторы бола отырып,
салықтар бөлу жүйесінде пайда болған қателіктерді жоюға немесе болдырмауға
мүмкіндік туғызады, адамдардың осы немесе басқа әрекеттерінің дамуын
ынталандырады немесе ынталандырмайды.
Салық алу, салықты ұстау процестері әлеуметтік құбылыс ретінде және
экономикалық категория ретінде тұжырымдалады. Салық салу принциптерінің
негізі экономикалық теорияның классиктері А.Смит, Дж.Миля және
Д. Рикардоның еңбектерінде өңделген. Қазіргі кезде салық салудың
теориясы мен практикасының дамуына ТМД елдерінің оқымысты экономистері
(В.М. Пушкарева, Д.Г. Черник, Т.Ф. Юткина) өз үлестерін қосты.
Қазақстандағы салық салу жөніндегі сұрақтарға М.С. Ержановтың, А.Б.
Зейнелғабдиннің, Э.К. Идрисовтың, Н.К. Кучукованың, Г.Н. Карагусованың,
В.Д. Мельниковтың, А.А. Нурумовтың еңбектерінде үлкен көңіл бөлінген. Осы
еңбектердің мазмұнын оқып үйрену Қазақстандағы салық жүйесінің жағдайын
бағалауға мүмкіндік береді. ТМД елдерінің ғалымдарының салық бақылау
жүйесіндегі теориялық және методикалық өңдеулерінің мәнін түсіну қажет.
Салықтық бақылау деп – салықтық тексеру немесе тапсыру мақсатындағы
бақылау айтамыз. Салықтық бақылау тексерілетін салық төлеуші туралы
ақпараттарды жинау, жинаған ақпараттарды бағалау. Жинаған ақпараттар
бойынша шамалау немесе мөлшерлеу кезеңдерінен тұрады. Салықтық тексеру
тексеруге дайындау тексеруді жүргізу, тексеру нәтижелерін рәсімдеу,
анықталынған салық заңын бұзушылықты жою үшін нұсқаманың қаулының
орындалуын бақылау мерзімдерінен тұрады.
Тақырыптық зерттелу дәрежесі. Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың
еңбектерінде салық тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі,
экономикадағы алатын орыны кең және терең зерттелген. Сонымен бірге
тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің үлкен
тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр. Ғалымдар мен
практиктердің жұмыстарында қаржылық бақылау тақырыбы кеңінен қамтылғанымен
салықтық бақылау туралы өте аз зерттелген. Тіптен салықтың бақылау
функциясы деген түсініктің өзі кейіннен шыққан түсінік. Өкінішке орай
салықтық бақылау мәселелері, оның еліміздің салық жүйесіндегі орны мен
маңызы, тәжірибе жүзінде қолданылуы ҚР-да қазірше жеткілікті қамтылмаған.
Мемлекеттің қаржы және салық саясатын жетілдіру мәселелерін зерттеуге өз
еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан
төмендегідей экономистер мен заңгерлерді айтуға болады: А.Герун,
А.И.Худяков, А.К.Арыстанова, Б.Б.Шермухаметова, Б.Ж.Ермекбаева, В.Г.Фурсов,
В.Д.Мельников, Г.К.Жакупова, Г.М.Бродский, Е.Калюжанова, Е.Х.Сигаев,
З.Атығаева, К.А.Сержантов, М.Т.Оспанов, М.Х.Тусеева, С.С.Сатыбалдин,
А.А.Нұрымов, А.Б.Зейнельгабдин, А.Смит, А.Соколов, А.Тривус, В.Д.Ли,
Г.А.Лесбеков, Г.Карагусова, Д.Г.Черник, Е.В.Порохов, К.А.Аттапханов, К.Ә.
Сағадиев, К.К.Ильясов, М.Б.Кенжегузин, О.Тимофеева, С.Г. Пепеляев,
С.М.Мусин, Ф.С.Сейдахметова және тағы басқалар. Бірақ, салық жүйесінің
бақылау қызметі мен мемлекеттік қаржылық бақылауының көпжақтылығы және
мәселелерінің күрделілігі оның әрі қарай зерттеуді қажет етеді.
Осы жоғары келтірілген мәселелер зерттелетін тақырыптың таңдалуына,
мақсатына және қарастырылатын мәселелер шеңберіне негіз болып отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті. Дипломдық жұмыстың мақсаты
салықтық бақылауды ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ережесін
анықтап, салықтық бақылаудың экономикалық категория ретінде мазмұнын,
мақсатын және мүдделі міндеттерін ашу үшін әдебиет көздерін зерттеу және
мәліметтер мен деректерді, заңнамаларды елеу негізінде, оның қызметінің
теориялық сипатын беру, салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіруге,
тиімділігін арттырудың жолдарына әдістемелік және іс тәжірибелік
ұсыныстарын жасау.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- салық салу және салық төлемдерін бақылаудың ғылыми-әдістемелік
негіздерін зерттеу;
- салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық маңызы мен
объективті қажеттілігін ашу жолымен республикалық және жергілікті
бюджет көздерін молайту арқылы бюджет тапшылығын азайту;
- салықытық бақылаудың заңдық және нормативтік базаларының негіздерін
қолдана отырып талдау жасау арқылы бақылауды күшейтудің
талаптандыру жолдарын ұсыну;
- салықтың бақылаулық қызметінің мазмұнын, қаржылық бақылаудың
жүйелес бөлігі ретіндегі ерекшелігін, сонымен бірге мәні мен
ұйымдастыру принциптерін жетілдіру;
- салықтық бақылауды ұйымдастыру мен бюджетке түсетін төлемдерді
бақылаудың жүргізілу тәртібі мен оның кейбір салаларға тигізетін
әсеріне талдау жасау;
- салық органының жұмысын негізге ала отырып салық бақылауының
ұйымдастырылу ісін және әдісін жетілдіру бағыттарын қарастыруды
көздеу;
- салықтық бақылаудың салық департаментіндегі ұйымдастырылуы мен
ақпараттық даму деңгейіне баға беру және болашағын зерттеу арқылы
даму жолын нақтылау;
- ҚР салық қызметіндегі салықтық бақылауды жетілдіру мен тиімділігін
арттыру бойынша нақты ұсыныстар жасау және оларды негіздеу;
- Салықтан жалтарудағы көлеңкелі экономиканың көлеңкелі капитал
жасауға жол бермеудегі салықтық бақылауды күшейту арқылы есепке
алу;
Дипломдық жұмыстың объектісі. ҚР-дағы салықтық қатынастар мен салықтық
бақылаудың заңдық негіздеріне сүйене отырып, оның ұйымдастырылу тәртібін
жетілдіру мен бақылау құқықтық қызметін көтеру.
Осыған орай, ҚР-сы және Ақмола облысы бойынша салықтық бақылауды
ұйымдастыру және оны жүзеге асырудың құқықтық базасы зерттеудің объектісіне
алынған.
Дипломдық жұмыстың пәні – қаржы бақылау қызметінің салалас бөлігі
салықтық бақылау бағытын дамыту мазмұны.
Дипломдық жұмысымның құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттерден және қосымшадан тұрады.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы
және салықтық бақылауды ұйымдастырудың қалыптасуы туралы айтылатын болдады.
Екінші бөлімде Ақмола облысының салық департаменті жұмысы негізінде
салықтардын түсімін және салықтық бақылауды ұйымдастыру туралы айтылатын
болады.
Үшінші бөлімінде ҚР салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіру
жолдары туралы айтылатын болады.
Диплом жұмысының теориялық және методологиялық жазылуына негіз болған
отандық және шетелдік экономистердің еңбегі, статистикалық мәліметер мен
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің нұсқаулық әдебиеттері
құрайды.
1 Cалық салуды және салықтық бақылауды ұйымдастырудың теориялық
негіздемесі
1. Салықтардың қоғамның әлеуметтік – экономикалық
дамуындағы рөлі
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар — бұл мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып
табылады.Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір
сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына
салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері
мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының
ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді.
Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді (1, 54б.(.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі
—ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың қасиетті
борышы деген еді.
ҚР-сы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды,
алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі
міндеті болып табылады, - деп жазылған.
Cалық салудың қазіргі қағидаттары мыналарға негізделеді:
1. Салық салудағы әділдік қағидаты. Салық төлеушілердің табыстарына
тең жағдайда біркелкі салық салынады;
2.Қарапайымдылық қағидаты. Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті
болуы тиіс, ол күрделі болмауы керек.
3.Салықтардың анықтығы — алдын ала белгіленген шарттар мен
талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.
4.Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді
бұрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды.
5.Салық салудың экономикалық бейтараптылығы.Салықтар экономиканың
жұмыс істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы
тиіс.
6.Экономикалық қатынастар бойынша осы еддің басқа әріптес
елдермен салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің
салыстырмалығы [2,167б.].
Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының
жариялылығы қағидаттары негізделеді. Салық төлеуші салық заңнамасына
сәйкес салықтық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген
мерзімдерде орындауға міндетті.
Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын
болуға тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық
міңдеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық
негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық
төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады (3, 44б.(.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен
салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі
міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функцияларда толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан
салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан
қаржыға қатысты салықтардың функцияларын қаржының бөлгіштік функциясының
құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты
негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция — барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді (4, 51б.(.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың
нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ұлттық өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық
табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді [5,143б.].
Мемлекет салық саясатын — салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық және басқа мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Нарықтық экономикада салықтардың атқаратын рөлі өте маңызды болып
табылады, оны дүниежүзілік тәжірибе дәлелдеп отыр. Осыған орай бұл ойды
былай тұжырымдауға болады: тиімді құрылған, тиісті деңгейде қызмет ететін
салық жүйесінсіз, ол өз кезегінде қоғамдық өндіріс шарттарына жауап
беретіндей болмаса, тиімді нарықтық экономиканы құру мүмкін емес. Сол
себептен бұл жүйенің қызметінің нәтижесінен жалпы ұлттық экономиканың
жағдайы тәуелді болады
Жалпы салықтар мемлекеттің пайда болу мезетінен бастап, қоғамға
қажетті экономикалық қатынастардың бір буыны болып табылады. Оның дамуы
мен түрлерінің өзгеруі салық жүйесінің өркендеуін білдіреді. Бүгінгі таңда
“салықтар” мемлекеттің негізгі табыс көзі болып табылады. Одан басқа
салықтардың бір қатар қаржылық функциялары бар. Оларға мыналар жатады:
қоғамдық өндіріске мемлекеттің экономикалық әсері, ғылыми техникалық
прогресстің дамуына әсері, кәсіпкерліктің дамуына немесе керісінше тежеуге
ықпалын тигізуі және т.с.с.
Салық салу мәселелері жөнінде бірқатар ғалым-экономистер, философтар,
әр дәуiрдiң мемлекеттік қызметкерлері зерттеулер жүргізіп, өз пікірлерін
айтып өткен: Ф. Аквинскийдің ойынша, “салықтар - ұрлықтың бір түрі болып
табылады”, Ш. Монтескьенің пікірінше, “салықтардың мөлшерін анықтау үшін
арнайы білімнің қажеті жоқ”, Бенжамин Франклиннің ойынша, “өмірде екі
нәрседен қашу мүмкін емес: салық және өлім”, ал салық салу теориясының
негізін қалаушы Адам Смиттің айтуы бойынша, “салық төлеу құлдықтың белгісі
емес, бостандықтың белгісі болып табылады”.Табыс салығы- жалпы салық
түрлерінің ішінде ең кең тараған түрі болып табылады.
Салықтың мәнін түсіндіру үшін оның ұғымын айқындаудың үлкен
маңызы бар [6,93б.].
Салық термині өте ертеден қолданылады және құқықтық
актілердің мәтіндерінде, әдебиеттерде де өте жиі қолданылады.
Сонымен бірге, бұл ұғымнын мазмұны даулы болып қалуда. Салықтың
дұрыс анықтамасы ерекше маңызды болып табылады. Бәрінен бұрын, бұл
салықты бюджетке төленетін басқа да төлемдерден ажырату үшін және
төлемнің әрбір түріне осы төлемнің экономикалық мәніне сәйкес
келетін құқықтық режимді беру үшін қажет. Бұдан басқа осы мәселе
филиалды себептер бойынша да мағынаға ие болуы мүмкін. Шет
елдерде белгіленген тәртіпке орай, салықтар мен салымдар түрлі
мемлекеттік органдармен енгізілуі мүмкін (бірінші - парламентпен,
екінші - үкіметпен), олар әр түрлі ақша қорларының табысты көздері
болуы мүмкін, оларды төлемегендігі үшін түрлі заңды жауапкершілік
қарастырылуы да мүмкін.
Салықтар әскери олжа және баж салығымен қатар мемлекеттің
өзіне ақша өндіруінің аса ежелгі әдісі болып табылады. Революцияға
дейінгі атақты қаржыгер П.П.Гензель осы орайда ежелгі дүниенің
өзінде-ақ салық салудың техникалық тәсілдері, өндірудің сан алуан
кадастрлары мен оңтайлы әдістері белгілі болған деп атап өткен
[7,156.].
Салық ұғымының көптеген анықтамасы бар. Атап
айтқанда, заңды анықтамаларымен бірге яғни, нормативтік – құқтық
актілердің мәтіндерінде берілген доктриналық (яғни, ғалымдардың
өз еңбектерінде ұсынылңан және осы категорияларды олдың ұсынылуын
бейнелейтін) анықтамалар қолданылады. Авторлар көп жағдайда
заңнамалық актілерде берілген заңды анықтамаларды жаңғыртумен
шектеледі.
ҚР-ның Салық кодексі салықтың заңды анықтамасын береді. Кодекс
салық – мемлекет заңнамалық тұрғыда белгіленген тәртіппен белгілі
бір мөлшерде жүргізілетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатқа ие
бюджетке міндетті ақшалай төлемдер деп қарастырылады.
Бұл салықтың жеткілікті түрдегі дәл және ғылыми нақтыланған,
салық қатынастарын құқықтық реттеу қажеттіліктеріне және ҚР
жағдайларына қолданылатын мемлекеттің салық қызметін жүзеге асыру іс-
тәжірибесіне толығымен жауап беретін анықтама екндігін айту керек.
Алайда, ол салықтың барлық белгілерін сипаттамайды. Дегенмен,
құқықтық нормада берілетін басқада анықтамалар тәрізді ол өзінің
алдына мұндай мақсатты қоймайды – бұл ғылыми анықтамалардың міндеті.
Салықты сипаттау үшін жарна, алым немесе төлем тәрізді
терминдер жиі қолданылатын атап өтуіміз қажет. Осы себептерге
байланысты келесілерді атауға болады.
Жарна термині қандай да бір нәрсеге енгізілген ақша
(мысалы, мүшелік жарна).
Салықты салық төлеуші бірдене үшін төлемейді. Мемлекет
салықты жайдан-жай алмайды. Бұдан басқа, жарна ұғымында еріктілік
реңкі болады. Сонымен бірге, салық бұл мәжбүрлі төлем (8(.
Жарна ұғымын әдетте қоғамдық шарт тұжырымдамасын жақтаушылар
қолданатынын атап өтуіміз қажет, осыған сәйкес қоғамның мемлекетпен
арасында қоғамдық шарт болады да, салық азаматтардың ортақ
іске ерікті жарнасы болып табылады. Дәл қазіргі кезеңде осы
тұжырымдама күтілетін нәрсе не шындық ретінде қабылданатын
идеалистік тұрғыда бағаланады, немесе мемлекетпен өзінің
салықтық өктелдігін боямалау немесе ақтау ретінде пайданылады.
Алым ұғымында міндеттілік және мәжбүрлік реңкі болады.
Сонымен бірге бұл ұғым ақшаны бір нәрсеге немесе бір нәрсе
үшін төлетуді білдіреді, яғни, мақсатты сипатта болды.
Сондай-ақ салыққа оның әмбебаптығы тән. Бұдан басқа, алым
ұғымы бір реттік және эпизодтықты білдіреді, ал салық
қатынастары үшін тұрақтылық және ұзақтық тән.
Төлем термині туынды болып табылады, яғни, төлеу сөзінен
шықандығы мәлім. Әдетте, төлеу термині бір нәрсе үшін сыйақы
төлеу, орнын толтыру дегенді білдіреді. Осылайша, төлем
термині өзінің шығу тегі жөнінен төлем аталған қатынастың
ақшалай элементін бейнелейтін Д – Т немесе Т – Д актілерін
эквиваленттік, тауар – ақшалық қатынастарды бейнелейді. Салықтар
тауар – ақшалық қатынастардан тауар формасындағы құның қарсы
қозғалысымен сүйемелденбейтін ақшалай формадағы құнның бір
жақты қозғалысымен бейнелейтіндігімен ерекшеленетіндіктен, қаржылық
қатынастарды сипаттайтындығы себепті, төлем термині өзінің
тура мағынасында салықты сипаттауда аздап жарамсыз.Сонымен
бірге, салықты сипаттауда бұл термин біршама өзге мағынаға ие
болды және қандай да бір құнның қарсы қозғалысымен байланыспайтын
(тауарлық емес операциялардағы төлем) ақша аударымдарын белгілеу
ретінде қолданылады [9, 44б.].
Біздің пікірімізше, салықтын мәнін неғұрлым дәл белгілеу
үшін алып тастау термині қауанылғаны дұрыс, өйткені, онда
бірнешеуін мәжбірлеу белгілері болады.
Айтылғандардың негізінде салыққа келесідей анықтама беруге
болады. Салық – тиісті мемлекеттік органмен және формада
қабылданған құқықтық акт негізінде жүзеге асырылатын, белгілі бір
мөлшер және белгіленген тәртіппен жүргізілетін,міндетті, қайтарымсыз
және өтеусіз сипатта болатын,ұйымдармен жеке тұлғаладың құқықтық
меншігіне жататын ақша қаражаттарынөзінің қызметін қаржылық тұрғыда
қамтамасыз ету мақсатында мемлекттің мәжбүрлеп алып қоюы.
Осы анықтама ғылыми (доктриналық) сипатта берілген.Ол салықтын
экономикалық және қаржы – құқықтық категория ретінде мәнін ашуға
байланысты туындаған теориялық дефикация тұрғысында әрекет етеді.
Салықтын мемлекеттік табыстардың құрамына енетін өзге де
міндетті төлемдермен ара қатынасын қарастырайық.
1. Салықтар мен мемлекеттік алымдардың айырмашылығы. Дәстүрлі
ұғымдарға сәйкес, мемлекеттік алым – бұл төлем төлеушіге қатысты
заңды тұрғыда маңызды актіні іске асырғаны үшін мемлекеттік
органға төлем төлеу. Сонымен, мемлекеттік алым төлем төлеушіге
белгілі бір құқықтық мәртебе берілген, онсыз мүлікті пайдалануға
рұқсат етілмейтін мүлікті заңды (мәселен, автомашинаны), бір нәрсені
пайдалануға немесе қандай да бір қызметті жүзеге асыру құқықғын
беруге рұқсат беру үшін алынады.
Салық Кодексінің өзінде атап көрсетілетін мемлекеттік тіркеу
үшін алымдарға заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу үшін алым,
жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркеу үшін алым, жылжымайтын
мүлікке құқықты және онымен жасалған мәмілелерді мемлекеттік тіркеу
үшін алым, механикалық көлік құралдарын мемлекеттік тіркеу үшін
алым, елтаңбалық алым және т.б. жатады.
Салықтар мен мемлекеттік алымдардың негізгі айырмашылықтары
мынада болып табылады:
1. Мелекеттік алымдар мемлекеттік аппараттың шығындарының орнын
толтыру үшін туындаған, яғни олар заңды тұрғыда маңызды іс –
қимылдар түріндегі тиісті мемлекеттік қызметті жүзеге асыру кезінде
жүргізілген шығындармен байланыстырылған болуы тиіс Қазіргі ұғымдар
аясында алым және салық ұғымлары міндетті төлемдердің
түрлерін бейнелейді. Салықтар мемлекеттің қызметін қаржыландыруға
байланысты туындаған.
2.Салықтың белгісі өтемсіздік (заңды өлшем) және
эквивалентсіздік (экономикалық өлшем) болып табылады; алым
салыстырмалы түрде эквиваленттік төлем болып табылады – субъект
алымды төлей отырып, белгілі бір құқық, мәртебе, мемлекеттік рұқсат
алады. Мысалы заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу үшін алым
төлеумен субъекттің заңды тұлға мәртебесіне ие болуы байланысты,
лицензиялық алым төлем төлеушінің белгілі бір қызмет түрлерімен
айналысуына құқық беретін лицензия беру кезінде алынады. Салық
жайғана төленеді – төлем төлеуші салық төлей отырып, орнына ештеңе
алмайды; алым мемлекеттік органның төлем төлеушінің пайдасына
қандайда бір заңдық тұрғыдағы маңызды іс-қимылды іске асырумен
байланысты төленеді.
3. Алым бір реттік төлем болып табылады, ал салыққа
тұрақтылық пен қарым қатынастардың ұ зақтығы тән сипат.
4. Тұлғаның мемлекетпен салық төлеу себебінен қатынасқа енді
осы тұлға үшін мәжбүрлеу сипатында болып табылады; алымды төлетумен
байланыстықатынасқа ену тұлға үшін еріктісипатта болады, өйткені
алымды төлеумен шартталған мемлекетке өтініш жасаудың өзі ерікті
болып табылады. Мәселен тұлға тиісті мемлекеттік органға кәсіпкерлік
қызметтің белгілі бір түрімен айналысу құқығына лицензия беру
туралы өтініш береді. Өтініш жасаудың өзі ерікті сипатта болады –
ешкімде тұлғаны мұндай қызметпен айналысуға мәжбүрлемейді. Алайда
лицензия беру міндетті төлем сипатына ие болатын лицензиялық алымды
төлеумен шартталған.
2. Салықтын төлем ақыдан айырмашылығы.
Төламақы – бұл мемлекеттік меншікте болып табылатын немесе
мемлекеттің фискальдық монополиясына жатқызылған объектілерді
пайдаланғаны үшін мемлекетке төлемақы төлеу
Салықтың төлемақыдан негізгі айырмашылығы – салықтың өтеусіз және
эквивалентсіз төлем, ал төлемақы - өтелетін және эквивалентті төлем
болып табылатындығында; салық қаржылық қатынасты байланыстырады, ал
төлемақы – азаматтық құқықтық қатынасты байланыстрады, мұнда
мемлекет азаматтық құқықтық субъектінің ролін атқарады. Ақы төлей
отырып, тұлға оның эквивалентік сол немесе өзге объектіні
пайдалану құқығы түрінде алады [10,169б.].
Салық Кодексі мемлекеттік ақының бірнеше түрін қарастырады:
Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін ақы төлеу, үстіңгі көздердің су
ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем, жануарлар әлемін пайдаланғаны
үшін ақы төлеу және т.б.
Сонымен бірге, қоршаған ортаны ластағаны үшін ақы төлеу
тәрізді төлем, біздің пікірімізше, ақы төлеу категориясына
жатқызылған, өйткені ол, біріншіден, эквиваленттік белгісінен
айырылған, екіншіден, айыппұлдық сипатта болады, яғни, заңдық
жауапкершілік шараларын қолданумен байланысты.
Салықтың мемлекететік баж салығынан айырмашылығы. Мемлекеттік
баж салығы – заңдық тұрғыда маңызды іс – қимылдарды іске асырғандығы
үшін және соған өкілетті мемлекеттік органдар немесе лауазымды
тұлғалармен құжаттарды беру үшін алынатын міндетті төлем.Осы
анықтама ресми болып табылады, себебі ҚР-ның Салық Кодексінде
тікелей берілген (11(.
Баж салығы – міндетті төлемдердің ең ежелгі түрі. Бұл оның
оларды төлетудің ыңғайлылығымен түсіндіріледі – төлем төлеушінің баж
салығын төлеуден жалтаруы өте күрделі ( мәселен, жол салығы ) оның
өзі мемлекет тарапынан сол немесе өзге қызметті алуға мұқтаж
болғандығы себепті, мәселен өз ісінің сотта қаралуына ынталы тұлға
сот салығын төлеуге мәжбүр оны төлеуге мүдделі болады.
Баж салығының салықтан айырмашылығы, бәрінен бұрын, баж
салығының мемлекет тарапынан қарсы (нақты) қызмет көрсетуді алуымен
байланысты, сондықтан осы төлем салыстырмалы түрде эквивалентті
сипатта болады, бұл оларды алымдармен жақындастырады. Сонымен бірге,
баж салығы мемлекеттік қызмет түріндегі тауарға ақы төлеу болып
табылмайды, өйткені бұл қызметтің тауарлық құны болмайды. Сондықтан
да, егер дәл айтатан болсақ, мемлекеттік баж салығы жоғары
келтірілгенанықтамалардан туындайды, мемлекеттің қызмет көрсетуі
үшінсақы төлеу емес. Сондай-ақ бұл қызмет көпшілік – құқықтық
сипатта болады және өзінің мемлекеттік - билік функцияларын жүзеге
асырушы мемлекеттік орган болып табылады. Сондықтанда біз баж
салығы салыстырмалы эквивалентті сипатта болады деп айта
аламыз, өйткені мемлекеттік қызметтің кез-келген басқа да түрлері
тәрізді мемлекеттік қызмет көрсету құнды таратушы болып табылмайды.
Осыған байланысты, баж салығын төлеу кезінде тауар ақшалық қатынас
пайда болады деп бекіту қажет, мұнда баж салығын төлеуші тұлға
орнына оның тауарлық эквивалентін мемлекеттік қызмет көрсету түрінде
алады. Салыққа қатысты айтатын болсақ, оны төлеу кезінде мемлекет
тарапынан қарсы қызмет көрсету мүлдем жоқ [12,136б.].
Міндетті аударымдар ұғымының айқын анықтамасы жоқ. Кеңес
уақытында олар мемлекеттік кәсіпорындардың міндетті төлемдерін
білдіретін. Бұл жағдайда осы төлемдердің салықтардан айырмашылығы
меншіктік ауысым факторында болып табылады – салық төлеу кезінде
ақша қаражаттарына меншік құқығы жекеменшіктен мемлекеттікке
өзгереді, міндетті аударымдарды енгізуде меншік нысаны өзгермейді –
ақша қозғалысы мемлекеттік меншікшеңберінде жүргізіледі.
Өте ерте уақыттарда төлемдердің кейбір түрлері мақсатты
бюджеттен тыс қорлар деп аталады, олар негізінде боямаланған
салықтар болып табылды. Бұл жағдайда аударым атауы салықтар
өкілетті органдармен ғана бекітілуі мүмкін конституциялық
қағидаларды айналып өту үшін және салықты аударымдар түрімен
енгізуді атқарушы органның шешімімен енгізу мүмкін болуы үшін жиі
пайдаланылады.
Салықтардың мемлекеттік табыстардың басқада түрлерімен ара
қатынасы туралы қортындыда төлемнің табиғатын дұрыс белгілеу
(салық, алым, баж салығы, ақы, аударым, жарна және т.б.)
Мемлекеттік табыстар жүйесін ғылыми – негізделген негізде
құрудың шарты ғана емес, әр төлемді жекелей, тиімді ұйымдастырудың,
сондай-ақ азаматтардың құқықтарын сақтаудың шарты болып табылады.
Нақты салықтарға мүлікке салынатын салықтар жатады.Жеке салықтарды
салық төлеушінің табысынан алады. Соныменен, табыс салығы жеке салықтар
қатарына жатады. Жеке салықтар нақты салықтарға қарағанда салық төлеушінің
нақты ақшалай табысынан алынады. Нақты салықтарда мемлекет салық төлеушінің
мүмкіншілігімен саналмайды. Қазақстан Республикасының заңдылығына сәйкес
табыс салығы жеке және корпорациялық табыс салығы болып бөлінеді. Айтылған
нұсқамалардың заңды табиғатын айта келе, оның ведомствалық құқықтық
нормативтік актілер категориясына жата отырып Қазақстан Республикасының
салық заңдылығының құрамында екенін белгілеу жөн, яғни салық
субъектілерінің барлығының міндетті түрде, бұл нұсқама тәртібін орындауы
қажет. Бұл тәртіптің орындалмауы мәжбүрлеу шараларына және жауапкершілікке
тартылуына, қаржылық, әкімшілік және құқықтық-қылмыстық мінездегі
шаралардың қолданылуын қарастырады.
Бұл заңды өңдеуде халықаралық ұйымдардың өкілдері мен мамандары
қатысқан: халықаралық салық бағдарламалары, Стендфорд университеті, АҚШ-
тағы Гарвард университеті және т.б. бұл заңмен салықтар мен алымдар саны
қысқартылды. Тағы да бір күрделі өзгеріс ретінде мынаны белгілеуге болады,
яғни заңды тұлғалардың пайдасына салық салу орнына, заңды тұлғалардың
табысына салық салу ережесі енгізілді. Соның нәтижесінде заңды тұлғалармен
мемлекет арасындағы салықтық қатынастарға алға қадам басылды.
Бірақта, Қазақстан экономикасындағы бұл салық реформасы жүргізілгеннен
кейінгі бес жыл ішінде күрделі өзгерістер болды және бұл өзгерістер салық
заңдылығын жетілдіруін қажет етеді [15,121б.].
Салық жүйесі тиімді болуы қажет, яғни салық жүйесінің тиімділігінің
негізгі нәтижесі ретінде мемлекет пен салық төлеуші арасындағы
қызығушылықтың тең болуы қажет.
Бұл салық заңдылығын салық жүйесін әрі қарай өркендеу мақсатында 2002
жылы 1 қаңтарда жаңа салық кодексі енгізілді. Дегенмен де, жаңа салық
кодексінің енгізілуі салық ауыртпашылығын төмендету жолында тағы да бір
қадам деп ойлаймыз. Бұл шарттың орындалуы экономикамыздың әрі қарай дамуына
жағдай жасайды деген үміттеміз. Салық кодексі шағын және орта кәсіпкерлікті
дамытуда негізгі сапалы тірек болуы қажет. Көп уақыттар бойы салықтар
Қазақстан экономикасында пайда болған нарықтық өмірді жоюшы түйін,
ауыртпашылық ретінде қолданылған.
Жаңа салық кодексі барлық шаруашылық субъектілері үшін тең шартты
жағдайды жасауға, жекелеген салық төлеуші категорияларына жеңілдіктерді
бермеу және салық ауыртпалығын мейлінше төмендету, бір заң шегінде барлық
нормативтік актілерді біріктіру.
Бүгінгі таңда Қаржы Министрлігінің “Салық Комитеті” “Салық
Департаментіне” құрылған, ол атқарушы орган болып табылады. Бұл органның
міндетіне мемлекеттік бюджетке салық және басқа да міндетті төлемдер мен
алымдардың толық түсуін қамтамасыз ету және қадағалау жүктелген. Бұл
нұсқамалардың заңды күші үкімет тарапынан жойылғанша сақталады. Салық
комитетінің салық салу жөніндегі нұсқама хаттарының көп болуы қиыншылықтар
туғызады. Сол себептен бұл хаттар нұсқамаларға сай әрекет етуі қажет (18(.
Салық салуды жүзеге асыруда ҚР-ның азаматтық кодексі, еңбек туралы
заңдар кодексі, бухгалтерлік есепке арналған заңдық актілер, сақтандыруға
арналған заңдар пакеті, мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыруға арналған
заңдар және тағы да бірқатар заңдарға ерекше көңіл бөлінген.
Салық салу мәселесі туралы сөз ете отыра, бұл заңдардың мәні мен
мазмұны, әрекет ету дәрежесіне байланысты біздің еліміздің экономикасының
жағдайы, халықтың әлеуметтік жағдайы, қоғамның дамуы сияқты мәселелерге
тікелей әсері бар екенін ескеруіміз қажет. Сол себептен, бұл заңдардың
тиімділігі, жүзеге асыру механизмі тиісті деңгейде болуы қажет, әрі барынша
халықаралық стандартқа жақындаттырылуы керек.
Сайып келе, жаңа салық заңдылығы, яғни “Салық кодексі” және
нормативтік-құқықтық актілер, біздің ұлттық салық жүйемізді жетілдіруде
үлкен бір қадам деп тұжырымдаймыз. Ал бұл қадамның үлкен немесе кіші
екендігін - өмір мен тәжірибе көрсетеді [20,189б.].
1.2 Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы және дамуы
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем
түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, принциптерінің,
салық заңдары мен салыққа қатысты нормативті актілердің, салық қызметі
органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Ұлттық табыстың бір бөлігін құрайтын және мемлекет жинауымен,
қызметтер мен міндеттерін іске асыруы салықтардың экономикалық мәні болып
табылады. Салықтар қржылардың бастапқы категориясы болып табылады.
Адамзаттың таму барлық тарихының бойымен салық түрлері мен әдістері
өзгеріп, жетілдіріп, мемлекеттің жетіліктер мен сауамдарына үйлесіп отырды.
Тауар-ақша жүйе қатынастарында, олардың күйіне ықпал етіп, ең үлкен даму
деңгейіне жетті. Тарихи тұрғыда салықта 2 салық үстеме жұмыстың салық
ауырпалықтың бөлу қағидалары құрылды:
1.Пайда қағидасы (алған табиғаттың);
2.құбандық қағидасы (төлеу қабілеттілігі);
Ал классикалық қағидасы А.Смитпен ұсынылған. Олар келесіге әкеледі:
а) Әрбір салық төлеушінің кірісіне сәйкес салық салынуы тиіс (әділдік
қағидасы).
б) салық төлеу уақыты мен мөөлшері алдын-ала және тура анықталуы тиіс
(анықтылық қағидасы).
в) әр салық төлеуші үшін уақыт пен әдіс бойынша ыңғайлы алуы тиіс
(ыңғайлық қағидасы).
г) салық алу шығыстары ең аз мөлшерде алуы керек (экономия қағидасы).
Бұл қағиданы қолдануы салық салуда заңсыздықты шектеді, бұл процеске
регламентация әкелді, срнымен қатар А.Смитке келесі қорытынды беруге рұқсат
берді [21,152б.].
Салық бұл оларды төлейтіндерге арналған, ол құндық белгісі емес
бостандықтың белгісі болып табылады.
Салық мәні оның функцияларынан көрінеді. Қаржы жағынан негізінде
салықтар субъектісі категория екенін назарға алу керек. Сондықтан да
қаржыларға қатысты салықтар функцияларын қаржылардың қатысты салықтар
функцияларын қаржылардың бөлу функциясының құрамды бөлігі ретінде қарау
керек:
1) Тарихи түрде бірінші болып салықтың фискалдық функциясы. Бұл
функция мемлекеттік бюджетке қаржылардың түсуін қамсыздандырады.
Өндіріс, тауар-ақша қатынастардың дамуымен бұл функция мемлекетке
барлық түскен ақшалай кірістердің түсімдерін анықтайды.
2) Салықтардың қайта бөлу функциясы. Әр-түрлі шаруашылық
кәсіпкершіліктердің кіріс бөлімдерін мемлекет пайдасына қайта
бөлуімен айналысады. Бұл функциядағы әрекет масштабтары жалпы ішкі
өндірістегі салық сыбағасымен анықталады, ал ұлттық табыстың
мемлекеттендірілуі деңгейін көрсетеді.
3) Салықтың үшінші функциясы – реттеушілік. Ол мемлекеттің
экономикалық әрекеттің өсуінен пайда болады. Ол қабылдайтын
бағдарламаларға салық ұлттық шаруашылықтың дамуына әсер етеді.
Сонымен қатар салықтар түрлерін таңдауы, олардың құндарын
өзгертуі, алу әдістері, жеңілдіктер мен бағаны түсірулер
пайдалылығы. Бұл реттеушілер қоғамдық құрамы мен пропорциясына,
жинау мен пайдалану мөлшерлеріне әсер етеді. Сондықтан, Қазақстан
үшін соңғы жылдар салық салмақтық төмендігі және оларға
теңірістірілген төлемдер тән, бұл олардың жеткілікті емес
мөлшердегі жинаушылықпен, яғни салық салудан түсіндеріледі
[26,175б.].
ҚР-ң салық жүйесінің қалыптасу этаптарын 2 кезеңге бөлуге болады:
Кеңес Одағының кезеңі 1918-1983жж
1-ші кезең – 1993-1995жж , 2-ші кезең – 1996-1998жж, жаңа салық
жүйесінің қалыптасу кезеңі; 3-ші кезең – 1998-2002жж – салық салу жүйесін
жетілдіру кезеңі.
1-ші кезеңде салық кодекісі өнделіп және енгізілген жаңа жүйеге негіз
салынды.
Қазақстандағы 1995ж сәуірде жаңа салық заңдылығының енгізілуіне
дейінгі жағдай қиын болған. Өнеркәсіп саласындағы кәсіпорындар жұмысын
толық немесе мүлде атқармады. Олардың көлемі 60% -ға жуық болған. Оған қоса
салықты төлеудің салдарынан бюджет дефициті де өсе берді. Тіпті елде
салықтың қанша түрі бар екенін ешкім білмеді.Бір көрсеткіштер бойынша
олардың саны 43 болған (оның ішінде 16-жалпы мемлекеттік, 10 жергілікті
мәндегі міндеттемелер,17 жергілікті рұқсат етілгендер), басқа да
көрсеткіштер бойынша олар 47 болған (сонымен қоса әртүрлі қорлардан 8 түрлі
аударымдар).Салық салу схемасы тауарды өндірушіні емес, оларды сатушының
жағдайын жақсартуға бағытталған (27, 47б.(.
Үкімет жаңа салық кодекісін қабылдаған уақытта алдына келесі
мақсаттарды қойды.
1. Қарама-қарсылықтарды жою, жеңілдету
2. Жүйені бүкіл елдің территориясында бір қалыпқа келтіру
Кәсіпкерлік белсенділікті төмендету мақсатында салықтардың көлемін 40-
45%-ға , азаматтардың табыс салығын 40%дейін азайтты.Барлық табыс
ставкаларын айқындау жолы да іске алынды: жерге , мүлікке , жеке тұлғаларға
, реттік төлемдерді т.с.с. Ең бастысы – жаңа пайдасыз салық түрлерін енгізу
практикасын тоқтату болды.
Үкімет Қаржы Министірліктерінің, т.б. мемлекет органдарының тапсырысы
бойынша Салық туралы кодекістің бірнеше проектісі жасалынды.
Ғалымдар, практиктер, жасаушылардың айтуы бойынша Үкіметтік проектің
қағидалары келесідей болады:
Әлемдік – салық төлеушілердің біреулері арасында екіншілеріне
жеңілдіктер беруге жол бермеу, экономикалық бейтараптылық және
қарапайымдылығы , салық ставкаларының өзара байланыстылығы.
Сонымен қатар салық төлеушілер мен салық органдарына заңдарды
бұзғаныүшін міңндеттемелері қатаңдатылды, салық милициясы құрылды. Осы
айтылғандар салық салу формасының прогрессивті – регрессивті түріне жатады.
Салық қатынастары 01.07.95ж шыққан жаңа салық кодекісімен
жетілдірілді. Оның негізі бүкіл әлемдік практикға енген, нарықтық
экономикаға тезірек өту мақсатымен елдің құқықты базаларына сүйенеді.1995ж
елде күрделі реформалармен болды. Олардың енгізілуінің міндеті – заңның
орындалуын нығайту.
1995ж салық кодексінің республиканың салық жүйесіне біраз өзгерістер
әкелді. Келесі жылдың (1996) ақпан айында ғана салықтық түсімдер бойынша
ғана бюджетке 4,8 милиард теңге төленбеді. Жаңа кодекспенен салық базасын
кеңейтуге (бюджет жаңа төлемдер), салық органдарына жұмыстарын нақтылауға
оптимизациялауға, құқық қоғау органдарына қызметтерін байланыса атқаруға
мүкіндіктері туады. Осы жаңалықтар іс жүзінде тез арада емес , бүтіндеп
енгізілуі керек. Мысалы дүниежүзіндегідей жеке және заңды тұлғаларға
біріңғай кіріс салығы төлене бастады.
Практикаға жиынтық жылдық табыс түсінігі енгізілді. бұл табысты
санағанда жиналаын барлық шығындар алынады, амортизациялық төлемдердің
өлшемдері неғұрлым жеңілдетілді. Салық органдарына өз қызметінде туып
қалған мәселлерді шешуде бірнеше жолдары ұсынылды. Оған мысал ретінде қаржы
министірлігі шығарған қазначейлік міндеттемелер бола алады. 700 жуық ірі
кәсіпорындарға мемлекет алдында қарыздарын өтеуге осы билеттер қолданылды.
1996ж екі рет салық салудың алдын алу үшін ТМД елдерімен екі жақты салық
конвенциясымен жұмыс жалғастырылды. 1996ж қараша айында президенттің
мемлекет қызметкерлерінің салық салынатын табыстарымен мүліктерінің
декларация туралы бұйрығы жарыққа шықты.
Бұл бұйрық үкіметтің халық алдында жауапкершілікті екенін растайтын
тағы бір көрінісі. Осы бұйрыққа байланысты үкіметке 10 күн ішінде табыстар,
мүліктердің барлық түріне міндетті жыл сайынғы декларацияның заң жобасын
шығару туралы тапсырма берілді.
1998ж жаңа салық жүйесін салу жұмысы аяқталды. ҚР-ң салық жүйесінің 2-
ші этапы , 1996-98жж . Бірақ сол кездегі ұсыныс, өзгерістер әрі толыққанды
жетілдендірілмеген еді, оларды қайта-қайта өзгертумен жаңартулардың әлі
ұзақжолы күтілген.
Тәуелсіздіктің өткен 10 жылдығы ішінде Қазақстанда көптеген қиындықтар
болды. Олар – экономикалық құлдырау, халық шаруашылығы мен экономикалық
субъектілер арасындағы байланыстың үзілуі дамудың салдарынан мемлекеттік
кірістер мен шығыстардың мінездемелері өзгертілді.
Ескі кеңестік үкіметтің жүйесін өзгертуде, нарықтық қатынастарға
өтуден кәсіпорындармен салымдардың құрылымы мүлдем ауыстырылуы мүлдем талап
етілді,осы кездегі жұмыссыздықтың өсуі жаңа салық кодекісінде, реформаларда
ұлттық салық салу концепциясын салуда көңіл бөлінді.
Өтпелі кезеңде үкіметтің салық реформасын дұрыс жасауынан елдің
болашағы зор әсерін тигізеді. Ол экономикаға әсер етудің негізгі құралы
болып табылады. Қазіргі кезде елдің салық салу жүйесінің дамуының басты
бағыттары айқындалды. Біздің мақсатымыз осы міндеттерді ақтау.
Салық жүйесі – мемлекетте алынатын салықтар түрлерінің жиынтығы,
олардың құрамының түрлері мен әдісітері, салықтық қызметі органдары
мемлекеттік салықтық жүйесін құрайды. Салықтық жүйені жетер қиын
модельдерді ұсына алады, өйткені салықтардың және оларды төлеушілердің
түрлері өте көп, салық алу әдістері және салық жеңілдіктері бар. Салықты
әртүрлі қағидалар бойынша классификациялауға болады:
- Салу объектісінен және төлеуші мен мемлекеттің қарым-қатынасынан
пайдалану арқылы;
- Салықты алатын органан;
- Экономикалық белгі арқылы;
Салықтар бірінші белгі бойынша тура және жанама болып бөлінеді:
Тікелей салыққа – кіріс және мүлікке бірқатар қатысты болатын салықтар
жатады(пайдаға,меншікке,жерге,табыс қа салық). Сонымен қатар, тура салықтар
нақты және жеке болып бөлінеді. Нақты салықпен сыртқы белгілер бойынша
мүлік салынады, яғни салық салу кезінде салық объектісі назарға алынады.
Оны пайдалану тиімділігі емес. Нақты тура салыққа мыналар жатады: жер,
мүлік, өндірістік, ақша капиталға салық. Жалпы тікелей салықтар дегеніміз -
салық субъектісі бір мезгілде оның нақты төлеушісі болып табылуы.
Г. Карагусова тікелей салықтардың мынадай қасиеттерін белгілеген:
- тікелей салықтар мемлекетке дұрыс және салықтың мөлшеріне
байланысты белгілі бір көлемді береді.
- тікелей салықтар салық төлеушінің төлем қабілеттілігін айқын
көрсетеді.
- Тікелей салықтарды төлеуде, мемлекет салық төлеушімен тікелей қарым-
қатынасқа түседі, соның нәтижесінде салық төлеушінің нақты міндетін
айқындауға болады.
- Тікелей салықтар нақты салық төлеушінің табысынан алынады
Тікелей салықтарды жеке және нақты деп бөледі.
- Нақты салықтарға мүлікке салынатын салықтар жатады:
- Жеке салықтарды салық төлеушінің табысынан алады.
Жеке салықта кіріспен бірге төлеушінің қаржылық жағдайы есепке
алынады.Мысалы: жанұялық жағдай; оларға табысқа салық, мұра мен
сыйлықтардан салық, 1 жанға салық және тағы басқа жатады.[28,254б]
Жанама салықтар – тура емес, яғни тауарлар, қызметтердің бағалары
арқылы (қосымша құн салығы, акциздер, кеден баж салығы) алынады. Тауарлар
мен қызметтерді, сатқаннан кейін алынған салық: сомалары кесімен мемлекетке
беріледі.
Пайдалану белгісі бойынша салықтар жалпы және арнайы болып бөлінеді,
жалпы – салықтар мемлекетке түседі де пайдаланғанда өзіндіксіздіріледі.
Арнайы салықтар – қатаң түрдегі белгілеуі бар (Мысалы: көлікке салық,
көлікті иеленуге салық).
Салықты алатын және салықтармен бұйрып беретін органдарға байланысты
орталықтанған (жалпы мемлекеттік) және жергілікті салықтарға бөлінеді.
Экономикалық белгілері объектінің бойынша кіріске салық және тұтынуға салық
болып бөлінеді : 1-ші салық кез келген салу объектісінен пайда алатын
төлеушіден алынады, 2-ші салық тауар және қызметті тұтынуын төлегенде
шығынға кететін салық. Салу объектілерін бағалау және есепке алуына
байланысты салықтарды алудың 4 әдісі бар. Олар: Кадастрлық, салық
төлеушінің декларациясы бойынша кіріс, кірісті табу көзінің жанындағы
салық, патент бойынша.
Кадастрлық әдісі бойынша – салықтық есебі және алым, салық аслынатын
объектілерді және олардың жерден, мүліктен, фактілік кірісті есепке алудың,
кіріс әкелу мөлшерін көрсетумен жазылу негізінде жүзеге асырылады.
Салық төлеушінің декларациясында кіріс мөлшері, керекті жеңілдіктер
көрсетіліп, азайтуларды да салық сомасы төленеді (27, 14б.(.
Кірісті табу көзінің жанындағы салық және төлеуші жұмыс істейтін
жеріндегі заңды тұлғаның бухгалтериясымен төленеді.
Патент негізіндегі салық әр-түрлі әрекеттерден алынатын кірістер үшін
төленеді және олардың төлемін есепке алу және анықтау қиын болып табылады.
Салықты есепке алудың 2 әдісі қолданылады:
1) Кассалық
2) Есептеу-санау әдісі
Кассалық әдісі бойынша – кірістер мен азайтулар жұмыстарды іске асыру
қызметтер ұсыну, мүлікті толу және азайтулар және олар бойынша төлемдер
жасаған кезінен бағаланады.
Есептеу-санау әдісі бойынша – кірістер мен азайтулар жұмыстарды іске
асыру, қызметтерді ұсыну, мүлікті, оның төлеу уақытына қарамастан толу және
енгізу кезінен бағаланады.
Салықтық қызметтер үшін 2-ші әдіс ең қолайлы болып табылады және
Қазақстанның барлық төлеушілермен қолдануға алынады. Төлеушілер үшін бұл
әдістің жетіспеушіліктері орналастырулар мерзімінде төленбесе де салық
төлемдері міндетті түрде аударылуы керек, бұл жағдай айналым қаржылардың
алаңдатуына әкеледі [28,192б.].
ҚР-ның салық жүйесі өзіне салықтар түрлерін, жинақтар мен баж салығын,
құқық нормаларын қосады.
Бүгінгі күні республикада салық заңдарының барлық негізгі кемшіліктері
ескерілген, әрі жетілдірілген жаңа Салық кодексі дайындалып, 2001 жылдың 12
маусымында қабылданды.
Уақыт ағымының әсеріне, заман талабына сай қабылданған Салық
кодексінде келесідей мәселелерді шешуге басты назар аударылған.
Біріншіден, барлық шаруашылық субъектілеріне салықтандырудың тең
жағдайын жасау. Екіншіден, кейбір жекелеген категориядағы салық
төлеушілерге берілген жеңілдіктерді жою арқылы салық жүктемесін жеңілдету.
Үшіншіден, салық заңдылығы жөніндегі барлық ережелер мен нормаларды тікелей
қызмет ететін заң мөлшерінде біріктіру. Төртіншіден, салық заңдылығының
тұрақтылығын қамтамасыз ету.Әрине, салық заңдылығында өзгерістер мен
толықтырулар болашақта да жүргізіліп отырылады. Өйткені экономикалық қарым-
қатынастар бір орында тұрып қалмайды, ол жаңа даму сатысына көшкен сайын
салық заңдылығының да сол экономикалық саясатқа сай өзгертіліп отыруы
керек. Сондықтан өзгерістің енгізілуі де заңды. Бірақ, кодекс бойынша енді
жаңадан енгізілген өзгерістер жылына бір рет енгізілуі тиіс. Енгізілген
өзгерістер келесі жаңа жылдың басынан бастап күшіне енеді. Бұл ереже
біржағынан салық төлеушілерге жаңа енгізулерге алдын ала дайындалып,
операциялар мен қаржы шешімдерін жоспарлауға мүмкіндік берсе, екінші
жағынан салық қызметкерлерінің жұмысын жеделдетуге және жеңілдетуге көп
әсерін тигізеді [29, 298б.].
Жаңа Салық кодексіндегі салықтардың, салық сипатындағы алымдардың
тізбесі мыналарды құрайды:
1. Салықтар:
1. Корпорациялық табыс салығы
2. Жеке табыс салығы
3. Қосылған құнға салынатын салық
4. Акциздер
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері
6. Экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы
7. Әлеуметтік салық
8. Жер салығы
9. Көлік құралдарына салынатын салық
10. Мүлік салығы
11. ҚР жасалған келісім-шарттары бойынша өнімді бөлу жөніндегі үлесі
2. Алымдар:
1. Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым
2. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым
3. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалынған мәмілелерді
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Cалық салуды және салықтық бақылауды ұйымдастырудың
теориялық негіздемесі
1.1 Салықтардың қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуындағы 6
рөлі
1.2 ҚР салық жүйесінің қалыптасуы және дамуы 14
1.3 Қазақстанда салықтық бақылауды ұйымдастырудың
21
қалыптасуы және ерекшеліктері
2 Ақмола облысының салық департаменті жұмысы негізінде
салықтардын түсімін және салықтық бақылаудың
ұйымдастыруын талдау
2.1 Ақмола облысы бойынша салықтық түсімдерді талдау
27
2.2 Ақмола облысының салық департаментінің жұмысын және 39
бақылауды ұйымдастыруын талдау
3 Қазақстан Республикасындағы салықтық бақылауды
ұйымдастыруды жетілдіру жолдары
3.1 Салықтық бақылауды шетел тәжірибесі негізінде жетілдіру
52
3.2 Салықтық бақылауды жетілдіруде ақпараттық технологияларды 54
қолдану
Қорытынды
61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
63
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі - салықтық бақылау
жүргізудің әдістемелігін жетілдірудегі салық қызметкерлерінің қызметіндегі
құзыретін жоғарылату, салық заңдылық актілерінің жүзеге асыруды тұрақты
түрде бақылау жүргізуді орындау, салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіре
түсу.
Салық деп –– заң актілерімен белгіленген тәртіп пен шарттарға сәйкес,
төлеушілердің бюджетке немесе бюджеттік емес қорларға міндетті түрде
жасайтын жарналары аталады. Ұлттық табысты қайта бөлу факторы бола отырып,
салықтар бөлу жүйесінде пайда болған қателіктерді жоюға немесе болдырмауға
мүмкіндік туғызады, адамдардың осы немесе басқа әрекеттерінің дамуын
ынталандырады немесе ынталандырмайды.
Салық алу, салықты ұстау процестері әлеуметтік құбылыс ретінде және
экономикалық категория ретінде тұжырымдалады. Салық салу принциптерінің
негізі экономикалық теорияның классиктері А.Смит, Дж.Миля және
Д. Рикардоның еңбектерінде өңделген. Қазіргі кезде салық салудың
теориясы мен практикасының дамуына ТМД елдерінің оқымысты экономистері
(В.М. Пушкарева, Д.Г. Черник, Т.Ф. Юткина) өз үлестерін қосты.
Қазақстандағы салық салу жөніндегі сұрақтарға М.С. Ержановтың, А.Б.
Зейнелғабдиннің, Э.К. Идрисовтың, Н.К. Кучукованың, Г.Н. Карагусованың,
В.Д. Мельниковтың, А.А. Нурумовтың еңбектерінде үлкен көңіл бөлінген. Осы
еңбектердің мазмұнын оқып үйрену Қазақстандағы салық жүйесінің жағдайын
бағалауға мүмкіндік береді. ТМД елдерінің ғалымдарының салық бақылау
жүйесіндегі теориялық және методикалық өңдеулерінің мәнін түсіну қажет.
Салықтық бақылау деп – салықтық тексеру немесе тапсыру мақсатындағы
бақылау айтамыз. Салықтық бақылау тексерілетін салық төлеуші туралы
ақпараттарды жинау, жинаған ақпараттарды бағалау. Жинаған ақпараттар
бойынша шамалау немесе мөлшерлеу кезеңдерінен тұрады. Салықтық тексеру
тексеруге дайындау тексеруді жүргізу, тексеру нәтижелерін рәсімдеу,
анықталынған салық заңын бұзушылықты жою үшін нұсқаманың қаулының
орындалуын бақылау мерзімдерінен тұрады.
Тақырыптық зерттелу дәрежесі. Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың
еңбектерінде салық тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі,
экономикадағы алатын орыны кең және терең зерттелген. Сонымен бірге
тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің үлкен
тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр. Ғалымдар мен
практиктердің жұмыстарында қаржылық бақылау тақырыбы кеңінен қамтылғанымен
салықтық бақылау туралы өте аз зерттелген. Тіптен салықтың бақылау
функциясы деген түсініктің өзі кейіннен шыққан түсінік. Өкінішке орай
салықтық бақылау мәселелері, оның еліміздің салық жүйесіндегі орны мен
маңызы, тәжірибе жүзінде қолданылуы ҚР-да қазірше жеткілікті қамтылмаған.
Мемлекеттің қаржы және салық саясатын жетілдіру мәселелерін зерттеуге өз
еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан
төмендегідей экономистер мен заңгерлерді айтуға болады: А.Герун,
А.И.Худяков, А.К.Арыстанова, Б.Б.Шермухаметова, Б.Ж.Ермекбаева, В.Г.Фурсов,
В.Д.Мельников, Г.К.Жакупова, Г.М.Бродский, Е.Калюжанова, Е.Х.Сигаев,
З.Атығаева, К.А.Сержантов, М.Т.Оспанов, М.Х.Тусеева, С.С.Сатыбалдин,
А.А.Нұрымов, А.Б.Зейнельгабдин, А.Смит, А.Соколов, А.Тривус, В.Д.Ли,
Г.А.Лесбеков, Г.Карагусова, Д.Г.Черник, Е.В.Порохов, К.А.Аттапханов, К.Ә.
Сағадиев, К.К.Ильясов, М.Б.Кенжегузин, О.Тимофеева, С.Г. Пепеляев,
С.М.Мусин, Ф.С.Сейдахметова және тағы басқалар. Бірақ, салық жүйесінің
бақылау қызметі мен мемлекеттік қаржылық бақылауының көпжақтылығы және
мәселелерінің күрделілігі оның әрі қарай зерттеуді қажет етеді.
Осы жоғары келтірілген мәселелер зерттелетін тақырыптың таңдалуына,
мақсатына және қарастырылатын мәселелер шеңберіне негіз болып отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті. Дипломдық жұмыстың мақсаты
салықтық бақылауды ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ережесін
анықтап, салықтық бақылаудың экономикалық категория ретінде мазмұнын,
мақсатын және мүдделі міндеттерін ашу үшін әдебиет көздерін зерттеу және
мәліметтер мен деректерді, заңнамаларды елеу негізінде, оның қызметінің
теориялық сипатын беру, салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіруге,
тиімділігін арттырудың жолдарына әдістемелік және іс тәжірибелік
ұсыныстарын жасау.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- салық салу және салық төлемдерін бақылаудың ғылыми-әдістемелік
негіздерін зерттеу;
- салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық маңызы мен
объективті қажеттілігін ашу жолымен республикалық және жергілікті
бюджет көздерін молайту арқылы бюджет тапшылығын азайту;
- салықытық бақылаудың заңдық және нормативтік базаларының негіздерін
қолдана отырып талдау жасау арқылы бақылауды күшейтудің
талаптандыру жолдарын ұсыну;
- салықтың бақылаулық қызметінің мазмұнын, қаржылық бақылаудың
жүйелес бөлігі ретіндегі ерекшелігін, сонымен бірге мәні мен
ұйымдастыру принциптерін жетілдіру;
- салықтық бақылауды ұйымдастыру мен бюджетке түсетін төлемдерді
бақылаудың жүргізілу тәртібі мен оның кейбір салаларға тигізетін
әсеріне талдау жасау;
- салық органының жұмысын негізге ала отырып салық бақылауының
ұйымдастырылу ісін және әдісін жетілдіру бағыттарын қарастыруды
көздеу;
- салықтық бақылаудың салық департаментіндегі ұйымдастырылуы мен
ақпараттық даму деңгейіне баға беру және болашағын зерттеу арқылы
даму жолын нақтылау;
- ҚР салық қызметіндегі салықтық бақылауды жетілдіру мен тиімділігін
арттыру бойынша нақты ұсыныстар жасау және оларды негіздеу;
- Салықтан жалтарудағы көлеңкелі экономиканың көлеңкелі капитал
жасауға жол бермеудегі салықтық бақылауды күшейту арқылы есепке
алу;
Дипломдық жұмыстың объектісі. ҚР-дағы салықтық қатынастар мен салықтық
бақылаудың заңдық негіздеріне сүйене отырып, оның ұйымдастырылу тәртібін
жетілдіру мен бақылау құқықтық қызметін көтеру.
Осыған орай, ҚР-сы және Ақмола облысы бойынша салықтық бақылауды
ұйымдастыру және оны жүзеге асырудың құқықтық базасы зерттеудің объектісіне
алынған.
Дипломдық жұмыстың пәні – қаржы бақылау қызметінің салалас бөлігі
салықтық бақылау бағытын дамыту мазмұны.
Дипломдық жұмысымның құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттерден және қосымшадан тұрады.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы
және салықтық бақылауды ұйымдастырудың қалыптасуы туралы айтылатын болдады.
Екінші бөлімде Ақмола облысының салық департаменті жұмысы негізінде
салықтардын түсімін және салықтық бақылауды ұйымдастыру туралы айтылатын
болады.
Үшінші бөлімінде ҚР салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіру
жолдары туралы айтылатын болады.
Диплом жұмысының теориялық және методологиялық жазылуына негіз болған
отандық және шетелдік экономистердің еңбегі, статистикалық мәліметер мен
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің нұсқаулық әдебиеттері
құрайды.
1 Cалық салуды және салықтық бақылауды ұйымдастырудың теориялық
негіздемесі
1. Салықтардың қоғамның әлеуметтік – экономикалық
дамуындағы рөлі
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар — бұл мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып
табылады.Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір
сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына
салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері
мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының
ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді.
Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді (1, 54б.(.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі
—ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың қасиетті
борышы деген еді.
ҚР-сы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды,
алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі
міндеті болып табылады, - деп жазылған.
Cалық салудың қазіргі қағидаттары мыналарға негізделеді:
1. Салық салудағы әділдік қағидаты. Салық төлеушілердің табыстарына
тең жағдайда біркелкі салық салынады;
2.Қарапайымдылық қағидаты. Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті
болуы тиіс, ол күрделі болмауы керек.
3.Салықтардың анықтығы — алдын ала белгіленген шарттар мен
талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.
4.Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді
бұрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды.
5.Салық салудың экономикалық бейтараптылығы.Салықтар экономиканың
жұмыс істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы
тиіс.
6.Экономикалық қатынастар бойынша осы еддің басқа әріптес
елдермен салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің
салыстырмалығы [2,167б.].
Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының
жариялылығы қағидаттары негізделеді. Салық төлеуші салық заңнамасына
сәйкес салықтық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген
мерзімдерде орындауға міндетті.
Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын
болуға тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық
міңдеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық
негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық
төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады (3, 44б.(.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен
салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі
міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функцияларда толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан
салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан
қаржыға қатысты салықтардың функцияларын қаржының бөлгіштік функциясының
құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты
негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция — барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді (4, 51б.(.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың
нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ұлттық өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық
табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді [5,143б.].
Мемлекет салық саясатын — салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық және басқа мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Нарықтық экономикада салықтардың атқаратын рөлі өте маңызды болып
табылады, оны дүниежүзілік тәжірибе дәлелдеп отыр. Осыған орай бұл ойды
былай тұжырымдауға болады: тиімді құрылған, тиісті деңгейде қызмет ететін
салық жүйесінсіз, ол өз кезегінде қоғамдық өндіріс шарттарына жауап
беретіндей болмаса, тиімді нарықтық экономиканы құру мүмкін емес. Сол
себептен бұл жүйенің қызметінің нәтижесінен жалпы ұлттық экономиканың
жағдайы тәуелді болады
Жалпы салықтар мемлекеттің пайда болу мезетінен бастап, қоғамға
қажетті экономикалық қатынастардың бір буыны болып табылады. Оның дамуы
мен түрлерінің өзгеруі салық жүйесінің өркендеуін білдіреді. Бүгінгі таңда
“салықтар” мемлекеттің негізгі табыс көзі болып табылады. Одан басқа
салықтардың бір қатар қаржылық функциялары бар. Оларға мыналар жатады:
қоғамдық өндіріске мемлекеттің экономикалық әсері, ғылыми техникалық
прогресстің дамуына әсері, кәсіпкерліктің дамуына немесе керісінше тежеуге
ықпалын тигізуі және т.с.с.
Салық салу мәселелері жөнінде бірқатар ғалым-экономистер, философтар,
әр дәуiрдiң мемлекеттік қызметкерлері зерттеулер жүргізіп, өз пікірлерін
айтып өткен: Ф. Аквинскийдің ойынша, “салықтар - ұрлықтың бір түрі болып
табылады”, Ш. Монтескьенің пікірінше, “салықтардың мөлшерін анықтау үшін
арнайы білімнің қажеті жоқ”, Бенжамин Франклиннің ойынша, “өмірде екі
нәрседен қашу мүмкін емес: салық және өлім”, ал салық салу теориясының
негізін қалаушы Адам Смиттің айтуы бойынша, “салық төлеу құлдықтың белгісі
емес, бостандықтың белгісі болып табылады”.Табыс салығы- жалпы салық
түрлерінің ішінде ең кең тараған түрі болып табылады.
Салықтың мәнін түсіндіру үшін оның ұғымын айқындаудың үлкен
маңызы бар [6,93б.].
Салық термині өте ертеден қолданылады және құқықтық
актілердің мәтіндерінде, әдебиеттерде де өте жиі қолданылады.
Сонымен бірге, бұл ұғымнын мазмұны даулы болып қалуда. Салықтың
дұрыс анықтамасы ерекше маңызды болып табылады. Бәрінен бұрын, бұл
салықты бюджетке төленетін басқа да төлемдерден ажырату үшін және
төлемнің әрбір түріне осы төлемнің экономикалық мәніне сәйкес
келетін құқықтық режимді беру үшін қажет. Бұдан басқа осы мәселе
филиалды себептер бойынша да мағынаға ие болуы мүмкін. Шет
елдерде белгіленген тәртіпке орай, салықтар мен салымдар түрлі
мемлекеттік органдармен енгізілуі мүмкін (бірінші - парламентпен,
екінші - үкіметпен), олар әр түрлі ақша қорларының табысты көздері
болуы мүмкін, оларды төлемегендігі үшін түрлі заңды жауапкершілік
қарастырылуы да мүмкін.
Салықтар әскери олжа және баж салығымен қатар мемлекеттің
өзіне ақша өндіруінің аса ежелгі әдісі болып табылады. Революцияға
дейінгі атақты қаржыгер П.П.Гензель осы орайда ежелгі дүниенің
өзінде-ақ салық салудың техникалық тәсілдері, өндірудің сан алуан
кадастрлары мен оңтайлы әдістері белгілі болған деп атап өткен
[7,156.].
Салық ұғымының көптеген анықтамасы бар. Атап
айтқанда, заңды анықтамаларымен бірге яғни, нормативтік – құқтық
актілердің мәтіндерінде берілген доктриналық (яғни, ғалымдардың
өз еңбектерінде ұсынылңан және осы категорияларды олдың ұсынылуын
бейнелейтін) анықтамалар қолданылады. Авторлар көп жағдайда
заңнамалық актілерде берілген заңды анықтамаларды жаңғыртумен
шектеледі.
ҚР-ның Салық кодексі салықтың заңды анықтамасын береді. Кодекс
салық – мемлекет заңнамалық тұрғыда белгіленген тәртіппен белгілі
бір мөлшерде жүргізілетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатқа ие
бюджетке міндетті ақшалай төлемдер деп қарастырылады.
Бұл салықтың жеткілікті түрдегі дәл және ғылыми нақтыланған,
салық қатынастарын құқықтық реттеу қажеттіліктеріне және ҚР
жағдайларына қолданылатын мемлекеттің салық қызметін жүзеге асыру іс-
тәжірибесіне толығымен жауап беретін анықтама екндігін айту керек.
Алайда, ол салықтың барлық белгілерін сипаттамайды. Дегенмен,
құқықтық нормада берілетін басқада анықтамалар тәрізді ол өзінің
алдына мұндай мақсатты қоймайды – бұл ғылыми анықтамалардың міндеті.
Салықты сипаттау үшін жарна, алым немесе төлем тәрізді
терминдер жиі қолданылатын атап өтуіміз қажет. Осы себептерге
байланысты келесілерді атауға болады.
Жарна термині қандай да бір нәрсеге енгізілген ақша
(мысалы, мүшелік жарна).
Салықты салық төлеуші бірдене үшін төлемейді. Мемлекет
салықты жайдан-жай алмайды. Бұдан басқа, жарна ұғымында еріктілік
реңкі болады. Сонымен бірге, салық бұл мәжбүрлі төлем (8(.
Жарна ұғымын әдетте қоғамдық шарт тұжырымдамасын жақтаушылар
қолданатынын атап өтуіміз қажет, осыған сәйкес қоғамның мемлекетпен
арасында қоғамдық шарт болады да, салық азаматтардың ортақ
іске ерікті жарнасы болып табылады. Дәл қазіргі кезеңде осы
тұжырымдама күтілетін нәрсе не шындық ретінде қабылданатын
идеалистік тұрғыда бағаланады, немесе мемлекетпен өзінің
салықтық өктелдігін боямалау немесе ақтау ретінде пайданылады.
Алым ұғымында міндеттілік және мәжбүрлік реңкі болады.
Сонымен бірге бұл ұғым ақшаны бір нәрсеге немесе бір нәрсе
үшін төлетуді білдіреді, яғни, мақсатты сипатта болды.
Сондай-ақ салыққа оның әмбебаптығы тән. Бұдан басқа, алым
ұғымы бір реттік және эпизодтықты білдіреді, ал салық
қатынастары үшін тұрақтылық және ұзақтық тән.
Төлем термині туынды болып табылады, яғни, төлеу сөзінен
шықандығы мәлім. Әдетте, төлеу термині бір нәрсе үшін сыйақы
төлеу, орнын толтыру дегенді білдіреді. Осылайша, төлем
термині өзінің шығу тегі жөнінен төлем аталған қатынастың
ақшалай элементін бейнелейтін Д – Т немесе Т – Д актілерін
эквиваленттік, тауар – ақшалық қатынастарды бейнелейді. Салықтар
тауар – ақшалық қатынастардан тауар формасындағы құның қарсы
қозғалысымен сүйемелденбейтін ақшалай формадағы құнның бір
жақты қозғалысымен бейнелейтіндігімен ерекшеленетіндіктен, қаржылық
қатынастарды сипаттайтындығы себепті, төлем термині өзінің
тура мағынасында салықты сипаттауда аздап жарамсыз.Сонымен
бірге, салықты сипаттауда бұл термин біршама өзге мағынаға ие
болды және қандай да бір құнның қарсы қозғалысымен байланыспайтын
(тауарлық емес операциялардағы төлем) ақша аударымдарын белгілеу
ретінде қолданылады [9, 44б.].
Біздің пікірімізше, салықтын мәнін неғұрлым дәл белгілеу
үшін алып тастау термині қауанылғаны дұрыс, өйткені, онда
бірнешеуін мәжбірлеу белгілері болады.
Айтылғандардың негізінде салыққа келесідей анықтама беруге
болады. Салық – тиісті мемлекеттік органмен және формада
қабылданған құқықтық акт негізінде жүзеге асырылатын, белгілі бір
мөлшер және белгіленген тәртіппен жүргізілетін,міндетті, қайтарымсыз
және өтеусіз сипатта болатын,ұйымдармен жеке тұлғаладың құқықтық
меншігіне жататын ақша қаражаттарынөзінің қызметін қаржылық тұрғыда
қамтамасыз ету мақсатында мемлекттің мәжбүрлеп алып қоюы.
Осы анықтама ғылыми (доктриналық) сипатта берілген.Ол салықтын
экономикалық және қаржы – құқықтық категория ретінде мәнін ашуға
байланысты туындаған теориялық дефикация тұрғысында әрекет етеді.
Салықтын мемлекеттік табыстардың құрамына енетін өзге де
міндетті төлемдермен ара қатынасын қарастырайық.
1. Салықтар мен мемлекеттік алымдардың айырмашылығы. Дәстүрлі
ұғымдарға сәйкес, мемлекеттік алым – бұл төлем төлеушіге қатысты
заңды тұрғыда маңызды актіні іске асырғаны үшін мемлекеттік
органға төлем төлеу. Сонымен, мемлекеттік алым төлем төлеушіге
белгілі бір құқықтық мәртебе берілген, онсыз мүлікті пайдалануға
рұқсат етілмейтін мүлікті заңды (мәселен, автомашинаны), бір нәрсені
пайдалануға немесе қандай да бір қызметті жүзеге асыру құқықғын
беруге рұқсат беру үшін алынады.
Салық Кодексінің өзінде атап көрсетілетін мемлекеттік тіркеу
үшін алымдарға заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу үшін алым,
жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркеу үшін алым, жылжымайтын
мүлікке құқықты және онымен жасалған мәмілелерді мемлекеттік тіркеу
үшін алым, механикалық көлік құралдарын мемлекеттік тіркеу үшін
алым, елтаңбалық алым және т.б. жатады.
Салықтар мен мемлекеттік алымдардың негізгі айырмашылықтары
мынада болып табылады:
1. Мелекеттік алымдар мемлекеттік аппараттың шығындарының орнын
толтыру үшін туындаған, яғни олар заңды тұрғыда маңызды іс –
қимылдар түріндегі тиісті мемлекеттік қызметті жүзеге асыру кезінде
жүргізілген шығындармен байланыстырылған болуы тиіс Қазіргі ұғымдар
аясында алым және салық ұғымлары міндетті төлемдердің
түрлерін бейнелейді. Салықтар мемлекеттің қызметін қаржыландыруға
байланысты туындаған.
2.Салықтың белгісі өтемсіздік (заңды өлшем) және
эквивалентсіздік (экономикалық өлшем) болып табылады; алым
салыстырмалы түрде эквиваленттік төлем болып табылады – субъект
алымды төлей отырып, белгілі бір құқық, мәртебе, мемлекеттік рұқсат
алады. Мысалы заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу үшін алым
төлеумен субъекттің заңды тұлға мәртебесіне ие болуы байланысты,
лицензиялық алым төлем төлеушінің белгілі бір қызмет түрлерімен
айналысуына құқық беретін лицензия беру кезінде алынады. Салық
жайғана төленеді – төлем төлеуші салық төлей отырып, орнына ештеңе
алмайды; алым мемлекеттік органның төлем төлеушінің пайдасына
қандайда бір заңдық тұрғыдағы маңызды іс-қимылды іске асырумен
байланысты төленеді.
3. Алым бір реттік төлем болып табылады, ал салыққа
тұрақтылық пен қарым қатынастардың ұ зақтығы тән сипат.
4. Тұлғаның мемлекетпен салық төлеу себебінен қатынасқа енді
осы тұлға үшін мәжбүрлеу сипатында болып табылады; алымды төлетумен
байланыстықатынасқа ену тұлға үшін еріктісипатта болады, өйткені
алымды төлеумен шартталған мемлекетке өтініш жасаудың өзі ерікті
болып табылады. Мәселен тұлға тиісті мемлекеттік органға кәсіпкерлік
қызметтің белгілі бір түрімен айналысу құқығына лицензия беру
туралы өтініш береді. Өтініш жасаудың өзі ерікті сипатта болады –
ешкімде тұлғаны мұндай қызметпен айналысуға мәжбүрлемейді. Алайда
лицензия беру міндетті төлем сипатына ие болатын лицензиялық алымды
төлеумен шартталған.
2. Салықтын төлем ақыдан айырмашылығы.
Төламақы – бұл мемлекеттік меншікте болып табылатын немесе
мемлекеттің фискальдық монополиясына жатқызылған объектілерді
пайдаланғаны үшін мемлекетке төлемақы төлеу
Салықтың төлемақыдан негізгі айырмашылығы – салықтың өтеусіз және
эквивалентсіз төлем, ал төлемақы - өтелетін және эквивалентті төлем
болып табылатындығында; салық қаржылық қатынасты байланыстырады, ал
төлемақы – азаматтық құқықтық қатынасты байланыстрады, мұнда
мемлекет азаматтық құқықтық субъектінің ролін атқарады. Ақы төлей
отырып, тұлға оның эквивалентік сол немесе өзге объектіні
пайдалану құқығы түрінде алады [10,169б.].
Салық Кодексі мемлекеттік ақының бірнеше түрін қарастырады:
Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін ақы төлеу, үстіңгі көздердің су
ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем, жануарлар әлемін пайдаланғаны
үшін ақы төлеу және т.б.
Сонымен бірге, қоршаған ортаны ластағаны үшін ақы төлеу
тәрізді төлем, біздің пікірімізше, ақы төлеу категориясына
жатқызылған, өйткені ол, біріншіден, эквиваленттік белгісінен
айырылған, екіншіден, айыппұлдық сипатта болады, яғни, заңдық
жауапкершілік шараларын қолданумен байланысты.
Салықтың мемлекететік баж салығынан айырмашылығы. Мемлекеттік
баж салығы – заңдық тұрғыда маңызды іс – қимылдарды іске асырғандығы
үшін және соған өкілетті мемлекеттік органдар немесе лауазымды
тұлғалармен құжаттарды беру үшін алынатын міндетті төлем.Осы
анықтама ресми болып табылады, себебі ҚР-ның Салық Кодексінде
тікелей берілген (11(.
Баж салығы – міндетті төлемдердің ең ежелгі түрі. Бұл оның
оларды төлетудің ыңғайлылығымен түсіндіріледі – төлем төлеушінің баж
салығын төлеуден жалтаруы өте күрделі ( мәселен, жол салығы ) оның
өзі мемлекет тарапынан сол немесе өзге қызметті алуға мұқтаж
болғандығы себепті, мәселен өз ісінің сотта қаралуына ынталы тұлға
сот салығын төлеуге мәжбүр оны төлеуге мүдделі болады.
Баж салығының салықтан айырмашылығы, бәрінен бұрын, баж
салығының мемлекет тарапынан қарсы (нақты) қызмет көрсетуді алуымен
байланысты, сондықтан осы төлем салыстырмалы түрде эквивалентті
сипатта болады, бұл оларды алымдармен жақындастырады. Сонымен бірге,
баж салығы мемлекеттік қызмет түріндегі тауарға ақы төлеу болып
табылмайды, өйткені бұл қызметтің тауарлық құны болмайды. Сондықтан
да, егер дәл айтатан болсақ, мемлекеттік баж салығы жоғары
келтірілгенанықтамалардан туындайды, мемлекеттің қызмет көрсетуі
үшінсақы төлеу емес. Сондай-ақ бұл қызмет көпшілік – құқықтық
сипатта болады және өзінің мемлекеттік - билік функцияларын жүзеге
асырушы мемлекеттік орган болып табылады. Сондықтанда біз баж
салығы салыстырмалы эквивалентті сипатта болады деп айта
аламыз, өйткені мемлекеттік қызметтің кез-келген басқа да түрлері
тәрізді мемлекеттік қызмет көрсету құнды таратушы болып табылмайды.
Осыған байланысты, баж салығын төлеу кезінде тауар ақшалық қатынас
пайда болады деп бекіту қажет, мұнда баж салығын төлеуші тұлға
орнына оның тауарлық эквивалентін мемлекеттік қызмет көрсету түрінде
алады. Салыққа қатысты айтатын болсақ, оны төлеу кезінде мемлекет
тарапынан қарсы қызмет көрсету мүлдем жоқ [12,136б.].
Міндетті аударымдар ұғымының айқын анықтамасы жоқ. Кеңес
уақытында олар мемлекеттік кәсіпорындардың міндетті төлемдерін
білдіретін. Бұл жағдайда осы төлемдердің салықтардан айырмашылығы
меншіктік ауысым факторында болып табылады – салық төлеу кезінде
ақша қаражаттарына меншік құқығы жекеменшіктен мемлекеттікке
өзгереді, міндетті аударымдарды енгізуде меншік нысаны өзгермейді –
ақша қозғалысы мемлекеттік меншікшеңберінде жүргізіледі.
Өте ерте уақыттарда төлемдердің кейбір түрлері мақсатты
бюджеттен тыс қорлар деп аталады, олар негізінде боямаланған
салықтар болып табылды. Бұл жағдайда аударым атауы салықтар
өкілетті органдармен ғана бекітілуі мүмкін конституциялық
қағидаларды айналып өту үшін және салықты аударымдар түрімен
енгізуді атқарушы органның шешімімен енгізу мүмкін болуы үшін жиі
пайдаланылады.
Салықтардың мемлекеттік табыстардың басқада түрлерімен ара
қатынасы туралы қортындыда төлемнің табиғатын дұрыс белгілеу
(салық, алым, баж салығы, ақы, аударым, жарна және т.б.)
Мемлекеттік табыстар жүйесін ғылыми – негізделген негізде
құрудың шарты ғана емес, әр төлемді жекелей, тиімді ұйымдастырудың,
сондай-ақ азаматтардың құқықтарын сақтаудың шарты болып табылады.
Нақты салықтарға мүлікке салынатын салықтар жатады.Жеке салықтарды
салық төлеушінің табысынан алады. Соныменен, табыс салығы жеке салықтар
қатарына жатады. Жеке салықтар нақты салықтарға қарағанда салық төлеушінің
нақты ақшалай табысынан алынады. Нақты салықтарда мемлекет салық төлеушінің
мүмкіншілігімен саналмайды. Қазақстан Республикасының заңдылығына сәйкес
табыс салығы жеке және корпорациялық табыс салығы болып бөлінеді. Айтылған
нұсқамалардың заңды табиғатын айта келе, оның ведомствалық құқықтық
нормативтік актілер категориясына жата отырып Қазақстан Республикасының
салық заңдылығының құрамында екенін белгілеу жөн, яғни салық
субъектілерінің барлығының міндетті түрде, бұл нұсқама тәртібін орындауы
қажет. Бұл тәртіптің орындалмауы мәжбүрлеу шараларына және жауапкершілікке
тартылуына, қаржылық, әкімшілік және құқықтық-қылмыстық мінездегі
шаралардың қолданылуын қарастырады.
Бұл заңды өңдеуде халықаралық ұйымдардың өкілдері мен мамандары
қатысқан: халықаралық салық бағдарламалары, Стендфорд университеті, АҚШ-
тағы Гарвард университеті және т.б. бұл заңмен салықтар мен алымдар саны
қысқартылды. Тағы да бір күрделі өзгеріс ретінде мынаны белгілеуге болады,
яғни заңды тұлғалардың пайдасына салық салу орнына, заңды тұлғалардың
табысына салық салу ережесі енгізілді. Соның нәтижесінде заңды тұлғалармен
мемлекет арасындағы салықтық қатынастарға алға қадам басылды.
Бірақта, Қазақстан экономикасындағы бұл салық реформасы жүргізілгеннен
кейінгі бес жыл ішінде күрделі өзгерістер болды және бұл өзгерістер салық
заңдылығын жетілдіруін қажет етеді [15,121б.].
Салық жүйесі тиімді болуы қажет, яғни салық жүйесінің тиімділігінің
негізгі нәтижесі ретінде мемлекет пен салық төлеуші арасындағы
қызығушылықтың тең болуы қажет.
Бұл салық заңдылығын салық жүйесін әрі қарай өркендеу мақсатында 2002
жылы 1 қаңтарда жаңа салық кодексі енгізілді. Дегенмен де, жаңа салық
кодексінің енгізілуі салық ауыртпашылығын төмендету жолында тағы да бір
қадам деп ойлаймыз. Бұл шарттың орындалуы экономикамыздың әрі қарай дамуына
жағдай жасайды деген үміттеміз. Салық кодексі шағын және орта кәсіпкерлікті
дамытуда негізгі сапалы тірек болуы қажет. Көп уақыттар бойы салықтар
Қазақстан экономикасында пайда болған нарықтық өмірді жоюшы түйін,
ауыртпашылық ретінде қолданылған.
Жаңа салық кодексі барлық шаруашылық субъектілері үшін тең шартты
жағдайды жасауға, жекелеген салық төлеуші категорияларына жеңілдіктерді
бермеу және салық ауыртпалығын мейлінше төмендету, бір заң шегінде барлық
нормативтік актілерді біріктіру.
Бүгінгі таңда Қаржы Министрлігінің “Салық Комитеті” “Салық
Департаментіне” құрылған, ол атқарушы орган болып табылады. Бұл органның
міндетіне мемлекеттік бюджетке салық және басқа да міндетті төлемдер мен
алымдардың толық түсуін қамтамасыз ету және қадағалау жүктелген. Бұл
нұсқамалардың заңды күші үкімет тарапынан жойылғанша сақталады. Салық
комитетінің салық салу жөніндегі нұсқама хаттарының көп болуы қиыншылықтар
туғызады. Сол себептен бұл хаттар нұсқамаларға сай әрекет етуі қажет (18(.
Салық салуды жүзеге асыруда ҚР-ның азаматтық кодексі, еңбек туралы
заңдар кодексі, бухгалтерлік есепке арналған заңдық актілер, сақтандыруға
арналған заңдар пакеті, мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыруға арналған
заңдар және тағы да бірқатар заңдарға ерекше көңіл бөлінген.
Салық салу мәселесі туралы сөз ете отыра, бұл заңдардың мәні мен
мазмұны, әрекет ету дәрежесіне байланысты біздің еліміздің экономикасының
жағдайы, халықтың әлеуметтік жағдайы, қоғамның дамуы сияқты мәселелерге
тікелей әсері бар екенін ескеруіміз қажет. Сол себептен, бұл заңдардың
тиімділігі, жүзеге асыру механизмі тиісті деңгейде болуы қажет, әрі барынша
халықаралық стандартқа жақындаттырылуы керек.
Сайып келе, жаңа салық заңдылығы, яғни “Салық кодексі” және
нормативтік-құқықтық актілер, біздің ұлттық салық жүйемізді жетілдіруде
үлкен бір қадам деп тұжырымдаймыз. Ал бұл қадамның үлкен немесе кіші
екендігін - өмір мен тәжірибе көрсетеді [20,189б.].
1.2 Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы және дамуы
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем
түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, принциптерінің,
салық заңдары мен салыққа қатысты нормативті актілердің, салық қызметі
органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Ұлттық табыстың бір бөлігін құрайтын және мемлекет жинауымен,
қызметтер мен міндеттерін іске асыруы салықтардың экономикалық мәні болып
табылады. Салықтар қржылардың бастапқы категориясы болып табылады.
Адамзаттың таму барлық тарихының бойымен салық түрлері мен әдістері
өзгеріп, жетілдіріп, мемлекеттің жетіліктер мен сауамдарына үйлесіп отырды.
Тауар-ақша жүйе қатынастарында, олардың күйіне ықпал етіп, ең үлкен даму
деңгейіне жетті. Тарихи тұрғыда салықта 2 салық үстеме жұмыстың салық
ауырпалықтың бөлу қағидалары құрылды:
1.Пайда қағидасы (алған табиғаттың);
2.құбандық қағидасы (төлеу қабілеттілігі);
Ал классикалық қағидасы А.Смитпен ұсынылған. Олар келесіге әкеледі:
а) Әрбір салық төлеушінің кірісіне сәйкес салық салынуы тиіс (әділдік
қағидасы).
б) салық төлеу уақыты мен мөөлшері алдын-ала және тура анықталуы тиіс
(анықтылық қағидасы).
в) әр салық төлеуші үшін уақыт пен әдіс бойынша ыңғайлы алуы тиіс
(ыңғайлық қағидасы).
г) салық алу шығыстары ең аз мөлшерде алуы керек (экономия қағидасы).
Бұл қағиданы қолдануы салық салуда заңсыздықты шектеді, бұл процеске
регламентация әкелді, срнымен қатар А.Смитке келесі қорытынды беруге рұқсат
берді [21,152б.].
Салық бұл оларды төлейтіндерге арналған, ол құндық белгісі емес
бостандықтың белгісі болып табылады.
Салық мәні оның функцияларынан көрінеді. Қаржы жағынан негізінде
салықтар субъектісі категория екенін назарға алу керек. Сондықтан да
қаржыларға қатысты салықтар функцияларын қаржылардың қатысты салықтар
функцияларын қаржылардың бөлу функциясының құрамды бөлігі ретінде қарау
керек:
1) Тарихи түрде бірінші болып салықтың фискалдық функциясы. Бұл
функция мемлекеттік бюджетке қаржылардың түсуін қамсыздандырады.
Өндіріс, тауар-ақша қатынастардың дамуымен бұл функция мемлекетке
барлық түскен ақшалай кірістердің түсімдерін анықтайды.
2) Салықтардың қайта бөлу функциясы. Әр-түрлі шаруашылық
кәсіпкершіліктердің кіріс бөлімдерін мемлекет пайдасына қайта
бөлуімен айналысады. Бұл функциядағы әрекет масштабтары жалпы ішкі
өндірістегі салық сыбағасымен анықталады, ал ұлттық табыстың
мемлекеттендірілуі деңгейін көрсетеді.
3) Салықтың үшінші функциясы – реттеушілік. Ол мемлекеттің
экономикалық әрекеттің өсуінен пайда болады. Ол қабылдайтын
бағдарламаларға салық ұлттық шаруашылықтың дамуына әсер етеді.
Сонымен қатар салықтар түрлерін таңдауы, олардың құндарын
өзгертуі, алу әдістері, жеңілдіктер мен бағаны түсірулер
пайдалылығы. Бұл реттеушілер қоғамдық құрамы мен пропорциясына,
жинау мен пайдалану мөлшерлеріне әсер етеді. Сондықтан, Қазақстан
үшін соңғы жылдар салық салмақтық төмендігі және оларға
теңірістірілген төлемдер тән, бұл олардың жеткілікті емес
мөлшердегі жинаушылықпен, яғни салық салудан түсіндеріледі
[26,175б.].
ҚР-ң салық жүйесінің қалыптасу этаптарын 2 кезеңге бөлуге болады:
Кеңес Одағының кезеңі 1918-1983жж
1-ші кезең – 1993-1995жж , 2-ші кезең – 1996-1998жж, жаңа салық
жүйесінің қалыптасу кезеңі; 3-ші кезең – 1998-2002жж – салық салу жүйесін
жетілдіру кезеңі.
1-ші кезеңде салық кодекісі өнделіп және енгізілген жаңа жүйеге негіз
салынды.
Қазақстандағы 1995ж сәуірде жаңа салық заңдылығының енгізілуіне
дейінгі жағдай қиын болған. Өнеркәсіп саласындағы кәсіпорындар жұмысын
толық немесе мүлде атқармады. Олардың көлемі 60% -ға жуық болған. Оған қоса
салықты төлеудің салдарынан бюджет дефициті де өсе берді. Тіпті елде
салықтың қанша түрі бар екенін ешкім білмеді.Бір көрсеткіштер бойынша
олардың саны 43 болған (оның ішінде 16-жалпы мемлекеттік, 10 жергілікті
мәндегі міндеттемелер,17 жергілікті рұқсат етілгендер), басқа да
көрсеткіштер бойынша олар 47 болған (сонымен қоса әртүрлі қорлардан 8 түрлі
аударымдар).Салық салу схемасы тауарды өндірушіні емес, оларды сатушының
жағдайын жақсартуға бағытталған (27, 47б.(.
Үкімет жаңа салық кодекісін қабылдаған уақытта алдына келесі
мақсаттарды қойды.
1. Қарама-қарсылықтарды жою, жеңілдету
2. Жүйені бүкіл елдің территориясында бір қалыпқа келтіру
Кәсіпкерлік белсенділікті төмендету мақсатында салықтардың көлемін 40-
45%-ға , азаматтардың табыс салығын 40%дейін азайтты.Барлық табыс
ставкаларын айқындау жолы да іске алынды: жерге , мүлікке , жеке тұлғаларға
, реттік төлемдерді т.с.с. Ең бастысы – жаңа пайдасыз салық түрлерін енгізу
практикасын тоқтату болды.
Үкімет Қаржы Министірліктерінің, т.б. мемлекет органдарының тапсырысы
бойынша Салық туралы кодекістің бірнеше проектісі жасалынды.
Ғалымдар, практиктер, жасаушылардың айтуы бойынша Үкіметтік проектің
қағидалары келесідей болады:
Әлемдік – салық төлеушілердің біреулері арасында екіншілеріне
жеңілдіктер беруге жол бермеу, экономикалық бейтараптылық және
қарапайымдылығы , салық ставкаларының өзара байланыстылығы.
Сонымен қатар салық төлеушілер мен салық органдарына заңдарды
бұзғаныүшін міңндеттемелері қатаңдатылды, салық милициясы құрылды. Осы
айтылғандар салық салу формасының прогрессивті – регрессивті түріне жатады.
Салық қатынастары 01.07.95ж шыққан жаңа салық кодекісімен
жетілдірілді. Оның негізі бүкіл әлемдік практикға енген, нарықтық
экономикаға тезірек өту мақсатымен елдің құқықты базаларына сүйенеді.1995ж
елде күрделі реформалармен болды. Олардың енгізілуінің міндеті – заңның
орындалуын нығайту.
1995ж салық кодексінің республиканың салық жүйесіне біраз өзгерістер
әкелді. Келесі жылдың (1996) ақпан айында ғана салықтық түсімдер бойынша
ғана бюджетке 4,8 милиард теңге төленбеді. Жаңа кодекспенен салық базасын
кеңейтуге (бюджет жаңа төлемдер), салық органдарына жұмыстарын нақтылауға
оптимизациялауға, құқық қоғау органдарына қызметтерін байланыса атқаруға
мүкіндіктері туады. Осы жаңалықтар іс жүзінде тез арада емес , бүтіндеп
енгізілуі керек. Мысалы дүниежүзіндегідей жеке және заңды тұлғаларға
біріңғай кіріс салығы төлене бастады.
Практикаға жиынтық жылдық табыс түсінігі енгізілді. бұл табысты
санағанда жиналаын барлық шығындар алынады, амортизациялық төлемдердің
өлшемдері неғұрлым жеңілдетілді. Салық органдарына өз қызметінде туып
қалған мәселлерді шешуде бірнеше жолдары ұсынылды. Оған мысал ретінде қаржы
министірлігі шығарған қазначейлік міндеттемелер бола алады. 700 жуық ірі
кәсіпорындарға мемлекет алдында қарыздарын өтеуге осы билеттер қолданылды.
1996ж екі рет салық салудың алдын алу үшін ТМД елдерімен екі жақты салық
конвенциясымен жұмыс жалғастырылды. 1996ж қараша айында президенттің
мемлекет қызметкерлерінің салық салынатын табыстарымен мүліктерінің
декларация туралы бұйрығы жарыққа шықты.
Бұл бұйрық үкіметтің халық алдында жауапкершілікті екенін растайтын
тағы бір көрінісі. Осы бұйрыққа байланысты үкіметке 10 күн ішінде табыстар,
мүліктердің барлық түріне міндетті жыл сайынғы декларацияның заң жобасын
шығару туралы тапсырма берілді.
1998ж жаңа салық жүйесін салу жұмысы аяқталды. ҚР-ң салық жүйесінің 2-
ші этапы , 1996-98жж . Бірақ сол кездегі ұсыныс, өзгерістер әрі толыққанды
жетілдендірілмеген еді, оларды қайта-қайта өзгертумен жаңартулардың әлі
ұзақжолы күтілген.
Тәуелсіздіктің өткен 10 жылдығы ішінде Қазақстанда көптеген қиындықтар
болды. Олар – экономикалық құлдырау, халық шаруашылығы мен экономикалық
субъектілер арасындағы байланыстың үзілуі дамудың салдарынан мемлекеттік
кірістер мен шығыстардың мінездемелері өзгертілді.
Ескі кеңестік үкіметтің жүйесін өзгертуде, нарықтық қатынастарға
өтуден кәсіпорындармен салымдардың құрылымы мүлдем ауыстырылуы мүлдем талап
етілді,осы кездегі жұмыссыздықтың өсуі жаңа салық кодекісінде, реформаларда
ұлттық салық салу концепциясын салуда көңіл бөлінді.
Өтпелі кезеңде үкіметтің салық реформасын дұрыс жасауынан елдің
болашағы зор әсерін тигізеді. Ол экономикаға әсер етудің негізгі құралы
болып табылады. Қазіргі кезде елдің салық салу жүйесінің дамуының басты
бағыттары айқындалды. Біздің мақсатымыз осы міндеттерді ақтау.
Салық жүйесі – мемлекетте алынатын салықтар түрлерінің жиынтығы,
олардың құрамының түрлері мен әдісітері, салықтық қызметі органдары
мемлекеттік салықтық жүйесін құрайды. Салықтық жүйені жетер қиын
модельдерді ұсына алады, өйткені салықтардың және оларды төлеушілердің
түрлері өте көп, салық алу әдістері және салық жеңілдіктері бар. Салықты
әртүрлі қағидалар бойынша классификациялауға болады:
- Салу объектісінен және төлеуші мен мемлекеттің қарым-қатынасынан
пайдалану арқылы;
- Салықты алатын органан;
- Экономикалық белгі арқылы;
Салықтар бірінші белгі бойынша тура және жанама болып бөлінеді:
Тікелей салыққа – кіріс және мүлікке бірқатар қатысты болатын салықтар
жатады(пайдаға,меншікке,жерге,табыс қа салық). Сонымен қатар, тура салықтар
нақты және жеке болып бөлінеді. Нақты салықпен сыртқы белгілер бойынша
мүлік салынады, яғни салық салу кезінде салық объектісі назарға алынады.
Оны пайдалану тиімділігі емес. Нақты тура салыққа мыналар жатады: жер,
мүлік, өндірістік, ақша капиталға салық. Жалпы тікелей салықтар дегеніміз -
салық субъектісі бір мезгілде оның нақты төлеушісі болып табылуы.
Г. Карагусова тікелей салықтардың мынадай қасиеттерін белгілеген:
- тікелей салықтар мемлекетке дұрыс және салықтың мөлшеріне
байланысты белгілі бір көлемді береді.
- тікелей салықтар салық төлеушінің төлем қабілеттілігін айқын
көрсетеді.
- Тікелей салықтарды төлеуде, мемлекет салық төлеушімен тікелей қарым-
қатынасқа түседі, соның нәтижесінде салық төлеушінің нақты міндетін
айқындауға болады.
- Тікелей салықтар нақты салық төлеушінің табысынан алынады
Тікелей салықтарды жеке және нақты деп бөледі.
- Нақты салықтарға мүлікке салынатын салықтар жатады:
- Жеке салықтарды салық төлеушінің табысынан алады.
Жеке салықта кіріспен бірге төлеушінің қаржылық жағдайы есепке
алынады.Мысалы: жанұялық жағдай; оларға табысқа салық, мұра мен
сыйлықтардан салық, 1 жанға салық және тағы басқа жатады.[28,254б]
Жанама салықтар – тура емес, яғни тауарлар, қызметтердің бағалары
арқылы (қосымша құн салығы, акциздер, кеден баж салығы) алынады. Тауарлар
мен қызметтерді, сатқаннан кейін алынған салық: сомалары кесімен мемлекетке
беріледі.
Пайдалану белгісі бойынша салықтар жалпы және арнайы болып бөлінеді,
жалпы – салықтар мемлекетке түседі де пайдаланғанда өзіндіксіздіріледі.
Арнайы салықтар – қатаң түрдегі белгілеуі бар (Мысалы: көлікке салық,
көлікті иеленуге салық).
Салықты алатын және салықтармен бұйрып беретін органдарға байланысты
орталықтанған (жалпы мемлекеттік) және жергілікті салықтарға бөлінеді.
Экономикалық белгілері объектінің бойынша кіріске салық және тұтынуға салық
болып бөлінеді : 1-ші салық кез келген салу объектісінен пайда алатын
төлеушіден алынады, 2-ші салық тауар және қызметті тұтынуын төлегенде
шығынға кететін салық. Салу объектілерін бағалау және есепке алуына
байланысты салықтарды алудың 4 әдісі бар. Олар: Кадастрлық, салық
төлеушінің декларациясы бойынша кіріс, кірісті табу көзінің жанындағы
салық, патент бойынша.
Кадастрлық әдісі бойынша – салықтық есебі және алым, салық аслынатын
объектілерді және олардың жерден, мүліктен, фактілік кірісті есепке алудың,
кіріс әкелу мөлшерін көрсетумен жазылу негізінде жүзеге асырылады.
Салық төлеушінің декларациясында кіріс мөлшері, керекті жеңілдіктер
көрсетіліп, азайтуларды да салық сомасы төленеді (27, 14б.(.
Кірісті табу көзінің жанындағы салық және төлеуші жұмыс істейтін
жеріндегі заңды тұлғаның бухгалтериясымен төленеді.
Патент негізіндегі салық әр-түрлі әрекеттерден алынатын кірістер үшін
төленеді және олардың төлемін есепке алу және анықтау қиын болып табылады.
Салықты есепке алудың 2 әдісі қолданылады:
1) Кассалық
2) Есептеу-санау әдісі
Кассалық әдісі бойынша – кірістер мен азайтулар жұмыстарды іске асыру
қызметтер ұсыну, мүлікті толу және азайтулар және олар бойынша төлемдер
жасаған кезінен бағаланады.
Есептеу-санау әдісі бойынша – кірістер мен азайтулар жұмыстарды іске
асыру, қызметтерді ұсыну, мүлікті, оның төлеу уақытына қарамастан толу және
енгізу кезінен бағаланады.
Салықтық қызметтер үшін 2-ші әдіс ең қолайлы болып табылады және
Қазақстанның барлық төлеушілермен қолдануға алынады. Төлеушілер үшін бұл
әдістің жетіспеушіліктері орналастырулар мерзімінде төленбесе де салық
төлемдері міндетті түрде аударылуы керек, бұл жағдай айналым қаржылардың
алаңдатуына әкеледі [28,192б.].
ҚР-ның салық жүйесі өзіне салықтар түрлерін, жинақтар мен баж салығын,
құқық нормаларын қосады.
Бүгінгі күні республикада салық заңдарының барлық негізгі кемшіліктері
ескерілген, әрі жетілдірілген жаңа Салық кодексі дайындалып, 2001 жылдың 12
маусымында қабылданды.
Уақыт ағымының әсеріне, заман талабына сай қабылданған Салық
кодексінде келесідей мәселелерді шешуге басты назар аударылған.
Біріншіден, барлық шаруашылық субъектілеріне салықтандырудың тең
жағдайын жасау. Екіншіден, кейбір жекелеген категориядағы салық
төлеушілерге берілген жеңілдіктерді жою арқылы салық жүктемесін жеңілдету.
Үшіншіден, салық заңдылығы жөніндегі барлық ережелер мен нормаларды тікелей
қызмет ететін заң мөлшерінде біріктіру. Төртіншіден, салық заңдылығының
тұрақтылығын қамтамасыз ету.Әрине, салық заңдылығында өзгерістер мен
толықтырулар болашақта да жүргізіліп отырылады. Өйткені экономикалық қарым-
қатынастар бір орында тұрып қалмайды, ол жаңа даму сатысына көшкен сайын
салық заңдылығының да сол экономикалық саясатқа сай өзгертіліп отыруы
керек. Сондықтан өзгерістің енгізілуі де заңды. Бірақ, кодекс бойынша енді
жаңадан енгізілген өзгерістер жылына бір рет енгізілуі тиіс. Енгізілген
өзгерістер келесі жаңа жылдың басынан бастап күшіне енеді. Бұл ереже
біржағынан салық төлеушілерге жаңа енгізулерге алдын ала дайындалып,
операциялар мен қаржы шешімдерін жоспарлауға мүмкіндік берсе, екінші
жағынан салық қызметкерлерінің жұмысын жеделдетуге және жеңілдетуге көп
әсерін тигізеді [29, 298б.].
Жаңа Салық кодексіндегі салықтардың, салық сипатындағы алымдардың
тізбесі мыналарды құрайды:
1. Салықтар:
1. Корпорациялық табыс салығы
2. Жеке табыс салығы
3. Қосылған құнға салынатын салық
4. Акциздер
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері
6. Экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы
7. Әлеуметтік салық
8. Жер салығы
9. Көлік құралдарына салынатын салық
10. Мүлік салығы
11. ҚР жасалған келісім-шарттары бойынша өнімді бөлу жөніндегі үлесі
2. Алымдар:
1. Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым
2. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым
3. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалынған мәмілелерді
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz