Қазақстан Республикасының салық жүйесі және инвестицияны ынталандыру
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Тарау 1. Қазақстан Республикасының салық жүйесі және инвестицияның
теориялық аспектілері мен басқару әдістері
1.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесі және оны
басқару ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақстан Республикасында инвестициялық саясаттың
маңызы ... ... ... ...24
1.3 Шетел тәжірибесіндегі салық
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 35
Тарау 2. Солтүстік Қазақстан облысы бойынша Салық Комитетінің қаржылық
қызметтерін талдау.
2.1 Солтүстік Қазақстан облысы бойынша Салық Комитетінің қаржылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.2 Уәлиханов ауданындағы Салық Комитетінің қаржылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.3 ҚР кәсіпорындардың инвестициялық стратегиясын қалыптастыру
ерекшеліктерін талдау (Солтүстік Қазақстан облысы
мысалында) ... ... ... ... .52
Тарау 3. Қазақстан Республикасының салық және инвестициялық жүйелерін
жетілдіру жолдары.
3.1. Уалиханов ауданындағы Салық Комитетінде салықты және
инвестицияны ынталандыру қызметін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .59
3.2. Инвестициялық салық преференцияларын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ..61
3.4 ҚР инвестициялық саясаттың маңызы және мемлекеттің инвестициялық
саясатын қалыптастыру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 84
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..87
Кіріспе.
Салықтар – мемлекет белгілейтін, белгілі бір мөлшерде және мерзімде
алынатын міндетті төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні өз қызметін жүзеге асыру үшін
мемлекетте жинақталатын ұлттық табыстың бөлігін білдіреді.
Мемлекетке алынатын барлық салық түрлерінің жиындығы, олардың
құрылуының әдістері мен нысандары, салық қызметі органдары мемлекекеттің
салық жүйесін құрайды.
Салық жүйесі – көптеген салық түрлері, салық төлеушілер, салық жинау
әдістері, салықтық женілдіктерінің болуына байланысты күрделі модель болып
келеді.
Салықтарды әр түрлі принциптер бойынша бөлуге болады:
- мемлекет пен төлеушінің қарым – қатынастары және салық салу
объектісіне байланысты; пайдалануы бойынша; салық жинаушы органы,
экономикалық сипаты бойынша.
Бірінші сипаты бойынша салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей салықтар табыс немесе мүлікке ғана (табысқа, пайдаға, мүлікке
және жерге салынатын салық) салынады.
Тікелей салықтар өз кезегінде нақты және жанама болып бөлінеді.
Нақты салық мүліктің пайдалану тиімділігіне емес, сыртқы сипатына
байланысты салынады; нақты тікелей салықтарға жер, мүлік, ақша қапиталына
салықтар жатады.
Жеке салықтарда табыс қана емес, төлеушінің қаржылық жағдайы да
ескеріледі, мысалы отбасы жағдайы. Оған мыналар жатады: табысқа салынатын
салық, сый мен мұраға салынатын салық, жан басына және т.б. салықтар.
Жанама салықтар - тауар, қызметтер бағалары арқылы (қосылған құнға
салынатын салық, акциздер, кедендік баждар) алынады. Салық сомаларының иесі
тауар және қызметтерді өткізгесін мемлекетке тапсырылады.
Инвестицияны әлеуметтік салаға тартудың жоғарыда көрсетілген
бағыттарынан басқа да тетіктеріне кепілдік қоры, ипотекалық несиелендіру
және де инвестицияның тұрақты, уақыт талабына сай заңдық негіздерін құру
жатады.
Сонымен, инвестициялық процесті пайда тауып, жоғары әлеуметтік
тиімділікке жеткізетін процесс ретінде қарастыру керек. Инвестициялық іс-
әрекетті талдауды оның тиімділігіне экономикалық факторлардан кем әсер
етпейтін әлеуметтік факторларды есептемей жасау мүмкін емес. [15]
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қарағандыда Қазақстан Республикасы
Президенті жанындағы Шетелдік инвесторлар кеңесінің 13-ші отырысын өткізді.
Орталық Азияның өңірлік экономикалық дамуындағы Қазақстанның рөлі
деген тақырыптағы отырыста Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев жиналғандар
алдында сөз сөйледі. Президент жанындағы шетелдік инвесторлар кеңесінің
Қазақстанда жұмыс істей бастағанына 7 жыл толды, деп бастады сөзін Елбасы.
Оның қызметінің тиімділігін уақыттың өзі дәлелдеп берді. Қазақстан адам
басына шаққандағы тікелей шетелдік инвестициялар көлемі жөнінен ТМД елдері
арасында алда келеді.
Шетелдің салық жүйесі өте жақсы дамыған. Сонымен қатар, әр елдің
өзінің Салық Кодексімен бекіткен салық жүйесі дамыған. Енді әрбір елдің
салық жүйесіне жеке – жеке тоқталып өтейін.
1. Германияның салық жүйесі.
Германияның салық жүйесі салықтардың 50 түрін белгілеген. Олар
төлеушілер тобымен, салық базасымен, салық ставкасымен ажыратылады.
Салықтардың көптігімен бірге олардың шоғырлануға деген тенденциясын да
ескеру қажет.
Салықтық түсімдердің үлесі негізінен екі ірі салықпен – жеке
тұлғалардың табыс салығы және импорт айналымына салынатын салықты қоса
алғандағы қосылған құнға салынатын салықпен анықталады. Одан кейін мұнай
өнімдері мен темекіге акциздер, корпоративтік салықтар, автокөлік иесінің
салықтары, жер салығы, мүлік салығы.
Дипломдық жұмысымның тақырыбы: Қазақстан Республикасының салық
жүйесі және инвестицияны ынталандыру - өте маңызды болып тадылады.
Дипломдық жұмысымның мақсаты, Солдтүстік Қазақстан облысы бойынша
Уәлиханов ауданының Салық Комитеті қызметі мысалында зерттелуі қажет болып
табылады және бұл негізде – бұл процестерді жетілдіру бойынша ұсыныстарды
өңдеу. Қойылған мақсаттарға жету үшін келесі таптырмаларды орындадым:
- Қазақстан Республикасының салық жүйесі және оны басқару;
- Қазақстан Республикасында инвестициялық саясаттың маңызы;
- Шетел тәжірибесіндегі салық жүйес;
- Солтүстік Қазақстан облысы бойынша Салық Комитетінің қаржылық
қызметін талдау;
-Уәлиханов ауданындағы Салық Комитетінің қаржылық қызметін талдау;
- Уәлиханов ауданындағы Салық Комитетінде салық және
инвестицияны ынталандыру қызметтін жетілдіру;
- Салық Комитетінде инвестициялық қызметтің даму ерекшеліктері
мен мәселелері;
Дипломдық жұмысымды жазу кезінде салықтың зерттеу әдіснамасымен
ұстанымын ашатын шетел және отандық авторлардың экономикалық әдебитттерін
қолдандым. Берілген тақырып үшін көптеген ақпараттар ұсынылды.
Дипломдық жұмысымның тәжірибелік маңызы Қазақстан Республикасында
салықтардың жүйесін және инвестицияны ынталандыруды жетілдіру, сонымен
бірге өзінің қаржылық көрсеткіштерін жоғарлатуға көмек жасайды.
1 Тарау. Қазақстан Республикасының салық жүйесі және инвестицияның
теориялық аспектілері мен басқару әдістері
1.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесі және оны басқару.
Мемлекетке алынатын барлық салық түрлерінің жиындығы, олардың
құрылуының әдістері мен нысандары, салық қызметі органдары мемлекекеттің
салық жүйесін құрайды.
Салық жүйесі – көптеген салық түрлері, салық төлеушілер, салық жинау
әдістері, салықтық женілдіктерінің болуына байланысты күрделі модель болып
келеді.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүддесін сипаттайды. Жанама
салықтың орынды қолдануы, бағаны белгілеу үдерісіне және тұтіну құрылымына
оң әсер етуі мүмкін. Салық төлеушілер үшін табысқа тікелей салынатын
салықтың өсуі қолайлырақ. Сатудан алынатын салық, қосылған құнға салынатын
салық, акциздер тәрізді тұтынуға салынатын салықтарын пайдалану қолайлырақ,
себебі:
- одан бас тарту қиынырақ;
- экономикалық бүрмалаушылықтар аз кездеседі;
- еңбекке деген ынтаны азырақ қызқартады;
- тапшылықтың, сонымен қоса алмастырушы тауарлардың болмауы
салдарынан, тұтынушыларға таңдау құқығын береді.
Жанама салыққа қызметтен түскен түсім жатады (кедендік баж сипатындағы
кеден табысы, экспортқа салынатын салық, ішкі нарықта өткізілетін тауар
құнының және факторлық құнның айырылымы).
Мемлекеттік бюджет табысына жанама салықтан түсетін түсім 25 % -ды
құрайды. Тұтыну салығына инфляциялық және регрессивті сипатқа ие және
өсудің өзіндік кемшіліктері тән.
Егер де бағаның өсуімен қатар бюджеттің шығыны өссе, онда осы салықтан
түсетін түсім, бағаның өсуімен бірге ұлғаяды.
Бұл, әлеуметтік бағдарламаны жүзеге асыру үшін қажетті қаражат алуға
мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне автоматты түрде инфляцияға қарсы механизм
енгізіледі. 1992 жылы енгізілген жанама салықтың бір түрі – қосылған құнға
салынатын салық, ол мемлекеттік бюджетке түскен жалпы түсіммнің 20 % -ын
құрайды.
Жанама салықтың екінші түрі кедендік төлемдер, яғни транзит қызметтері
мен заттарынан, тауарларынан және әкелім мен әкетілетін тауарлардан,
қызметтерден, заттардан алынатын баждар мен алымдар.
Жанама салықтың 3-ші тобына акциздер жатады. Ол бюджеттің салық
түсімдерінде 4 % құрайды.
Акциз – тауарларға салынатын салық. Тауар өндірушілер акциздерді
төлейді. Акциздер жеке және әмбебап болып бөлінеді. Жеке акциздер көп болуы
мүмкін. Басқа елдерден импортталатын өнімдерге және ішкі өндіріс тауарлары
мен өнімдерге акциздер берілген.
Сонымен, осылайша тізімдердің көп бөлігі өнімдер мен тауарларды
қамтиды, оларға бірінші қажеттіліктің заттары кірмейді.
Акцизделетін тауарлардың тізімі оларға қойылатын ставка сияқты
өзгертіп отырады, яғни жеке тауарлардың тұтынуды реттеу қажетімен
мемлекеттің ағымды фисқалдық мақсатымен аңықталады.
Акциздің ставкасы тауар құкына пайызбен, яғни адвалорлық немесе атаулы
бірлік өлшеміне абсолютті сомада белгіленеді.
Қазақстанда акциздерді салу объектісі болып республика аумағына
өткізілетін (айырбасқа, қайта өңдеуге) немесе берілетін акцизделетін
тауарларға (қызметтер) байланысты операциялар; импорт кезінде импорталатын
акцизделетін тауарлардың көлемі (акциздің тұрақты ставкасы бекітілген
немесе акцизделетін тауарлардың кедендік құны (адвалорлық ставканы
қолданған жағдайда) табылады.
Қазақстан Республикасында өткізілетін алкоголь өнімдері және темекі
бұйымдары акциз алымының толықтығын қамтамасыз ету және заңсыз өндірісі,
шығарылуы, айналымын болдырмау үшін міндетті түрде маркалануы керек.
Маркалау жауапкершілігі өнімдерді өндірушілер мен импортерлерге жүктеледі.
Нақты жағдайда акциздер акциз маркасының алымы бекітілген нысанды сату
бойынша алынады, ал оның құны акциздер бойынша аванстық төлем болып
табылады. Заңға сәйкес, экспорт (салық салудан босатуға негіздері болған
жағдайда), импорт тауарлар бойынша салық жеңілдіктері қарыстырылған.
Жекелеген жағдайларда жеңілдік дәрі-дермек жасау үшін қолданылатын этиль
спиртіне (квота мөлшерінде); шетел дипломаттары және оларға теңестірілген
өкілдердің тауарларына; осы өкілдердің жанұяларының тауарларына, жолаушылар
мен жүктердің халықаралық көлік тасымалына, т.б. қолданылады.
Пайдалану сипаты бойынша салықтар жалпы және арнайы болып бөлінеді.
Жалпы салықтар мемлекетке түсіп, белгілі бір пайдалану барысында
тұлғасыздандырады.
Арнайы салықтар белгілі бір мақсатқа ие болып келеді (мысалы:
әлеуметтік салық, зейнетақы төлемдері үшін пайдаланылады).
Салықты жинайтын және оны билейтін органына байланысты орталық (жалпы
мемлекеттік) және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Объектінің экономикалық сипаты бойынша салықтар табысқа және тұтынуға
салынатын салықтар болып бөлінеді: біріншісі – салық төлеушінің кез келген
объектідін алған табысына салық салу, екінші жағдайда - бұл тауалар мен
қызметкерді тұтынғанда төленетін шығындарға салынатын салық.
Салық салу объектісін есепке алу және бағалануы бойынша салық алудың
төрт тәсілі бар: кадастрлық, декларация бойынша, көзіне байланысты, патент
бойынша.
Кадастрлық әдіске сәйкес салық салу және есепке алу қамтамасыз ету
объектілерінің тізімі негізінде, оның табыс әкелу нормасын (әсер мүліктік)
көрсете отырып, нақты табысын ескермей жүзеге асады.
Салық төлеуші декларацияда табыс көлемін, керекті жеңілдіктерді,
шегерімдерді ескере отырып, салық сомасын есептейді.
Төлем көзіне байланысты салықты табысты алған жердегі бухгалтерия
есетпет, төленеді.
Патент негізінде салық әр түрлі қызметтен табыс алуға байланысты
бөлінеді. Бұл бойынша салық төлемін анықтау және ескеру өте қиын.
Салықтық есептің екі әдісі пайдаланылады: кассалық және есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шығындар жұмыстарды жүргізу
кезінен бастап қызметтерді, мүліктерді қабылдау және ол бойынша төлеу
жүргізіледі. Төлеу уақытынан тәуелсіз есептелетін есептеу әдісі бойынша
табыстар мен шығыстар жұмыс жүргізу уақытынан есептеледі.
Екінші әдіс – салық қызметтері үшін қолайлы және оны Қазақстанның
барлық салық төлеушілері қолданады. Оның төлеушілер үшін кемшілігі – салық
төлемдерін жеткізу уақытында болмаған жағдайдың өзіндек төленіп, айналым
қаржыларының оқшаулануына әкеліп соғады.
Қазақстанның жаңа Салық Кодексінде төмендегі салықтар енгізілген:
1) корпоративтік табысқа салынатын салық;
2) жеке табыс салығы;
3) қосылған құнға салынатын салық;
4) акциздер;
5) жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдері мен салығы (қол
қойылған бонус, коммерциялық табу бонусы, роялти, үстем пайда салығы);
6) әлеуметтік салық;
7) жер салығы;
8) көлік құралдарына салынатын салық;
9) мүлікке салынатын салық.
Жекелеген салық төлеушілер топтары үшін арнайы салық режимі
қараластырылған. Оларға жататындар: шағын бизнес субъектілері, шаруа
қожалықтары, ауылшаруашыдық өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар, кәсіпкерлік
қызметтің жекелеген түрлері.
Бұл режимді салық төлеу мынадай негізде жүргізіледі: патент; бір жолғы
талон; біртұтас жер салығы; оңайлатылған декларация. Бұл режим табысқа
мүлікке, әлеуметтік, жанама салықтардың комбинациясын сипаттайды.
Сонымен, Қазақстанның салық жүйесі салық басқа міндетті төлемдер
түрлері айтарлықтай дифференцияланған.
Салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормалар Қазақстан
Республикасының Салық Кодексінде және сәйкес ережелерде көрсетілген.
Мемлекеттік салық қызметі органдары Қазақстанда Қаржы министрлігімен
және облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қала облыстардағы,
аудандардағы, қалалардағы және қала аудандарындағы, сонымен қатар қаржы
полдициясымен көпрсетілген.
Салық қызметі салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы республика заңдарының орындалуына бақылау жасайды.
Енді жеке – жеке салықтардың түрлеріне тоқталып өтейік.
1.Корпоративтік табыс салығы
Корпоративтік табыс салығының Қазақстандағы мемлекеттік бюджетке
түсетін түсімі маңызды орын алады, яғни шанамен 28 %-ды құрайды.
Корпоративті табыс салығын салу механизмі заңды тұлғалардың салықты
төлеу тәртібі, мерзімі, алыну шарты, санкция мен жеңілдіктерді арқылы
анықталады.
Салықты табыс алатын заңды тұлғалар, Қазақстан республиқасының
резиденттері мен резидент еместері және кәсіпкерлік қызметтен табыс алатын
бюджеттік және коммерциаялық емес ұйымдар төлейді.
Салықты салудың объектісі салық салынатын табыс болып табылады, ол
жылдық жиынтық табыс пен заңда бекітілген шегерім арпасындағы айырма арқылы
аңықталады.
Жылдық жиынтық табысқа резидент заңды тұлғаның әр түрлі көздерден
түскен табысы жатады.
Оның құрамына: өнімді (жұмыс пен қызметтен) өткізуден түскен табыс;
өзге де активтер мен ғимаратты өткізу кезіндегі құнның өсімінен түскен
табыс; міндеттемелерді есептен шығарудан түскен табыс; мүліктерді жалға
беруден түскен табыс; тегін алынған мүлік және орындалған жұмыс; қызмет
көрсету; оң бағамды айырма; санкция бойынша алынған сумма; дивидендтер;
банктің сыйақысы; ұтыс; роялти; сақтандыру ұйымдары, сақтандыру қорлары мен
банктің провизия көлемінің төмендеуінен түскен табыс; өзге де табыстар
жатады.
Алынған жылдық жиынтық табысқа түзету жүргізіледі: төлем көзінен бұрын
салық салынған девиденттер, меншікті акцияның құнының номиналдық құннан
асып түсуі; мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша сыйақы; төтенше
жағдайлардың пайда болу салдарынан ізгілік көмек түрінде алынған мүліктің
құны;
Үкіметтің шешімі бойынша мемлекеттік кәсіпорындардан алынған негізгі
құралдардың құны; зейнетақы активтерін орналастыфрудан алынған
инвестициялық табыстар.
Салық шегеріміне Қазақстан Республикасы заңнамасымен бекітілген
мөлшерде жылдық жиынтық табысты алуға кеткен шығындар жатады. Оған тауарлы
– маткериалдық шығындар бойынша, еңбек ақыны төлеу; қызмет көрсету және
өндіріске кеткен шығындар; басқа шегерімдер; тіркелген активтер бой
ынша, сыйақы бойынша; күмәнді міндеттер мен талаптар бойынша; теріс бағалық
айырымдар бойынша; резервтік қорларға айырым жасау бойынша, сақтандыру
төлемдерді жарналары бойынша; әлеуметтік төлемақы шығындары; табиғи
ресурстарды өндіруге дайындық жұмыстары мен геологиялық зерттеулерге кеткен
шығындар бойынша; негізгі қорларды жөндеуге кеткен шығындар бойынша; үстеме
мен айыппүл; бюджетке төленген салықтар жатады.
Шегерімнен кейін анықталған салық салынатын табысқа түзету жасалады.
Салық төлеуші ұйымның балансында көрсетілген әлеуметтік саланың
объектілері, яғни жатақхана, тұрғын үй, емхана, балалар лагері, мектеп
жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу және оқыту ұйымдары, аурухана бойынша
шығындар сомасы азатылады.
Коммерциялық емес ұйымдардың тегін берілген мүліктері, жеке
тұлғалардың атаулы әлеуметтік көмек сомасы шегеріледі. Мүгедектердің
еңбегін пайдаланатын өндірістік ұйымдардың салық салынатын табысына
(мүгедектердің еңбекақысын төлеуге кеткен шығындар екі мәрте мөлшерінде)
түзету жүрзізіледі.
Кәсіпкерлік қызметтің залалы 3 жылға; жер қойнауын пайдаланумен
байланысты залал 7 жылға мерзімге көшіріледі: Залал дегеніміз салық
салынатын табыстың азаюын білдіреді, бұндай жағдайда табыс азаяды, сонымен
қатар төленетін салық та азаяды.
Бұған ғимаратты, құрылымды, бағалы қағаздарды өткізу бойынша залалар
жатады.
Табыс салылығын ставкасы – 30 %.
Бағалы қағаздар мен депозит бойынша сыйақы мен дивидентерге, резидент
емес заңды тұлғаның таза табысы мен үтысына салынатын салық мөлшері – 15 %.
Қазақстандағы көздерден алынған шетелдік заңды тұлғалардың табысына
келесідей мөлшерде салық салынады:
1) сыйақы және қатысу үлесі бойынша табыстарға, дивидендтерге–15%;
2) тәуекелдікті сақтандыру және қайта сақтандыру шарты бойынша төленетін
салықтың сыйақысына - 10%;
3) халықаралық тасымалдаушылардың транспорттық қызметтері мен халықаралық
байланыстардың телекоммуни-кациялық қызметтеріне - 5%;
4) өзге де табыстарға – 20 %
Қазақстан Республиқасында тұрақты мекеме арқылы қызмет жасайтын
шетелдік заңды тұлғалар алынған табыстары бойынша корпоративтік табыс
салығын төлеуші болып табылады.
Тұрақты мекемелер арқылы қызмет жасайтын шетелдік заңды тұлғалардың
табыс салығының ставкасы қазақстандық заңды тұлгалардың ставкалары сияқты,
яғни – 30 %.
Тұрақты мекеме арқылы Қазақстан Республикасында қызметтен алынған
шетелдік заңды тұлғалардың таза табысынакорпоративтік табыс салығы 15 %
ставкамен салынады.
Таза табыс дегеніміз салық салынатын табыс пен төленген корпоративтік
табыс салығының айырмасы.
Салықты төлеушілер әрбір айдың 20-шы күнінен кешіктірмей ай сайын
салықтық кезенде аванс түрінде төлемді бюджетке төлеуге міндетті.
Салық бойынша түпкілікті есеп айырысу, корпоравиттік табыс салығының
декларациясын тапсырғаннан кейін 10 күн ішінде жүргізіледі. Төленуге тиісті
аванстық төлем мөлшері алдыңғы салық кезеңінде төленген аванстық
төлемдердің орташа айлық мөлшерді негізінде анықталады.
2.Жеке табыс салығы
Барлық салық түсімдеріндегі бұл салықтың бюджеттегі үлесі 11 %
шамасында.
Жеке табыс салығын төлеушілер жеке тұлға мен шетелдік жеке тұлғалар
болып табылады.
Салық төлем көзінен салық салынатын табыстары және төлем көздерінен
салық салынбайтын табыстардан алынады.
Бірінші жағдайдағы табысқа: жұмысшылардың табысы, бір жолғы түскен
батыс, жинақтаушы зейнетақы қорына зейнетақы төлемдері, сыйақы, дивиденд,
ұтыс, стипендия түріндегі табыс, жинақтаушы зейнетақы шарты бойынша табыс
жатады.
Төлем көзінен салық салынбайтын табысқа: мүліктік табыс, жеке
кәсіпкерліккее салық салынатын табыс, адвокаттың табысы, өзге де табыстар
жатады. Мүліктің табысқа кәсіпкерлік қызметке қолданылмайтын мүлікті
өткізудегі қүнның өсіреді кіреді, яғни мүлікті жалға беру арқылы алынған
табысты атайды.
Салық мөлшерді табыс көлеміне байланысты сатылы прогрессия түрінде,
яғни 5%-дан 20% -ға дейін бекітілген.
Жеке табыс салығы бойынша жеңілдіктер, яғни Ұлы Отан соғысына
қатысқандарға және мүгедектердің табысына салық салудан босату
қарастырылған. Қазақстаннан тысқары жерде төленген жеке табыс салығының
сомасы Қазақстанда салық төлеген кезде есепке алынады.
Резидент жеке тұлғалардың табысына Қазақстан Республиқасындағы
көздерден алынған табысы, сонымен қатар Қазақстаннан тысқары жерде алған
табыстары кіреді. Резидент еместердің жеке табыс салығының төлемдерін,
ұстап қалуын, есептеу тәртібін, салық салынатын табысын анықтау қызметтің
сипатына байланысты жүргізеледі. Резидент емес, тұрақты мекемелермен
байланысы жоқ жеке тұлғалар шегерімсіз, 5%-дан 20%-ға дейінгі ставкамен
төлем көздерінен түскен табыскың түріне байланысты салық төлейді.
3. Қосылған құн салығы.
Салық төлеуші бағаны көтеру арқылы салық төлеу жауапкершілігін
тұтынушыға аударады.
Салық объектісі болып Қосылған құн табылады, ол материалдық шығынсыз
өнімді білдіреді; қосымша өнімге кешенді шығындар қосылуы мүмкін, мысалы
жанама шығындары және басқа да шығандар.
Салық туралы және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республиқасының заңына сәйкес, қосылған құн салығы деп тауар
айналымы мен өндіріс үдерісіне қосылған, өткізу бойынша салық салынатын
айналамының, сонымен қатар Қазақстан Республиқасының аумағындағы тауар
импорты бойынша құнның бір бөлігін бюджетке аударуды айтамыз. Айналым
бойынша бюджектке төленуге тиісті қосылған құн салығы бұл салық салынатын,
яғни, өткізілген тауарға (көрсетілген қызметке немесе орындалған жұмысқа)
төлеуге тиісті ҚҚС сомасы мен өткізілген тауарларға (көрсетілген қызметке
орындалған жұмысқа) есептелінген ҚҚС сомасы арасындағы айырмасы арқылы
анықталады.
4. Акциздер.
Акциз – тауарларға салынатын салық. Тауар өндірушілер акциздерді
төлейді. Акциздер жеке және әмбебап болып бөлінеді. Жеке акциздер көп болуы
мүмкін. Басқа елдерден импортталатын өнімдерге және ішкі өндіріс тауарлары
мен өнімдерге акциздер берілген.
Сонымен, осылайша тізімдердің көп бөлігі өнімдер мен тауарларды
қамтиды, оларға бірінші қажеттіліктің заттары кірмейді. Акцизделетін
тауарлардың тізімі оларға қойылатын ставка сияқты өзгертіп отырады, яғни
жеке тауарлардың тұтынуды реттеу қажетімен мемлекеттің ағымды фисқалдық
мақсатымен аңықталады.
Акциздің ставкасы тауар құкына пайызбен, яғни адвалорлық немесе
атаулы бірлік өлшеміне абсолютті сомада белгіленеді.
Қазақстанда акциздерді салу объектісі болып республика аумағына
өткізілетін (айырбасқа, қайта өңдеуге) немесе берілетін акцизделетін
тауарларға (қызметтер) байланысты операциялар; импорт кезінде импорталатын
акцизделетін тауарлардың көлемі (акциздің тұрақты ставкасы бекітілген
немесе акцизделетін тауарлардың кедендік құны (адвалорлық ставканы
қолданған жағдайда) табылады.
Қазақстан Республикасында өткізілетін алкоголь өнімдері және темекі
бұйымдары акциз алымының толықтығын қамтамасыз ету және заңсыз өндірісі,
шығарылуы, айналымын болдырмау үшін міндетті түрде маркалануы керек.
Маркалау жауапкершілігі өнімдерді өндірушілер мен импортерлерге жүктеледі.
Нақты жағдайда акциздер акциз маркасының алымы бекітілген нысанды сату
бойынша алынады, ал оның құны акциздер бойынша аванстық төлем болып
табылады. Заңға сәйкес, экспорт (салық салудан босатуға негіздері болған
жағдайда), импорт тауарлар бойынша салық жеңілдіктері қарыстырылған.
Жекелеген жағдайларда жеңілдік дәрі-дермек жасау үшін қолданылатын этиль
спиртіне (квота мөлшерінде); шетел дипломаттары және оларға теңестірілген
өкілдердің тауарларына; осы өкілдердің жанұяларының тауарларына, жолаушылар
мен жүктердің халықаралық көлік тасымалына, т.б. қолданылады.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салығы мен арнайы төлемдері
Жер қойнауын пайдаланушыларға салынатын салық пен арнайы төлемдерді
заңды және жеке тұлғалар, соның ішінде шетел азаматтары төлейді.
Жер қойнауын пайдаланушылар үшін бекітілген салық тәртібі жер қойнауын
пайдалану келісім-шартында анықталады. Оңы Қазақстан Республикасының
Үкіметі белгілейді. Шарттың негізгі түрлері бойынша салық салудың екі
моделі бекітілген:
1) жер қойнауын пайдаланушылардың салықтың барлық түрлерін және басқа
да төлемдерді төлеуі;
2) жер қойнауын пайдаланушы өнімді бөлу бойынша Қазақстаг
Республиқасының үлесін қажет, сонымен бірге ішкі мұнай мен басқа пайдалы
қазбаларға акциздерді, жоғары пайдаға салықты, жер салығын, мүлікке
салынатын салықты алып тастағандағы барлық салықтар мен басқа да төлемдерді
төлеуге тиіс.
Жер қойнауын пайдалануға қатысты шартпен белгіленген, міндетті
тіркеуден өткен жер қойнауын пайдаланушыларға қатысты салық тәртібі шарттың
мезгілі аяқталғанға дейін өз күшінде болады, ал өзгерістер 2 жақтың келісуі
бойынша енгізілуі мүмкін және жер қойнауын пайдаланушымен мемлекеттің
бастапқы экономикалық мүдделерінің арақатынасына өзгерістер енгізбейді.
Жер қойнауын пайдаланушылардың төлемдеріне және салықтарына мыналар
кіреді:
1) бонустар: қол қойылатын және коммерциялық айқындау;
2) роялти;
3) үстем пайдаға салынатын салық;
4) өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республиқасының үлесі.
Қол қойлған бонусы шарттағы аумақта жер қойнауын пайдалану бойынша
қызмет істеу құқы үшін жер қойнауын пайдаланушының бір реттік бекітілген
төлемі болып табылады және қолдануға берілетін жерлердегі экономикалық
құндылықтарды есепке ала отырып, шарт жасасқанда бекітіледі. Қол қойылатын
бонустардың мөлшерін Үкімет бекітеді.
Коммерциялық айқындау бонустары жер қойнауын пайдалану шартында
бекітіледі және шарттағы территорияда пайдалы қазбалары бар жерді
коммерциялық мақсатпен тапқан кезде төленеді. Салық салу объктісі болып
пайдала қазбалардан алынатын бекітілген қорлардың көлемі табылады.
Коммерциялық айқындау бонусы алынатын қорлар құнынан 0,1 % мөлшерде
бекітіледі. Бонусты төлеу мезгілі шартпен бекітіледі.
Роялти пайдалы қазбалар өндіру мен техногенді қайта өндеу үдерісінде
жер пайдалану құқығы үшін төленетін төлем болып табылады. Ақшалай және
заттай түрде төленеді. Роялтидің салық салу объктісі өндірілген пайдалы
қазба немесе өндірілген пайдалы қазбадан алынған алғашқы тауар өнімі болып
табылады.
Роялти мөлшерлемесі жалпы тараған пайдалы қазбалар мен жер асты сулары
бойынша 1 %- дан 10%-ға дейінгі көлемде бекітілген көміртек бойынша –
түсімдер көлеміне байланысты сырғымалы шкала бойынша; қатты пайдалы
қазбалар бойынша, соның ішінде бағалы металдармен тастарды қоса алғанда –
шарттың өз күшінде болу мерзімінде бекітілген пайыз мөлшерінде. Роялти
есепті мерзімнен кейінгі айдың 15-нен кешіктірілмей төленеді.
Жер қойнауын пайдаланушының үстеме пайдағы салығы
- салық кодексімен бекітілген нормативтен артық алынған табысқа
алынатын төлем. Үстеме пайда салығының төлеушілері өнімді бөліп алу
туралы және жалпы тараған пайдалы қазбалар мен жер асты суларын өндіру
шарттары бойынша қызмет ететіндер, басқа жер қойнауын пайдаланушылар болып
табылады.
20 %-дан жоғары ішкі пайда нормасы алынған әрбір жеке шарт бойынша
алынған жер қойнауын пайдаланушының таза табысының сомасы болып табылады.
Бұл жерде салық мөлшері сатылы прогрессия бойынша 4%-дан 30%-ке дейін
бекітілген (30%-тен жоғары пайда норма бойынша). Салық есептіден кейінгі
айдың 15-де дейін төленеді.
Бонус, роялти және жер қойнауын пайдаланушының үстем пайдасына
салынатын салық бойынша жергілікті салық органдарыга салықтық деклорация
көрсетілеті.
6. Әлеуметтік салық
Әлеуметтік салық төлеушілері тұрақты мекемеде, олардың филиалдары мен
өкілдіктерінде қызмет ететін заңды тұлғалар, соның ішінде шетел тұлғалары
және жеке кәсіпкерлер болып табылады.
Салық салу объктісі болып жалақы және басқа жұмысшыларға төлемдер,
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын жұмысшыларға, шетел азаматтарына
және азаматтығы жоқ тұлғаларға төленетін жалақы және басқа да төлемдер
болып табылады. Жалақыға қосылатын төлемдер жеке тұлғалардың жинақтаушы
зейнетақы қорына аударылатын міндетті зейнетақы жарналарының бөлігі
ретінде, әр түрлі өтемақы төлемдері, қосымша төлемдер және үстеме ақылар,
босануына байланысты уақытша еңбек етуге жарамсыздығына әлеуметтік
жәрдемақы, баланың тууы кезінде материалдық көмек, жерлеу, әлеуметтік
қолдау бойынша толем, басқа мемлекеттерден грант есебінде төлемдер,
қоғамдық жұмысқа және бюджеттік қаражаттар есебіне оқыту төлемдері, кейбір
басқа төлемдер ретінде түзетулерге жатады.
Салық мөлшелемесі регрессивтік ставкамен белгіленген.
Жеке кәсіпкерлер, нотариустар, адвокаттар 3 айлық есеп көрсеткішіәнің
мөлшерінде және әр жұмысшыға 2 айлық есеп көрсеткіші мөлшерінде салық
төлейді.
Бюджетке салық есепті кейінгі айдың 15-нен кешіктірілмей төленеді
(осы салық бойынша есепті мерзім-ай).
7. Жер салығы.
Жер салығы 1992 жылы енгізілді. Оның мақсаты – жерді тиімді
пайдалануды экономикалық әдістермен қамтамасыздандыру және жерді құру
бойынша жердің құнарылығын көтеру оларды қорғау, шаралардын жүрзізу,
сонымен қатар территорияны әлеуметтік-мәдени дамыту үшін бюджет табысын
құру болып табылады.
Салық салу объектісі салық төлеушілерге жеке меншікке тұрақты
пайдалануға немесе әр түрлі мақсаттарға қайтарымсыз уақытша пайдалануға
берілген жер учаскелері болып табылады: ауыл шаруашылық, тұрғылықты
мекендер, өнеркәсіп, транспортқа, байланыс, қорғаныс және басқа да
мақсаттарға. Салық салу объектісі консервациядағы автожолдар желісі бар
тұрғылықты мекенннің ортақ пайдаланылатып жер учаскелері болып табылмайды.
Ерекше қорғалатып табиғи территорияларға, орман, су қорына запастағы жерге
салық салынбайды.
Салық төлеушілер меншігінде немесе уақытша қолдануда жер учаскесі бар
заңды және тұлғалар болып табылады.
Салық мөлшері жер сапасына, орналасқан жеріне, сумен қамтамасыз
етілуіне байланысты бекітіледі және жер көлемінің бірлігімен есептеледі
(гектар, квадрат, метр).
Базалық мөлшері республика заңымен бекітіледі. Максималды мөлшерлеме
елді мекендердегі жерге бекітіледі; бұл ставкалар квадрат метрге бекітіледі
және елді мекен түрлері мен тұрмайтын құрылыс жерлері бойынша
қарастырылады, оларды қамтамасыздандыруға қажетті учаскелер, санитарлық
қорғау объектілерінің зонасы, техникалар және басқа аймақтар; тұратын қоры
бар аудандар үшін жеке мқлшермелер қолданылады.
Минималды мөлшерлемелер шөлді, жартылай шөлді, таулы территорияның
жыртылмаған жерлерінін 1 гектар жер теліміне бекітіледі. Ауыл шаруашылығы
өнеркәсіп және басқа салаларға арналған жерлерге, қорғаныс қажеттілігіне
арналған жерлерге салық мөлшері бонитет балына байланысты бекітіледі
(өнімділік көрсеткіші, жер сапалығына көрсеткіші).
Базалық мөлшерге Қазхақстан Республикасының Үкіметі жыл саыйн
бекітетін коэффициент қолданылады.
Жергілікті, өкілетті органдар базалық мөлшерлемені 20 %-ке өзгерту
құқы бар (үлкен немесе кіші).
Коммерциялық мақсатқа қолданылатын жерге салық мөлшері 2-ден 10-ға
дейін көбейтілген тұрғылықты жерге салынатын базалық мөлшерлеме бойынша
бекітіледі (тұратын жерді санамағанда).
Гуманитарлық және әлеуметтік қызмет түрімен айналысатын төлеушілер
тобы базалық мөлшерлемеге 0,1 коэффициентін қолданалады.
Бірқатар мемлекеттік мекемелер және кәсіпорындар, ұлы Отан соғысына
қатысушылар бірегей жер салығын төлеушілер, салық тәртібің 2-моделі бойынша
салық төлейтін жер қойнауын пайдаланушылар жер салығын төлеушілер болып
табылмайды.
Ауыл шаруашылығындағы жерді пайдаланцшылар және иелері салықты
ағымдағы жылдық 1-ші қазынан кешіктірмей, ал ауыл шаруашылығының
пайдаланушылары болып табылмайтындар тең үлеспен бір жылда торт рет
төлеулері керек.
8. Көлік құралдарына салынатын салық.
Көлік құралдарының салық төлешісі заңды тұлға болып табылады, соның
ішінде: шетелдік, олардың өкілдіктері, филиалдлары, тұрақты мекемелер, жеке
тұлғалары, соның ішінде шетелдік және жеке кәсіпкерлер.
Салық салу объектісі болып жеке меншіктегі, мемлекетік тіркеуден өткен
көлік құралдары табылады.
Салық мөлшермесі транспорт құралының қуаттылығы немесе жүк көтермінен
тәуелсіз айлық есеп көрсеткішімен белгіленеді және көлік құралджарыныфң
түрлері бойынша дифференциалданған.
Мөлшерлемеге пайдалану мерзімі бойынша түзетілген төмендетілген
коэффициент қолданылпды. Біркатар субъектілер салық төлеушілер, кейбір
мемлекеттік мекемелер, м.үгедектер және ардагерлер қоғамы, жұмысшылар, 50%-
нан кем емес мүгедектерге бар кәсіпорынын және үйымдар. Ұлы Отан соғысына
қатысқандар, мүгедектер, жоғары сыйлықпен марапатталған және кейбір
субъектілер.
Заңды тұлғалар салықты өз беттерінші есептейді, ал жеке тұлғаларға –
жеогілікті салық органдарға. Салықты төлеу ағымдағы жылдың 1 шелдісінен кем
емес мерзімде жүргізіледі.
Салық төлеушілер – заңды түлғалар берілген салық бойынша декларацмясын
ұсынады.
9. Меншікке салынатын салықтар
Бұл салық тобы мемлекеттің иелігінен алу және шелендіру үдерісінің
даму деңгейі бойынша меншік қатынасында болып жатқан нақты өзгерістерімен
байланысты нарықтың экономика шартында орын алады.
Меншікке салынатын салыққа жер салығы, жеке және заңды тұлға мүлігінде
салынатын салық, көлік құралдарына салынатын салық жатады.
Меншікке салынатын салықтар жергілікті бюджетке түседі.
Фискалдық басқа, бұл салықтардың меншікті тиімді қолдануға ынталану
мақсаты бар, өйткені салық мөлшермесі табыстылығы бойынша емес, сипаты
бойынша белгіленеді.
Табыс әр уақытына меншік (мүлік) көлемімен анықталмайды: меншікке
салық болмаған жағдайда, салық салу жағынан ірі меншік иелері жеңілдік
жағдайына түседі және меншікті неғурлық өнімді пайдалануға талпынбайтын
болады.
Меншікке салынатын салық қоғам алдында салықтық жауапкершілікті тең
бөлуге мүмкіндік береді. Осылайша, бұл салықтар нақты салыққа жатады.
10. Мүлік салығы.
Мүлік салығы тікелей нақты салық болып табылады, оның көлемі
табыстылыққа емес, мүліктің құнына байланысты. Салық мүлік иесін оны тиімді
пайдалануға ынталандыруға бағытталған. Төлеушелері кәсіпкерлік қызметте
қолданылатын, сондай- ақ ондай қызметке қолданылмайтын салық объектісі
бойынша заңды және жеке түлғалар, шетел азаматтары да болып табылады.
Салық салу объектісі болып заңды және жеке тұлғаның негізгі
өндірістірік және өндістірік емес қорлары (транспорттық құралдан басқа),
тұрғын үй-жайы, саяжайлық құрылыстар, гараждар, кәсіпкерлік қызмет
мақсатына қолданылмайтын жеке түлғаның басқа да құрылыс ғимараты табылады.
Заңды түлғалар және жеке кіәсіпкерлер мүлкіне салық салу объектісі
бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша жарты жылдық құны негізінде
бағыланады, ал жеке тұлғалардың мүлкіне жылжымайтын мүлікті бағылау бойынша
уәкілетті органмен бағыланады.
Заңды тұлғаның және деке кәсіпкердін мүлік салығы жыл сайын объектінің
орта жылдық құнынан 1,0 % мөлгерлемесі бойынша төленеді. Коммерциялық емес
мекемелер, мемлекеттік, ғылими, мәдени әлеуметтік қорғау және әлеуміттік
қамтамасыз ету, білім беру, табиғатты қорғау қызметінің кәсіпорындары,
мүгедектер қоғамы салық салу объектісінің жарты жылдык құнына 0,1 %
мөлшерлемесі бойынша төлейді.
Кәсіпкерлік қызметте қолданылайтын жеке тұлғалардың мүлік салығы жыл
сайын мүлік құнына байланысты 0,1 %-дан 7%-ға дейін төленеді.
Мүлік салығының төлем көзі болып, салық төлеушінің мүліктің немесе
басқа жолмен алғанынан тәуелсіз, оның алған табысы жатады.
1.2 Қазақстан Республикасында инвестициялық саясаттың маңызы
Шетелдік инвестицияларды пайдалану, қай ел үшін болса да объективті
қажеттілік. Ол, ел экономикасын халықаралық еңбек бөлінісін кеңінен
қатыстырып, мұқтаж салаларға капиталдар келтірудің тиімді жолы.
Дүниежүзілік экономиканың объективті заңдары, капиталдар ауысуының
халықаралық тәжірибесі көрсеткендей Қазақстан бұл процестен аулақ тұра
алмайды. Бұл қазіргі дүниежүзілік шаруашылық пен халықаралық экономикалық
қатынастардың ерекше белгісі. Егер, біздің мақсатымыз дүниежүзілік
шаруашылыққа интеграциялану және ашық экономика принциптерін қолдау болса,
онда капиталдарды Қазақстанға келтіру және оны импорттау ауадай қажет
процесс. Олай болса біздің іс қимылдарымыздың басты бағыттырының бірі –
шетелдік инвестицияларды тарату және оларды мүмкіндігінше тиімді пайдалану
тиіс. Шетелдік инвестицияларды Қазақстанға тарату мынадай мәселелерді
шешуге көмектеседі:
- экономикалық және техникалық өрлеуді жеделдету;
- өндірістік аппаратты жаңарту мен қайта жарақтандыру;
- өндірісті ұйымдастырудың үздік әдістерін үйрету;
- нарықтың экономикалық талаптарына сай кадрларды дайындау.
Әрбір елдің инвестициялық тартымдылығын қазіргі кезде кредит
рейтінгісінің өлшемін бағалау кең орын алуда. Кредит рнйтінгісі - қарыз
алушының сол қарызды өтеу қабілетін және өзіне алған міндеттерін уақытында
орындау мүмкіншіліктерін зерттейтін рейтинг агенттерінің пікірі. Бұндай
пікірлерді қалыптастыруға елдің экономикалық ахуалы, саяси жүйесінің сипаты
және әлеуметтік жағдайы негізі болады. Осы негіздерді ескере отырып, әлемге
әйгілі “Муддис” және “Смандарад энд Пуурс” рейтинг агенттіктері 2002 жылдың
аяғында Қахақстан Республикасы ТМД елдерінің ішінде ең жоғарғы кредит
рейтингісіне ие деп пайымдады. Расында да, біздің мемлекетіміз ішкі саясат
тұрақтылық, шетелдік инвестицияларды тартуға қажетті жағдайлар туғызу,
мемлекеттік қаржы жүйесінің институттық негіздері тәрізді көрсеткіштер
тұрғысында Ресейден, Украинадан, Беларусьтен, Өзбекістаннан, ТМД ның
басқада елдерден көш ілгері. Сондықтанда дүниежүзілік қауымдастық
Қазақстанды нарықтық экономика мемлекеті ретінде танып отыр.
Халықаралық сарапшылардың бағалауынша біздің кең – байтақ жерімізде
жеті триллион доллардың минералдық шикі заты шоғырланған. Мұнай өндіруден
2015 жылға қарай 180 миллион тоннаға жетуді межелеп отырған елімізде қазір
жыл сайын оның 50 миллион тоннасы өндірілуде. Яғни Қазақстан – табиғат
ресурстарына өте бай, инвестиция салуға тұрақтылығы бастық кепілдік бола
алатын ел.
Инвестиция кәсіпорындар мен өндіріс орындарына, жекелеген
кәсіпкерлерге көп жылға берілетін капитал екендігін білеміз. Қай мемлекетте
де экономикалық реформаларды жемісті жүзеге асыруда шетелдік инвестицияны
тікелей өндіріске жұмылдыру мен тиімді пайдаланудың маңызы зор. Қахақстан
Республикасында 1994жылдың 24 желтоқсанынан бері “Шетелдік инвестициялар
туралы” Заң жұмыс істейді. Ол – ел экономикасын шетелден инвестиция
тартудың бірден – бір құқықтық – экономикалық негізі. Ал енді айрықша құқық
пен жеңілдіктер жүйесіне жол ашқан, кәсіпкерлік белсенділіктің ортақ
шарттарын айқындап берген. “Шетелдік инвестицияны мемлекет тарапынан қолдау
туралы” Заңымыз 1997 - ші жылғы 27 ақпанда өз күшіне енген болатын. Мұның
сыртында Елбасымыздың Жарлығымен Бюджетке түсетін салықтар мен өзге де
міндетті төлемдер туралы Заңға өзгертулер мен толықтырулар енгізіліп, ол
республикамыздағы инвестициялық ахуалдың құқықтық базасын жетілдіре түсуде.
[13]
Нақты деректерге арқа сүесек, Қазақстан Республикасының ішкі қаржы
ресурсы мен шетелдік капиталды қоса есептегенде негізгі капиталға түскен
инвестиция мөлшері 2002 жылы 2001 жылмен салыстырғанда 19 пайызға өсіп,
119,3 миллиард теңгеге жетті. Сөйтіп, инвестицияның 8,4 пайызы өңдеуге,
11,1 пайызы көлік және байланысқа, 56,6 пайызы тау-кен өндірісіне жұмсалды.
Мұның ішінде шетел инвестициясы 2001 жылмен салыстырғанда 2002 жылы 25,1
пайыз болып, 299,5 миллиард теңгені құрап отыр.
Жоғарыда көрсетілген жетістіктерді – инвестицияның экономиканы
дамытудағы тиімділігін бағалай отырып, оның ақшалай табыстан басқа да
табыстарға әсерін қадағалау қажет. Әсіресе, инвестицияның білім, ғылым,
денсаулық, т.б. әлеуметтік салаларға әсерін зерттеген жөн. Себебі,
экономиканы дамытудың негізгі мақсалы елдің жағдайын жақсарту, әлеуметтік
саланы көтеру екенін білеміз.
Әлеуметтік саланы, әсіресе білім, денсаулық салаларын жеткіліксіз
қаржыландыру, оның материалдық-техникалық базасының нашарлауы тек қана
рухани және интеллектуалдық мүмкіншіліктерді құлдыратып қана қоймайды, ол
тікелей экономикалық шығындарға әкеп соқтырады. Себебі, дүниежүзілік
тәжірибеден байқағандай, жалпы ұлттық өнімнің өсуіне тек қана білім жүйесі
33%-ға дейін үлес қосса, ал ғылымның жетістіктері барлық дамыған елдердің
экономикалық гүлденуін қамтамасыз ететіні белгілі жайт.
Инвестициялық іс-әрекет әлеуметтік факторларды ескеріп отырып
реттелінбесе, онда ол жалпы дағдарысқа апаратын негізгі себептердің біі
олып табылады. Сондықтан да экономиканы, соның ішінде инвестицияны
әлеуметтік тұрғыда талдап, соның негізінде әлеуметтік және экономикалық
құрылымдарды қатар қалыптастырып, ескеріп отырғанда ғана дүниежүзілік және
аумақтық дағдарыстардан құтылуға болады.
Инвестицияның жоғарғы қарқынмен дамуының, жақсы экономикалық
көрсеткіштердің халықтың әл ауқатына тікелей әсері мол. Бұған дәлелді
инвестициямен жан-жақты қамтылған батыс аймақтардан көптеп келтіруге
болады. Мысалы, Маңғыстау облысындағы Өзенмұнайгазкәсіпорны мен Өзен
қаласы әкімшілігі арасында 2000 - 2004 жылдарға арналған екіжақты
келісімшарттың негізінде әлеуметтік инфрақұрылымды қаржыландыру көздері
анықталып, іске асырылып жатыр. Осы келісім ауқымында балалар үйі және
барлық спорттық ғимараттар жөндеуден өтіп, қала іргесіндегі Теңге қаласында
жаңа мектеп салынып, іске қосылды. [14]
Сонымен қатар мұнай-газ, металлургия және басқа да шикізат көздері
инвесторларға былай да тартымды екенін ескере отырып әлеуметтік саланы,
инфрақұрылымды дамытуға бағытталған инвестицияларды дамытуды қолға алу
керек. Бұл мәсәледе, яғни экономиканың әлеуметтік бағыттылығын күшейтуде
мемлекеттің рөлі рекше.
Әлеуметтік жобалар тез қайтарымды және де табысты жобаларға жатады.
Сондықтан да бұл саладағы жобаларды мемлекеттік кепілдік беру. Сондықтан
да бұл саладағы жобаларды мемлекеттік кепілдік беру арқылы, бюджеттен қаржы
бөлу арқылы жүзеге асыру қажет.
Әлеуметтік жобаларды қаржыландырудың бір түрі - ол мемлекеттік
несиелендіру. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жергілікті
атьқару органдары тек қана аймақтық инвестициялық жоспарлар бойынша тікелей
қарыз алуға мүмкіндіктері бар. Осы жоспарларға жергілікті атқарушы
органдардың қарыз алу негізінде қаржыландыруды көздейтін жобалар қамтылады.
Бұл қарыздарға жергілікңті бюджет кепілдік береді.
Сонымен қатар шетел инвестициясын әлеуметтік салаға тартудың тағы да
бір тиімді әлі озық әдістеріне муниципалдық құнды қағаздар шығару жатады.
Инвесторлар үшін көптеген корпоративтік құнды қағаздардың тиімсіздігін
ескере отырып, мемлекеттік құнды қағаздардың Қазақстан құнды қағаздар
нарығында инвестициялық белсенділікті арттыратын негізгі тетік екенін атап
өткен жөн.
Инвестицияны әлеуметтік салаға тартудың жоғарыда көрсетілген
бағыттарынан басқа да тетіктеріне кепілдік қоры, ипотекалық несиелендіру
және де инвестицияның тұрақты, уақыт талабына сай заңдық негіздерін құру
жатады.
Сонымен, инвестициялық процесті пайда тауып, жоғары әлеуметтік
тиімділікке жеткізетін процесс ретінде қарастыру керек. Инвестициялық іс-
әрекетті талдауды оның тиімділігіне экономикалық факторлардан кем әсер
етпейтін әлеуметтік факторларды есептемей жасау мүмкін емес. [15]
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қарағандыда Қазақстан Республикасы
Президенті жанындағы Шетелдік инвесторлар кеңесінің 13-ші отырысын өткізді.
Орталық Азияның өңірлік экономикалық дамуындағы Қазақстанның рөлі
деген тақырыптағы отырыста Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев жиналғандар
алдында сөз сөйледі. Президент жанындағы шетелдік инвесторлар кеңесінің
Қазақстанда жұмыс істей бастағанына 7 жыл толды, деп бастады сөзін Елбасы.
Оның қызметінің тиімділігін уақыттың өзі дәлелдеп берді. Қазақстан адам
басына шаққандағы тікелей шетелдік инвестициялар көлемі жөнінен ТМД елдері
арасында алда келеді.
1993 жылдан бастап қазіргі күнге дейін елімізге келген тікелей
инвестициялар көлемі шамамен 40 млрд долларды құрайды. Оның ішінде 2001
жылдан ел экономикасына жыл сайын 4 - 4,5 млрд доллардан салынса, өткен
2004 жылы 8,4 млрд доллар шетелдік тікелей инвестиция тартылды. Біздің
инвестициялық саясатымыздың арқасында 2002 жылы Мудис және 2004 жылы
Фитч халықаралық рейтинг агеттіктері Қазақстанға ТМД елдері арасында
бірінші болып инвестициялық класс рейтінгіе берді. Салыстырмалы түрде
алғанда, қысқа мерзім ішінде Шетелдік инвесторлар кеңесі беделді, тұрақты
түрде жұмыс істейтін институтқа айналды, деп атап көрсетті Нұрсұлиан
Әбішұлы. Мұнда экономикалық саясаттың ең бір ауқымды деген мәселелері
талқыланып отырады. Қазақстан өңірі елдер арасындағы өзара қарым-қатынсаты
нығайтудың бастамашысы және белсенді түрде жақтаушысы болып табылады, деп
жалғады ойын одан әрі Президент.
Орталық Азия мемлекеттерінің экономикалық тұрғыда да геосаяси
тұрғыда да интеграциялануы – ол әр елдің ұлттық мүдделерінен туындаған
обьективті де табиғи құбылыс. Орталық Азия елдерін ортақ тарих, бір тілдік
топ, экономикалардың өзара байланыстылығы, дамыған көлік
инфрақұрылымдарының болуы және ортақ шекаралар біріктіреді. Сондықтан да
халықтар тағдыры бұл өңірде мейлінше тығыз байланысқан.
Осы орайда Орталық Азия мемлекеттерінің жиынтық экономикалық
әлеуетінің өте жоғары екені атап көрсетілді. Өңірде айтарлықтай адам,
табиғат және өндірістік ресурстар бар. Мұнда 56 миллионнан астам адам өмір
сүреді, өңірдің жиынтық ішкі жалпы өнімі шамамен 60 миллиард долларды
құрайды
Нұрсұлтан Әбішұлы өңірдің экономикалық және саяси ролі
артуының алғышрттары ретінде бірқатар жәйттерді атап көрсетті.
Біріншіден, өңірдің құрлықтық орталығында орналасу оның
Еуразияның қауіпсіздігімен тұрақтылығына ықпал етуі тұрғысынан алғанда
стратегиялық маңызға ие.
Екіншіден, Орталық Азия мемлекеттерінің әрқайсысындағы және
бүтіндей алғанда өңірдегі ахуалдың дамуы көптеген жағдайда бүкіл Еуразиялық
кеңістіктегі геосаяси орналасуға ықпал етеді.
Үшіншіден, Орталық Азияда елеулі табиғи ресурстардың, ең
алдымен, көмірсутегі шикізаты мен металдың болуы көптеген мемлекеттердің
мүдделілігін тудырады.
Төртіншіден, Орталық Азия еуразиялык көлік дәлізінің
тоғысындатұрғандықтан,.анағұрлымауқ ымды көліккоммуникациялық желіге ие.Иран
арқылы өңір елдерінің Парсы шығанағына, Ауғанстан мен Пәкістан арқылы Үнді
мұхитына, Қытай арқылы Азия-Тынық мұхитына шығу мүмкіндіктері бар.
Бесіншіден, бұл нақты әлеуеті жағынан маңызды, сонымен қатар
жеткілікті дәрежеде игерілмеген өңір.
Айтарлықтай экономикалық әлеуетке және нарықтық реформалардың
табысты тәжірибелеріне ие бола отырып, деп атап өтті осы орайда Елбасы,
Қазақстан Орталық Азияның ырғақты дамыған, тұрақты әрә қолайлы өңірге
айналуында шешуші рол атқара алар еді.
Қазақстанның соңғы бес жылдағы жиынтық ІЖӨ-сінің өсуі 50 пайыздан
асып түсті. Тек өткен 2004 жылы ғана ішкі жалпы өнім 9,4 пайызға артты.
2004 жылдың қорытындылары бойынша негізгі капиталға салынған инвестициялар
көлемі 10 миллиардтық межеден асып, 1 триллион 530 миллиард теңгені
құрады.Бұл кеңеөңдеуші сектордағы құрылған 1998 жылғыдан 6 есе дерлік, ал
1993 жылғы көрсеткіштен 200 есе көп.
Соңғы уақыттары, деп атап өтті мемлекет басшысы,өңдеуші
сектордағы инвестициялық қызмет жандана түсуде. Егер 1998 жылы өңдеуші
өнеркәсіптегі негізгі капиталға салынған инвестициялар 44 миллиард тенге
болса, 2004 жылы ол 150 миллиард тенгеге дейін көтерілді. Шетелдік тікелей
инвестицияға қатысты жағдай да дәл осындай. [4]
Қазақстан ТМД елдері ішінде бірінші болып экономикалық үрдістерді
басқарудың принципті түрдегі жаңа жүйесі – Ұлттық инновациялық жүйені
қалыптастыруға кірісті. Өткен жыл бойына инновациялық инфрақұрылым негізін
қалау жөнінде шаралар қабылданды. Қазіргі уақытта Қарағанды және Орал,
Алматы қалаларында үш өңірлік технопарк жұмыс істеуде. [16]
Нұрсұлтан Әбішұлы қажетті реформаларды жүйелі жүргізумен қатар
экономиканы белсенді ету жөнінде де қызу жұмыстардың жүргізіліп жаттқанын
атап көрсетті. Бұл бағытта негізгі салмақ республиканың бәсекеге қасиетті
болуын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Тарау 1. Қазақстан Республикасының салық жүйесі және инвестицияның
теориялық аспектілері мен басқару әдістері
1.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесі және оны
басқару ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақстан Республикасында инвестициялық саясаттың
маңызы ... ... ... ...24
1.3 Шетел тәжірибесіндегі салық
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 35
Тарау 2. Солтүстік Қазақстан облысы бойынша Салық Комитетінің қаржылық
қызметтерін талдау.
2.1 Солтүстік Қазақстан облысы бойынша Салық Комитетінің қаржылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.2 Уәлиханов ауданындағы Салық Комитетінің қаржылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.3 ҚР кәсіпорындардың инвестициялық стратегиясын қалыптастыру
ерекшеліктерін талдау (Солтүстік Қазақстан облысы
мысалында) ... ... ... ... .52
Тарау 3. Қазақстан Республикасының салық және инвестициялық жүйелерін
жетілдіру жолдары.
3.1. Уалиханов ауданындағы Салық Комитетінде салықты және
инвестицияны ынталандыру қызметін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .59
3.2. Инвестициялық салық преференцияларын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ..61
3.4 ҚР инвестициялық саясаттың маңызы және мемлекеттің инвестициялық
саясатын қалыптастыру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 84
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..87
Кіріспе.
Салықтар – мемлекет белгілейтін, белгілі бір мөлшерде және мерзімде
алынатын міндетті төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні өз қызметін жүзеге асыру үшін
мемлекетте жинақталатын ұлттық табыстың бөлігін білдіреді.
Мемлекетке алынатын барлық салық түрлерінің жиындығы, олардың
құрылуының әдістері мен нысандары, салық қызметі органдары мемлекекеттің
салық жүйесін құрайды.
Салық жүйесі – көптеген салық түрлері, салық төлеушілер, салық жинау
әдістері, салықтық женілдіктерінің болуына байланысты күрделі модель болып
келеді.
Салықтарды әр түрлі принциптер бойынша бөлуге болады:
- мемлекет пен төлеушінің қарым – қатынастары және салық салу
объектісіне байланысты; пайдалануы бойынша; салық жинаушы органы,
экономикалық сипаты бойынша.
Бірінші сипаты бойынша салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей салықтар табыс немесе мүлікке ғана (табысқа, пайдаға, мүлікке
және жерге салынатын салық) салынады.
Тікелей салықтар өз кезегінде нақты және жанама болып бөлінеді.
Нақты салық мүліктің пайдалану тиімділігіне емес, сыртқы сипатына
байланысты салынады; нақты тікелей салықтарға жер, мүлік, ақша қапиталына
салықтар жатады.
Жеке салықтарда табыс қана емес, төлеушінің қаржылық жағдайы да
ескеріледі, мысалы отбасы жағдайы. Оған мыналар жатады: табысқа салынатын
салық, сый мен мұраға салынатын салық, жан басына және т.б. салықтар.
Жанама салықтар - тауар, қызметтер бағалары арқылы (қосылған құнға
салынатын салық, акциздер, кедендік баждар) алынады. Салық сомаларының иесі
тауар және қызметтерді өткізгесін мемлекетке тапсырылады.
Инвестицияны әлеуметтік салаға тартудың жоғарыда көрсетілген
бағыттарынан басқа да тетіктеріне кепілдік қоры, ипотекалық несиелендіру
және де инвестицияның тұрақты, уақыт талабына сай заңдық негіздерін құру
жатады.
Сонымен, инвестициялық процесті пайда тауып, жоғары әлеуметтік
тиімділікке жеткізетін процесс ретінде қарастыру керек. Инвестициялық іс-
әрекетті талдауды оның тиімділігіне экономикалық факторлардан кем әсер
етпейтін әлеуметтік факторларды есептемей жасау мүмкін емес. [15]
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қарағандыда Қазақстан Республикасы
Президенті жанындағы Шетелдік инвесторлар кеңесінің 13-ші отырысын өткізді.
Орталық Азияның өңірлік экономикалық дамуындағы Қазақстанның рөлі
деген тақырыптағы отырыста Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев жиналғандар
алдында сөз сөйледі. Президент жанындағы шетелдік инвесторлар кеңесінің
Қазақстанда жұмыс істей бастағанына 7 жыл толды, деп бастады сөзін Елбасы.
Оның қызметінің тиімділігін уақыттың өзі дәлелдеп берді. Қазақстан адам
басына шаққандағы тікелей шетелдік инвестициялар көлемі жөнінен ТМД елдері
арасында алда келеді.
Шетелдің салық жүйесі өте жақсы дамыған. Сонымен қатар, әр елдің
өзінің Салық Кодексімен бекіткен салық жүйесі дамыған. Енді әрбір елдің
салық жүйесіне жеке – жеке тоқталып өтейін.
1. Германияның салық жүйесі.
Германияның салық жүйесі салықтардың 50 түрін белгілеген. Олар
төлеушілер тобымен, салық базасымен, салық ставкасымен ажыратылады.
Салықтардың көптігімен бірге олардың шоғырлануға деген тенденциясын да
ескеру қажет.
Салықтық түсімдердің үлесі негізінен екі ірі салықпен – жеке
тұлғалардың табыс салығы және импорт айналымына салынатын салықты қоса
алғандағы қосылған құнға салынатын салықпен анықталады. Одан кейін мұнай
өнімдері мен темекіге акциздер, корпоративтік салықтар, автокөлік иесінің
салықтары, жер салығы, мүлік салығы.
Дипломдық жұмысымның тақырыбы: Қазақстан Республикасының салық
жүйесі және инвестицияны ынталандыру - өте маңызды болып тадылады.
Дипломдық жұмысымның мақсаты, Солдтүстік Қазақстан облысы бойынша
Уәлиханов ауданының Салық Комитеті қызметі мысалында зерттелуі қажет болып
табылады және бұл негізде – бұл процестерді жетілдіру бойынша ұсыныстарды
өңдеу. Қойылған мақсаттарға жету үшін келесі таптырмаларды орындадым:
- Қазақстан Республикасының салық жүйесі және оны басқару;
- Қазақстан Республикасында инвестициялық саясаттың маңызы;
- Шетел тәжірибесіндегі салық жүйес;
- Солтүстік Қазақстан облысы бойынша Салық Комитетінің қаржылық
қызметін талдау;
-Уәлиханов ауданындағы Салық Комитетінің қаржылық қызметін талдау;
- Уәлиханов ауданындағы Салық Комитетінде салық және
инвестицияны ынталандыру қызметтін жетілдіру;
- Салық Комитетінде инвестициялық қызметтің даму ерекшеліктері
мен мәселелері;
Дипломдық жұмысымды жазу кезінде салықтың зерттеу әдіснамасымен
ұстанымын ашатын шетел және отандық авторлардың экономикалық әдебитттерін
қолдандым. Берілген тақырып үшін көптеген ақпараттар ұсынылды.
Дипломдық жұмысымның тәжірибелік маңызы Қазақстан Республикасында
салықтардың жүйесін және инвестицияны ынталандыруды жетілдіру, сонымен
бірге өзінің қаржылық көрсеткіштерін жоғарлатуға көмек жасайды.
1 Тарау. Қазақстан Республикасының салық жүйесі және инвестицияның
теориялық аспектілері мен басқару әдістері
1.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесі және оны басқару.
Мемлекетке алынатын барлық салық түрлерінің жиындығы, олардың
құрылуының әдістері мен нысандары, салық қызметі органдары мемлекекеттің
салық жүйесін құрайды.
Салық жүйесі – көптеген салық түрлері, салық төлеушілер, салық жинау
әдістері, салықтық женілдіктерінің болуына байланысты күрделі модель болып
келеді.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүддесін сипаттайды. Жанама
салықтың орынды қолдануы, бағаны белгілеу үдерісіне және тұтіну құрылымына
оң әсер етуі мүмкін. Салық төлеушілер үшін табысқа тікелей салынатын
салықтың өсуі қолайлырақ. Сатудан алынатын салық, қосылған құнға салынатын
салық, акциздер тәрізді тұтынуға салынатын салықтарын пайдалану қолайлырақ,
себебі:
- одан бас тарту қиынырақ;
- экономикалық бүрмалаушылықтар аз кездеседі;
- еңбекке деген ынтаны азырақ қызқартады;
- тапшылықтың, сонымен қоса алмастырушы тауарлардың болмауы
салдарынан, тұтынушыларға таңдау құқығын береді.
Жанама салыққа қызметтен түскен түсім жатады (кедендік баж сипатындағы
кеден табысы, экспортқа салынатын салық, ішкі нарықта өткізілетін тауар
құнының және факторлық құнның айырылымы).
Мемлекеттік бюджет табысына жанама салықтан түсетін түсім 25 % -ды
құрайды. Тұтыну салығына инфляциялық және регрессивті сипатқа ие және
өсудің өзіндік кемшіліктері тән.
Егер де бағаның өсуімен қатар бюджеттің шығыны өссе, онда осы салықтан
түсетін түсім, бағаның өсуімен бірге ұлғаяды.
Бұл, әлеуметтік бағдарламаны жүзеге асыру үшін қажетті қаражат алуға
мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне автоматты түрде инфляцияға қарсы механизм
енгізіледі. 1992 жылы енгізілген жанама салықтың бір түрі – қосылған құнға
салынатын салық, ол мемлекеттік бюджетке түскен жалпы түсіммнің 20 % -ын
құрайды.
Жанама салықтың екінші түрі кедендік төлемдер, яғни транзит қызметтері
мен заттарынан, тауарларынан және әкелім мен әкетілетін тауарлардан,
қызметтерден, заттардан алынатын баждар мен алымдар.
Жанама салықтың 3-ші тобына акциздер жатады. Ол бюджеттің салық
түсімдерінде 4 % құрайды.
Акциз – тауарларға салынатын салық. Тауар өндірушілер акциздерді
төлейді. Акциздер жеке және әмбебап болып бөлінеді. Жеке акциздер көп болуы
мүмкін. Басқа елдерден импортталатын өнімдерге және ішкі өндіріс тауарлары
мен өнімдерге акциздер берілген.
Сонымен, осылайша тізімдердің көп бөлігі өнімдер мен тауарларды
қамтиды, оларға бірінші қажеттіліктің заттары кірмейді.
Акцизделетін тауарлардың тізімі оларға қойылатын ставка сияқты
өзгертіп отырады, яғни жеке тауарлардың тұтынуды реттеу қажетімен
мемлекеттің ағымды фисқалдық мақсатымен аңықталады.
Акциздің ставкасы тауар құкына пайызбен, яғни адвалорлық немесе атаулы
бірлік өлшеміне абсолютті сомада белгіленеді.
Қазақстанда акциздерді салу объектісі болып республика аумағына
өткізілетін (айырбасқа, қайта өңдеуге) немесе берілетін акцизделетін
тауарларға (қызметтер) байланысты операциялар; импорт кезінде импорталатын
акцизделетін тауарлардың көлемі (акциздің тұрақты ставкасы бекітілген
немесе акцизделетін тауарлардың кедендік құны (адвалорлық ставканы
қолданған жағдайда) табылады.
Қазақстан Республикасында өткізілетін алкоголь өнімдері және темекі
бұйымдары акциз алымының толықтығын қамтамасыз ету және заңсыз өндірісі,
шығарылуы, айналымын болдырмау үшін міндетті түрде маркалануы керек.
Маркалау жауапкершілігі өнімдерді өндірушілер мен импортерлерге жүктеледі.
Нақты жағдайда акциздер акциз маркасының алымы бекітілген нысанды сату
бойынша алынады, ал оның құны акциздер бойынша аванстық төлем болып
табылады. Заңға сәйкес, экспорт (салық салудан босатуға негіздері болған
жағдайда), импорт тауарлар бойынша салық жеңілдіктері қарыстырылған.
Жекелеген жағдайларда жеңілдік дәрі-дермек жасау үшін қолданылатын этиль
спиртіне (квота мөлшерінде); шетел дипломаттары және оларға теңестірілген
өкілдердің тауарларына; осы өкілдердің жанұяларының тауарларына, жолаушылар
мен жүктердің халықаралық көлік тасымалына, т.б. қолданылады.
Пайдалану сипаты бойынша салықтар жалпы және арнайы болып бөлінеді.
Жалпы салықтар мемлекетке түсіп, белгілі бір пайдалану барысында
тұлғасыздандырады.
Арнайы салықтар белгілі бір мақсатқа ие болып келеді (мысалы:
әлеуметтік салық, зейнетақы төлемдері үшін пайдаланылады).
Салықты жинайтын және оны билейтін органына байланысты орталық (жалпы
мемлекеттік) және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Объектінің экономикалық сипаты бойынша салықтар табысқа және тұтынуға
салынатын салықтар болып бөлінеді: біріншісі – салық төлеушінің кез келген
объектідін алған табысына салық салу, екінші жағдайда - бұл тауалар мен
қызметкерді тұтынғанда төленетін шығындарға салынатын салық.
Салық салу объектісін есепке алу және бағалануы бойынша салық алудың
төрт тәсілі бар: кадастрлық, декларация бойынша, көзіне байланысты, патент
бойынша.
Кадастрлық әдіске сәйкес салық салу және есепке алу қамтамасыз ету
объектілерінің тізімі негізінде, оның табыс әкелу нормасын (әсер мүліктік)
көрсете отырып, нақты табысын ескермей жүзеге асады.
Салық төлеуші декларацияда табыс көлемін, керекті жеңілдіктерді,
шегерімдерді ескере отырып, салық сомасын есептейді.
Төлем көзіне байланысты салықты табысты алған жердегі бухгалтерия
есетпет, төленеді.
Патент негізінде салық әр түрлі қызметтен табыс алуға байланысты
бөлінеді. Бұл бойынша салық төлемін анықтау және ескеру өте қиын.
Салықтық есептің екі әдісі пайдаланылады: кассалық және есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шығындар жұмыстарды жүргізу
кезінен бастап қызметтерді, мүліктерді қабылдау және ол бойынша төлеу
жүргізіледі. Төлеу уақытынан тәуелсіз есептелетін есептеу әдісі бойынша
табыстар мен шығыстар жұмыс жүргізу уақытынан есептеледі.
Екінші әдіс – салық қызметтері үшін қолайлы және оны Қазақстанның
барлық салық төлеушілері қолданады. Оның төлеушілер үшін кемшілігі – салық
төлемдерін жеткізу уақытында болмаған жағдайдың өзіндек төленіп, айналым
қаржыларының оқшаулануына әкеліп соғады.
Қазақстанның жаңа Салық Кодексінде төмендегі салықтар енгізілген:
1) корпоративтік табысқа салынатын салық;
2) жеке табыс салығы;
3) қосылған құнға салынатын салық;
4) акциздер;
5) жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдері мен салығы (қол
қойылған бонус, коммерциялық табу бонусы, роялти, үстем пайда салығы);
6) әлеуметтік салық;
7) жер салығы;
8) көлік құралдарына салынатын салық;
9) мүлікке салынатын салық.
Жекелеген салық төлеушілер топтары үшін арнайы салық режимі
қараластырылған. Оларға жататындар: шағын бизнес субъектілері, шаруа
қожалықтары, ауылшаруашыдық өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар, кәсіпкерлік
қызметтің жекелеген түрлері.
Бұл режимді салық төлеу мынадай негізде жүргізіледі: патент; бір жолғы
талон; біртұтас жер салығы; оңайлатылған декларация. Бұл режим табысқа
мүлікке, әлеуметтік, жанама салықтардың комбинациясын сипаттайды.
Сонымен, Қазақстанның салық жүйесі салық басқа міндетті төлемдер
түрлері айтарлықтай дифференцияланған.
Салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормалар Қазақстан
Республикасының Салық Кодексінде және сәйкес ережелерде көрсетілген.
Мемлекеттік салық қызметі органдары Қазақстанда Қаржы министрлігімен
және облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қала облыстардағы,
аудандардағы, қалалардағы және қала аудандарындағы, сонымен қатар қаржы
полдициясымен көпрсетілген.
Салық қызметі салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы республика заңдарының орындалуына бақылау жасайды.
Енді жеке – жеке салықтардың түрлеріне тоқталып өтейік.
1.Корпоративтік табыс салығы
Корпоративтік табыс салығының Қазақстандағы мемлекеттік бюджетке
түсетін түсімі маңызды орын алады, яғни шанамен 28 %-ды құрайды.
Корпоративті табыс салығын салу механизмі заңды тұлғалардың салықты
төлеу тәртібі, мерзімі, алыну шарты, санкция мен жеңілдіктерді арқылы
анықталады.
Салықты табыс алатын заңды тұлғалар, Қазақстан республиқасының
резиденттері мен резидент еместері және кәсіпкерлік қызметтен табыс алатын
бюджеттік және коммерциаялық емес ұйымдар төлейді.
Салықты салудың объектісі салық салынатын табыс болып табылады, ол
жылдық жиынтық табыс пен заңда бекітілген шегерім арпасындағы айырма арқылы
аңықталады.
Жылдық жиынтық табысқа резидент заңды тұлғаның әр түрлі көздерден
түскен табысы жатады.
Оның құрамына: өнімді (жұмыс пен қызметтен) өткізуден түскен табыс;
өзге де активтер мен ғимаратты өткізу кезіндегі құнның өсімінен түскен
табыс; міндеттемелерді есептен шығарудан түскен табыс; мүліктерді жалға
беруден түскен табыс; тегін алынған мүлік және орындалған жұмыс; қызмет
көрсету; оң бағамды айырма; санкция бойынша алынған сумма; дивидендтер;
банктің сыйақысы; ұтыс; роялти; сақтандыру ұйымдары, сақтандыру қорлары мен
банктің провизия көлемінің төмендеуінен түскен табыс; өзге де табыстар
жатады.
Алынған жылдық жиынтық табысқа түзету жүргізіледі: төлем көзінен бұрын
салық салынған девиденттер, меншікті акцияның құнының номиналдық құннан
асып түсуі; мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша сыйақы; төтенше
жағдайлардың пайда болу салдарынан ізгілік көмек түрінде алынған мүліктің
құны;
Үкіметтің шешімі бойынша мемлекеттік кәсіпорындардан алынған негізгі
құралдардың құны; зейнетақы активтерін орналастыфрудан алынған
инвестициялық табыстар.
Салық шегеріміне Қазақстан Республикасы заңнамасымен бекітілген
мөлшерде жылдық жиынтық табысты алуға кеткен шығындар жатады. Оған тауарлы
– маткериалдық шығындар бойынша, еңбек ақыны төлеу; қызмет көрсету және
өндіріске кеткен шығындар; басқа шегерімдер; тіркелген активтер бой
ынша, сыйақы бойынша; күмәнді міндеттер мен талаптар бойынша; теріс бағалық
айырымдар бойынша; резервтік қорларға айырым жасау бойынша, сақтандыру
төлемдерді жарналары бойынша; әлеуметтік төлемақы шығындары; табиғи
ресурстарды өндіруге дайындық жұмыстары мен геологиялық зерттеулерге кеткен
шығындар бойынша; негізгі қорларды жөндеуге кеткен шығындар бойынша; үстеме
мен айыппүл; бюджетке төленген салықтар жатады.
Шегерімнен кейін анықталған салық салынатын табысқа түзету жасалады.
Салық төлеуші ұйымның балансында көрсетілген әлеуметтік саланың
объектілері, яғни жатақхана, тұрғын үй, емхана, балалар лагері, мектеп
жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу және оқыту ұйымдары, аурухана бойынша
шығындар сомасы азатылады.
Коммерциялық емес ұйымдардың тегін берілген мүліктері, жеке
тұлғалардың атаулы әлеуметтік көмек сомасы шегеріледі. Мүгедектердің
еңбегін пайдаланатын өндірістік ұйымдардың салық салынатын табысына
(мүгедектердің еңбекақысын төлеуге кеткен шығындар екі мәрте мөлшерінде)
түзету жүрзізіледі.
Кәсіпкерлік қызметтің залалы 3 жылға; жер қойнауын пайдаланумен
байланысты залал 7 жылға мерзімге көшіріледі: Залал дегеніміз салық
салынатын табыстың азаюын білдіреді, бұндай жағдайда табыс азаяды, сонымен
қатар төленетін салық та азаяды.
Бұған ғимаратты, құрылымды, бағалы қағаздарды өткізу бойынша залалар
жатады.
Табыс салылығын ставкасы – 30 %.
Бағалы қағаздар мен депозит бойынша сыйақы мен дивидентерге, резидент
емес заңды тұлғаның таза табысы мен үтысына салынатын салық мөлшері – 15 %.
Қазақстандағы көздерден алынған шетелдік заңды тұлғалардың табысына
келесідей мөлшерде салық салынады:
1) сыйақы және қатысу үлесі бойынша табыстарға, дивидендтерге–15%;
2) тәуекелдікті сақтандыру және қайта сақтандыру шарты бойынша төленетін
салықтың сыйақысына - 10%;
3) халықаралық тасымалдаушылардың транспорттық қызметтері мен халықаралық
байланыстардың телекоммуни-кациялық қызметтеріне - 5%;
4) өзге де табыстарға – 20 %
Қазақстан Республиқасында тұрақты мекеме арқылы қызмет жасайтын
шетелдік заңды тұлғалар алынған табыстары бойынша корпоративтік табыс
салығын төлеуші болып табылады.
Тұрақты мекемелер арқылы қызмет жасайтын шетелдік заңды тұлғалардың
табыс салығының ставкасы қазақстандық заңды тұлгалардың ставкалары сияқты,
яғни – 30 %.
Тұрақты мекеме арқылы Қазақстан Республикасында қызметтен алынған
шетелдік заңды тұлғалардың таза табысынакорпоративтік табыс салығы 15 %
ставкамен салынады.
Таза табыс дегеніміз салық салынатын табыс пен төленген корпоративтік
табыс салығының айырмасы.
Салықты төлеушілер әрбір айдың 20-шы күнінен кешіктірмей ай сайын
салықтық кезенде аванс түрінде төлемді бюджетке төлеуге міндетті.
Салық бойынша түпкілікті есеп айырысу, корпоравиттік табыс салығының
декларациясын тапсырғаннан кейін 10 күн ішінде жүргізіледі. Төленуге тиісті
аванстық төлем мөлшері алдыңғы салық кезеңінде төленген аванстық
төлемдердің орташа айлық мөлшерді негізінде анықталады.
2.Жеке табыс салығы
Барлық салық түсімдеріндегі бұл салықтың бюджеттегі үлесі 11 %
шамасында.
Жеке табыс салығын төлеушілер жеке тұлға мен шетелдік жеке тұлғалар
болып табылады.
Салық төлем көзінен салық салынатын табыстары және төлем көздерінен
салық салынбайтын табыстардан алынады.
Бірінші жағдайдағы табысқа: жұмысшылардың табысы, бір жолғы түскен
батыс, жинақтаушы зейнетақы қорына зейнетақы төлемдері, сыйақы, дивиденд,
ұтыс, стипендия түріндегі табыс, жинақтаушы зейнетақы шарты бойынша табыс
жатады.
Төлем көзінен салық салынбайтын табысқа: мүліктік табыс, жеке
кәсіпкерліккее салық салынатын табыс, адвокаттың табысы, өзге де табыстар
жатады. Мүліктің табысқа кәсіпкерлік қызметке қолданылмайтын мүлікті
өткізудегі қүнның өсіреді кіреді, яғни мүлікті жалға беру арқылы алынған
табысты атайды.
Салық мөлшерді табыс көлеміне байланысты сатылы прогрессия түрінде,
яғни 5%-дан 20% -ға дейін бекітілген.
Жеке табыс салығы бойынша жеңілдіктер, яғни Ұлы Отан соғысына
қатысқандарға және мүгедектердің табысына салық салудан босату
қарастырылған. Қазақстаннан тысқары жерде төленген жеке табыс салығының
сомасы Қазақстанда салық төлеген кезде есепке алынады.
Резидент жеке тұлғалардың табысына Қазақстан Республиқасындағы
көздерден алынған табысы, сонымен қатар Қазақстаннан тысқары жерде алған
табыстары кіреді. Резидент еместердің жеке табыс салығының төлемдерін,
ұстап қалуын, есептеу тәртібін, салық салынатын табысын анықтау қызметтің
сипатына байланысты жүргізеледі. Резидент емес, тұрақты мекемелермен
байланысы жоқ жеке тұлғалар шегерімсіз, 5%-дан 20%-ға дейінгі ставкамен
төлем көздерінен түскен табыскың түріне байланысты салық төлейді.
3. Қосылған құн салығы.
Салық төлеуші бағаны көтеру арқылы салық төлеу жауапкершілігін
тұтынушыға аударады.
Салық объектісі болып Қосылған құн табылады, ол материалдық шығынсыз
өнімді білдіреді; қосымша өнімге кешенді шығындар қосылуы мүмкін, мысалы
жанама шығындары және басқа да шығандар.
Салық туралы және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республиқасының заңына сәйкес, қосылған құн салығы деп тауар
айналымы мен өндіріс үдерісіне қосылған, өткізу бойынша салық салынатын
айналамының, сонымен қатар Қазақстан Республиқасының аумағындағы тауар
импорты бойынша құнның бір бөлігін бюджетке аударуды айтамыз. Айналым
бойынша бюджектке төленуге тиісті қосылған құн салығы бұл салық салынатын,
яғни, өткізілген тауарға (көрсетілген қызметке немесе орындалған жұмысқа)
төлеуге тиісті ҚҚС сомасы мен өткізілген тауарларға (көрсетілген қызметке
орындалған жұмысқа) есептелінген ҚҚС сомасы арасындағы айырмасы арқылы
анықталады.
4. Акциздер.
Акциз – тауарларға салынатын салық. Тауар өндірушілер акциздерді
төлейді. Акциздер жеке және әмбебап болып бөлінеді. Жеке акциздер көп болуы
мүмкін. Басқа елдерден импортталатын өнімдерге және ішкі өндіріс тауарлары
мен өнімдерге акциздер берілген.
Сонымен, осылайша тізімдердің көп бөлігі өнімдер мен тауарларды
қамтиды, оларға бірінші қажеттіліктің заттары кірмейді. Акцизделетін
тауарлардың тізімі оларға қойылатын ставка сияқты өзгертіп отырады, яғни
жеке тауарлардың тұтынуды реттеу қажетімен мемлекеттің ағымды фисқалдық
мақсатымен аңықталады.
Акциздің ставкасы тауар құкына пайызбен, яғни адвалорлық немесе
атаулы бірлік өлшеміне абсолютті сомада белгіленеді.
Қазақстанда акциздерді салу объектісі болып республика аумағына
өткізілетін (айырбасқа, қайта өңдеуге) немесе берілетін акцизделетін
тауарларға (қызметтер) байланысты операциялар; импорт кезінде импорталатын
акцизделетін тауарлардың көлемі (акциздің тұрақты ставкасы бекітілген
немесе акцизделетін тауарлардың кедендік құны (адвалорлық ставканы
қолданған жағдайда) табылады.
Қазақстан Республикасында өткізілетін алкоголь өнімдері және темекі
бұйымдары акциз алымының толықтығын қамтамасыз ету және заңсыз өндірісі,
шығарылуы, айналымын болдырмау үшін міндетті түрде маркалануы керек.
Маркалау жауапкершілігі өнімдерді өндірушілер мен импортерлерге жүктеледі.
Нақты жағдайда акциздер акциз маркасының алымы бекітілген нысанды сату
бойынша алынады, ал оның құны акциздер бойынша аванстық төлем болып
табылады. Заңға сәйкес, экспорт (салық салудан босатуға негіздері болған
жағдайда), импорт тауарлар бойынша салық жеңілдіктері қарыстырылған.
Жекелеген жағдайларда жеңілдік дәрі-дермек жасау үшін қолданылатын этиль
спиртіне (квота мөлшерінде); шетел дипломаттары және оларға теңестірілген
өкілдердің тауарларына; осы өкілдердің жанұяларының тауарларына, жолаушылар
мен жүктердің халықаралық көлік тасымалына, т.б. қолданылады.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салығы мен арнайы төлемдері
Жер қойнауын пайдаланушыларға салынатын салық пен арнайы төлемдерді
заңды және жеке тұлғалар, соның ішінде шетел азаматтары төлейді.
Жер қойнауын пайдаланушылар үшін бекітілген салық тәртібі жер қойнауын
пайдалану келісім-шартында анықталады. Оңы Қазақстан Республикасының
Үкіметі белгілейді. Шарттың негізгі түрлері бойынша салық салудың екі
моделі бекітілген:
1) жер қойнауын пайдаланушылардың салықтың барлық түрлерін және басқа
да төлемдерді төлеуі;
2) жер қойнауын пайдаланушы өнімді бөлу бойынша Қазақстаг
Республиқасының үлесін қажет, сонымен бірге ішкі мұнай мен басқа пайдалы
қазбаларға акциздерді, жоғары пайдаға салықты, жер салығын, мүлікке
салынатын салықты алып тастағандағы барлық салықтар мен басқа да төлемдерді
төлеуге тиіс.
Жер қойнауын пайдалануға қатысты шартпен белгіленген, міндетті
тіркеуден өткен жер қойнауын пайдаланушыларға қатысты салық тәртібі шарттың
мезгілі аяқталғанға дейін өз күшінде болады, ал өзгерістер 2 жақтың келісуі
бойынша енгізілуі мүмкін және жер қойнауын пайдаланушымен мемлекеттің
бастапқы экономикалық мүдделерінің арақатынасына өзгерістер енгізбейді.
Жер қойнауын пайдаланушылардың төлемдеріне және салықтарына мыналар
кіреді:
1) бонустар: қол қойылатын және коммерциялық айқындау;
2) роялти;
3) үстем пайдаға салынатын салық;
4) өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республиқасының үлесі.
Қол қойлған бонусы шарттағы аумақта жер қойнауын пайдалану бойынша
қызмет істеу құқы үшін жер қойнауын пайдаланушының бір реттік бекітілген
төлемі болып табылады және қолдануға берілетін жерлердегі экономикалық
құндылықтарды есепке ала отырып, шарт жасасқанда бекітіледі. Қол қойылатын
бонустардың мөлшерін Үкімет бекітеді.
Коммерциялық айқындау бонустары жер қойнауын пайдалану шартында
бекітіледі және шарттағы территорияда пайдалы қазбалары бар жерді
коммерциялық мақсатпен тапқан кезде төленеді. Салық салу объктісі болып
пайдала қазбалардан алынатын бекітілген қорлардың көлемі табылады.
Коммерциялық айқындау бонусы алынатын қорлар құнынан 0,1 % мөлшерде
бекітіледі. Бонусты төлеу мезгілі шартпен бекітіледі.
Роялти пайдалы қазбалар өндіру мен техногенді қайта өндеу үдерісінде
жер пайдалану құқығы үшін төленетін төлем болып табылады. Ақшалай және
заттай түрде төленеді. Роялтидің салық салу объктісі өндірілген пайдалы
қазба немесе өндірілген пайдалы қазбадан алынған алғашқы тауар өнімі болып
табылады.
Роялти мөлшерлемесі жалпы тараған пайдалы қазбалар мен жер асты сулары
бойынша 1 %- дан 10%-ға дейінгі көлемде бекітілген көміртек бойынша –
түсімдер көлеміне байланысты сырғымалы шкала бойынша; қатты пайдалы
қазбалар бойынша, соның ішінде бағалы металдармен тастарды қоса алғанда –
шарттың өз күшінде болу мерзімінде бекітілген пайыз мөлшерінде. Роялти
есепті мерзімнен кейінгі айдың 15-нен кешіктірілмей төленеді.
Жер қойнауын пайдаланушының үстеме пайдағы салығы
- салық кодексімен бекітілген нормативтен артық алынған табысқа
алынатын төлем. Үстеме пайда салығының төлеушілері өнімді бөліп алу
туралы және жалпы тараған пайдалы қазбалар мен жер асты суларын өндіру
шарттары бойынша қызмет ететіндер, басқа жер қойнауын пайдаланушылар болып
табылады.
20 %-дан жоғары ішкі пайда нормасы алынған әрбір жеке шарт бойынша
алынған жер қойнауын пайдаланушының таза табысының сомасы болып табылады.
Бұл жерде салық мөлшері сатылы прогрессия бойынша 4%-дан 30%-ке дейін
бекітілген (30%-тен жоғары пайда норма бойынша). Салық есептіден кейінгі
айдың 15-де дейін төленеді.
Бонус, роялти және жер қойнауын пайдаланушының үстем пайдасына
салынатын салық бойынша жергілікті салық органдарыга салықтық деклорация
көрсетілеті.
6. Әлеуметтік салық
Әлеуметтік салық төлеушілері тұрақты мекемеде, олардың филиалдары мен
өкілдіктерінде қызмет ететін заңды тұлғалар, соның ішінде шетел тұлғалары
және жеке кәсіпкерлер болып табылады.
Салық салу объктісі болып жалақы және басқа жұмысшыларға төлемдер,
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын жұмысшыларға, шетел азаматтарына
және азаматтығы жоқ тұлғаларға төленетін жалақы және басқа да төлемдер
болып табылады. Жалақыға қосылатын төлемдер жеке тұлғалардың жинақтаушы
зейнетақы қорына аударылатын міндетті зейнетақы жарналарының бөлігі
ретінде, әр түрлі өтемақы төлемдері, қосымша төлемдер және үстеме ақылар,
босануына байланысты уақытша еңбек етуге жарамсыздығына әлеуметтік
жәрдемақы, баланың тууы кезінде материалдық көмек, жерлеу, әлеуметтік
қолдау бойынша толем, басқа мемлекеттерден грант есебінде төлемдер,
қоғамдық жұмысқа және бюджеттік қаражаттар есебіне оқыту төлемдері, кейбір
басқа төлемдер ретінде түзетулерге жатады.
Салық мөлшелемесі регрессивтік ставкамен белгіленген.
Жеке кәсіпкерлер, нотариустар, адвокаттар 3 айлық есеп көрсеткішіәнің
мөлшерінде және әр жұмысшыға 2 айлық есеп көрсеткіші мөлшерінде салық
төлейді.
Бюджетке салық есепті кейінгі айдың 15-нен кешіктірілмей төленеді
(осы салық бойынша есепті мерзім-ай).
7. Жер салығы.
Жер салығы 1992 жылы енгізілді. Оның мақсаты – жерді тиімді
пайдалануды экономикалық әдістермен қамтамасыздандыру және жерді құру
бойынша жердің құнарылығын көтеру оларды қорғау, шаралардын жүрзізу,
сонымен қатар территорияны әлеуметтік-мәдени дамыту үшін бюджет табысын
құру болып табылады.
Салық салу объектісі салық төлеушілерге жеке меншікке тұрақты
пайдалануға немесе әр түрлі мақсаттарға қайтарымсыз уақытша пайдалануға
берілген жер учаскелері болып табылады: ауыл шаруашылық, тұрғылықты
мекендер, өнеркәсіп, транспортқа, байланыс, қорғаныс және басқа да
мақсаттарға. Салық салу объектісі консервациядағы автожолдар желісі бар
тұрғылықты мекенннің ортақ пайдаланылатып жер учаскелері болып табылмайды.
Ерекше қорғалатып табиғи территорияларға, орман, су қорына запастағы жерге
салық салынбайды.
Салық төлеушілер меншігінде немесе уақытша қолдануда жер учаскесі бар
заңды және тұлғалар болып табылады.
Салық мөлшері жер сапасына, орналасқан жеріне, сумен қамтамасыз
етілуіне байланысты бекітіледі және жер көлемінің бірлігімен есептеледі
(гектар, квадрат, метр).
Базалық мөлшері республика заңымен бекітіледі. Максималды мөлшерлеме
елді мекендердегі жерге бекітіледі; бұл ставкалар квадрат метрге бекітіледі
және елді мекен түрлері мен тұрмайтын құрылыс жерлері бойынша
қарастырылады, оларды қамтамасыздандыруға қажетті учаскелер, санитарлық
қорғау объектілерінің зонасы, техникалар және басқа аймақтар; тұратын қоры
бар аудандар үшін жеке мқлшермелер қолданылады.
Минималды мөлшерлемелер шөлді, жартылай шөлді, таулы территорияның
жыртылмаған жерлерінін 1 гектар жер теліміне бекітіледі. Ауыл шаруашылығы
өнеркәсіп және басқа салаларға арналған жерлерге, қорғаныс қажеттілігіне
арналған жерлерге салық мөлшері бонитет балына байланысты бекітіледі
(өнімділік көрсеткіші, жер сапалығына көрсеткіші).
Базалық мөлшерге Қазхақстан Республикасының Үкіметі жыл саыйн
бекітетін коэффициент қолданылады.
Жергілікті, өкілетті органдар базалық мөлшерлемені 20 %-ке өзгерту
құқы бар (үлкен немесе кіші).
Коммерциялық мақсатқа қолданылатын жерге салық мөлшері 2-ден 10-ға
дейін көбейтілген тұрғылықты жерге салынатын базалық мөлшерлеме бойынша
бекітіледі (тұратын жерді санамағанда).
Гуманитарлық және әлеуметтік қызмет түрімен айналысатын төлеушілер
тобы базалық мөлшерлемеге 0,1 коэффициентін қолданалады.
Бірқатар мемлекеттік мекемелер және кәсіпорындар, ұлы Отан соғысына
қатысушылар бірегей жер салығын төлеушілер, салық тәртібің 2-моделі бойынша
салық төлейтін жер қойнауын пайдаланушылар жер салығын төлеушілер болып
табылмайды.
Ауыл шаруашылығындағы жерді пайдаланцшылар және иелері салықты
ағымдағы жылдық 1-ші қазынан кешіктірмей, ал ауыл шаруашылығының
пайдаланушылары болып табылмайтындар тең үлеспен бір жылда торт рет
төлеулері керек.
8. Көлік құралдарына салынатын салық.
Көлік құралдарының салық төлешісі заңды тұлға болып табылады, соның
ішінде: шетелдік, олардың өкілдіктері, филиалдлары, тұрақты мекемелер, жеке
тұлғалары, соның ішінде шетелдік және жеке кәсіпкерлер.
Салық салу объектісі болып жеке меншіктегі, мемлекетік тіркеуден өткен
көлік құралдары табылады.
Салық мөлшермесі транспорт құралының қуаттылығы немесе жүк көтермінен
тәуелсіз айлық есеп көрсеткішімен белгіленеді және көлік құралджарыныфң
түрлері бойынша дифференциалданған.
Мөлшерлемеге пайдалану мерзімі бойынша түзетілген төмендетілген
коэффициент қолданылпды. Біркатар субъектілер салық төлеушілер, кейбір
мемлекеттік мекемелер, м.үгедектер және ардагерлер қоғамы, жұмысшылар, 50%-
нан кем емес мүгедектерге бар кәсіпорынын және үйымдар. Ұлы Отан соғысына
қатысқандар, мүгедектер, жоғары сыйлықпен марапатталған және кейбір
субъектілер.
Заңды тұлғалар салықты өз беттерінші есептейді, ал жеке тұлғаларға –
жеогілікті салық органдарға. Салықты төлеу ағымдағы жылдың 1 шелдісінен кем
емес мерзімде жүргізіледі.
Салық төлеушілер – заңды түлғалар берілген салық бойынша декларацмясын
ұсынады.
9. Меншікке салынатын салықтар
Бұл салық тобы мемлекеттің иелігінен алу және шелендіру үдерісінің
даму деңгейі бойынша меншік қатынасында болып жатқан нақты өзгерістерімен
байланысты нарықтың экономика шартында орын алады.
Меншікке салынатын салыққа жер салығы, жеке және заңды тұлға мүлігінде
салынатын салық, көлік құралдарына салынатын салық жатады.
Меншікке салынатын салықтар жергілікті бюджетке түседі.
Фискалдық басқа, бұл салықтардың меншікті тиімді қолдануға ынталану
мақсаты бар, өйткені салық мөлшермесі табыстылығы бойынша емес, сипаты
бойынша белгіленеді.
Табыс әр уақытына меншік (мүлік) көлемімен анықталмайды: меншікке
салық болмаған жағдайда, салық салу жағынан ірі меншік иелері жеңілдік
жағдайына түседі және меншікті неғурлық өнімді пайдалануға талпынбайтын
болады.
Меншікке салынатын салық қоғам алдында салықтық жауапкершілікті тең
бөлуге мүмкіндік береді. Осылайша, бұл салықтар нақты салыққа жатады.
10. Мүлік салығы.
Мүлік салығы тікелей нақты салық болып табылады, оның көлемі
табыстылыққа емес, мүліктің құнына байланысты. Салық мүлік иесін оны тиімді
пайдалануға ынталандыруға бағытталған. Төлеушелері кәсіпкерлік қызметте
қолданылатын, сондай- ақ ондай қызметке қолданылмайтын салық объектісі
бойынша заңды және жеке түлғалар, шетел азаматтары да болып табылады.
Салық салу объектісі болып заңды және жеке тұлғаның негізгі
өндірістірік және өндістірік емес қорлары (транспорттық құралдан басқа),
тұрғын үй-жайы, саяжайлық құрылыстар, гараждар, кәсіпкерлік қызмет
мақсатына қолданылмайтын жеке түлғаның басқа да құрылыс ғимараты табылады.
Заңды түлғалар және жеке кіәсіпкерлер мүлкіне салық салу объектісі
бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша жарты жылдық құны негізінде
бағыланады, ал жеке тұлғалардың мүлкіне жылжымайтын мүлікті бағылау бойынша
уәкілетті органмен бағыланады.
Заңды тұлғаның және деке кәсіпкердін мүлік салығы жыл сайын объектінің
орта жылдық құнынан 1,0 % мөлгерлемесі бойынша төленеді. Коммерциялық емес
мекемелер, мемлекеттік, ғылими, мәдени әлеуметтік қорғау және әлеуміттік
қамтамасыз ету, білім беру, табиғатты қорғау қызметінің кәсіпорындары,
мүгедектер қоғамы салық салу объектісінің жарты жылдык құнына 0,1 %
мөлшерлемесі бойынша төлейді.
Кәсіпкерлік қызметте қолданылайтын жеке тұлғалардың мүлік салығы жыл
сайын мүлік құнына байланысты 0,1 %-дан 7%-ға дейін төленеді.
Мүлік салығының төлем көзі болып, салық төлеушінің мүліктің немесе
басқа жолмен алғанынан тәуелсіз, оның алған табысы жатады.
1.2 Қазақстан Республикасында инвестициялық саясаттың маңызы
Шетелдік инвестицияларды пайдалану, қай ел үшін болса да объективті
қажеттілік. Ол, ел экономикасын халықаралық еңбек бөлінісін кеңінен
қатыстырып, мұқтаж салаларға капиталдар келтірудің тиімді жолы.
Дүниежүзілік экономиканың объективті заңдары, капиталдар ауысуының
халықаралық тәжірибесі көрсеткендей Қазақстан бұл процестен аулақ тұра
алмайды. Бұл қазіргі дүниежүзілік шаруашылық пен халықаралық экономикалық
қатынастардың ерекше белгісі. Егер, біздің мақсатымыз дүниежүзілік
шаруашылыққа интеграциялану және ашық экономика принциптерін қолдау болса,
онда капиталдарды Қазақстанға келтіру және оны импорттау ауадай қажет
процесс. Олай болса біздің іс қимылдарымыздың басты бағыттырының бірі –
шетелдік инвестицияларды тарату және оларды мүмкіндігінше тиімді пайдалану
тиіс. Шетелдік инвестицияларды Қазақстанға тарату мынадай мәселелерді
шешуге көмектеседі:
- экономикалық және техникалық өрлеуді жеделдету;
- өндірістік аппаратты жаңарту мен қайта жарақтандыру;
- өндірісті ұйымдастырудың үздік әдістерін үйрету;
- нарықтың экономикалық талаптарына сай кадрларды дайындау.
Әрбір елдің инвестициялық тартымдылығын қазіргі кезде кредит
рейтінгісінің өлшемін бағалау кең орын алуда. Кредит рнйтінгісі - қарыз
алушының сол қарызды өтеу қабілетін және өзіне алған міндеттерін уақытында
орындау мүмкіншіліктерін зерттейтін рейтинг агенттерінің пікірі. Бұндай
пікірлерді қалыптастыруға елдің экономикалық ахуалы, саяси жүйесінің сипаты
және әлеуметтік жағдайы негізі болады. Осы негіздерді ескере отырып, әлемге
әйгілі “Муддис” және “Смандарад энд Пуурс” рейтинг агенттіктері 2002 жылдың
аяғында Қахақстан Республикасы ТМД елдерінің ішінде ең жоғарғы кредит
рейтингісіне ие деп пайымдады. Расында да, біздің мемлекетіміз ішкі саясат
тұрақтылық, шетелдік инвестицияларды тартуға қажетті жағдайлар туғызу,
мемлекеттік қаржы жүйесінің институттық негіздері тәрізді көрсеткіштер
тұрғысында Ресейден, Украинадан, Беларусьтен, Өзбекістаннан, ТМД ның
басқада елдерден көш ілгері. Сондықтанда дүниежүзілік қауымдастық
Қазақстанды нарықтық экономика мемлекеті ретінде танып отыр.
Халықаралық сарапшылардың бағалауынша біздің кең – байтақ жерімізде
жеті триллион доллардың минералдық шикі заты шоғырланған. Мұнай өндіруден
2015 жылға қарай 180 миллион тоннаға жетуді межелеп отырған елімізде қазір
жыл сайын оның 50 миллион тоннасы өндірілуде. Яғни Қазақстан – табиғат
ресурстарына өте бай, инвестиция салуға тұрақтылығы бастық кепілдік бола
алатын ел.
Инвестиция кәсіпорындар мен өндіріс орындарына, жекелеген
кәсіпкерлерге көп жылға берілетін капитал екендігін білеміз. Қай мемлекетте
де экономикалық реформаларды жемісті жүзеге асыруда шетелдік инвестицияны
тікелей өндіріске жұмылдыру мен тиімді пайдаланудың маңызы зор. Қахақстан
Республикасында 1994жылдың 24 желтоқсанынан бері “Шетелдік инвестициялар
туралы” Заң жұмыс істейді. Ол – ел экономикасын шетелден инвестиция
тартудың бірден – бір құқықтық – экономикалық негізі. Ал енді айрықша құқық
пен жеңілдіктер жүйесіне жол ашқан, кәсіпкерлік белсенділіктің ортақ
шарттарын айқындап берген. “Шетелдік инвестицияны мемлекет тарапынан қолдау
туралы” Заңымыз 1997 - ші жылғы 27 ақпанда өз күшіне енген болатын. Мұның
сыртында Елбасымыздың Жарлығымен Бюджетке түсетін салықтар мен өзге де
міндетті төлемдер туралы Заңға өзгертулер мен толықтырулар енгізіліп, ол
республикамыздағы инвестициялық ахуалдың құқықтық базасын жетілдіре түсуде.
[13]
Нақты деректерге арқа сүесек, Қазақстан Республикасының ішкі қаржы
ресурсы мен шетелдік капиталды қоса есептегенде негізгі капиталға түскен
инвестиция мөлшері 2002 жылы 2001 жылмен салыстырғанда 19 пайызға өсіп,
119,3 миллиард теңгеге жетті. Сөйтіп, инвестицияның 8,4 пайызы өңдеуге,
11,1 пайызы көлік және байланысқа, 56,6 пайызы тау-кен өндірісіне жұмсалды.
Мұның ішінде шетел инвестициясы 2001 жылмен салыстырғанда 2002 жылы 25,1
пайыз болып, 299,5 миллиард теңгені құрап отыр.
Жоғарыда көрсетілген жетістіктерді – инвестицияның экономиканы
дамытудағы тиімділігін бағалай отырып, оның ақшалай табыстан басқа да
табыстарға әсерін қадағалау қажет. Әсіресе, инвестицияның білім, ғылым,
денсаулық, т.б. әлеуметтік салаларға әсерін зерттеген жөн. Себебі,
экономиканы дамытудың негізгі мақсалы елдің жағдайын жақсарту, әлеуметтік
саланы көтеру екенін білеміз.
Әлеуметтік саланы, әсіресе білім, денсаулық салаларын жеткіліксіз
қаржыландыру, оның материалдық-техникалық базасының нашарлауы тек қана
рухани және интеллектуалдық мүмкіншіліктерді құлдыратып қана қоймайды, ол
тікелей экономикалық шығындарға әкеп соқтырады. Себебі, дүниежүзілік
тәжірибеден байқағандай, жалпы ұлттық өнімнің өсуіне тек қана білім жүйесі
33%-ға дейін үлес қосса, ал ғылымның жетістіктері барлық дамыған елдердің
экономикалық гүлденуін қамтамасыз ететіні белгілі жайт.
Инвестициялық іс-әрекет әлеуметтік факторларды ескеріп отырып
реттелінбесе, онда ол жалпы дағдарысқа апаратын негізгі себептердің біі
олып табылады. Сондықтан да экономиканы, соның ішінде инвестицияны
әлеуметтік тұрғыда талдап, соның негізінде әлеуметтік және экономикалық
құрылымдарды қатар қалыптастырып, ескеріп отырғанда ғана дүниежүзілік және
аумақтық дағдарыстардан құтылуға болады.
Инвестицияның жоғарғы қарқынмен дамуының, жақсы экономикалық
көрсеткіштердің халықтың әл ауқатына тікелей әсері мол. Бұған дәлелді
инвестициямен жан-жақты қамтылған батыс аймақтардан көптеп келтіруге
болады. Мысалы, Маңғыстау облысындағы Өзенмұнайгазкәсіпорны мен Өзен
қаласы әкімшілігі арасында 2000 - 2004 жылдарға арналған екіжақты
келісімшарттың негізінде әлеуметтік инфрақұрылымды қаржыландыру көздері
анықталып, іске асырылып жатыр. Осы келісім ауқымында балалар үйі және
барлық спорттық ғимараттар жөндеуден өтіп, қала іргесіндегі Теңге қаласында
жаңа мектеп салынып, іске қосылды. [14]
Сонымен қатар мұнай-газ, металлургия және басқа да шикізат көздері
инвесторларға былай да тартымды екенін ескере отырып әлеуметтік саланы,
инфрақұрылымды дамытуға бағытталған инвестицияларды дамытуды қолға алу
керек. Бұл мәсәледе, яғни экономиканың әлеуметтік бағыттылығын күшейтуде
мемлекеттің рөлі рекше.
Әлеуметтік жобалар тез қайтарымды және де табысты жобаларға жатады.
Сондықтан да бұл саладағы жобаларды мемлекеттік кепілдік беру. Сондықтан
да бұл саладағы жобаларды мемлекеттік кепілдік беру арқылы, бюджеттен қаржы
бөлу арқылы жүзеге асыру қажет.
Әлеуметтік жобаларды қаржыландырудың бір түрі - ол мемлекеттік
несиелендіру. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жергілікті
атьқару органдары тек қана аймақтық инвестициялық жоспарлар бойынша тікелей
қарыз алуға мүмкіндіктері бар. Осы жоспарларға жергілікті атқарушы
органдардың қарыз алу негізінде қаржыландыруды көздейтін жобалар қамтылады.
Бұл қарыздарға жергілікңті бюджет кепілдік береді.
Сонымен қатар шетел инвестициясын әлеуметтік салаға тартудың тағы да
бір тиімді әлі озық әдістеріне муниципалдық құнды қағаздар шығару жатады.
Инвесторлар үшін көптеген корпоративтік құнды қағаздардың тиімсіздігін
ескере отырып, мемлекеттік құнды қағаздардың Қазақстан құнды қағаздар
нарығында инвестициялық белсенділікті арттыратын негізгі тетік екенін атап
өткен жөн.
Инвестицияны әлеуметтік салаға тартудың жоғарыда көрсетілген
бағыттарынан басқа да тетіктеріне кепілдік қоры, ипотекалық несиелендіру
және де инвестицияның тұрақты, уақыт талабына сай заңдық негіздерін құру
жатады.
Сонымен, инвестициялық процесті пайда тауып, жоғары әлеуметтік
тиімділікке жеткізетін процесс ретінде қарастыру керек. Инвестициялық іс-
әрекетті талдауды оның тиімділігіне экономикалық факторлардан кем әсер
етпейтін әлеуметтік факторларды есептемей жасау мүмкін емес. [15]
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қарағандыда Қазақстан Республикасы
Президенті жанындағы Шетелдік инвесторлар кеңесінің 13-ші отырысын өткізді.
Орталық Азияның өңірлік экономикалық дамуындағы Қазақстанның рөлі
деген тақырыптағы отырыста Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев жиналғандар
алдында сөз сөйледі. Президент жанындағы шетелдік инвесторлар кеңесінің
Қазақстанда жұмыс істей бастағанына 7 жыл толды, деп бастады сөзін Елбасы.
Оның қызметінің тиімділігін уақыттың өзі дәлелдеп берді. Қазақстан адам
басына шаққандағы тікелей шетелдік инвестициялар көлемі жөнінен ТМД елдері
арасында алда келеді.
1993 жылдан бастап қазіргі күнге дейін елімізге келген тікелей
инвестициялар көлемі шамамен 40 млрд долларды құрайды. Оның ішінде 2001
жылдан ел экономикасына жыл сайын 4 - 4,5 млрд доллардан салынса, өткен
2004 жылы 8,4 млрд доллар шетелдік тікелей инвестиция тартылды. Біздің
инвестициялық саясатымыздың арқасында 2002 жылы Мудис және 2004 жылы
Фитч халықаралық рейтинг агеттіктері Қазақстанға ТМД елдері арасында
бірінші болып инвестициялық класс рейтінгіе берді. Салыстырмалы түрде
алғанда, қысқа мерзім ішінде Шетелдік инвесторлар кеңесі беделді, тұрақты
түрде жұмыс істейтін институтқа айналды, деп атап көрсетті Нұрсұлиан
Әбішұлы. Мұнда экономикалық саясаттың ең бір ауқымды деген мәселелері
талқыланып отырады. Қазақстан өңірі елдер арасындағы өзара қарым-қатынсаты
нығайтудың бастамашысы және белсенді түрде жақтаушысы болып табылады, деп
жалғады ойын одан әрі Президент.
Орталық Азия мемлекеттерінің экономикалық тұрғыда да геосаяси
тұрғыда да интеграциялануы – ол әр елдің ұлттық мүдделерінен туындаған
обьективті де табиғи құбылыс. Орталық Азия елдерін ортақ тарих, бір тілдік
топ, экономикалардың өзара байланыстылығы, дамыған көлік
инфрақұрылымдарының болуы және ортақ шекаралар біріктіреді. Сондықтан да
халықтар тағдыры бұл өңірде мейлінше тығыз байланысқан.
Осы орайда Орталық Азия мемлекеттерінің жиынтық экономикалық
әлеуетінің өте жоғары екені атап көрсетілді. Өңірде айтарлықтай адам,
табиғат және өндірістік ресурстар бар. Мұнда 56 миллионнан астам адам өмір
сүреді, өңірдің жиынтық ішкі жалпы өнімі шамамен 60 миллиард долларды
құрайды
Нұрсұлтан Әбішұлы өңірдің экономикалық және саяси ролі
артуының алғышрттары ретінде бірқатар жәйттерді атап көрсетті.
Біріншіден, өңірдің құрлықтық орталығында орналасу оның
Еуразияның қауіпсіздігімен тұрақтылығына ықпал етуі тұрғысынан алғанда
стратегиялық маңызға ие.
Екіншіден, Орталық Азия мемлекеттерінің әрқайсысындағы және
бүтіндей алғанда өңірдегі ахуалдың дамуы көптеген жағдайда бүкіл Еуразиялық
кеңістіктегі геосаяси орналасуға ықпал етеді.
Үшіншіден, Орталық Азияда елеулі табиғи ресурстардың, ең
алдымен, көмірсутегі шикізаты мен металдың болуы көптеген мемлекеттердің
мүдделілігін тудырады.
Төртіншіден, Орталық Азия еуразиялык көлік дәлізінің
тоғысындатұрғандықтан,.анағұрлымауқ ымды көліккоммуникациялық желіге ие.Иран
арқылы өңір елдерінің Парсы шығанағына, Ауғанстан мен Пәкістан арқылы Үнді
мұхитына, Қытай арқылы Азия-Тынық мұхитына шығу мүмкіндіктері бар.
Бесіншіден, бұл нақты әлеуеті жағынан маңызды, сонымен қатар
жеткілікті дәрежеде игерілмеген өңір.
Айтарлықтай экономикалық әлеуетке және нарықтық реформалардың
табысты тәжірибелеріне ие бола отырып, деп атап өтті осы орайда Елбасы,
Қазақстан Орталық Азияның ырғақты дамыған, тұрақты әрә қолайлы өңірге
айналуында шешуші рол атқара алар еді.
Қазақстанның соңғы бес жылдағы жиынтық ІЖӨ-сінің өсуі 50 пайыздан
асып түсті. Тек өткен 2004 жылы ғана ішкі жалпы өнім 9,4 пайызға артты.
2004 жылдың қорытындылары бойынша негізгі капиталға салынған инвестициялар
көлемі 10 миллиардтық межеден асып, 1 триллион 530 миллиард теңгені
құрады.Бұл кеңеөңдеуші сектордағы құрылған 1998 жылғыдан 6 есе дерлік, ал
1993 жылғы көрсеткіштен 200 есе көп.
Соңғы уақыттары, деп атап өтті мемлекет басшысы,өңдеуші
сектордағы инвестициялық қызмет жандана түсуде. Егер 1998 жылы өңдеуші
өнеркәсіптегі негізгі капиталға салынған инвестициялар 44 миллиард тенге
болса, 2004 жылы ол 150 миллиард тенгеге дейін көтерілді. Шетелдік тікелей
инвестицияға қатысты жағдай да дәл осындай. [4]
Қазақстан ТМД елдері ішінде бірінші болып экономикалық үрдістерді
басқарудың принципті түрдегі жаңа жүйесі – Ұлттық инновациялық жүйені
қалыптастыруға кірісті. Өткен жыл бойына инновациялық инфрақұрылым негізін
қалау жөнінде шаралар қабылданды. Қазіргі уақытта Қарағанды және Орал,
Алматы қалаларында үш өңірлік технопарк жұмыс істеуде. [16]
Нұрсұлтан Әбішұлы қажетті реформаларды жүйелі жүргізумен қатар
экономиканы белсенді ету жөнінде де қызу жұмыстардың жүргізіліп жаттқанын
атап көрсетті. Бұл бағытта негізгі салмақ республиканың бәсекеге қасиетті
болуын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz