ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР, АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
8
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1Салық жүйесінің теориялық мәні 10
1.2 Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасу кезеңдері 23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы тікелей салықтардың мәні және қолданылуы
27
2.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі жанама салықтардың орны
37
3 Қазақстан Республикасының салық ЖҮЙЕСІН жетілдіру ЖОЛДАРЫ
47
ҚОРЫТЫНДЫ 57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗДЕРІ 60
ҚОСЫМШАЛАР 63
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
мемлекеттік салық жүйесінің дамуы, оның үлкен дәрежеге жетуіне жол ашу,
қоғамның жаңарған тұрақты экономикалық салық мәдениетін құру болып
табылады. Қазақстан Республикасы салық жүйесінің бүгінгі жай-күйі алдымен,
бұрынғы ұрпақтың тәжірибесі мен білімінде негізделген өзара қарым-
қатынастың күрделі кешенімен сипатталады, сондықтан Қазақстандағы салық
жүйесінің даму болашағының жай-күйін түсіну үшін салықтың пайда болу мен
қалыптасуына сипаттама жасау қажет.
Салықтар өте ертеден белгілі. Табиғи шаруашылық уақытында
қолөнершілерден,шаруалардан алым түрінде мүліктің бір бөлігінен айыру
болды. Ештеңе өндірмеген үкіметтің өзі үнемі өзінің тұтынуымен өзіне тән
қызметтерін орындау үшін материалды және адамшылық ресурстарын қажет етеді:
- аумағын қорғау;
- басқарушы және таратушы қызметтерін орындау;
- ішкі тәртіпті сақтау;
- халықтан салықтар мен алымдарды жинау.
Экономикалық қатынастарды дамыту шаралары арқылы салық салудың жаңа
түрлері жетілдірілді. Салық жүйесі - нарық экономикасының басты
элементтерінің бірі. Ол мемлекеттің шаруашылық дамуына ықпал ететін,
әлеуметтік және экономикалық даму басымдылығын анықтайтын басты құрал болып
табылады.
Сондықтан Қазақстан Республикасының салық жүйесі жаңа қоғамдық
қатынастарға бейімделуі керек, әлемдік тәжірибеге сәйкес болу керек.
Қазақстан мемлекеттік құрылысына сүйене отырып, жаңа салық жүйесінде,
бұынғы жылдардағыдан айырмашылығы, салық салу мәселелерінде құқық пен
жауапкершіліктің тиісті басқару деңгейі анық шектеліп берілген. Жергілікті
салықты енгізу мен жинау әрекет ететін мемлекеттік салықтың тізімін
толықтыру ретінде заңмен қаралған түрлі жергілікті қажеттіліктер мен
жергілікті бюджеттер үшін кіріс түрлерін толығырақ есепке алуға мүмкіндік
береді.
Тақырыпты зерттеудің дәрежесі. Қазақстан Республикасының салық
жүйесінің даму жағдайын зерттеу, жеткен жетістіктері, салық жүйесінің
мәселерiн отандық және шетелдік экономистердің еңбектерінде жан-жақты
қарастырылған.Салық жүйесінің даму жағдайын зерттеуге Идрисовой Э.К,
В.Н.Миляков, Н.А. Құдайбергенов Мельников В.Д., Ильясов К.К., Шарипов К.А.,
Зейнельгабдин А.Б., Худяков А.И., белгілі экономистердің еңбектерінде
қарастырылған, яғни экономистер өз пікірлерін ұсынған.
Біздің салықтардың тұрақсыздығы, мөлшерлемені, салық санын,
жеңілдіктерді және тағы басқа үнемді қайта қарау, әсіресе, Қазақстан
экономикасының нарықтық қатынасқа көшу кезеңінде қайшы рөл ойнады, сондай-
ақ отандық, шетелдік инвестицияларға кедергі жасайды. 2004-2007 жылдарының
салық жүйесінің мақсаты-салық салатын қорды кеңейту және салықтық пен
кедендік басқару сапасын көтеру жолдары арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс
бөлігін ұлғайту, сондай - ақ өндірісті дамыту ынталандыру мен инвестицияның
өсуі үшін салықтық және кедендік заңдарды жетілдіру болып табылады.
Бюджеттің табыс бөлігін республикада, соның ішінде облысымызда орындау
маңызды міндеттердің бірі. Осыған байланысты салық төлемдерін жинау
мәселелерін салық әлеуметінің жиынтық бағасын зерттеу, бюджеттің табыс
бөлігін сапалы және дұрыс болжау сұрақтары туындайды.
Осы уақытқа дейін салық комитеттерінде бюджет табысын
макроэкономикалық болжау бойынша арнаулы бекітілген әдістеменің жоқ екенін
айта кету керек. Сондықтан салық жүйесінің экономикалық тетіктерінің
жетілдіру жолдарын қарастыруымыз керек.
Дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты. Қазақтан Республмкасының салық
жүйесінің калыптасуы және даму мәселерiн көрсету.
Дипломдық жұмысымның маңыздылығы салық салу базасы саласын жақсарту
және үкіметтің жергілікті органдары бастамасын күшейту мақсатында аймақтын
салық қорын ұлғайту, оның экономикасын дамыту бойынша, дұрыс басқару
шешімдерін қабылдауда республикалық және жергілікті бюджеттерді
қалыптастыру.
Осы мақсатқа жету жолы мынадай міндеттердің орындалуымен байланысты :
- салық жүйесіне түсініктеме беру;
- салық жүйесіндегі мәселелерді қарастыру;
- салық жүйесін жетілдіру жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың объектісі – Салық комитеті.
Дипломдық жұмыстың пәні – Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
қалыптасуы және даму мәселесін зерттеу.
Негізгі ел мен салық органдарында бюджеттің табыс бөлігін болжау,
есептеу кезінде қолданылатын негізгі салық пен төлемдер бойынша есеп
айырысу мен кестелерді қосымша ұсынамын, сондай-ақ, есеп айырысуды құру
бойынша бірыңғай әдістемелік қорға жүйелеу қажеттілігі керек деп
есептеймін, сондықтан бюджеттің табыс бөлігін есептеудің біртұтас
әдістемесі болу керек деп есептеймін.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде
Қазақстан Республикасының Үкіметінің заңдары және номативтік актілері,
Қазақстан Республикасының Агенстволық статистикалық материалдары, салық
жүйесіне арналған оқулықтар мен әдістемелік материалдар, баспасөз бетінде
жарияланған мақалалар қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Салық жүйесінің теориялық мәні
Салықтың экономикалық мәні - шаруашылық субьектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар - тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) белгілі
мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салық дегеніміз — белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Салықтар - бұл, белгіленген мөлшерде және көрсетілген мерзімдерде
мемлекеттің өзінің қызметтері мен міндеттерін жүзеге асыруының көзі болып
табылатын ұлттың табыстың бір бөлігі [1].
Салықтар қаржының алғашқы санаты (категориясы) болып табылады.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен қатар қалыптасады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады.
Кез келген мемлекет өзінің қаржылық негізінің болған кезінде ғана өмір
сүреді.
Салықтар, баждармен қатар мемлекеттің өзіне ақша табуының ертеден келе
жатқан әдісі болып табылады.
Салықтың көрсетілген белгілерін қарастырайық.
1.Салық — бұл мемлекеттің бекітімі.
Тек мемлекет қана азаматтардың салық салу режимін енгізе алады, оларға
ақшаның белгілі бір сомасын бергізуге міндеттейді.Қазақстан Республикасында
салықтарды төлеу міндеті азаматтардың конституциялық міндеттері аясында
белгіленген. Осы орайда мемлекет өзінің саяси билік субъектісінің
өкілеттілігіне сүйене отырып әрекет етеді. Белгілеген субъектісінің белгісі
ретінде салық кез келген мемлекеттік емес міндетті төлемдерден
айрықшаланады.
2.Салық әрқашан құқықтық нысанда ғана болады.
Салықты қандай да бір заң, жарлық, декрет т.б. шығармайынша алу мүмкін
емес.Бұл құқықтың акт жазбаша түрде жасалып, тиісті қолдар қойылып,
мөрленіп заңдық күшке енеді. Салықтың құқықтық нысаны оны төлемдердің,
алымдардың, жарналардың кез келген түрінен ерекшелейді.
3.Салық — бұл заңды белгіленген төлем.
Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтарды заңда белгіленген
салықтарды төлеуге міндеттейді. Азаматтар заңсыз белгіленген салықты
төлемейді, ал төлеуге болмайтын салық болуы мүмкін емес. Бұл жерде
айтпағымыз, осы қағида өкілетті органдарға қатысты жағдайлардың бүкіл
кешенін қамтитындығы.
4.Салық мәжбүрлеу сипатына ие.
Салықтың мәжбүрлеушілік кезі екі жағдайда көрінеді. Біріншіден, салық
төлеушінің тілегі мен күшіне қарсы енгізіледі. Екіншіден, егер салық
төлеуші өзінің салықтық міндетін өз еркімен орындамаса, одан ақшаны
мемлекет күшпен немесе сот арқылы алады. Салықты алудың мәжбүрлі сипаты оны
қайырымдылықтан, еркін қарыз беруден, мемлекеттік банктерде салымдар ашу
т.б. кез келген түрінен айрықшалайды.
5.Салық міндетті төлем болып табылады.
Салықтың міндетті белгісі — салық төлеуші заңда белгіленген тәртіп пен
мерзімде салық төлеуге міндетті. Салықтың белгіленуімен сәйкес салық
төлеушіде мемлекет алдында нақты қаржылық міндет туындауы керек. Ол мұнда
ақшаның белгілі бір сомасын мемлекетке береді, ал шынайы салық кезінде
өнімнің жарты бөлігін береді. Осы міндеттерді орындамау, біріншіден, осы
ақшаларды (өнімді) мәжбүрлеп алуға, екіншіден осы субъектіні белгіленген
жауапқа тартуға (яғни, оны жазалау) әкеп соғады. Салықты төлеу міндеті оның
төлемін қабылдау міндетімен сәйкестендірілген.
6.Салықты төлеу салық төлеушінің заңды міндеті болып табылады.
Салықты белгілей отырып мемлекет салық төлеуші тұлғалардың осы салықты
төлеу міндетін туғызады. Бұл орайда, осы міндет заңдық сипатқа ие болады.
Яғни, салық төлеуші өзінің ақша төлеу міндеттерін орындамаған жағдайда
құқық бұзушы болып саналады.
Конституция - бұл, саяси декларация да, көркем шығарма да емес, ол
нормативтік-құкықтық акт, оның әрбір сөзі белгілі бір заңдық жүктемеге ие
болуы керек. Біздің ойымызша, бұл жағдайда борыш санаты салықты төлеу
міндеттілігінің мемлекеттік-құқыктық сипатын көрсетеді.
7.Салық нақты қаржылық міндетті туғызады.
Салық - бұл қаржылық-құқықтық құрал, осы арқылы мемлекет өзіне қажетті
қаражатты алады: қаржылық міндеттеме де, кез келген міндеттеме сияқты, екі
субъектіге ие: несиелер, яғни, мемлекет өкілетті тұлға ретінде болады және
борышкер, ол салық төлеуші болып табылады. Осы қаржылық міндет аясында
несиелер борышкерден салық, белгілеген ақша сомасын белгіленген мерзімде
және белгілі бір тәртіпте талап етуге құқылы, ал борышкер салық төлеудің
белгіленген механизмі негізінде бұл соманы мемлекетке өткізуге міндетті.
Салықтық міндеттеме салық төлеушінің міндеттерін ғана емес, оның кейбір
салық заңымен қарастырылған құқықтарын қамтиды.
8.Салықта ақшаны құқықтық негізде өндіріп алудың өзіндік орны бар.
Салық - бұл әрқашан да өзгенің ақшасын мемлекеттің мәжбүрлеп алуы
болғанына қарамастан, ол оның лигитимдік негіздегі меншігі болып келеді.
Осынысымен салық мәжбүрлеуден ерекшеленеді. Салық салық төлеушінің заң
бұзушылығы немесе қандай да бір әрекетіне байланысты жауапқа тарту болып
табылмайды. Салықтың төлеушілері заңға бағынушы, тәртіпті адамдар болып
табылады. Осынысымен салық айып және кәмпескелеу шараларынан ерекшеленеді.
Салық ақшаны мәжбүрлеп алу, мемлекеттің өзгенің меншігін өз пайдасына алуы
сипатына ие болғандықтан, Конституцияның 26-бабында белгіленген жеке меншік
құқығына қол сұқпау қағидасы мен салықтардың өзара қатынасы туралы
теориялық мәселе туындайды. Көрсетілген бап былай дейді: Сот шешімімен
болмаса, ешкімнің де өз меншігінен айырылуы мүмкін емес. Мемлекет қажеттері
үшін меншікті мәжбүрлеп алу заңда қарастырылған кейбір жағдайларда ғана оны
екі жаққа да тең жағдайда алынуы мүмкін.
Сонымен, салықты төлеу, біріншіден, мүлікті алу болып табылады, одан
кейін салық төлеуші одан айырылады. Екіншіден, бұл алу мәжбүрлі сипатқа ие,
үшіншіден, салықты төлеу мемлекеттік қажеттіліктер үшін жүзеге асырылады.
9.Салықты төлеу мемлекеттік жауапкершілік шараларымен
қамсыздандырылған. Егер салықты төлеу процесінде ақша алу мәжбүрлі сипатқа
ие болса, ол салық төлеушінің өзінің салықтық міндеттерін орындамағандығына
жатады. Бұл орайда, құқық бұзу сипатына байланысты құқық бұзушыны жазаға
тартудың көптеген шаралары қолданылады және ол қаржылық-құқықтық, әкімшілік-
құқықтық және қылмыстың-құқықтық сипаттарды да қамтиды.
Құқың бұзған салық төлеушіге қолданылатын жазалар туралы айтқанда,
салық заңын бұзу, оның салдарынан салық төлеушінің құқық бұзушы ретінде
көрінуі, немесе салық міндетін орындамау. Қойылған мәселенің маңыздылығына
қарамастан, ол теориялық та, тәжірибелік те мәнге ие. Құқық бұзылған кезде
тұлғаны заң бұзушы ретінде жазалай отырып, мемлекет жазалаушы орган ретінде
көрінеді.
10.Салыққа оның төленуі үшін мемлекеттік бақылау әрекеті тән.
Салық төлеушінің әрекеттеріне бақылау әрқашан мемлекеттік бақылау
сипатына ие. Мұнда салық бақылауын жүзеге асыруға өкілетті мемлекеттік
органдарға тексерушілік өкілеттіліктер берілген, олар салық төлеушінің
барлық құжаттарын, ақпараттарын тексереді, тіпті кәсіпкердің коммерциялық
құпиясын да қарай алады, бұлардың бәрін ашып көрсету салық төлеушінің
міндеті болып табылады. Осылайша, салықтық бақылау - бұл әрқашанда,
салықтың сипаттық белгісі болып табылатын мемлекеттік бақылау. Енді
салықтың экономикалық белгілерін қарастырайық.
11.Салық — бұл материалдық төлем, яғни салықты төлеу әрқашанда салық
төлеушінің мүлігін мемлекет пайдасына алуды көздейді.
Әдетте, әдебиеттерде салық ақшалық төлем ретінде сипатталады. Бұл
қазіргі салықтың жүйелер үшін сөзсіз дұрыс, онда шынында да салық
міндетінің заты ақша болып табылады. Алайда, бізге заттай салықтар да
белгілі. Ал табыс салығы субъектіні өсірілген, өндірілген, табылғандардың,
т.б. бөлігін мемлекетпен бөлісуді мәжбүрлеуден басталады. Мысалы, салық
төлеуші мемлекетке өсірілген бидай өнімінің оныншы бөлігін беруге міндетті
болған. Алайда, табыс салығының қазіргі кездегі құрылымдарында оның салық
салу объектісі ақша түріндегі кіріс болып табылады, ал салықтың өзі де
ақшамен төленеді. Барлық қалған салықтар бойынша да соны айтуға болады.
Өкілеттік органның мемлекет салығы бойынша берешегін өтегенде борышқор
мүлігіне өндіріп алу жасалуы мүмкін болған жағдайда да салықтың ақша
табиғатын өзгертпейді. Қазаңстан Республикасының салық заңы да салықты
төлеудің заттай түрін есепке алған. Жер қойнауын пайдаланушылардың тапқан
өнімдерінің бөлігін мемлекет пайдасына өндіріп алу осыған мысал бола алады
[2].
Салықтар мемлекеттің өмір сұруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды
салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы:
1 адамнан 1 құндыз терісі немесе 10 пұт тұз және т.б. алынған. Тауар-ақша
қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды.
Дегенмен, олар соңғы уақьтқа дейін пайдаланылды (1953 жылға дейін жүн,
жұмыртқа, сүт, май өткізген).
Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет жеңілген
мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық
салып отырған. Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен
түсініктеме берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар — мемлекет
біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін,
кайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті
ақшалай жарналар деп атап көрсетілген.
Салық — заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетгі төлем.
Салық — белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе екендігін
байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі -
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті
салмағы 80-90 пайызын құрайды.
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда - бұл, салық толеушінің белгілі бір
мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық қүндылық болып
саналады).
Салықтың материалдық белгісі — салық төлеуші белгілі бір соманы
мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтық катынастар - ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша
каржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді
білдіреді [3].
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық төлеушілерден
мемлекетке карай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде және
белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
Ал, құқықтық тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни
тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін (төлеуді) көздейтін
міндеттеме.Салық құқығы - мемлекеттің салықтық әрекеті процесінде пайда
болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын (ақшалай нысанда)
немесе салық төлеушілердің мемлекетке беруі тиіс белгілі бір заттардың
санын (натуралдық заттай нысанда) білдіреді.
Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:
- Материалдық категория жағынан — бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
- Экономикалық категория ретінде - бұл мемлекеттің табысы;
- Заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме
болып табылады.
Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға
болады:
- Салық — мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
- Салық - ақшалай нысанда төленеді;
- Салық - қайтарылмайтын төлем болып табылады;
- Салық — баламасыз сипатта болады;
- Салық - салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
- Салық - тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
1. Салық — мемлекетке тиесілі коғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет
салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде
салық қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық - ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы саласында
жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді. Салық кодексінде салық
ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап көрсетілген.
3. Салық — қайтарылмайтын төлем болып табылады. Салықты төлеген кезде
ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық төлеушіден мемлекетке
бағытталады. Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз)
айырмашылығы:
- Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
- Екіншіден,кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады (қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз — ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни
ол соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4.Салық — баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды,
төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ
айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекетгік қызметке төлем
болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді. Сондықтан салық
— баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кездеменшік нысандары айқындалады. Салықты төлеген
кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе материалдық құндылықтарда
жеке меншіктен мемлекетгік меншікке өтеді (ауысады). Анығын айтқанда, салық
салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік иелері
арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншіктен
мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады.
Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес,
нормативті құкықтық актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты
салық салу объектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып
табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге
алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір
рет төлейді) немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады
(мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатынастары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті
болады. Бұл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан
айырылғанға дейін жалғасын таба береді. Сонымен қатар салықтың құқықтық
бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
- салықты — мемлекет немесе уәкілдік берілген мемлекетгік
орган белгілейді;
- салық — құқықтық нысанда жүзеге асады;
- салық — мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады;
- салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды;
- салық — мәжбүрлеме сипатта болады;
- салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Салықтың осы құқықтық белгілеріне кеңірек тоқталып
өтейік.
1.Салықты тек мемлекет қана белгілейді.
Мемлекетгік органның ешбірі салықты бекітуге және енгізуге
құқы жоқ.
Салық — бұл мемлекеттің белгіленімі болып саналады.
Салық - осы белгісі арқылы басқа да міндетті төлемдерден ерекшеленеді.
Сондықтан көптеген мемлекеттің салық заңдылықтарында салықты былайша
қарастырады:
- біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана бекіте
алады;
- екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтік-
құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге асырылады;
- үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір тәртіпке сәйкес
жүргізіледі.
2.Салық кұқықтық нысанда жүзеге асады.
Мемлекет салықты бекіту және енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды.
Мемлекеттің салық қызметін жүзеге асырудағы негізгі әдісі нормативті
актілерді шығару болып табылады.
Салықтың құқықтық негізі ретінде — мемлекет шығарған нормативті акт
қабылданады.
Салық элеметтері және салық салудың шарттары осы құқықтық актіге
сәйкес белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге асырылады.
3.Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады.
Салық ұлт (халық, қоғам, азамат) және мемлекет арасындағы еркін түрде
келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде
барлық салық төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір
топтарымен немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. Кейбір кездерде
салықтық сувернитет жүзеге асырылады. Салықтық суверенитет (егемендік) —
мемлекеттің өзінің аймағындағы кейбір салық түрлерін кез келген мөлшерде
өзгертуге және салық салу объектілерін белгілеуге, салық саясатын жүзеге
асыруға құкы бар.
4.Салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды.
Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және заңды
тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді. Салық
төлеуші тұлғалар салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеуге міндетті болып саналады. Белгіленген салық занды салық
міндеттемесін туғызады. Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық
міндеттемесіне былайша түсініктеме берілген: "Салық төлеушінің салық,
заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі
деп танылады, оған сәйкес салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне
тұруға, салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді
айқындауға, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
есептеуге, салық есептілігін жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс етуге,
салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге
міндетті".
5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады. Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3
кезенде байқалады:
- бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
- екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің меншігінің
бір бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
- үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндетгемелерін орындамаған
жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде өндіріп алады.
6.Салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Бір жағынан алғанда, салықтарды салық төлеушілерден еркінен тыс өндіріп
алынады, ал екінші жағынан мемлекетті басқа да ақшалармен қамтамасыз етеді,
ал бұл құқықтық негізде мемлекеттің меншігі болып саналады.
"Салық - салық төлеушілердің құқық бұзушылықтары немесе құқыққа қарсы
тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды".
Салықтың жиналатын орындары:
- нарыктарда;
- сатушы мен сатып алушылардан;
- үй шаруашылығынан;
- табыс көзінен, шығын статьяларынан;
Салықты реттеудің тетіктері:
- салық түрлері;
- салық ставкалары;
- салық жеңілдіктері;
- салық салу әдістері;
Салық төлеуден қашу себептері:
- елеулі салық ауыртпалығы;
- салық заңының айқынсыздығы;
- субъектілердің саналы түрде алдын-ала салық мөлшерін төлемеуге
ұмтылуы;
- салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер болуы мүмкін.
Салық ауыртпалығы - салық жиналуының жалпы мөлшерінің бірлескен ұлттық
өнімге қатынас ретінде анықталатын көрсеткіш.
Салықтардың алымнан айырмашылығы. Алымдар салық төлеушілерге белгілі
бір құқықтық мәртебе берілгенде немесе белгілі бір қызмет түрін бастар
алдында төленеді. Алым да төлем болып табылады. Ал, енді алымдардың
салықтардан бірнеше айырмашылықтары бар, атап айтқанда:
- біріншіден, алым мемлекетгік аппараттың шығындарын жабады, яғни
мемлекет заңды іс-әрекет түрінде тұлғаларға қызмет ұсына отырып,
сол қызметіне төлем қабылдайды.Ал салықтар мемлекетті толығымен
қаржыландыруға жұмсалады;
- екіншіден, салықтың өтеусіз және баламасыз белгілері болады.Ал,алым
баламалы төлем болып саналады, яғни алымды төлеу арқылы мемлекеттен
белгілі бір құқық, мәртебе немесе рұқсат алынады. Мысалы, заңды
тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алымды алсақ, салық төлеуші
осы алымды төлеу арқылы өзіне белгілі бір қызмет түрін ашуға рұқсат
алады немесе лицензиялық алым белгілі бір қызметпен айналысу үшін
алынатын рұқсат қағаз, яғни салық төлеушіге белгілі бір қызмет
түрімен айналысуға құқық беріледі. Сонымен салық жай ғана төлем
ретінде төленеді, одан салық төлеуші төлеуіне айырбасқа ешнәрсе ала
алмайды, ал алымда салық төлеуші мемлекеттік органмен байланысты
жетілдіре отырып, өзіне басқа да заңды іс-әрекеттер жасайды;
- үшіншіден, алым бір жолғы төлем болып табылады, яғни бір рет қана
төленеді. Ал, салық ұзақ мерзімді және тұрақты түрде төленіп
отырады, қашан салық міндеттемесі тоқтағанға дейін жалғаса береді;
- төртіншіден, салықты төлеуде күштеу әдісі қолданылады, яғни салық
төлеуші салық міндеттемесін орындамаған жағдайда, мәжбүрлі түрде
өндіріп алу іс-шаралары қолданылады. Салық төлеуші алымды ерікті
түрде төлеп отырады. Мысалы: бір тұлға мемлекеттік органға келіп,
кәсіпкерлік қызметпен айналысуға өтініш береді. Берілген рұксат
негізінде кез келген қызмет түрімен айналысуға құқылы. Бұл жерде
тұлға алымды өз еркімен төлейді.
Салықтың төлемақыдан айырмашылығы:
Төлемақы дегеніміз — мемлекет меншігіндегі объектілерді пайдаланған
кезде төленетін төлем.
Салық пен төлемақының бірнеше айырмашылықтары бар.
- біріншіден, төлемақы өтеулі және баламалы төлем, яғни төлемақыны
белгілі бір объектілерді пайдаланған кезде телейді;
- екіншіден, төлемақы мемлекеттің азаматтық құқыққа сәйкес азаматтық-
құқықтық қатынастары кезінде туындайды;
- үшіншіден, тұлғалар төлемақы төлеу арқылы баламалы түрде осы және
басқа да объектілерді пайдалануға құқық алады.
Салықтың мемлекеттік баждан айырмашылығы. Мемлекеттік баж да төлем
болып саналады.
Мемлекеттік баж — уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың, немесе
лауазымды адамдардың зандық мәні бар іс-қимылдар жасағаны үшін және
құжаттарды бергені үшін алынатын міндетті төлем.
Мемлекеттік баждың салықтан айырмашылығы мынада:
- мемлекет тарапынан берілетін қызметке байланысты болады, сондықтан
бұл баламалы төлем болып саналады;
- мемлекеттік бажды мемлекет қызметіне төлем ретінде емес,
мемлекеттің қызметіне байланысты төлем ретінде қарау керек. Айта
кету керек, бажды төлеген кезде тауар-ақша қатынастары жүзеге
асады.
Баждың алымнан айырмашылықтарына тоқталар болсақ:
- баж бюджеттің табысы, ал алым мемлекеттік мекемелердің көрсеткен
қызметтеріне орай табысы болып саналады;
- баждың мөлшері төлеушілерге ұсынылған қызметтерінің құнына
байланысты болмайды, ал алым көрсетілген қызметтердің құнына қарай
анықталады, яғни өтініш берушінің мемлекеттік органға келтіретін
шығындары есепке алынады. Сондықтан алымның мөлшері тауар бағасы
сияқты нақты болуы тиіс [4].
Салықтық жарналар арқылы да мемлекетгік қаржы қорлары құрылады. Олар
мемлекеттің бюджеттік және бюджеттен тыс қсрларында (әлеуметтік сақтандыру
қорлары, зейнетақы корлары, жұмыспен қамту қоры, жол жөндеу қоры) жиналады.
Салықтың экономикалық мазмұны былайша көрсетіледі:
Шаруашылық субъектілерімен азаматтық қарым-қатынас бір жағынан және
мемлекет екінші жағынан қор құрастыру негізінде мемлекеттік қаржылардың 4
көзі қолданылады:
салық салу;
- облигацияларды сату (қазыналық вексель);
- шетелдік қарыздардың тегін көмектері ;
- ақша бірліктерін шығарудан түскен монополдық кіріс.Салық салу
мемлекет қаржысын және табысты толықтыруды
реттеу әдісі болып саналады, яғни мемлекет салық салу процесі арқылы өз
қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Салық салу — мемлекеттін салықтарды бекітуде, енгізуде және оларды алу
жөніндегі қызметтерінің жиынтығы.
Тең салық салу — бұл ретте әрбір салық төллеушіден бірдей мөлшерде
салық алынады.
Салық салудың объективті факторы — салықтың пайда болуы объективті
түрде мемлекет бюджетіне байланысты.
Сонымен қатар салық салу — кәсіпорындар, азаматтар және мемлекеттер
арасында табыстарды үлестіру әдісі ретінде қолданылады.
Салық салуда қолданылатын негізгі құжаттар:
- декларация;
- салық органдары жүргізген жеке тұлғалар қызметін тексеру
материалдары;
- табыс салығын төлеушілердің салықты төлегені туралы кәсіпорын
ақпараты;
- ағымдағы төлемдерді төлегені туралы құжат. Салық салуға қойылатын
талаптар:
- қаржы - қаражат жүйелерінің тұрақгылығын қамтамасыз ету;
- мемлекеттік бюджетгің пайдалануын қамтиды;
- әлеуметгік - әділеттілік болуы керек;
- салықты — салықтөлеушілерге бір қалыпты бөлуге мүмкіндік беру
керек;
- халықгың әлеуметтік кедей тобына арнайы жеңілдік жасау және
әлеуметтік ақталмаған кірісті азайту.
Салықтың атқаратын қызметтері:
Салық экономикалық категория ретінде және өзінің қалыптасуы барысында
мынадай үш қызметті атқарады.
Салықтың ең бірінші кезектегі атқаратын қызметі, бұл — қазыналық.
Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды.
Салық төлеушілерге нормативтік құқықтық актілер негізінде салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары
мен төлеу мерзімін белгілейді. Салықтардың қазыналық қызметі - түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықтың
қазыналық қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып,
салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеттің бюджет
саясаты жүзеге асырылады.
Салықтың келесі қызметтерінің бірі - бақылау (реттеу).
Мемлекет экономиканы дамыту жолында салықтық реттеу процесі арқылы
экономиканың кейбір салаларын дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда
тежеп отырады (салық жеңілдіктері жасалады, салық ставкаларын төмендетеді).
Бюджетке түскен салық түсімдерін реттейді және бақылап отырады. Кез келген
қызмет түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық түсімдеріне бақылау өте
қажет екені даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді, соған
сәйкес өз кызметін атқарады.
Салықтардың бақылау қызметінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
Салықтың келесі атқаратын қызметтерінің бірі – қайта бөлу.
Бюджетке түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін
бағдарламалар жобасына сәйкес және әр салаларға мақсатқа сай бөлінуін
қарастырады. Салық түсімдерінің мақсатқа сай және өз уақытысында жұмсалуына
кадағалау жасайды.
Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық
және әлеуметтік процестерге әсер ету құралы ретінде қолдануға мүмкіндік
береді. Салықтардың кайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша
қаражаттары жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге
бағытталады, әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту
жолымен әлеуметтік тепе-теңдікгі ұстап тұрады.
Салық қызметінің міндеті — бюджеттің табыс бөлігінің орындалуына жауап
беретін бірден бір мемлекеттік орган.
Салық — бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра отырып,
мемлекетгік бюджетгі толықтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен салық
түсімдеріне қайдан келеді және қайда кетеді жөнінде бақылау жасайды. Ал
енді осы қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық және
салықтық емес түсімдерге қайта бөлу жасалады.
Мұның мақсаты — мемлекет әділетті түрде өз шығындарын да жаба отырып,
елдің әлеуметгік топтарына да қолдау көрсетіп, басқа да шығыстарды жаба
білу.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде салықтардың бірнеше қызметтері атап
көрсетілген. Мәселен, ынталандырушы салықтардың ынталандырушы қызметінің
көмегімен мемлекет өндірістің және басқа да шаруашылық субъектілерінің
дамуын ынталандырады.Сонымен қатар салық жеңілдіктерін, төмен пайызды салық
ставкаларын енгізеді.
Салықтардың ынталандырмайтын қызметі оларды басу мақсатында әрекеттің
қандай да бір түріне арнайы салықты енгізу жолымен жүзеге асырылады.
Салықтардың тұрақтандырушы қызметі экономикалық өсу, техникалық
жаңару, халық санының өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.
Салықтардың шектеу қызметі. Мемлекетке кейде бірсыпыра өндіріс
түрлерін дамыту тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы мемлекет өндіріс
түрлерінің дамуын шектейді немесе тоқтатады, Қазақстан Республикасында бұл
қызмет 10-20-30 пайыздық салық ставкаларымен қатар және нөл пайыздық салық
ставкалары арқылы жүзеге асуда. Бюджетті толықгырушы негізгі жүйеде салық
түсімдерімен қатар салықтық емес түсімдерді де атап өтуге болады.
Салықтық емес түсімдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
белгіленген, негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін түсімдерге
жатпайтындардан басқа, Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық
актілерінде белгіленген бюджетке төленетін міндетті, қайтарылмайтын
төлемдер, сондай-ақ, ресми трансферттерден басқа, бюджетке өтеусіз негізде
берілетін ақшалар.
Салык, теориясы - салық маңызы мен қызметі туралы ғылыми білім және
ұғымдардың жүйесі, мемлекетгік қаржы қызметіндегі олардың ролі.
Салық несиесі - салықты төлеу мерзімінің өзгеруін өрнектейтін
жеңілдік.
Салық режимі - салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу кезінде
салық төлеуші қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы.
Сонымен қатар салық салудың мынадай негізгі тәсілдері бар:
- төлем көзінен, яғни салық табыс алынған кезде ұсталып қалады;
- декларация негізінде, яғни салық салық төлеушінің декларацияда
көрсеткен табыстары, шегерімдері мен жеңілдіктерін ескере отырып,
анықталады; Салық және салық салу
- кадастр бойынша (салық салу объектілерін тіркеу арқылы, одан
түсетін табыстың нақты мөлшеріне байланыссыз алынады).
Ал енді көптеген елдерде қолданылатын салықтарға жататындарды атап өтетін
болсақ:
- жеке тұлғалардың табысына салынатын салық, кейбір мемлекеттерде
азаматтардың табыстарына салынатын салық деп аталады;
- заңды тұлғалардың табысына (пайдасына) салынатын салық
(корпорациялық салық деп те аталады);
- мұра мен сыйға салынатын салық;
- қосылған құнға салынатын салық;
- тұтыну салығы;
- әлеуметтік сақтандыру қорына аударылатын жарналар;
- айналымға салынатын салық;
- мүлік салығы;
- жер салығы;
- көлік салығы және басқа да.
Салық элементтері:
Салық элементтері -салық заңы регламенттелген салықтың колданылу
жағдайын анықтайтын құрамдас бөліктерінің жиынтығы.Салықтың бірнеше
элементтері бар, атап айтқанда:
- салық субъектісі;
- салық объектісі;
- салық көзі;
- салық мөлшері;
- салық жеңілдіктері;
- салық ставкасы;
- салық кезеңі;
- салықты есептеу тәртібі;
- салық есептілігі;
- салықты төлеу тәртібі.
Салық субъектісі - заңды немесе жеке тұлға, яғни салықты төлеушілерді
атаймыз.
Салықты төлеушілер:
- қызметкерлер өз еңбегі мен материалдық және материалдық емес игілік
жасайтын, сонымен бірге белгілі бір түсім алатындар, яғни жеке
тұлғалар;
- шаруашылық субъектілері — капитал иелері, яғни заңды тұлғалар.
Салық төлеуші - салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуші болып табылатын тұлға.
Тұлға - жеке тұлға және заңды тұлға болып бөлінеді.
Жеке тұлға — Қазақстан Республикасының азаматы, шет мемлекеттің
азаматы, азаматтығы жоқ адам.
Салық тасъмалдаушылар — іс жүзінде салық ауыртпалығы түсетін жеке
тұлғалар, соңғы салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары.
Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды.
Салық төлеушілерге нормативтік құқықтық актілер негізінде салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары
мен төлеу мерзімін белгілейді.
Заңды тұлға — Қазақстан Республикасының немесе шет мемлекеттін
заңдарына сәйкес азаматтық,оның ішінде шаруашылық құқықтар мен міндеттер
субъектісі ретінде әрекет ететін ұйым (шетелдік заңды тұлға) немесе
кәсіпорын. Шет мемлекеттің заңдарына сәйкес құрылған компания, ұйым немесе
басқа да корпорациялық құралым.
Заңды тұлғаның өз балансы, елтаңбасы, мөрі және банкіде есеп айырысу
шот есебі болады.
Салық кодексінің мақсаттары үшін олар құрылған шет мемлекеттің заңды
тұлғасы мәртебесіне ие ме, жоқ па - оған қарамастан дербес заңды тұлғалар
ретінде қарастырылады.
Салық объектісі — салық есептелетін база, яғни салық не үшін енетінін
қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мұра, жер және т.б. Осы
аталғандардан салық төленеді.
Мүлік жылжитын және жылжымайтын мүлік болып бөлінеді.
Тауар - қажеттілік пен тұтынуды қанағаттандыратын зат, алынбаған,
сатуға немесе айырбасқа арналған кез келген еңбек өнімі болып табылады.
Қорыта келгенде, салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен, кейде
оларға салық салу және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық телеуші
ретінде салық төлеу жауапкершілігі жүктелген занды және жеке тұлғалар
танылса, ал салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті кезеңде
алған табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік құралдары, пайдасы және тағы
да басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай түрде әділеттілік, тендік
және тұрақтылық тәрізді салық салу принциптері негізінде құрылған салық
ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақгы немесе пайыз
түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі
болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясатының
бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады [5].
1.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасу
кезеңдері
1991 жылы 9 шілдеде Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
Қазақ ССР-інің Мемлекеттік салық қызметін жасау туралы жарлыққа қол
қойды.
Қазақстан Республикасындағы салық туралы заңдар 1991 жылдың аяғында
қабылданғандықтан Совет үкіметі уақытындағы принциптерге жүктелді.Бұл
жылдары әр - түрлі қорлар құру кең таралған еді. Мұндай қорладың қатарыны
экономиканы өзгерту қоры (өнімге кеткен барлық шығындардың сомасынан 5
пайыз мөлшерінде); жол қоры (нақты өндірілген өнімнің көлемінен 1 пайыз
мөлшерінде); кәсіпкерлерді қолдауға арналған қор (пайданың барлық көлемінен
пайыз мөлшеріде) жатады.
Бұл салықтардың құрамында 16 жалпы мемлекеттік және 27 жергілікті
соның ішінде, 10 міндеті салық түрлері болды. Салық заңдарын жетілдіру
туралы сұрақтар республиканың Жоғарғы Советінің сессияларында қастырылған
еді. Салықтар өндірісті қолайтіп ешқандай жеңілдіктер жасамағандықтан, даму
қарқындары тежелген.
Сол кездегі жүргізілген салық жүйесі пайдасыз, қиын, әрі басқару
жолдары өте ауыр болып, салық салу салық төлеушілерді көптеген қиын
жағдайларға әкеліп соқты. Сонымен қатар, осы жағдайлар өндірістің дамуына
инвестиция салуға, Қазақстан экономикасына кері әсерін тигізді.
Салықтық қарым - қатынастарды салықтық емес зандар арқылы реттеу,
көптеген салықтық жеңілдектер барлығы әр салықты кері талқылауға әкеліп
соқты. Орталықтанған болжамалы басқару түбенен шыққан салық жүйесі жаңа
нарықтық экономика ортасында тіршілік етуге бейімделмеген болып шықты. Бұл
салық салу жүйесінде қоғамдалған әлемдік принциптер ескерілмей,
экономикалық жіктелу жүйесі болмағандықтан шетелдік инвесторлардың
капиталға инвестиция жасауы болмаған. Осымен қатар салық жүйесін құраған
принциптер салық төлеушілердің мүддесін қорғамаған. Үлкен салық ставкалары
өнімнің бағасын өсіріп, жалпы әлеуметтік жағдайды қиындатады.
Барлық мәселелер тек қана бір төңіректі айналады. Ол салық жүйесін
түпнұсқасымен өзгерту еді. Барлық салық қарым-қатынасы тек бір құжатта:
Салықтар және салық төлемдері заңында жинақталмақшы болды. Барлық елдегі
сияқты нарық жүйесін ұстап тұрған шаруашылық субъектелері мен жеке
кәсіпкерлердің жұмыстарына салық ауыртпашылығын төмендету керек болды. Ең
соңында бюджетпен есептесу жолдарының жеңілдетілуі керек болды.
Осы уақытта Қазақстанда эксперимент жасап жатуға уақыты мүлде жоқ
болғандықтан тез және нақты істермен салық жүйесінің негіздері жасап шығару
қажет болды. Бұл салық жүйесі нарықтық экономикаға бейімделген және қоғам
талаптарына сай келу керек еді. Салық жүйесі барлық салық төлеушілердің
талаптарына сай келіп, салық төлеушілерге салық мөлшерінің теңестерілмекші
болды. Салықтың өсуі кірістің өсуіне тікелей байланысты екені белгілі
болғандықтан, көп пайда тапқандар қоғамға да сонша үлесін беру керек.
Сонымен қатар, бензинді нарықтық бағамен сатылуына төленетін салық
енгізілмекші болған. Салықтан түскен төлемдердің белгілі бір мөлшері
автокөлік жолдарын салу мен жөндеу жұмыстарына жіберілмекші. Халықаралық
практикаға байланысты салық ставкалары басқа елдердегі салық ставкаларымен
бірдей болу керек.
Енгізілетін Салық Кодексі сол уақыттағы барлық салық заңдарын
біріктіріп, Қазақстанда біркелкі қолдануға жағдай жасайды. Салық жүйесін
реформалау жұмыстары бірнеше жылдар бойы жүргізіліп келеді. 1995 жылы
Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті салықты реформалау жөнінде
ұзақ мерміздегі концепцияны қабылдады. Бұл концепцияда Қазақстан
Республикасының салық заңдарының біртіндеп халықаралық принциптерге көшуі
қаралған.
Салықты реформалау жұмыстарының ең бірінші сатысы болып Президенттің
Салықтар және бюджетке төленетін басқада төлемдер туралы заң күші бар
жарлығының қабылдауы болды [6]. Бұл жарлық 1995жылы 24 маусымда қабылданды.
Салық кодексінің ең басты мақсаттарының бірі - салық төлеушілерге салық
ауыртпашылығын төмендету, шаруашылық субъектілерінің арасындағы салықтық
қарым-қатынасты реттеу және бюджеттің кірісін калыптастыру. Осы жерде айта
кететін мәселе, Қазақстан ТМД елдерінің арасында ең бірінші болып Салық
кодексін қабылдады. Сондықтанда бұл кодексті қолдана келген уақытта
шығындардың болатыны сөзсіз, алайда уақыт өткен сайын бұл шығындарды
біртіндеп жоюға болады.
Жаңа салық кодексінің жобасында сол уақытта жұмыс істеген 45салық
түрінің тек 11-і ғана болды. Салықтардың 5 түрі жалпы мемлекеттік салыққа
жаткызылып, ал қалған алтауы жергілікті салық болып табылды.
Жалпы мемлекеттік салықа келесі салықтарды жақызуға болады:
1.Заңды және жеке тұлғаларға кіріс салығы;
2.Қосылған құнға салынатын салық;
3.Акцииздер;
4.Құнды қағаздармен жасалатын операцияға салынатын салық;
5.Табиғи қазбаларды пайдалануға салынатын салық және арнайы төлемдер;
Жергілікті салықтарға келесі салықтарды жатқызуға болады:
1.Жер салығы;
2.Заңды және жеке тұлғалаға мүлік салығы;
3.Транспорт құралдарының салығы;
4.Басқа да жұмыс түрімен айналысу құқығы үшін жиналымдар;
5.Аукциоңдық сатылымдардан жиналанатың салық;
6. Занды және жеке тұлғаларды тіркеуден түскен салықтар.
Осы заңды қабылдадың басты мақсаты болып эффективті салық салу жүйесін
құру болды. Ең бірінші кезекте салық ауылшаруашылығын төмендету жұмыстары
тұрды:үстімізде атап өткен қорларға жіберілетін төлемдерді жою сияқты
жұмыстардың жүргізілуі болды .Құралдарға
жүргізілнтін амортизациялық төлемдердің жедел нормалары енгізіліп, 5 түрге
жүктелді .
Салықтық қарым-қатынастар іс-жүзінде нығая түсті. 1995 жылдың 1
шілдесінен бастап ҚР-да жаңа Салық кодексі жұмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР, АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
8
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1Салық жүйесінің теориялық мәні 10
1.2 Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасу кезеңдері 23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы тікелей салықтардың мәні және қолданылуы
27
2.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі жанама салықтардың орны
37
3 Қазақстан Республикасының салық ЖҮЙЕСІН жетілдіру ЖОЛДАРЫ
47
ҚОРЫТЫНДЫ 57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗДЕРІ 60
ҚОСЫМШАЛАР 63
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
мемлекеттік салық жүйесінің дамуы, оның үлкен дәрежеге жетуіне жол ашу,
қоғамның жаңарған тұрақты экономикалық салық мәдениетін құру болып
табылады. Қазақстан Республикасы салық жүйесінің бүгінгі жай-күйі алдымен,
бұрынғы ұрпақтың тәжірибесі мен білімінде негізделген өзара қарым-
қатынастың күрделі кешенімен сипатталады, сондықтан Қазақстандағы салық
жүйесінің даму болашағының жай-күйін түсіну үшін салықтың пайда болу мен
қалыптасуына сипаттама жасау қажет.
Салықтар өте ертеден белгілі. Табиғи шаруашылық уақытында
қолөнершілерден,шаруалардан алым түрінде мүліктің бір бөлігінен айыру
болды. Ештеңе өндірмеген үкіметтің өзі үнемі өзінің тұтынуымен өзіне тән
қызметтерін орындау үшін материалды және адамшылық ресурстарын қажет етеді:
- аумағын қорғау;
- басқарушы және таратушы қызметтерін орындау;
- ішкі тәртіпті сақтау;
- халықтан салықтар мен алымдарды жинау.
Экономикалық қатынастарды дамыту шаралары арқылы салық салудың жаңа
түрлері жетілдірілді. Салық жүйесі - нарық экономикасының басты
элементтерінің бірі. Ол мемлекеттің шаруашылық дамуына ықпал ететін,
әлеуметтік және экономикалық даму басымдылығын анықтайтын басты құрал болып
табылады.
Сондықтан Қазақстан Республикасының салық жүйесі жаңа қоғамдық
қатынастарға бейімделуі керек, әлемдік тәжірибеге сәйкес болу керек.
Қазақстан мемлекеттік құрылысына сүйене отырып, жаңа салық жүйесінде,
бұынғы жылдардағыдан айырмашылығы, салық салу мәселелерінде құқық пен
жауапкершіліктің тиісті басқару деңгейі анық шектеліп берілген. Жергілікті
салықты енгізу мен жинау әрекет ететін мемлекеттік салықтың тізімін
толықтыру ретінде заңмен қаралған түрлі жергілікті қажеттіліктер мен
жергілікті бюджеттер үшін кіріс түрлерін толығырақ есепке алуға мүмкіндік
береді.
Тақырыпты зерттеудің дәрежесі. Қазақстан Республикасының салық
жүйесінің даму жағдайын зерттеу, жеткен жетістіктері, салық жүйесінің
мәселерiн отандық және шетелдік экономистердің еңбектерінде жан-жақты
қарастырылған.Салық жүйесінің даму жағдайын зерттеуге Идрисовой Э.К,
В.Н.Миляков, Н.А. Құдайбергенов Мельников В.Д., Ильясов К.К., Шарипов К.А.,
Зейнельгабдин А.Б., Худяков А.И., белгілі экономистердің еңбектерінде
қарастырылған, яғни экономистер өз пікірлерін ұсынған.
Біздің салықтардың тұрақсыздығы, мөлшерлемені, салық санын,
жеңілдіктерді және тағы басқа үнемді қайта қарау, әсіресе, Қазақстан
экономикасының нарықтық қатынасқа көшу кезеңінде қайшы рөл ойнады, сондай-
ақ отандық, шетелдік инвестицияларға кедергі жасайды. 2004-2007 жылдарының
салық жүйесінің мақсаты-салық салатын қорды кеңейту және салықтық пен
кедендік басқару сапасын көтеру жолдары арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс
бөлігін ұлғайту, сондай - ақ өндірісті дамыту ынталандыру мен инвестицияның
өсуі үшін салықтық және кедендік заңдарды жетілдіру болып табылады.
Бюджеттің табыс бөлігін республикада, соның ішінде облысымызда орындау
маңызды міндеттердің бірі. Осыған байланысты салық төлемдерін жинау
мәселелерін салық әлеуметінің жиынтық бағасын зерттеу, бюджеттің табыс
бөлігін сапалы және дұрыс болжау сұрақтары туындайды.
Осы уақытқа дейін салық комитеттерінде бюджет табысын
макроэкономикалық болжау бойынша арнаулы бекітілген әдістеменің жоқ екенін
айта кету керек. Сондықтан салық жүйесінің экономикалық тетіктерінің
жетілдіру жолдарын қарастыруымыз керек.
Дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты. Қазақтан Республмкасының салық
жүйесінің калыптасуы және даму мәселерiн көрсету.
Дипломдық жұмысымның маңыздылығы салық салу базасы саласын жақсарту
және үкіметтің жергілікті органдары бастамасын күшейту мақсатында аймақтын
салық қорын ұлғайту, оның экономикасын дамыту бойынша, дұрыс басқару
шешімдерін қабылдауда республикалық және жергілікті бюджеттерді
қалыптастыру.
Осы мақсатқа жету жолы мынадай міндеттердің орындалуымен байланысты :
- салық жүйесіне түсініктеме беру;
- салық жүйесіндегі мәселелерді қарастыру;
- салық жүйесін жетілдіру жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың объектісі – Салық комитеті.
Дипломдық жұмыстың пәні – Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
қалыптасуы және даму мәселесін зерттеу.
Негізгі ел мен салық органдарында бюджеттің табыс бөлігін болжау,
есептеу кезінде қолданылатын негізгі салық пен төлемдер бойынша есеп
айырысу мен кестелерді қосымша ұсынамын, сондай-ақ, есеп айырысуды құру
бойынша бірыңғай әдістемелік қорға жүйелеу қажеттілігі керек деп
есептеймін, сондықтан бюджеттің табыс бөлігін есептеудің біртұтас
әдістемесі болу керек деп есептеймін.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде
Қазақстан Республикасының Үкіметінің заңдары және номативтік актілері,
Қазақстан Республикасының Агенстволық статистикалық материалдары, салық
жүйесіне арналған оқулықтар мен әдістемелік материалдар, баспасөз бетінде
жарияланған мақалалар қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Салық жүйесінің теориялық мәні
Салықтың экономикалық мәні - шаруашылық субьектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар - тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) белгілі
мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салық дегеніміз — белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Салықтар - бұл, белгіленген мөлшерде және көрсетілген мерзімдерде
мемлекеттің өзінің қызметтері мен міндеттерін жүзеге асыруының көзі болып
табылатын ұлттың табыстың бір бөлігі [1].
Салықтар қаржының алғашқы санаты (категориясы) болып табылады.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен қатар қалыптасады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады.
Кез келген мемлекет өзінің қаржылық негізінің болған кезінде ғана өмір
сүреді.
Салықтар, баждармен қатар мемлекеттің өзіне ақша табуының ертеден келе
жатқан әдісі болып табылады.
Салықтың көрсетілген белгілерін қарастырайық.
1.Салық — бұл мемлекеттің бекітімі.
Тек мемлекет қана азаматтардың салық салу режимін енгізе алады, оларға
ақшаның белгілі бір сомасын бергізуге міндеттейді.Қазақстан Республикасында
салықтарды төлеу міндеті азаматтардың конституциялық міндеттері аясында
белгіленген. Осы орайда мемлекет өзінің саяси билік субъектісінің
өкілеттілігіне сүйене отырып әрекет етеді. Белгілеген субъектісінің белгісі
ретінде салық кез келген мемлекеттік емес міндетті төлемдерден
айрықшаланады.
2.Салық әрқашан құқықтық нысанда ғана болады.
Салықты қандай да бір заң, жарлық, декрет т.б. шығармайынша алу мүмкін
емес.Бұл құқықтың акт жазбаша түрде жасалып, тиісті қолдар қойылып,
мөрленіп заңдық күшке енеді. Салықтың құқықтық нысаны оны төлемдердің,
алымдардың, жарналардың кез келген түрінен ерекшелейді.
3.Салық — бұл заңды белгіленген төлем.
Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтарды заңда белгіленген
салықтарды төлеуге міндеттейді. Азаматтар заңсыз белгіленген салықты
төлемейді, ал төлеуге болмайтын салық болуы мүмкін емес. Бұл жерде
айтпағымыз, осы қағида өкілетті органдарға қатысты жағдайлардың бүкіл
кешенін қамтитындығы.
4.Салық мәжбүрлеу сипатына ие.
Салықтың мәжбүрлеушілік кезі екі жағдайда көрінеді. Біріншіден, салық
төлеушінің тілегі мен күшіне қарсы енгізіледі. Екіншіден, егер салық
төлеуші өзінің салықтық міндетін өз еркімен орындамаса, одан ақшаны
мемлекет күшпен немесе сот арқылы алады. Салықты алудың мәжбүрлі сипаты оны
қайырымдылықтан, еркін қарыз беруден, мемлекеттік банктерде салымдар ашу
т.б. кез келген түрінен айрықшалайды.
5.Салық міндетті төлем болып табылады.
Салықтың міндетті белгісі — салық төлеуші заңда белгіленген тәртіп пен
мерзімде салық төлеуге міндетті. Салықтың белгіленуімен сәйкес салық
төлеушіде мемлекет алдында нақты қаржылық міндет туындауы керек. Ол мұнда
ақшаның белгілі бір сомасын мемлекетке береді, ал шынайы салық кезінде
өнімнің жарты бөлігін береді. Осы міндеттерді орындамау, біріншіден, осы
ақшаларды (өнімді) мәжбүрлеп алуға, екіншіден осы субъектіні белгіленген
жауапқа тартуға (яғни, оны жазалау) әкеп соғады. Салықты төлеу міндеті оның
төлемін қабылдау міндетімен сәйкестендірілген.
6.Салықты төлеу салық төлеушінің заңды міндеті болып табылады.
Салықты белгілей отырып мемлекет салық төлеуші тұлғалардың осы салықты
төлеу міндетін туғызады. Бұл орайда, осы міндет заңдық сипатқа ие болады.
Яғни, салық төлеуші өзінің ақша төлеу міндеттерін орындамаған жағдайда
құқық бұзушы болып саналады.
Конституция - бұл, саяси декларация да, көркем шығарма да емес, ол
нормативтік-құкықтық акт, оның әрбір сөзі белгілі бір заңдық жүктемеге ие
болуы керек. Біздің ойымызша, бұл жағдайда борыш санаты салықты төлеу
міндеттілігінің мемлекеттік-құқыктық сипатын көрсетеді.
7.Салық нақты қаржылық міндетті туғызады.
Салық - бұл қаржылық-құқықтық құрал, осы арқылы мемлекет өзіне қажетті
қаражатты алады: қаржылық міндеттеме де, кез келген міндеттеме сияқты, екі
субъектіге ие: несиелер, яғни, мемлекет өкілетті тұлға ретінде болады және
борышкер, ол салық төлеуші болып табылады. Осы қаржылық міндет аясында
несиелер борышкерден салық, белгілеген ақша сомасын белгіленген мерзімде
және белгілі бір тәртіпте талап етуге құқылы, ал борышкер салық төлеудің
белгіленген механизмі негізінде бұл соманы мемлекетке өткізуге міндетті.
Салықтық міндеттеме салық төлеушінің міндеттерін ғана емес, оның кейбір
салық заңымен қарастырылған құқықтарын қамтиды.
8.Салықта ақшаны құқықтық негізде өндіріп алудың өзіндік орны бар.
Салық - бұл әрқашан да өзгенің ақшасын мемлекеттің мәжбүрлеп алуы
болғанына қарамастан, ол оның лигитимдік негіздегі меншігі болып келеді.
Осынысымен салық мәжбүрлеуден ерекшеленеді. Салық салық төлеушінің заң
бұзушылығы немесе қандай да бір әрекетіне байланысты жауапқа тарту болып
табылмайды. Салықтың төлеушілері заңға бағынушы, тәртіпті адамдар болып
табылады. Осынысымен салық айып және кәмпескелеу шараларынан ерекшеленеді.
Салық ақшаны мәжбүрлеп алу, мемлекеттің өзгенің меншігін өз пайдасына алуы
сипатына ие болғандықтан, Конституцияның 26-бабында белгіленген жеке меншік
құқығына қол сұқпау қағидасы мен салықтардың өзара қатынасы туралы
теориялық мәселе туындайды. Көрсетілген бап былай дейді: Сот шешімімен
болмаса, ешкімнің де өз меншігінен айырылуы мүмкін емес. Мемлекет қажеттері
үшін меншікті мәжбүрлеп алу заңда қарастырылған кейбір жағдайларда ғана оны
екі жаққа да тең жағдайда алынуы мүмкін.
Сонымен, салықты төлеу, біріншіден, мүлікті алу болып табылады, одан
кейін салық төлеуші одан айырылады. Екіншіден, бұл алу мәжбүрлі сипатқа ие,
үшіншіден, салықты төлеу мемлекеттік қажеттіліктер үшін жүзеге асырылады.
9.Салықты төлеу мемлекеттік жауапкершілік шараларымен
қамсыздандырылған. Егер салықты төлеу процесінде ақша алу мәжбүрлі сипатқа
ие болса, ол салық төлеушінің өзінің салықтық міндеттерін орындамағандығына
жатады. Бұл орайда, құқық бұзу сипатына байланысты құқық бұзушыны жазаға
тартудың көптеген шаралары қолданылады және ол қаржылық-құқықтық, әкімшілік-
құқықтық және қылмыстың-құқықтық сипаттарды да қамтиды.
Құқың бұзған салық төлеушіге қолданылатын жазалар туралы айтқанда,
салық заңын бұзу, оның салдарынан салық төлеушінің құқық бұзушы ретінде
көрінуі, немесе салық міндетін орындамау. Қойылған мәселенің маңыздылығына
қарамастан, ол теориялық та, тәжірибелік те мәнге ие. Құқық бұзылған кезде
тұлғаны заң бұзушы ретінде жазалай отырып, мемлекет жазалаушы орган ретінде
көрінеді.
10.Салыққа оның төленуі үшін мемлекеттік бақылау әрекеті тән.
Салық төлеушінің әрекеттеріне бақылау әрқашан мемлекеттік бақылау
сипатына ие. Мұнда салық бақылауын жүзеге асыруға өкілетті мемлекеттік
органдарға тексерушілік өкілеттіліктер берілген, олар салық төлеушінің
барлық құжаттарын, ақпараттарын тексереді, тіпті кәсіпкердің коммерциялық
құпиясын да қарай алады, бұлардың бәрін ашып көрсету салық төлеушінің
міндеті болып табылады. Осылайша, салықтық бақылау - бұл әрқашанда,
салықтың сипаттық белгісі болып табылатын мемлекеттік бақылау. Енді
салықтың экономикалық белгілерін қарастырайық.
11.Салық — бұл материалдық төлем, яғни салықты төлеу әрқашанда салық
төлеушінің мүлігін мемлекет пайдасына алуды көздейді.
Әдетте, әдебиеттерде салық ақшалық төлем ретінде сипатталады. Бұл
қазіргі салықтың жүйелер үшін сөзсіз дұрыс, онда шынында да салық
міндетінің заты ақша болып табылады. Алайда, бізге заттай салықтар да
белгілі. Ал табыс салығы субъектіні өсірілген, өндірілген, табылғандардың,
т.б. бөлігін мемлекетпен бөлісуді мәжбүрлеуден басталады. Мысалы, салық
төлеуші мемлекетке өсірілген бидай өнімінің оныншы бөлігін беруге міндетті
болған. Алайда, табыс салығының қазіргі кездегі құрылымдарында оның салық
салу объектісі ақша түріндегі кіріс болып табылады, ал салықтың өзі де
ақшамен төленеді. Барлық қалған салықтар бойынша да соны айтуға болады.
Өкілеттік органның мемлекет салығы бойынша берешегін өтегенде борышқор
мүлігіне өндіріп алу жасалуы мүмкін болған жағдайда да салықтың ақша
табиғатын өзгертпейді. Қазаңстан Республикасының салық заңы да салықты
төлеудің заттай түрін есепке алған. Жер қойнауын пайдаланушылардың тапқан
өнімдерінің бөлігін мемлекет пайдасына өндіріп алу осыған мысал бола алады
[2].
Салықтар мемлекеттің өмір сұруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды
салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы:
1 адамнан 1 құндыз терісі немесе 10 пұт тұз және т.б. алынған. Тауар-ақша
қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды.
Дегенмен, олар соңғы уақьтқа дейін пайдаланылды (1953 жылға дейін жүн,
жұмыртқа, сүт, май өткізген).
Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет жеңілген
мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық
салып отырған. Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен
түсініктеме берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар — мемлекет
біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін,
кайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті
ақшалай жарналар деп атап көрсетілген.
Салық — заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетгі төлем.
Салық — белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе екендігін
байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі -
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті
салмағы 80-90 пайызын құрайды.
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда - бұл, салық толеушінің белгілі бір
мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық қүндылық болып
саналады).
Салықтың материалдық белгісі — салық төлеуші белгілі бір соманы
мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтық катынастар - ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша
каржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді
білдіреді [3].
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық төлеушілерден
мемлекетке карай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде және
белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
Ал, құқықтық тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни
тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін (төлеуді) көздейтін
міндеттеме.Салық құқығы - мемлекеттің салықтық әрекеті процесінде пайда
болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын (ақшалай нысанда)
немесе салық төлеушілердің мемлекетке беруі тиіс белгілі бір заттардың
санын (натуралдық заттай нысанда) білдіреді.
Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:
- Материалдық категория жағынан — бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
- Экономикалық категория ретінде - бұл мемлекеттің табысы;
- Заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме
болып табылады.
Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға
болады:
- Салық — мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
- Салық - ақшалай нысанда төленеді;
- Салық - қайтарылмайтын төлем болып табылады;
- Салық — баламасыз сипатта болады;
- Салық - салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
- Салық - тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
1. Салық — мемлекетке тиесілі коғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет
салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде
салық қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық - ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы саласында
жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді. Салық кодексінде салық
ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап көрсетілген.
3. Салық — қайтарылмайтын төлем болып табылады. Салықты төлеген кезде
ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық төлеушіден мемлекетке
бағытталады. Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз)
айырмашылығы:
- Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
- Екіншіден,кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады (қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз — ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни
ол соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4.Салық — баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды,
төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ
айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекетгік қызметке төлем
болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді. Сондықтан салық
— баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кездеменшік нысандары айқындалады. Салықты төлеген
кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе материалдық құндылықтарда
жеке меншіктен мемлекетгік меншікке өтеді (ауысады). Анығын айтқанда, салық
салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік иелері
арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншіктен
мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады.
Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес,
нормативті құкықтық актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты
салық салу объектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып
табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге
алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір
рет төлейді) немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады
(мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатынастары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті
болады. Бұл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан
айырылғанға дейін жалғасын таба береді. Сонымен қатар салықтың құқықтық
бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
- салықты — мемлекет немесе уәкілдік берілген мемлекетгік
орган белгілейді;
- салық — құқықтық нысанда жүзеге асады;
- салық — мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады;
- салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды;
- салық — мәжбүрлеме сипатта болады;
- салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Салықтың осы құқықтық белгілеріне кеңірек тоқталып
өтейік.
1.Салықты тек мемлекет қана белгілейді.
Мемлекетгік органның ешбірі салықты бекітуге және енгізуге
құқы жоқ.
Салық — бұл мемлекеттің белгіленімі болып саналады.
Салық - осы белгісі арқылы басқа да міндетті төлемдерден ерекшеленеді.
Сондықтан көптеген мемлекеттің салық заңдылықтарында салықты былайша
қарастырады:
- біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана бекіте
алады;
- екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтік-
құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге асырылады;
- үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір тәртіпке сәйкес
жүргізіледі.
2.Салық кұқықтық нысанда жүзеге асады.
Мемлекет салықты бекіту және енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды.
Мемлекеттің салық қызметін жүзеге асырудағы негізгі әдісі нормативті
актілерді шығару болып табылады.
Салықтың құқықтық негізі ретінде — мемлекет шығарған нормативті акт
қабылданады.
Салық элеметтері және салық салудың шарттары осы құқықтық актіге
сәйкес белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге асырылады.
3.Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады.
Салық ұлт (халық, қоғам, азамат) және мемлекет арасындағы еркін түрде
келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде
барлық салық төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір
топтарымен немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. Кейбір кездерде
салықтық сувернитет жүзеге асырылады. Салықтық суверенитет (егемендік) —
мемлекеттің өзінің аймағындағы кейбір салық түрлерін кез келген мөлшерде
өзгертуге және салық салу объектілерін белгілеуге, салық саясатын жүзеге
асыруға құкы бар.
4.Салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды.
Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және заңды
тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді. Салық
төлеуші тұлғалар салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеуге міндетті болып саналады. Белгіленген салық занды салық
міндеттемесін туғызады. Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық
міндеттемесіне былайша түсініктеме берілген: "Салық төлеушінің салық,
заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі
деп танылады, оған сәйкес салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне
тұруға, салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді
айқындауға, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
есептеуге, салық есептілігін жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс етуге,
салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге
міндетті".
5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады. Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3
кезенде байқалады:
- бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
- екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің меншігінің
бір бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
- үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндетгемелерін орындамаған
жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде өндіріп алады.
6.Салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Бір жағынан алғанда, салықтарды салық төлеушілерден еркінен тыс өндіріп
алынады, ал екінші жағынан мемлекетті басқа да ақшалармен қамтамасыз етеді,
ал бұл құқықтық негізде мемлекеттің меншігі болып саналады.
"Салық - салық төлеушілердің құқық бұзушылықтары немесе құқыққа қарсы
тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды".
Салықтың жиналатын орындары:
- нарыктарда;
- сатушы мен сатып алушылардан;
- үй шаруашылығынан;
- табыс көзінен, шығын статьяларынан;
Салықты реттеудің тетіктері:
- салық түрлері;
- салық ставкалары;
- салық жеңілдіктері;
- салық салу әдістері;
Салық төлеуден қашу себептері:
- елеулі салық ауыртпалығы;
- салық заңының айқынсыздығы;
- субъектілердің саналы түрде алдын-ала салық мөлшерін төлемеуге
ұмтылуы;
- салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер болуы мүмкін.
Салық ауыртпалығы - салық жиналуының жалпы мөлшерінің бірлескен ұлттық
өнімге қатынас ретінде анықталатын көрсеткіш.
Салықтардың алымнан айырмашылығы. Алымдар салық төлеушілерге белгілі
бір құқықтық мәртебе берілгенде немесе белгілі бір қызмет түрін бастар
алдында төленеді. Алым да төлем болып табылады. Ал, енді алымдардың
салықтардан бірнеше айырмашылықтары бар, атап айтқанда:
- біріншіден, алым мемлекетгік аппараттың шығындарын жабады, яғни
мемлекет заңды іс-әрекет түрінде тұлғаларға қызмет ұсына отырып,
сол қызметіне төлем қабылдайды.Ал салықтар мемлекетті толығымен
қаржыландыруға жұмсалады;
- екіншіден, салықтың өтеусіз және баламасыз белгілері болады.Ал,алым
баламалы төлем болып саналады, яғни алымды төлеу арқылы мемлекеттен
белгілі бір құқық, мәртебе немесе рұқсат алынады. Мысалы, заңды
тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алымды алсақ, салық төлеуші
осы алымды төлеу арқылы өзіне белгілі бір қызмет түрін ашуға рұқсат
алады немесе лицензиялық алым белгілі бір қызметпен айналысу үшін
алынатын рұқсат қағаз, яғни салық төлеушіге белгілі бір қызмет
түрімен айналысуға құқық беріледі. Сонымен салық жай ғана төлем
ретінде төленеді, одан салық төлеуші төлеуіне айырбасқа ешнәрсе ала
алмайды, ал алымда салық төлеуші мемлекеттік органмен байланысты
жетілдіре отырып, өзіне басқа да заңды іс-әрекеттер жасайды;
- үшіншіден, алым бір жолғы төлем болып табылады, яғни бір рет қана
төленеді. Ал, салық ұзақ мерзімді және тұрақты түрде төленіп
отырады, қашан салық міндеттемесі тоқтағанға дейін жалғаса береді;
- төртіншіден, салықты төлеуде күштеу әдісі қолданылады, яғни салық
төлеуші салық міндеттемесін орындамаған жағдайда, мәжбүрлі түрде
өндіріп алу іс-шаралары қолданылады. Салық төлеуші алымды ерікті
түрде төлеп отырады. Мысалы: бір тұлға мемлекеттік органға келіп,
кәсіпкерлік қызметпен айналысуға өтініш береді. Берілген рұксат
негізінде кез келген қызмет түрімен айналысуға құқылы. Бұл жерде
тұлға алымды өз еркімен төлейді.
Салықтың төлемақыдан айырмашылығы:
Төлемақы дегеніміз — мемлекет меншігіндегі объектілерді пайдаланған
кезде төленетін төлем.
Салық пен төлемақының бірнеше айырмашылықтары бар.
- біріншіден, төлемақы өтеулі және баламалы төлем, яғни төлемақыны
белгілі бір объектілерді пайдаланған кезде телейді;
- екіншіден, төлемақы мемлекеттің азаматтық құқыққа сәйкес азаматтық-
құқықтық қатынастары кезінде туындайды;
- үшіншіден, тұлғалар төлемақы төлеу арқылы баламалы түрде осы және
басқа да объектілерді пайдалануға құқық алады.
Салықтың мемлекеттік баждан айырмашылығы. Мемлекеттік баж да төлем
болып саналады.
Мемлекеттік баж — уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың, немесе
лауазымды адамдардың зандық мәні бар іс-қимылдар жасағаны үшін және
құжаттарды бергені үшін алынатын міндетті төлем.
Мемлекеттік баждың салықтан айырмашылығы мынада:
- мемлекет тарапынан берілетін қызметке байланысты болады, сондықтан
бұл баламалы төлем болып саналады;
- мемлекеттік бажды мемлекет қызметіне төлем ретінде емес,
мемлекеттің қызметіне байланысты төлем ретінде қарау керек. Айта
кету керек, бажды төлеген кезде тауар-ақша қатынастары жүзеге
асады.
Баждың алымнан айырмашылықтарына тоқталар болсақ:
- баж бюджеттің табысы, ал алым мемлекеттік мекемелердің көрсеткен
қызметтеріне орай табысы болып саналады;
- баждың мөлшері төлеушілерге ұсынылған қызметтерінің құнына
байланысты болмайды, ал алым көрсетілген қызметтердің құнына қарай
анықталады, яғни өтініш берушінің мемлекеттік органға келтіретін
шығындары есепке алынады. Сондықтан алымның мөлшері тауар бағасы
сияқты нақты болуы тиіс [4].
Салықтық жарналар арқылы да мемлекетгік қаржы қорлары құрылады. Олар
мемлекеттің бюджеттік және бюджеттен тыс қсрларында (әлеуметтік сақтандыру
қорлары, зейнетақы корлары, жұмыспен қамту қоры, жол жөндеу қоры) жиналады.
Салықтың экономикалық мазмұны былайша көрсетіледі:
Шаруашылық субъектілерімен азаматтық қарым-қатынас бір жағынан және
мемлекет екінші жағынан қор құрастыру негізінде мемлекеттік қаржылардың 4
көзі қолданылады:
салық салу;
- облигацияларды сату (қазыналық вексель);
- шетелдік қарыздардың тегін көмектері ;
- ақша бірліктерін шығарудан түскен монополдық кіріс.Салық салу
мемлекет қаржысын және табысты толықтыруды
реттеу әдісі болып саналады, яғни мемлекет салық салу процесі арқылы өз
қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Салық салу — мемлекеттін салықтарды бекітуде, енгізуде және оларды алу
жөніндегі қызметтерінің жиынтығы.
Тең салық салу — бұл ретте әрбір салық төллеушіден бірдей мөлшерде
салық алынады.
Салық салудың объективті факторы — салықтың пайда болуы объективті
түрде мемлекет бюджетіне байланысты.
Сонымен қатар салық салу — кәсіпорындар, азаматтар және мемлекеттер
арасында табыстарды үлестіру әдісі ретінде қолданылады.
Салық салуда қолданылатын негізгі құжаттар:
- декларация;
- салық органдары жүргізген жеке тұлғалар қызметін тексеру
материалдары;
- табыс салығын төлеушілердің салықты төлегені туралы кәсіпорын
ақпараты;
- ағымдағы төлемдерді төлегені туралы құжат. Салық салуға қойылатын
талаптар:
- қаржы - қаражат жүйелерінің тұрақгылығын қамтамасыз ету;
- мемлекеттік бюджетгің пайдалануын қамтиды;
- әлеуметгік - әділеттілік болуы керек;
- салықты — салықтөлеушілерге бір қалыпты бөлуге мүмкіндік беру
керек;
- халықгың әлеуметтік кедей тобына арнайы жеңілдік жасау және
әлеуметтік ақталмаған кірісті азайту.
Салықтың атқаратын қызметтері:
Салық экономикалық категория ретінде және өзінің қалыптасуы барысында
мынадай үш қызметті атқарады.
Салықтың ең бірінші кезектегі атқаратын қызметі, бұл — қазыналық.
Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды.
Салық төлеушілерге нормативтік құқықтық актілер негізінде салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары
мен төлеу мерзімін белгілейді. Салықтардың қазыналық қызметі - түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықтың
қазыналық қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып,
салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеттің бюджет
саясаты жүзеге асырылады.
Салықтың келесі қызметтерінің бірі - бақылау (реттеу).
Мемлекет экономиканы дамыту жолында салықтық реттеу процесі арқылы
экономиканың кейбір салаларын дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда
тежеп отырады (салық жеңілдіктері жасалады, салық ставкаларын төмендетеді).
Бюджетке түскен салық түсімдерін реттейді және бақылап отырады. Кез келген
қызмет түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық түсімдеріне бақылау өте
қажет екені даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді, соған
сәйкес өз кызметін атқарады.
Салықтардың бақылау қызметінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
Салықтың келесі атқаратын қызметтерінің бірі – қайта бөлу.
Бюджетке түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін
бағдарламалар жобасына сәйкес және әр салаларға мақсатқа сай бөлінуін
қарастырады. Салық түсімдерінің мақсатқа сай және өз уақытысында жұмсалуына
кадағалау жасайды.
Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық
және әлеуметтік процестерге әсер ету құралы ретінде қолдануға мүмкіндік
береді. Салықтардың кайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша
қаражаттары жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге
бағытталады, әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту
жолымен әлеуметтік тепе-теңдікгі ұстап тұрады.
Салық қызметінің міндеті — бюджеттің табыс бөлігінің орындалуына жауап
беретін бірден бір мемлекеттік орган.
Салық — бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра отырып,
мемлекетгік бюджетгі толықтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен салық
түсімдеріне қайдан келеді және қайда кетеді жөнінде бақылау жасайды. Ал
енді осы қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық және
салықтық емес түсімдерге қайта бөлу жасалады.
Мұның мақсаты — мемлекет әділетті түрде өз шығындарын да жаба отырып,
елдің әлеуметгік топтарына да қолдау көрсетіп, басқа да шығыстарды жаба
білу.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде салықтардың бірнеше қызметтері атап
көрсетілген. Мәселен, ынталандырушы салықтардың ынталандырушы қызметінің
көмегімен мемлекет өндірістің және басқа да шаруашылық субъектілерінің
дамуын ынталандырады.Сонымен қатар салық жеңілдіктерін, төмен пайызды салық
ставкаларын енгізеді.
Салықтардың ынталандырмайтын қызметі оларды басу мақсатында әрекеттің
қандай да бір түріне арнайы салықты енгізу жолымен жүзеге асырылады.
Салықтардың тұрақтандырушы қызметі экономикалық өсу, техникалық
жаңару, халық санының өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.
Салықтардың шектеу қызметі. Мемлекетке кейде бірсыпыра өндіріс
түрлерін дамыту тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы мемлекет өндіріс
түрлерінің дамуын шектейді немесе тоқтатады, Қазақстан Республикасында бұл
қызмет 10-20-30 пайыздық салық ставкаларымен қатар және нөл пайыздық салық
ставкалары арқылы жүзеге асуда. Бюджетті толықгырушы негізгі жүйеде салық
түсімдерімен қатар салықтық емес түсімдерді де атап өтуге болады.
Салықтық емес түсімдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
белгіленген, негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін түсімдерге
жатпайтындардан басқа, Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық
актілерінде белгіленген бюджетке төленетін міндетті, қайтарылмайтын
төлемдер, сондай-ақ, ресми трансферттерден басқа, бюджетке өтеусіз негізде
берілетін ақшалар.
Салык, теориясы - салық маңызы мен қызметі туралы ғылыми білім және
ұғымдардың жүйесі, мемлекетгік қаржы қызметіндегі олардың ролі.
Салық несиесі - салықты төлеу мерзімінің өзгеруін өрнектейтін
жеңілдік.
Салық режимі - салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу кезінде
салық төлеуші қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы.
Сонымен қатар салық салудың мынадай негізгі тәсілдері бар:
- төлем көзінен, яғни салық табыс алынған кезде ұсталып қалады;
- декларация негізінде, яғни салық салық төлеушінің декларацияда
көрсеткен табыстары, шегерімдері мен жеңілдіктерін ескере отырып,
анықталады; Салық және салық салу
- кадастр бойынша (салық салу объектілерін тіркеу арқылы, одан
түсетін табыстың нақты мөлшеріне байланыссыз алынады).
Ал енді көптеген елдерде қолданылатын салықтарға жататындарды атап өтетін
болсақ:
- жеке тұлғалардың табысына салынатын салық, кейбір мемлекеттерде
азаматтардың табыстарына салынатын салық деп аталады;
- заңды тұлғалардың табысына (пайдасына) салынатын салық
(корпорациялық салық деп те аталады);
- мұра мен сыйға салынатын салық;
- қосылған құнға салынатын салық;
- тұтыну салығы;
- әлеуметтік сақтандыру қорына аударылатын жарналар;
- айналымға салынатын салық;
- мүлік салығы;
- жер салығы;
- көлік салығы және басқа да.
Салық элементтері:
Салық элементтері -салық заңы регламенттелген салықтың колданылу
жағдайын анықтайтын құрамдас бөліктерінің жиынтығы.Салықтың бірнеше
элементтері бар, атап айтқанда:
- салық субъектісі;
- салық объектісі;
- салық көзі;
- салық мөлшері;
- салық жеңілдіктері;
- салық ставкасы;
- салық кезеңі;
- салықты есептеу тәртібі;
- салық есептілігі;
- салықты төлеу тәртібі.
Салық субъектісі - заңды немесе жеке тұлға, яғни салықты төлеушілерді
атаймыз.
Салықты төлеушілер:
- қызметкерлер өз еңбегі мен материалдық және материалдық емес игілік
жасайтын, сонымен бірге белгілі бір түсім алатындар, яғни жеке
тұлғалар;
- шаруашылық субъектілері — капитал иелері, яғни заңды тұлғалар.
Салық төлеуші - салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуші болып табылатын тұлға.
Тұлға - жеке тұлға және заңды тұлға болып бөлінеді.
Жеке тұлға — Қазақстан Республикасының азаматы, шет мемлекеттің
азаматы, азаматтығы жоқ адам.
Салық тасъмалдаушылар — іс жүзінде салық ауыртпалығы түсетін жеке
тұлғалар, соңғы салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары.
Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды.
Салық төлеушілерге нормативтік құқықтық актілер негізінде салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары
мен төлеу мерзімін белгілейді.
Заңды тұлға — Қазақстан Республикасының немесе шет мемлекеттін
заңдарына сәйкес азаматтық,оның ішінде шаруашылық құқықтар мен міндеттер
субъектісі ретінде әрекет ететін ұйым (шетелдік заңды тұлға) немесе
кәсіпорын. Шет мемлекеттің заңдарына сәйкес құрылған компания, ұйым немесе
басқа да корпорациялық құралым.
Заңды тұлғаның өз балансы, елтаңбасы, мөрі және банкіде есеп айырысу
шот есебі болады.
Салық кодексінің мақсаттары үшін олар құрылған шет мемлекеттің заңды
тұлғасы мәртебесіне ие ме, жоқ па - оған қарамастан дербес заңды тұлғалар
ретінде қарастырылады.
Салық объектісі — салық есептелетін база, яғни салық не үшін енетінін
қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мұра, жер және т.б. Осы
аталғандардан салық төленеді.
Мүлік жылжитын және жылжымайтын мүлік болып бөлінеді.
Тауар - қажеттілік пен тұтынуды қанағаттандыратын зат, алынбаған,
сатуға немесе айырбасқа арналған кез келген еңбек өнімі болып табылады.
Қорыта келгенде, салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен, кейде
оларға салық салу және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық телеуші
ретінде салық төлеу жауапкершілігі жүктелген занды және жеке тұлғалар
танылса, ал салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті кезеңде
алған табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік құралдары, пайдасы және тағы
да басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай түрде әділеттілік, тендік
және тұрақтылық тәрізді салық салу принциптері негізінде құрылған салық
ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақгы немесе пайыз
түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі
болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясатының
бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады [5].
1.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасу
кезеңдері
1991 жылы 9 шілдеде Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
Қазақ ССР-інің Мемлекеттік салық қызметін жасау туралы жарлыққа қол
қойды.
Қазақстан Республикасындағы салық туралы заңдар 1991 жылдың аяғында
қабылданғандықтан Совет үкіметі уақытындағы принциптерге жүктелді.Бұл
жылдары әр - түрлі қорлар құру кең таралған еді. Мұндай қорладың қатарыны
экономиканы өзгерту қоры (өнімге кеткен барлық шығындардың сомасынан 5
пайыз мөлшерінде); жол қоры (нақты өндірілген өнімнің көлемінен 1 пайыз
мөлшерінде); кәсіпкерлерді қолдауға арналған қор (пайданың барлық көлемінен
пайыз мөлшеріде) жатады.
Бұл салықтардың құрамында 16 жалпы мемлекеттік және 27 жергілікті
соның ішінде, 10 міндеті салық түрлері болды. Салық заңдарын жетілдіру
туралы сұрақтар республиканың Жоғарғы Советінің сессияларында қастырылған
еді. Салықтар өндірісті қолайтіп ешқандай жеңілдіктер жасамағандықтан, даму
қарқындары тежелген.
Сол кездегі жүргізілген салық жүйесі пайдасыз, қиын, әрі басқару
жолдары өте ауыр болып, салық салу салық төлеушілерді көптеген қиын
жағдайларға әкеліп соқты. Сонымен қатар, осы жағдайлар өндірістің дамуына
инвестиция салуға, Қазақстан экономикасына кері әсерін тигізді.
Салықтық қарым - қатынастарды салықтық емес зандар арқылы реттеу,
көптеген салықтық жеңілдектер барлығы әр салықты кері талқылауға әкеліп
соқты. Орталықтанған болжамалы басқару түбенен шыққан салық жүйесі жаңа
нарықтық экономика ортасында тіршілік етуге бейімделмеген болып шықты. Бұл
салық салу жүйесінде қоғамдалған әлемдік принциптер ескерілмей,
экономикалық жіктелу жүйесі болмағандықтан шетелдік инвесторлардың
капиталға инвестиция жасауы болмаған. Осымен қатар салық жүйесін құраған
принциптер салық төлеушілердің мүддесін қорғамаған. Үлкен салық ставкалары
өнімнің бағасын өсіріп, жалпы әлеуметтік жағдайды қиындатады.
Барлық мәселелер тек қана бір төңіректі айналады. Ол салық жүйесін
түпнұсқасымен өзгерту еді. Барлық салық қарым-қатынасы тек бір құжатта:
Салықтар және салық төлемдері заңында жинақталмақшы болды. Барлық елдегі
сияқты нарық жүйесін ұстап тұрған шаруашылық субъектелері мен жеке
кәсіпкерлердің жұмыстарына салық ауыртпашылығын төмендету керек болды. Ең
соңында бюджетпен есептесу жолдарының жеңілдетілуі керек болды.
Осы уақытта Қазақстанда эксперимент жасап жатуға уақыты мүлде жоқ
болғандықтан тез және нақты істермен салық жүйесінің негіздері жасап шығару
қажет болды. Бұл салық жүйесі нарықтық экономикаға бейімделген және қоғам
талаптарына сай келу керек еді. Салық жүйесі барлық салық төлеушілердің
талаптарына сай келіп, салық төлеушілерге салық мөлшерінің теңестерілмекші
болды. Салықтың өсуі кірістің өсуіне тікелей байланысты екені белгілі
болғандықтан, көп пайда тапқандар қоғамға да сонша үлесін беру керек.
Сонымен қатар, бензинді нарықтық бағамен сатылуына төленетін салық
енгізілмекші болған. Салықтан түскен төлемдердің белгілі бір мөлшері
автокөлік жолдарын салу мен жөндеу жұмыстарына жіберілмекші. Халықаралық
практикаға байланысты салық ставкалары басқа елдердегі салық ставкаларымен
бірдей болу керек.
Енгізілетін Салық Кодексі сол уақыттағы барлық салық заңдарын
біріктіріп, Қазақстанда біркелкі қолдануға жағдай жасайды. Салық жүйесін
реформалау жұмыстары бірнеше жылдар бойы жүргізіліп келеді. 1995 жылы
Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті салықты реформалау жөнінде
ұзақ мерміздегі концепцияны қабылдады. Бұл концепцияда Қазақстан
Республикасының салық заңдарының біртіндеп халықаралық принциптерге көшуі
қаралған.
Салықты реформалау жұмыстарының ең бірінші сатысы болып Президенттің
Салықтар және бюджетке төленетін басқада төлемдер туралы заң күші бар
жарлығының қабылдауы болды [6]. Бұл жарлық 1995жылы 24 маусымда қабылданды.
Салық кодексінің ең басты мақсаттарының бірі - салық төлеушілерге салық
ауыртпашылығын төмендету, шаруашылық субъектілерінің арасындағы салықтық
қарым-қатынасты реттеу және бюджеттің кірісін калыптастыру. Осы жерде айта
кететін мәселе, Қазақстан ТМД елдерінің арасында ең бірінші болып Салық
кодексін қабылдады. Сондықтанда бұл кодексті қолдана келген уақытта
шығындардың болатыны сөзсіз, алайда уақыт өткен сайын бұл шығындарды
біртіндеп жоюға болады.
Жаңа салық кодексінің жобасында сол уақытта жұмыс істеген 45салық
түрінің тек 11-і ғана болды. Салықтардың 5 түрі жалпы мемлекеттік салыққа
жаткызылып, ал қалған алтауы жергілікті салық болып табылды.
Жалпы мемлекеттік салықа келесі салықтарды жақызуға болады:
1.Заңды және жеке тұлғаларға кіріс салығы;
2.Қосылған құнға салынатын салық;
3.Акцииздер;
4.Құнды қағаздармен жасалатын операцияға салынатын салық;
5.Табиғи қазбаларды пайдалануға салынатын салық және арнайы төлемдер;
Жергілікті салықтарға келесі салықтарды жатқызуға болады:
1.Жер салығы;
2.Заңды және жеке тұлғалаға мүлік салығы;
3.Транспорт құралдарының салығы;
4.Басқа да жұмыс түрімен айналысу құқығы үшін жиналымдар;
5.Аукциоңдық сатылымдардан жиналанатың салық;
6. Занды және жеке тұлғаларды тіркеуден түскен салықтар.
Осы заңды қабылдадың басты мақсаты болып эффективті салық салу жүйесін
құру болды. Ең бірінші кезекте салық ауылшаруашылығын төмендету жұмыстары
тұрды:үстімізде атап өткен қорларға жіберілетін төлемдерді жою сияқты
жұмыстардың жүргізілуі болды .Құралдарға
жүргізілнтін амортизациялық төлемдердің жедел нормалары енгізіліп, 5 түрге
жүктелді .
Салықтық қарым-қатынастар іс-жүзінде нығая түсті. 1995 жылдың 1
шілдесінен бастап ҚР-да жаңа Салық кодексі жұмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz