Қазақстан Республикасының фискалдық саясатының ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... .
1. Қазақстан Республикасында салық жүйесінің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
... ... ... ...
1.1 Қазақстан Республикасында салық жүйесін құруда экономикалық
мағынасы және қағидалары ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақстан Республикасында салық салу жүйесін заңдылық
реттеудің қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... . 11
1.3 Салықтың негізгі түрлері 14
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2. Қазақстан Республикасының фискалдық саясатының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
2.1 Фискалдық саясаттың экономика дамуындағы ролі ... .. 18
2.2 Бюджетке салық түсімдерінің көлемін Қазақстан Республикасы,
соның ішінде Ақмола облысы бойынша
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
... ... ... ... ... ..
3. Қазақстан Республикасында салық жүйесін жетілдіру 37
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... . ... ... ... ... ...
. 37
3.1 Шағын және орта бизнесті дамытуда салық салу жүйесінің ролі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
.. 45
3.2 Салық салу жүйесін дамытуда материалдық-техникалық 50
қамтамасыз етудің және салық мамандары саясатының ролін
жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ...
3.3 Берілген тақырып бойынша мектепте оқыту әдістемесі
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қолданылған әдебиеттер 59
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ел басшысы Нұрсұлтан Назарбаев өз Жолдауында атап
көрсеткендей, ел экономикасын дамыту, халықтың тұрмыс жағдайын одан әрі
жақсарту жақын мезгілдегі ең басты міндеттер болып табылады[1]. Бұл
міндеттерді орындау үшін қомақты қаржы көздері қажет. Ол қаржы мәселесінің
шешілуінің бір жағы болып бюджеттік кірістерді ұлғайту табылады. Кіріс
көздерін ұлғайту арқылы, шығындарды да көбейтуге болады және оны жоғарыда
аталған мәселелерді шешу үшін нысанды пайдалануға болады. Бұл, әрине,
мемлекеттің дұрыс жүргізген салық саясатының арқасында ғана жүзеге
асырылады.
Мемлекет жүргізетін салық саясаты - әлеуметтік-экономикалық саясаттың
негізгі элементтерінің бірі болып табылады. Тек салық саясаты ғана
мемлекеттік бюджет шығындарының көлемі мен құрылымын анықтайды, сонан соң
салықтарды, олардың ставкалары мен жеңілдіктерін анықтап, бекітеді, жаңа
төлемдерді енгізіп, ескілерді алып тастайды. Мемлекет салық саясатын
салықтық реттеу саласында іс-шаралар жиынтығымен жүргізеді. Салық саясаты
мемлекеттік бюджетке ақша құралдарының түсімдерін мемлекеттің әлеуметтік,
саяси және экономикалық бағдарламаларын жүргізу мақсаттарында қамтамасыз
етуі қажет.
Мемлекет тиімді салық саясатын жүргізбей, өмір сүре алмайды. Қазақстан
Республикасындағы тиімді салық саясатының дамуы жаңашыл мемлекеттің негізгі
проблемасы болып табылады. Оны жасау күрделі міндеттерді шешуді талап
етеді. Мемлекет қандай жолмен, қандай тәсілмен болмасын, өзінің бюджетін
жоғары деңгейге дейін көтеруге тырысады. Сондықтан, дипломдық жұмыстың
тақырыбы өзекті болып табылады.
Қазақстанның қаржы саясатының экономикалық мазмұнын, еліміздің дамуының
әлеуметтік-экономикалық басымдылығына сәйкес ұдайы өндіріс циклінің
нәтижесінде жинақталған қаржы ресурстарын, оларды бөлу мен қолдануына
фискалдық саясат толық сипаттама береді.
Фискалдық саясат экономикалық саясаттың негізгі құрамдас бөлігі және
мемлекет міндеттемелері мен қызметтерін жүзеге асыруы үшін, қаржы
төңірегінде жүргізілетін мақсатты бағытталған шаралар жинағы болғандықтан –
қаржы жүйесін нығайту, яғни бюджетті қажеттілікке байланысты толықтыру және
бюджетке келіп түскен түсімдерді әділетті қайта бөлу – экономикалық өсудің
тұрақтылығына қажетті жағдайлар жасау қажет. Нарықтық экономикада бюджеттің
кірісі салық жүйесінің құрылымына тікелей байланысты. Жалпы алғанда, салық
жүйесі еңбек ақы төлеу, табыс, пайда, капитал және басқа да құндық
көрсеткіштердің негізінен құралатын болғандықтан, мемлекетті бюджетті
қалыптастырудағы салықтың рөлін анықтау қажет.
Қазіргі ғылыми-экономикалық еңбектерде, салық саясатындағы ең негізгі
орын алатын фискалдық саясатты жүзеге асыру механизмін зерттеудің
тұжырымдамасы толық өңделмеген.
Осы аталған жағдайға байланысты, Қазақстанда салық саясатын, оның ішінде
фискалдық саясатты жүзеге асыру механизмін зерттеу толық жетілмегендіктен
және оның қазіргі талаптардың баламасына сәйкес келмеуі, осы мәселені
ғылыми ізденістіруді талап етеді.
Дипломдық жұмыстың тақырыбын зертеу деңгейі отандық, ресей және шетел
ғалымдарының теориялық еңбектеріне негізделді. Солардың ішінен Мамыров
Н.К., Найманбаев С.М.,
Мұхамбетова А.Ж., Аубакиров Я.А., СейдахметоваФ.З.,
Искакова З.Д., Шеденов Ө., Худяков. т.б. отандық ғалымдардың еңбектерін
атауға болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - бұл салық саясатын дамытудың теориялық және
практикалық негіздерін зерттеу және Қазақстан Республикасында бюджетті
салықтық қатынастарда фискалдық саясатты жүзеге асырудың практикалық
негізіне талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- әлеуметтік-экономикалық категория ретіндегі салық мәнінің мазмұнын
қарастыру және анықтау, мемлекеттің дамуы мен экономиканың жалпы
жүйесіндегі оның алатын орнын көрсету;
- мемлекеттің экономиканы реттеу құралы ретінде фискалдық саясаттың
макроэкономикалық мәнін анықтау;
- Бюджетті-салықтық қатынастардың қазіргі кездегі жағдайын зерттеп,
республика бойынша, оның ішінде Ақмола облысы бойынша салықтық
түсімдерге талдау жасау;
- Нарықтық экономиканың негізі болып табылатын шағын және орта
бизнесті дамыту мен қолдау шараларын іздестіру.
Дипломдық жұмысты жазу барысында экономико-статистикалық, салыстырмалы
талдау, графико-аналитикалық әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы - үш бөлім мен, қорытындыдан тұрады.
1. Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы.
1. Қазақстан Республикасында салық салу жүйесін құруда экономикалық
мағынасы және қағидалары.
Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы
нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, мемлекет және қоғам
мүддесіне қажетті қаржы-қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы,
сондай-ақ өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын
салық экономика және құқық аяларынан өзіне тиесілі орнын алуының басты
себебіне айналып отыр.
Салық – бұл мемлекет заң жүзінде белгілеген шаруашылық субъектілері
мен жеке тұлғаларға белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарылмайтын және
қайта өтелмейтін түрдегі бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Салық салу – мемлекет пен шаруашылық субъектілері арасында ақшалай табысты
бөлу әдісі.
Салықтар, салық салу жөнінде кезінде Н.Тургенев,
М.Сперанский, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов,
А.Бөкейханов, кейіннен бұрынғы Кеңес кеңістігі мен қазіргі егеменді
еліміздің ғалымдары М.Оспанов, А.Худяков қалыптастырған маңызы бар
теориялар, экономикалық көзқарастар осы салықтардың қоғам мен мемлекет үшін
ауадай қажет екенін дәлелдеп отыр.[2]
Экономикалық ілімдер арасында салықтар жайлы сұрақтардың алатын орны
тек қазіргі кездегі экономика ғылымдарының классиктері арасында ғана емес,
бұрынғы классиктердің, яғни А.Смит, Д.Рикардо, К.Маркс, С.Вобан,
Ж.Монтескье, Ж.Сисмонди, Ф.Нитти, У.Петти және т.б. арасында елеулі болған.
Олар салықтар арқылы мемлекеттің табысы мен шығысына сипаттамалар берген,
олардың пайда болу көздеріне, мүліктер мен табыс айналымының әдістері мен
формаларына, саяси билікті қамтамасыз етуімен байланысты қаржылай - бюджет
байланыстарының шектелуіне көптеген ойлар мен жобалар ұсынған.[3]
Осы салық жүйесінің мыңдаған жылдар бойы дамып, өркениетті түрде
қалыптасқан шағы 17-ғасырдың соңы мен 18-ғасырдың басына тұс келген
болатын. Оны ірге тасын қалаушылардың ішіндегі бірегейі Адам Смит деп
айтсақ қателеспейміз. Ол өзінің 1776 жылы шыққан Халықтар байлығының
табиғаты мен себептерін зерттеу жөнінде атты кітабында: Мемлекеттің
тұрғындары өздерінің табыстарына қарай мемлекеттің мұқтаждығын
қанағаттандыру үшін ат салысуға тиіс. Олар төлейтін төлем – салықтың
мөлшері өте дәл айқындалғаны дұрыс болады, сондай-ақ төлеу мерзімі, төлеу
тәсілі және төленетін сомасы өте анық болуы қажет. Салықты алу кезеңі мен
уақыты немесе тәсілі салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі қолайлы болуға тиіс.
Сонымен қатар, әрбір салықтың салмағы халықтың жан қалтасын ойсыратып
кетпей, мүмкіндігінше аздап алынуы қажет. Сонда мемлекет қазынасына табыс
мөлшерлеген межеден артық болмаса, кем түспейді деп жазған еді.[4]
Салықтар – белгілі бір мөлшерде және белгілі бір уақытта алынатын
мемлекетпен анықталған міндетті төлемдер. Белгіленген тәртіпте алынатын
салықтар, баж салықтар және басқа да төлемдердің жиынтығы мемлекеттің
салық жүйесін құрайды.
Ұлттық табыстың бір бөлігін құрайтын және мемлекет жинауымен, қызметтер
мен міндеттерін іске асыруы салықтардың экономикалық мәні болып табылады.
Салықтар қаржылардың бастапқы категориясы болып табылады. Адамзаттың даму
барлық тарихының бойымен салық түрлері мен әдістері өзгеріп, жетілдіріліп
отырды. Тауар-ақша жүйесі қатынастарында, олардың күйіне ықпал етіп, ең
үлкен даму деңгейіне жетті.
Салықтардың экономикалық мағынасы былай болып келеді: олар шаруашылық
жүргізуші субъектілер мен азаматтардың табысын құру бойынша, сонымен қатар
олардың табысының белгілі бір бөлігін мемлекеттің өзінің қызметтері мен
міндеттерін іске асыру үшін реттеу бойынша қаржылық қатынастардың бір
бөлігін көрсетеді.[5]
Салықтардың экономикалық мағынасы олардың қызметтерінен көрінеді. Қаржы
жағынан негізінде салықтар субъектілі категория екенін назарға алу керек.
Сондықтан да, қаржыларға қатысты салықтар атқаратын қызметтерін қарастыру
қажет:
Біріншіден, салықтың негізгі қызметі - фискалдық қызмет. Бұл қызмет
арқылы салықтар мемлекеттік бюджетке қаржылардың түсуін қамтамасыз етеді.
Өндіріс, тауар-ақша қатынастарының дамуымен бұл қызмет мемлекетке барлық
түскен ақшалай кірістердің түсімдерін анықтайды.
Екіншіден, салықтардың қайта бөлу қызметін атап өту қажет. Әр түрлі
шаруашылық кәсіпкерліктің кіріс бөлімдерін мемлекет пайдасына қайта бөлумен
айналысады. Бұл қызметте әрекет масштабтары жалпы ішкі өндірістегі салық
үлесімен анықталады, ал ол өз кезегінде ұлттық табыстың мемлекеттендірілу
деңгейін көрсетеді, бұл үлес 2002 жылы – 19,7%, 2003 жылы -16,6%, 2004
жылы – 17,4%, 2005 жылы – 22,6% құрады.
Үшіншіден, салықтың реттеу қызметі – ол мемлекеттің экономикалық өсуінен
пайда болады, яғни салықтар ұлттық шаруашылықтың дамуына әсер етеді.
Сонымен қатар, салықтар түрлерін таңдауы, олардың құндарын өзгертуі, алу
әдістері, жеңілдіктер мен бағаны төмендетудің тиімділігі - реттеу
құралдарына жатады.[6]
Салық жүйесі – мемлекетте алынатын салықтар түрлерінің жиынтығы, олардың
құрамының түрлері мен әдістері, салықтық қызмет органдары мемлекеттік
салықтық жүйесін құрайды. Салықты әр түрлі қағидалар бойынша жіктеуге
болады:
- салу объектісінен және төлеуші мен мемлекеттің қарым-қатынасын пайдалану
арқылы;
- салықты алатын органнан;
- экономикалық белгі арқылы.[7]
Сөйтіп, салық жүйесі түрлі компоненттерден тұратын күрделі модель болып
табылады. Осы жағдайда қаржы қатынастары мен салықтар мөлшері түрінің дұрыс
анықтамасы болып табылады.[8]
Нарықтық экономиканың құрылу жағдайында салық жүйесі мен қызмет ету
механизмі салық салудың әлемдік тәжірибеде жалпы қолданылатын белгілі
қағидаларға сәйкес келуге тиісті. Олар негізінен былай болып келеді:
- қарапайымдылық пен экономикалық бейтараптық қағидасы. Бюджетке
төлемдердің түсуін қамтамасыз етудегі тиімділіктің кепілдігі болып салық
жүйесінің қарапайымдылығы табылады. Салық жүйесі салық төлеушіге түсінікті
әрі қарапайым болу керек. Экономиканың бейтараптық салық салуды барлық
шаруашылық жүргізуші субъектілерге бірдей қолдану қарастырылады. Мәселен,
бейтараптық қағидасы, қосымша құнға біртұтас салық ставкасын қолдану
арқылы жүзеге асырылуы керек.
- әділдік қағидасы. Ол өз кезегінде тікелей және көлденең болып бөлінеді.
Көлденең типте ұқсас жағдайларда салық төлеушілерге шамамен салық салудың
бірдей шарттарын қолдану. Тікелей әділдік қағидасы салық салуда табыс
өсіміне байланысты прогрессивті өсу қарастырылады. Мұндай қағида жеке
тұлғаларға салық салуда қолданылуы қажет.
- салық ставкаларының сәйкестігі қағидасы. Салықтардың ставкалары басқа
елдердің бірегей ставкаларымен сәйкес келуі тиіс. Одан жоғары ставкаларды
орнату республика экономикасына инвестицияларды тартуға кедергі жасайды, ал
керісінше одан төмен ставкаларды қолдану республика бюджетіне әсер етіп,
ставкалар айырмашылығынан пайда болған салық сомасы капиталды экспорттайтын
елдердің бюджетіне түсе бастайды.
- салық жүйесінің бағалық қағидасы. Салық жүйесі елдің экономикалық
дамуының маңызды міндеттерін шешуге қажетті мемлекеттік қаржы ресурстарының
шоғырлануын қамтамасыз етуге міндетті.[9]
Қазақсан Республикасында Салық Кодексі бойынша мынадай қағидалар
көрсетілген: міндеттілік, айқындылық, әділдік, біртұтастық және салық
заңдылығының жариялылық қағидалары.[10]
1.2 Қазақстан Республикасында салық салу жүйесін заңдылық реттеудің
қалыптасуы және дамуы.
Нарықтық экономика мен демократиялық мемлекеттің өзара қарым-қатынасы
тек қана құқықтық негізде құрылуы мүмкін. Оның материалдық саладағы
көрінісі салықтар болып табылады. Бүгінде олар табыстың ғана көзі емес,
сонымен қатар өндірісті реттеу, әлеуметтік кепілмен қамтамасыз ету,
жергілікті өзін-өзі басқаруға материалдық база құру сияқты қызметтерді
атқара отырып, қоғамдық қайта құрудың құралы болып келе жатыр.
Салықтық реформаға кіріспестен бұрын, ең алдымен оның стратегиялық
мақсатын, бағыттары мен өткізілу мерзімдерін анықтап алу қажет болды.
Салықтық жүйе әлемдік тәжірибеде жалпы қабылданған қағидаларды есепке ала
құрылуға тиісті еді: әділдік, қарапайымдылық және экономикалық бейтараптық.
Сонымен қатар, салықтар мөлшерін, олардың ставкалары мен салықтық
жеңілдіктер көлемін ең аз мөлшерге дейін азайту, бюджетпен есептемелерді ең
жоғары мөлшерге дейін кеңейтудің де маңызы аз болған жоқ. Сөйтіп, осы
міндеттермен салық әкімшілігінің құрылымын сәйкестендіру қажет болды.[11]
Біздің республикамыздың салық жүйесінің негізі 1991жылы салық сұрақтары
бойынша құжаттар пакетінің қабылдануы нәтижесінде құрылды. Салық
заңдылығына алғашында әрдайым жүйелік мағынасы жоқ және өз бағыты бойынша
өркениетті нарықтық сипатқа ие емес өзгерістер ендірілумен болды. Сөйтіп,
салықтар мен басқа да бюджетке төленетін төлемдер саны тоқтаусыз өсіп,
салық заңдылығына басқа жаңа-жаңа жеңілдіктер ене берді. Соңында, ол барлық
салық жүйесінің, заңдар мен заң асты актілердің қызмет етуін қиындатуға
әкелген бір-біріне қарама-қарсы жүйесіз көпшілік сияқты болып қалды.
Қазақстандағы салық салуды құқықтық реттеу өз дамуында 3 кезеңді басынан
кешірді деп есептеледі.
Салық жүйесін реформалаудың бірінші кезеңі Қазақ КСР-нің Мекемелерден,
біріккен ұжымдардан және ұйымдардан алынатын салық туралы Заңының
қабылдану уақытына жатады. Қазақстан ол кезде КСРО құрамында болатын.
Одан кейінгі екінші кезең орын алады. Қазақстан Республикасының салық
жүйесі туралы заңы 1991жылы 24-желтоқсанда қабылданады. Сол кезде құрылған
салық заңдылығына сәйкес республика территориясында бюджетке және
мемлекеттің бюджеттік емес қорларына түсетін 45 салық, алымдар мен басқа да
төлемдер әрекет етті.
Қазақстандағы салық реформасының үшінші кезеңі 1995жылы 24-сәуірде
Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Бюджетке түсетін
салықтар мен басқа да міндетті төлемдер туралы Жарлығының қабылдануынан
басталады.[12]
2002 жылы 1-қаңтарда Қазақстан Республикасының Салықтар мен бюджетке
түсетін басқа да міндетті төлемдер туралы Салық кодексі заңдық күшіне
енді. Оған 2001жылы 12-маусымда Қазақстан Распубликасының Президенті қол
қойған болатын. Жаңа салық кодексі өзімен бірге экономиканың барлық
саласына дерлік көптеген өзгерістер ала келді. Жалпы барлық жаңа
енгізілімдер прогрессивті сипатқа болды және біздің салықтық жоспарлау
саласындағы құқықтарымызды арттырды. Салық кодексінің міндеті, жалпы салық
саясатының міндеті – салық төлеушілер мен салық органдары арасындағы
қатынастарды реттеу. Жаңа салық кодексінің қабылдануы мемлекеттің
Қазақстандағы нарықтық құрылымдарды тереңдету бойынша негізгі шешімдердің
бірі болды.
Салық заңнамасын жетілдіру – салық ауыртпалығын көтермей, мемлекет
бюджетіне түсетін төлемдер көлемін жақсартуға бағытталған сатылы және
мақсатты әрекеттер қатары.
Салық Кодексі мынадай проблемаларды шешуге тиіс еді:
- шаруашылық жүргізуші барлық субъектілер үшін салық салудың тең
шарттарын құру;
- қызмет, табыс, тауар (жұмыстар мен қызмет ету) әне тағы басқа түрлерге
байланысты салық салушылардың жеке категорияларына жасалынатын салық
жеңілдіктерін алып тастау арқылы салық ауыртпалығын азайту;
- салық заңнамасындағы көптеген бұйрықтар мен нормаларды бір заң
шеңберінде біріктіру;
- салық заңнамасының тұрақтылығы.
Сөйтіп, кодекс мақсаты – мүдделер балансын сақтау, яғни бір жағынан
мемлекет бюджетінің пайдасына міндетті түсімдер, екінші жағынан, шаруашылық
жүргізуші субъектілерге өз қызметтерінің дамуына жағдай жасау.[13]
1.3 Салықтың негізгі түрлері.
Салық кодексі бойынша мемлекетте мына салықтар бекітілген:
корпоративтік табыс салығы, қосымша құн салығы, жеке табыс салығы,
әлеуметтік салық, акциздер, жер қойнауын пайдаланушылар төлейтін салықтар
мен арнаулы төлемдер, жер салығы, мүлік салығы, көлік құралдары салығы.
Корпоративтік табыс салығы Салық кодексінің тиісті баптарында көзделген
жайттарға орай, жылдық жиынтық табыс пен одан жасалынған шегерімдер
арасындағы айырма ретінде айқындалады.[14]
Қосымша құн салығы. Салық кодексінің 205-бабында заң шығарушы қосымша құн
салығының мынадай: ”Қосымша құн салығы тауарларды (жұмыстарды қызмет
көрсетулерді) өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды
өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке
аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты
кезіндегі аударымды білдіреді...” деген түсінігін берген.[15]
Демек, тауарларды өндіру, жұмыстарды орындау және тиісті қызметтерді
көрсету, сондай-ақ оларды өткізу процесінде қосылған құнның және Қазақстан
Республикасы аумағындағы тауарлар импорты кезінде қосылған құнның заңда
белгіленген бөлігіне салынатын салық қосымша құн салығы болып
табылады.[16]
Жеке табыс салығы. Жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салық отандық
экономиканың барлық тарихи даму кезеңдерінде үзілмей алынып келе жатқан
дәстүрлі, негізгі және тікелей салық болып табылады.
Осы жеке табыс салығын төлеушілерге төлем көзінде салық салынатын және
салық салынбайтын табыстары бар жеке тұлғалар жатады.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы аумағындағы табыс көздерінен
пайда, түсім алатын резидент емес жеке тұлғаларда жеке табыс салығы бойынша
салықты есептеп төлеуді жүзеге асырады және салық декларациясын табыс
етеді.[17]
Әлеуметтік салық. Әлеуметтік салық Қазақстанның салық жүйесіне кейінірек
енгізілген салық болып табылады.
Демек, әлеуметтік салық салынатын объектілерге жұмыс берушінің нақтылы
табыстар түрінде резидент және резидент емес қызметкерлерге төленетін
шығыстары, сондай-ақ заңда айқындалған шетелдік персоналдың табыстары мен
өтемді қызмет көрсету шарттары бойынша жеке тұлғаларға төленетін төлемдер
жатады.
Әлеуметтік салық бойынша салық салу объектісіне жұмыс берушінің
материалдық және әлеуметтік игіліктері немесе өзге де материалдық пайда
түрінде қызметкерлерге, ақшалай немесе заттай нысанда төлейтін шығындары
жатады.[18]
Акциздер. Акциздер нарықтық экономикасы дамыған елдерде кеңінен таралған
салық түріне жатады. Акциздер көбінесе мұнай өнімдерін өндіруден және
сатудан, белгілі бір тауардың салмақ өлшемінен немесе физикалық көлемінен,
спирттік ішімдіктер мен темекі өнімдерінен, сән-салтанат заттарын
(бұйымдарын), сирек кездесетін өте дәмді тағамдарды және тағы басқаларды
сатудан түскен пайдадан немесе құнынан алынады. Акциздер өзінің
экономикалық және құқықтық табиғатына қарай жанама салықтар қатарына
жатқанымен жанама салықтың тағы бір түрі қосылған құн салығымен
салыстырғанда өзіне тән елеулі ерекшеліктерімен айрықшаланады.[19]
Жер қойнауын пайдаланушылар төлейтін салықтар мен арнаулы төлемдер. Жер
қойнауын пайдаланушылар төлейтін салықтар мен арнаулы төлемдерге: үстеме
пайда салығы; бонустар; роялти; өнімді бөлу бойынша Қазақстан
Республикасының үлесі жатады.
Аталған салықтар мен арнаулы төлемдер және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер бойынша салықтық міндеттемелерді есептеу оларды төлеу
жөніндегі міндеттемелер пайда болған кезде қолданылып жүрген Қазақстан
Республикасы салық заңдарына сәйкес жүргізіледі.[20]
Жер салығы. Жер салығы адамзат өркениетінің әр қилы даму кезеңдерінде
үзбей алынған, күні бүгінге дейін әрқашанда жергілікті салық салу жүйесінде
көрініс табатын үйреншікті жергілікті салық болып табылады. Бұл салық
негізінде есептеліну көзі бойынша мүліктік болғандықтан оның төлеушілері
қатарына заңды тұлғалар да, жеке тұлғалар да жатады. Жер салығын
қалыптастыру тәсілі жерлердің түрі мен пайдаланылатын мақсат-бағдарларына
қарай құрылады.
Қазіргі кезде, нарықтық даму жағдайындағы экономика талаптарына сай жер
меншігіне, жерді пайдалануға және оны тиісті нарықтық айналысқа түсіруге
байланысты проблемаларды шешу ауқымындағы жер салығының ролі күн сайын
артып келеді.[21]
Заңды және жеке тұрғалардан алынатын мүлік салығы. Заңды тұлғалар мен
жеке кәсіпкерлерден алынатын мүлік салығының салық салу объектісіне осы
аталған тұлғалардың негізгі құралдары (оның ішінде тұрғын үй қорының
құрамындағы объектілер) мен бухгалтерлік есепте белгіленген материалдық
емес активтер жатады.
Меншік құқығында салық салынатын объектілері бар жеке тұлғалар жеке
тұлғалардың мүлкіне салынатын салықтың төлеушілері болып табылады.Тиісті
құқыққа орай жеке тұлғалардың меншігіне жататын және кәсіпкерлік қызметте
пайдаланылмайтын Қазақстан Республикасының аумағындағы тұрғын үй-жайлар,
саяжай құрылыстары, гараждар мен өзге де құрылыстар, ғимараттар, үй-жайлар,
сондай-ақ республика аумағында орналасқан аяқталмаған құрылыс объектілері
оларға қоныстанған сәттен бастап (пайдаланған кезден) жеке тұлғалардың
мүлкіне салық салудың объектісі болып саналады.[22]
Көлік құралдары салығы. Көлік құралдары салығын төлеушілер меншік
құқығында салық салу объектілері бар жеке тұлғалар және меншік негізінде
шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығында салық салынатын
объектілері бар заңды тұлғалар мен олардың құрылымдық бөлімшелері, яғни
меншік құқығында, меншікті сенім білдіріп басқару құқығында және шаруашылық
жүргізу немесе оралымды басқару құқығында мемлекеттік есебіне алынған көлік
құралдары бар заңды және жеке тұлғалар болып табылады.[23]
2. Қазақстан Республикасының фискалдық саясатының ерекшеліктері.
2.1 Фискалдық саясаттың экономика дамуындағы орны.
Қазақстанның қаржы саясатының экономикалық мазмұнын, еліміздің дамуының
әлеуметтік-экономикалық басымдығына сәйкес ұдайы өндіріс циклінің
нәтижесінде жинақталған қаржы ресурстарын, оларды бөлу мен қолданылуына
фискалдық саясат толық сипаттама береді,
Қоғамның экономикалық өсу процесіндегі фискалдық саясаттың экономикалық
мәні мен ролі бюджетке келіп түсетін экономика субъектілерінің міндетті
ақшалай төлемдеріне сапалы сипаттама беруге, жалпы ішкі өнім мен ұлттық
табысты орталықтандырылған қаржыны бөлудің құрамдас бөлігі ретінде салық
салуды ұйымдастырудың әдістемелік негізін анықтауға, практикада жинақ пен
инвестицияны, өндіріс пен тұтынуды мемлекеттік реттеудің салықтық құралдар
жүйесінің өзара байланысын өңдеуіне мүмкіндік береді.
Фискалдық саясат – үкіметтің халықты жұмыспен қамтамасыз ету мен
инфляцияға жалпы ұлттық өнім алуына бағытталған салық салу, мемлекеттік
бюджет, мемлекеттік шығындар туралы саясаты.[24]
Бүгінгі күн Қазақстан Республикасының салық жүйесін нығайту және
реформалау кезеңі болып табылады. Тікелей салықтарды төлеу барысында
мемлекет пен салық төлеушілер тікелей байланысқа түсетіндіктен және
жергілікті бюджеттің негізін осы салықтар құрайтындықтан, салық жүйесіндегі
осылардың алатын рөлі зор. Тікелей салықтардың құрамына: әлеуметтік
салықтар, жеке тұлғалардың табысына салықтар және тағы басқа салықтар
жатады.[25]
Қазақстандағы барлық әрекет ететін салықтардың ішіндегі "ең жасы" болып -
әлеуметтік салық есептеледі. Біздің елімізде бұл салық 1999 жылдан бастап,
соған дейінгі әрекет еткен сақтандыру жарналарының мынадай әлеуметтік, яғни
зейнетақының, мемлекеттік әлеуметтік сақтандырудың, міндетті медициналық
сақтандырудың, халықты жұмыспен қамту қорларының орнына қабылданған.[26]
Әлеуметтік салықты енгізу бюджеттің кіріс бөлігінде әлеуметтік
бағдарламаларды қалыптастыру үшін қажет болды. Осы салықты енгізген аз ғана
уақыт ішінде салық ставкасына, өндіріп алу базасына және есеп беруіне
бірнеше өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Қазақстанның жалақы алушы азаматтары әлеуметтік салықтың ауыртпалығынан
құтылғанымен, жалақы төлеуші компанияларға үлкен ауыртпалық жүктеліп отыр.
Себебі, жылдық жалпы жалақы қоры орташа есеппен алғанда компаниялар
пайдасының 40-70 пайызын құрайды, ал бұған дейін әлеуметтік салық ставкасы
21 пайызды құраған болса, кәсіпорындар өз пайдасының 18 пайызына дейінгі
мөлшерін мемлекетке әлеуметтік салық түрінде төлеуге мәжбүр болған.[27]
Осыған байланысты, Елбасы өзінің 2006 жылғы халыққа Жолдауында,
Тәуелсіздіктің бастауында ұзақ мерзімдік стратегия мен он жылдық жоспардың
ойдағыдай жүзеге асырылып жатқанын хабарлай келіп, осы жылы жоғары билік
органдары жұргізетін іргелі саясат пен халық тұрмысын жақсартудың мәдениет,
білім және жалпы руханият салаларын дәйекті түрле дамытудың негізгі
бағыттарын саралап, баяндап берді.
Солардың ішіндегі ең өзекті мәселе ретінде еліміздің әлеуметтік-
экономикалық жағдайын жедел қарқынмен еселеп аттыру мақсатындағы әлеуметтік
салық пен жеке табыс салықтарының ставкасы жалақы деңгейіне байланысты
сараланған кемімелі ставканы 2007 жылдан бастап қосымша құн салығының
ставкасын 1 пайызға, ал 2008-2009 жылдан бастап – тағы 1-2 пайызға
төмендету; 2007 жылдан бастап 10 пайыз мөлшерінде жеке табыс салығының
тіркелген ставкасын енгізу; 2008 жылдан бастап әлеуметтік салықты орташа
есеппен 30 пайызға төмендету мәселелері қарастырылған.[28]
Жалпы салық ставкалары кезең-кезеңмен төмендетілетін болады. Әлеуметтік
салықты төмендету жалақының көлеңкелі төлемдерін одан әрі барынша азайтуға
ықпал етуі тиіс. Сондай-ақ салық пен алымдардың кейбіреуін біріктіру
жолымен олардың саны қысқартылатын болады, арнайы салық режимдерін қолдану
тетіктерін жетілдіру жөніндегі жұмыс жалғасуда.
Нарықтық қатынастарды тереңдете отырып, Қазақстан қоғамы өзінің
қорғанысын күшейту, әлемдік қоғамдастықта мемлекеттің басымдығын бекіту
мақсатында, ең алдымен, зор әлеуметтік маңызы бар елдің негізгі қайнар көзі
– бюджетті қорғайды. Нарық жағдайындағы бюджет мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық саясаттың маңызды құралы ретінде өзінің қағидалы бағытын
сақтайды.
Қазіргі таңда, біржақты және өтемсіз тәртіптегі қаржы ресурстарын қайта
бөлетін, бюджеттік қаржыландыруды тиімді пайдалану – басты мәселелердің
бірі болып табылады.
1 кесте. Мемлекеттік шығындар құрылымы.
Шығындар 2001 2002 2003 2004 2005
Жалпы сипаттағы мемлекеттік 6,7 5,5 6,1 6,3 6,5
қарыз 4,3 4,5 4,4 4,4 4,5
Қорғаныс 8,5 9,3 8,6 9,0 9,2
Қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік14,0 14,5 13,9 14,4 15,0
Білім беру 8,2 8,5 8,4 9,9 10,0
Денсаулық сақтау 24,6 24,1 22,4 20,6 47,1
Әлеуметтік қамсыздандыру мен
әлеуметтік көмек 2,4 2,7 3,2 5,2 5,6
Мәдениет, спорт, туризм және 4,0 3,0 3,2 3,3 3,4
Тұрғын үй, коммуналдық
шаруашылық 3,0 3,4 4,4 5,4 5,7
Ауыл, су, орман шаруашылығы,
балық аулау 0,6 0,7 0,4 0,2 0,3
Өнеркәсіп және құрылыс 5,8 6,9 7,7 7,9 8,0
Көлік және байланыс 7,8 5,8 8,1 5,4 5,8
Өзгелер 5,0 4,7 3,3 2,6 2,7
Негізгі топқа жатпайтын
шығынтар ... 1,5 1,2 0,7 0,6
Борышты өтеуге қызмет көрсету 4,4 4,0 3,9 2,7 2,9
Ресми трансферттер
Несиелеу
Жоғарыдағы кестеден көріп отырғанымыздай, ең жоғарғы көрсеткіш әлеуметтік
қамсыздандыру мен әлеуметтік көмекке келеді. Сатылы экономикалық өсім
мемлекеттің шығындарының әлеуметтік бағытын кеңейтуге мүмкіндік береді.
Мәселен, 2005жылғы әлеуметтік сала бойынша шығындар 47,1 пайызды құрады.
Мемлекеттік бюджеттегі жалпы шығындардағы әлеуметтік саланың басымдығы
Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкімет тұрғысынан өмір сүру
деңгейлері төмен азаматтардың проблемаларына деген жоғары көңіл аударуларын
дәлелдейді. Әлеуметтік салаға шығындардың өсуінің құрамына әлеуметтік
көмек, мемлекеттік жәрдемақылар мен зейнетақылық төлемдер жатады.
1-сурет.Мемлекеттік бюджеттің шығындар құрылымы. %.
Жоғарыда 2005 жылғы мемлекеттік бюджеттің шығындар құрылымы
келтірілген. Әлеуметтік қызметтерге шығындар үлесі 47,1% , жалпымемлекеттік
қызметтер мен қорғанысқа 18,4%-ды құрайды.
Сонымен, мемлекеттің фискалдық саясаты – Қазақстанның даму
стратегиясын жүзеге асыруына тиімді ықпал ететін негізгі элементтерінің
бірі болып табылады.
2.2 Бюджетке салық түсімдерінің көлемін Қазақстан Республикасы, соның
ішінде Ақмола облысы бойынша талдау.
Бүкіл әлемде экономиканың және әлеуметтік саланың дамуына мемлекеттің
әсері белсенді қаржы саясаты арқылы жүргізіледі. Экономиканы
трансформациялау жағдайындағы бюджеттің экономикалық рөлін ерекше айтып
кетуге болады. Мемлекеттің қаржы ресурстарын нарықтық жағдайдағы өңірлер
мен тұрғындар топтары арасындағы айырмашылықтарды жою мақсатында құру мен
қайта бөлу қажеттігі аса қажет болған жағдайда. Қазақстан бюджеті осы
проблемалармен бетпе-бет келді. Дербес мемлекеттің мемлекеттік бюджеті
алғашқы жылдардан бастап мемлекеттің экономиканы реттеу құралы ретінде,
жалпы ішкі өнім бөлігі құнымен тығыз байланысты және жинақталып өзінің
әлеуметтік қызметтерін орындау үшін ақша түріндегі мемлекеттің меншігіне
айналады. Экономиканың түрлі секторлары, елдегі жеке территориялар, нақты
мекемелер және бюджеттік процесс ұжымындағы әрбір адам елдегі әрекет етуші
қаржы саясатының объективтілігімен шынайы сезінеді. Мемлекеттік бюджеттен
оң болжамдар оның түрі мен деңгейіне тәуелсіз, ең алдымен оның тұрақты
негізінің құрылымымен тығыз байланысты: құнның құрылуы, сонан соң қаржы
саясаты негізінде.
Қазіргі күні біз қаржы саясаты макроэкономикалық жағдай мен
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының сипатына күшті тәуелді
екенін көріп отырмыз. Егер де 1994 жылдың ортасына дейін Қазақстанның қаржы
саясаты Ресейдегі экономикалық саяси конъюктураға, қаржы ресурстардың
жоқтығына және ақшаның ұстамсыз эмиссиясы кезіндегі гиперинфляцияға әкелген
біртұтас сомдық аймақ ізіне қатты тәуелді болса, әрі қарай қайта құрулар
қаржы саясатын жетілдірудегі өткір қажеттілікті шешіп отырды.[29]
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджетке түсетін түсімдер мен
шығынтар Қазақстан Республикасының бюджет кодексі, Қазақстан
Республикасының салық кодексі заңдарымен реттеледі және кіріс түсімдері
соңғы 5 жылда төмендегідей нәтижелер қөрсетті.
1. кесте. Қазақстан Республикасы бойынша кірістер түсімі, млрд.теңге
2001 2002 2003 2004 2005
Түсімдер 746,6 821,1 1022,2 1305,1 1842,5
Кірістер 733,7 807,9 1004,6 1286,7 1818,7
Салықтық түсімдер 635,7 752,8 947,2 1186,1 984,2
Корпорациялық табыс 169,0 209,0 272,6 382,8 680,6
салығы
Қосымша құн салығы 159,9 175,9 231,3 242,9 323,3
Акциздер 21,8 25,4 26,9 29,9 30,4
Жеке табыс салығы 68,6 77,4 93,2 98,5 99,7
Әлеуметтік салық 124,2 133.9 157,7 167,9 178,8
Мүлік салығы 20,9 24,5 27,2 31,6 35,3
Жер салығы 5.5 5,4 5,5 5,9 5,9
Шығындар 726,0 38,6 1014,5 50,3 1556,9
Дефицит -12,9 -13,0 -46,2 -18,7 -19,5
3 кесте. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің құрылымы.
%.
2001 2002 2003 2004 2005
Түсімдер 100 100 100 100 100
Кірістер 98,3 98,4 98,3 98,6 98,9
Салық түсімдері 86,7 93,2 94,3 92,2 95,6
Заңды тұлғалардан 26,6 27,8 28,8 32,3 39,3
алынатын табыс салығы
Қосымша құн салығы 25,2 23,4 24,4 20,5 18,7
Акциздер 3,4 3,4 2,8 2,5 2,7
Жеке тұлғалардан 10,8 10,3 9,8 8,3 8,6
алынатын табыс салығы
Әлеуметтік салық 19,5 17,8 16,6 14,2 15,3
Мүлік салығы 3,3 3,2 2,9 2,7 2,9
Жер салығы 0,9 0,7 0,6 0,5 0,6
Салықтық емес түсімдер9,9 5,6 4,5 6,3 5,4
Ресми трансферттер 17,3 9,3 9,1 9,0 8,3
1995 жылы салық базасын реформалаудан бастап, салық түсімдерінің ролі
арта түсті. Мұны жоғарыдағы кестеден көруге болады.
Қазақстан Республикасы бойынша жылдар қатарында бюджеттік кіріс
түсімдерінің, табанды түрде өсіп келе жатқанын көреміз. 2004 жылы ел
бойынша жалпы кіріс 1286,7 млрд.теңгені құрады. Ол 2002 жылмен
салыстырғанда 157 %, ал 2003 жылмен салыстырғанда 117,9 % өскен. Бұл
өндірістің тұрақты өсімін, мекемелердің қаржы жағдайының өзара байланысының
жақсарғанын көрсетеді Бюджетке салық түсімдерінің құрылымында жоғары болып
корпоративтік табыс салығы-32,3% мен қосымша құн салығы–20,5% болған.
Ал 2005 жылмен 2004 жыл көрсеткіштерін салыстырғанда, кіріс көлемі
бойынша мәліметтер 54,1%-ға, шығындар-36,3%-ға өскен.
2004 жылы салық ауыртпалығы корпоративтік табыс салығы мен қосымша құн
салығына түсетін болса, 2005 жылы да салық түсімдерінің құрылымында негізгі
үлес сол салықтарға түседі. Яғни корпоративтік табыс салығы –39,3% (680,6
млрд. теңге) мен қосымша құн салығы–18,7% (323,3 млрд.теңге) құрайды.
Көрсетілген салықтар бойынша, түсімдердің жоғары өсімі байқалады, яғни 2004
жылдың бірегей кезеңінен 2,2 есе жоғары және 32,8%\ды құрайды.
Жалпы, жалпы ішкі өнімге салықтың барлық түрлерінің үлесі 2000 жылдан
бастап артады, алайда елдегі әрекет етуші салық салу механизмінің
жетілмегендігінен жеке салық түрлері мен түсімдер бойынша түсімдер азаяды.
Өткізіліп жатқан шаралар мен қабылданған шешімдердің субъектілігінің
барлығы байқалады.
2001 жылы жалпы ішкі өнімге бюджеттік емес қорларға түсімдерді
есептемегенде, салықтық түсімдер 8,59% –ға өседі, ал салықтық емес түсімдер
азаяды, яғни олардың үлесі маңызды болған жоқ.
Салықтар айырмасындағы олардың жалпы ішкі өнімдегі үлесінің өсуі салықтың
4 түрі бойынша: заңды тұлғалардың табысына салық, жеке тұлғалардың табысына
салық, әлеуметтік салық, көлік құралдарына салық.
Осы мәліметтерді әр біреуді жеке қарастырған кезде, біз келесі шешімге
келдік:
1. Заңды тұлғалардан алынатын корпоративтік табыс салығы. 2002 жылмен
салыстырғанда 2005 жылда салық көлемі 39,3%-ға өсті, ол келесі
себептерге байланысты: өндіріс көлемінің тез арадағы артуы, өткізу
нарығының төлем қабілеттілігінің өсуі, елдегі инвестициялық жағдайдың
жаңаруы және табыс көлемінің артуы.
Экономикалық жағдайдың жақсаруына экономиканың шынайы секторындағы
бағалардың реттеуі әсер етті. Жалпы бір жылдың ішінде өндіріске байланысты
қызмет көрсетуіне бағалары 117,3%-ға дейін өсті, ол өндірілген өнімге 1,2%-
ке дейін.
Бірақ алдағы уақытта заңды тұлғалардан алынатын корпоративтік табыс
салығы төмендеуі мүмкін, өйткені өндіріс өнеркәсіптерінен көбі шығынды
болып табылады. 2002 жылдан бастап заңды тұлғалардан алынатын корпоративтік
табыс салығы мемлекеттік бюджетке ауыстырылды.
2. Жеке тұлғалардың табысына салық. 2004-2005 жыл аралығындағы болжамның
төмен сатыдағы орындалуы келесі себептерге байланысты: салық салу
ставкалардың либерализациясы, жеке тұлғалардан алынатын табыс салығының
ставкалардың төмендеуі, яғни салық салудың тарифтік өлшемінің өзгеріске
ұшырауы.
3.Әлеуметтік салық. Төлемақы бойынша қарыздардың төмендеуі, жоспардың асып
орындауының (100% және 101%) негізгі мәселе болып табылады және оған қоса
банкрот деп аталған өнеркәсіптер санының кішіреуі де оған әсер етті.
Жергілікті бюджеттің түсімдерінің ішінен меншік салықтары ең маңызды
орында.
4.Көлік құралдарына салынатын салық. Бұл салыққа жасалған анализ бойынша
оның жыл сайынғы тұрақтылығы өзгермейтіндігін көруге болады. Кемітушілік 1-
2% шамасын ғана құрайды.
Соңғы бес жылдағы, 2001-2005ж.ж. Қазақстан Республикасының
республикалық бюджетке салық түсімдері: 60,3%, 79,0%, 80,2%, 98,6%, 105,9%.
Салық өсімі салықтық емес түсімдерді азайтты.: 9,9%, 5,6%, 4,5%, 6,3%,
5,4%. Алынған ресми трансферттердің төмендегенін көруге болады: 17,3%,
9,3%, 9,1%, 9,0, 8,3.
Капиталмен жасалған операциялардан түсетін табыстардың 2000 жылы
17,7%–дан 2005жылы 1,4%–ға төмендеуі құнды қағаздарға эмиссияның
тоқтатылуымен түсіндіріледі.
Салықтық реформаға соңғы жағдайда өте шұғыл өзгерістер енгізілді. Бұл
жағдай Қазақстан Республикасының республикалық бюджетіне түсетін салықтар
құрылымынан көрінді. Корпоративтік табыс салығы мен қосымша құн салығын
2003 жылы толық орталықтандыру республикалық бюджетте олардың үлесін 81
түрінде анықтады. Көрініп тұрғандай, “орталықтанған” республикалық бюджетті
құрудағы салық механизмі 2002 жылдан бастап Қазақстан бюджетін салықтың екі
түрі бойынша толығымен тәуелді қылды. Бұл да толығымен шешілген проблема
болып табылмайды. Бір немесе екі салық түрі бойынша республикалық бюджет
табысының тәуелдігінің байланысы бюджетаралық қатынастардың жетілдірілуіне
әсер етуі қажет.
Корпоративтік табыс салығы бойынша салықтық түсімдер 2001 жылдан
2005жылға 4,5 есеге, яғни 169,0 млрд. теңгеден 680,6 млрд. теңгеге дейін
өсті. Корпоративтік табыс салығы салықтық түсімдердің арасындағы ең жоғары
(45-60%) болып табылатындықтан, ол қандай салық түрлерінен тұрады (резидент
және резидент емес заңды тұлғалардан табыс салығы; салық- шикізат секторы
ұжымдары заңды тұлғаларынан) және салық түсімдері құрылымында жоғарыда
аталған салықтардың әрбіреуі қандай орын алады деген сұрақтар туады.
Түсімдердің негізгі бөлігін (барлық жылы) резидент-заңды тұлғалардан
корпоративтік табыс салығы мен Қазақстан Республикасы Үкіметі қабылдайтын
шикізат секторы ұйымдары – заңды тұлғалардан корпоративтік табыс салығы
құрайды. Бұл былай түсіндіріледі:1-ден, бұл салықтың негізгі төлемшілері
отандық корпорациялар болып табылады; 2-ден, Қазақстан жаңа мұнай орындарын
игере бастады. Соңғы ескертпе екі жаңа салықтың пайда болуының себебі
болды. Тура тікелей ставкалар бойынша есептелетін салық ретінде,
Қазақстандағы корпоративтік табыс салығы экономиканың барлық саласындағы
өндіріс көлеміне, отандық тауар өндірушілер табыстарының өсуіне тәуелді
болды. Алайда, атап өту қажет, мемлекеттік бюджеттің табыстық бөлігіндегі
корпоративтік табыс салығының үлесінің өсуі бір жағынан республикадағы
шынайы сектордың тұрақты жұмыс жасап жатқандығы қуантады. Бірақ, екінші
жағынан, түсімдер негізінен экономиканың шикізат секторын корпоративтік
табыс салығы бойынша өсіп жатыр. Еске алу қажет, бүгінгі күнде
корпоративтік табыс салығы республика бюджетінің негізгі табыс көзі болып
табылады. Осыған байланысты басқа салықтар мен алымдар бойынша
әкімшіліктендіру механизмін күшейту қажет.
2005 жылы республикалық бюджеттің табыс көлемі 1491,1 млрд. теңгені
құрады, яғни 2004 жылмен салыстырғанда (888,5 млрд.теңге) 67,8% жоғары.
2004 жылдың (893,2) шығындарымен салыстырғанда 40,6% –ке өсіп,
1255,8 млрд.теңгені құрады. Операциялық сальдо 235.3 млрд. теңге, таза
бюджеттік кредиттеу – 46,8 млрд. теңге, қаржы активтерімен операциялар
бойынша сальдо – 80,3 млрд. теңге. Бюджет профициті 108,2 млрд. теңге
деңгейінде құрылды.
Есептеме кезеңінде республикалық бюджеттің 89,9%–ын салықтар, салықтық
емес түсімдер – 3,4%, ресми трансферттер – 6,3% , негізгі капиталды сатудан
түсімдер – 0,4% құрады.
Шығындарда негізгі бөлік әлеуметтік салаға–33,1% (415,7млрд.теңге)
және жалпымемлекеттік қызметтерге, қорғанысқа-19,4% (243,2 млрд.теңге)
келеді.
Осы кездегі жергілікті бюджеттің табысы 682,1 млрд.теңгені құрады, яғни
2004 жылдың деңгейінен 22,3%-ға жоғары (557,7млрд.теңге), шығындар
687млрд.теңге, яғни 25%–ға (2004–550,4 млрд. теңге) жоғарылады. Операциялық
сальдо 5,7 млрд. теңге, таза бюджеттік несиелеу-1,1млрд.теңге, қаржы
активтерімен операция бойынша сальдо-6,5млрд.теңге. Бюджет дефициті-11,1
млрд.теңге деңгейінде анықталды.
Аталған түсім құрамына кіретін Ақмола облысы бойынша түсімдер де
зерттелген жылдар бойында өсу үстінде. Егер ол 2002 жылы 16,9 млрд.теңгені
құраса, 2004 жылы 28,5млрд. теңгені құрады. Аталған жыл бойында өсу шамасы
168,2 % құрады. Егер атап көрсетсек, Ақмола облысы бойынша өсу қарқыны
(168,2 % және 143,1%), жалпы республика өсу қарқынынан (157,0 % және 117,9
%) жоғары.
Кірістердің негізгі бөлігін құрайтын салықтық түсімдер Қазақстан
Республикасы бойынша 200 жылы 984,2 млрд.теңгені құрады. Ол 2003 жылмен
салыстырғанда 135% өскенімен, 2004 жылмен салыстырғанда 99,9 % төмендеген.
Ал Ақмола облысы бойынша салықтық түсімдер 2002 жылғы 7,9 млрд.теңге
мөлшерінен, 2004 жылғы 10,6 млрд.теңгеге дейін өскен. Өсу қарқыны 133,7 %
және 113,3 % құрады.
Түсімдердің өзгеруінің және сапасын білу мақсатында, олардың құрылымын
зерттеу керек. Бұл нысан, төмендегідей кестені құрып, есептеу арқылы іске
асырылады.
4 кесте. Қазақстан Республикасы және Ақмола облысы бойынша кірістер
түсімінің құрымылы, млрд. теңге
Көрсеткіштер 2003ж 2004ж 2005ж Өзгерістер
пункт (+,-)
Сома % Сома % Сома % 2003 2005
ҚР кірісі 1004,6100 1286,7 100 1818,7100 * *
Салықтық түсімдер947,2 94,3 1186,1 95,6 984,2 94,8 -13,1 -14,5
Ақмола облысының 16,9 2,0 19,9 1,8 28,5 2,1 0,1 0,3
кірісі
Салықтық түсімдер7,9 0,9 9,4 0,8 10,6 0,8 0,1 --
Кестеде көрсетілгендей, республика бойынша, Қазақстан Республикасының
кірісі 2003 жылы 1004,6 млрд. теңгені құраса, 2005 жылы 1818,7 млрд.теңгеге
дейін өскен. Соның ішінде салықтық түсімдер 947,2 млрд.теңгеден, 1186,1
млрд.теңгеге дейін өскен. Барлық түсімдер ішінде 2003 жылы салықтық
түсімдердің үлесі 94,3% құраса, 2004 жылы 95,6% дейін өсіп, 2005 жылы 94,8%
дейін төмендеген. Яғни 2005 жылы салықтық түсімдер үлесі 2003 жылмен
салыстырғанда -13,1 пунктке төмендесе, 2004 жылы одан әрі төмендеп -14,5
пунктке дейін кеміген.
Ақмола облысы бойынша кірістер 2003 жылы 16,9 млрд.теңгеге жетіп,
жалпы республикалық түсімнің 2,0 % құраған. Ал 2004 жылы 19,9 млрд. теңгеге
дейін өскенімен, үлес салмағы 1,8 % құрап, 0,2 пунктке төмендеген болса,
2005 жылы 28,5 млрд. теңгені құрайды да 2,1 % дейін өседі, яғни 0,3 %-ға
дейін өскен. Соның ішінде салықтық түсімдер 2003 жылғы 7969 миллион теңге
шамасынан, 2005 жылы 10654 миллион теңге көлеміне дейін өседі. Бірақ үлес
салмағы 2003 жылғы 0,9 % мөлшерінен 0,1 пунктке төмендеп, 2005 жылы 0,8
пункті құрайды.
Қазақстан Республикасының бюджеттік кодексі, салықтық кодексі және
басқа да заңдылық – нормативтік документтеріне сәйкес Ақмола облысы бойынша
міндетті төлемдер республикалық және жергілікті кіріс болып екіге бөлінеді.
5 кесте. Ақмола облысы бойынша салықтардың түсуін аудандар бойында
талдау, мың теңге.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... .
1. Қазақстан Республикасында салық жүйесінің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
... ... ... ...
1.1 Қазақстан Республикасында салық жүйесін құруда экономикалық
мағынасы және қағидалары ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақстан Республикасында салық салу жүйесін заңдылық
реттеудің қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... . 11
1.3 Салықтың негізгі түрлері 14
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2. Қазақстан Республикасының фискалдық саясатының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
2.1 Фискалдық саясаттың экономика дамуындағы ролі ... .. 18
2.2 Бюджетке салық түсімдерінің көлемін Қазақстан Республикасы,
соның ішінде Ақмола облысы бойынша
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
... ... ... ... ... ..
3. Қазақстан Республикасында салық жүйесін жетілдіру 37
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... . ... ... ... ... ...
. 37
3.1 Шағын және орта бизнесті дамытуда салық салу жүйесінің ролі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
.. 45
3.2 Салық салу жүйесін дамытуда материалдық-техникалық 50
қамтамасыз етудің және салық мамандары саясатының ролін
жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ...
3.3 Берілген тақырып бойынша мектепте оқыту әдістемесі
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қолданылған әдебиеттер 59
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ел басшысы Нұрсұлтан Назарбаев өз Жолдауында атап
көрсеткендей, ел экономикасын дамыту, халықтың тұрмыс жағдайын одан әрі
жақсарту жақын мезгілдегі ең басты міндеттер болып табылады[1]. Бұл
міндеттерді орындау үшін қомақты қаржы көздері қажет. Ол қаржы мәселесінің
шешілуінің бір жағы болып бюджеттік кірістерді ұлғайту табылады. Кіріс
көздерін ұлғайту арқылы, шығындарды да көбейтуге болады және оны жоғарыда
аталған мәселелерді шешу үшін нысанды пайдалануға болады. Бұл, әрине,
мемлекеттің дұрыс жүргізген салық саясатының арқасында ғана жүзеге
асырылады.
Мемлекет жүргізетін салық саясаты - әлеуметтік-экономикалық саясаттың
негізгі элементтерінің бірі болып табылады. Тек салық саясаты ғана
мемлекеттік бюджет шығындарының көлемі мен құрылымын анықтайды, сонан соң
салықтарды, олардың ставкалары мен жеңілдіктерін анықтап, бекітеді, жаңа
төлемдерді енгізіп, ескілерді алып тастайды. Мемлекет салық саясатын
салықтық реттеу саласында іс-шаралар жиынтығымен жүргізеді. Салық саясаты
мемлекеттік бюджетке ақша құралдарының түсімдерін мемлекеттің әлеуметтік,
саяси және экономикалық бағдарламаларын жүргізу мақсаттарында қамтамасыз
етуі қажет.
Мемлекет тиімді салық саясатын жүргізбей, өмір сүре алмайды. Қазақстан
Республикасындағы тиімді салық саясатының дамуы жаңашыл мемлекеттің негізгі
проблемасы болып табылады. Оны жасау күрделі міндеттерді шешуді талап
етеді. Мемлекет қандай жолмен, қандай тәсілмен болмасын, өзінің бюджетін
жоғары деңгейге дейін көтеруге тырысады. Сондықтан, дипломдық жұмыстың
тақырыбы өзекті болып табылады.
Қазақстанның қаржы саясатының экономикалық мазмұнын, еліміздің дамуының
әлеуметтік-экономикалық басымдылығына сәйкес ұдайы өндіріс циклінің
нәтижесінде жинақталған қаржы ресурстарын, оларды бөлу мен қолдануына
фискалдық саясат толық сипаттама береді.
Фискалдық саясат экономикалық саясаттың негізгі құрамдас бөлігі және
мемлекет міндеттемелері мен қызметтерін жүзеге асыруы үшін, қаржы
төңірегінде жүргізілетін мақсатты бағытталған шаралар жинағы болғандықтан –
қаржы жүйесін нығайту, яғни бюджетті қажеттілікке байланысты толықтыру және
бюджетке келіп түскен түсімдерді әділетті қайта бөлу – экономикалық өсудің
тұрақтылығына қажетті жағдайлар жасау қажет. Нарықтық экономикада бюджеттің
кірісі салық жүйесінің құрылымына тікелей байланысты. Жалпы алғанда, салық
жүйесі еңбек ақы төлеу, табыс, пайда, капитал және басқа да құндық
көрсеткіштердің негізінен құралатын болғандықтан, мемлекетті бюджетті
қалыптастырудағы салықтың рөлін анықтау қажет.
Қазіргі ғылыми-экономикалық еңбектерде, салық саясатындағы ең негізгі
орын алатын фискалдық саясатты жүзеге асыру механизмін зерттеудің
тұжырымдамасы толық өңделмеген.
Осы аталған жағдайға байланысты, Қазақстанда салық саясатын, оның ішінде
фискалдық саясатты жүзеге асыру механизмін зерттеу толық жетілмегендіктен
және оның қазіргі талаптардың баламасына сәйкес келмеуі, осы мәселені
ғылыми ізденістіруді талап етеді.
Дипломдық жұмыстың тақырыбын зертеу деңгейі отандық, ресей және шетел
ғалымдарының теориялық еңбектеріне негізделді. Солардың ішінен Мамыров
Н.К., Найманбаев С.М.,
Мұхамбетова А.Ж., Аубакиров Я.А., СейдахметоваФ.З.,
Искакова З.Д., Шеденов Ө., Худяков. т.б. отандық ғалымдардың еңбектерін
атауға болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - бұл салық саясатын дамытудың теориялық және
практикалық негіздерін зерттеу және Қазақстан Республикасында бюджетті
салықтық қатынастарда фискалдық саясатты жүзеге асырудың практикалық
негізіне талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- әлеуметтік-экономикалық категория ретіндегі салық мәнінің мазмұнын
қарастыру және анықтау, мемлекеттің дамуы мен экономиканың жалпы
жүйесіндегі оның алатын орнын көрсету;
- мемлекеттің экономиканы реттеу құралы ретінде фискалдық саясаттың
макроэкономикалық мәнін анықтау;
- Бюджетті-салықтық қатынастардың қазіргі кездегі жағдайын зерттеп,
республика бойынша, оның ішінде Ақмола облысы бойынша салықтық
түсімдерге талдау жасау;
- Нарықтық экономиканың негізі болып табылатын шағын және орта
бизнесті дамыту мен қолдау шараларын іздестіру.
Дипломдық жұмысты жазу барысында экономико-статистикалық, салыстырмалы
талдау, графико-аналитикалық әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы - үш бөлім мен, қорытындыдан тұрады.
1. Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы.
1. Қазақстан Республикасында салық салу жүйесін құруда экономикалық
мағынасы және қағидалары.
Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы
нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, мемлекет және қоғам
мүддесіне қажетті қаржы-қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы,
сондай-ақ өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын
салық экономика және құқық аяларынан өзіне тиесілі орнын алуының басты
себебіне айналып отыр.
Салық – бұл мемлекет заң жүзінде белгілеген шаруашылық субъектілері
мен жеке тұлғаларға белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарылмайтын және
қайта өтелмейтін түрдегі бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Салық салу – мемлекет пен шаруашылық субъектілері арасында ақшалай табысты
бөлу әдісі.
Салықтар, салық салу жөнінде кезінде Н.Тургенев,
М.Сперанский, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов,
А.Бөкейханов, кейіннен бұрынғы Кеңес кеңістігі мен қазіргі егеменді
еліміздің ғалымдары М.Оспанов, А.Худяков қалыптастырған маңызы бар
теориялар, экономикалық көзқарастар осы салықтардың қоғам мен мемлекет үшін
ауадай қажет екенін дәлелдеп отыр.[2]
Экономикалық ілімдер арасында салықтар жайлы сұрақтардың алатын орны
тек қазіргі кездегі экономика ғылымдарының классиктері арасында ғана емес,
бұрынғы классиктердің, яғни А.Смит, Д.Рикардо, К.Маркс, С.Вобан,
Ж.Монтескье, Ж.Сисмонди, Ф.Нитти, У.Петти және т.б. арасында елеулі болған.
Олар салықтар арқылы мемлекеттің табысы мен шығысына сипаттамалар берген,
олардың пайда болу көздеріне, мүліктер мен табыс айналымының әдістері мен
формаларына, саяси билікті қамтамасыз етуімен байланысты қаржылай - бюджет
байланыстарының шектелуіне көптеген ойлар мен жобалар ұсынған.[3]
Осы салық жүйесінің мыңдаған жылдар бойы дамып, өркениетті түрде
қалыптасқан шағы 17-ғасырдың соңы мен 18-ғасырдың басына тұс келген
болатын. Оны ірге тасын қалаушылардың ішіндегі бірегейі Адам Смит деп
айтсақ қателеспейміз. Ол өзінің 1776 жылы шыққан Халықтар байлығының
табиғаты мен себептерін зерттеу жөнінде атты кітабында: Мемлекеттің
тұрғындары өздерінің табыстарына қарай мемлекеттің мұқтаждығын
қанағаттандыру үшін ат салысуға тиіс. Олар төлейтін төлем – салықтың
мөлшері өте дәл айқындалғаны дұрыс болады, сондай-ақ төлеу мерзімі, төлеу
тәсілі және төленетін сомасы өте анық болуы қажет. Салықты алу кезеңі мен
уақыты немесе тәсілі салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі қолайлы болуға тиіс.
Сонымен қатар, әрбір салықтың салмағы халықтың жан қалтасын ойсыратып
кетпей, мүмкіндігінше аздап алынуы қажет. Сонда мемлекет қазынасына табыс
мөлшерлеген межеден артық болмаса, кем түспейді деп жазған еді.[4]
Салықтар – белгілі бір мөлшерде және белгілі бір уақытта алынатын
мемлекетпен анықталған міндетті төлемдер. Белгіленген тәртіпте алынатын
салықтар, баж салықтар және басқа да төлемдердің жиынтығы мемлекеттің
салық жүйесін құрайды.
Ұлттық табыстың бір бөлігін құрайтын және мемлекет жинауымен, қызметтер
мен міндеттерін іске асыруы салықтардың экономикалық мәні болып табылады.
Салықтар қаржылардың бастапқы категориясы болып табылады. Адамзаттың даму
барлық тарихының бойымен салық түрлері мен әдістері өзгеріп, жетілдіріліп
отырды. Тауар-ақша жүйесі қатынастарында, олардың күйіне ықпал етіп, ең
үлкен даму деңгейіне жетті.
Салықтардың экономикалық мағынасы былай болып келеді: олар шаруашылық
жүргізуші субъектілер мен азаматтардың табысын құру бойынша, сонымен қатар
олардың табысының белгілі бір бөлігін мемлекеттің өзінің қызметтері мен
міндеттерін іске асыру үшін реттеу бойынша қаржылық қатынастардың бір
бөлігін көрсетеді.[5]
Салықтардың экономикалық мағынасы олардың қызметтерінен көрінеді. Қаржы
жағынан негізінде салықтар субъектілі категория екенін назарға алу керек.
Сондықтан да, қаржыларға қатысты салықтар атқаратын қызметтерін қарастыру
қажет:
Біріншіден, салықтың негізгі қызметі - фискалдық қызмет. Бұл қызмет
арқылы салықтар мемлекеттік бюджетке қаржылардың түсуін қамтамасыз етеді.
Өндіріс, тауар-ақша қатынастарының дамуымен бұл қызмет мемлекетке барлық
түскен ақшалай кірістердің түсімдерін анықтайды.
Екіншіден, салықтардың қайта бөлу қызметін атап өту қажет. Әр түрлі
шаруашылық кәсіпкерліктің кіріс бөлімдерін мемлекет пайдасына қайта бөлумен
айналысады. Бұл қызметте әрекет масштабтары жалпы ішкі өндірістегі салық
үлесімен анықталады, ал ол өз кезегінде ұлттық табыстың мемлекеттендірілу
деңгейін көрсетеді, бұл үлес 2002 жылы – 19,7%, 2003 жылы -16,6%, 2004
жылы – 17,4%, 2005 жылы – 22,6% құрады.
Үшіншіден, салықтың реттеу қызметі – ол мемлекеттің экономикалық өсуінен
пайда болады, яғни салықтар ұлттық шаруашылықтың дамуына әсер етеді.
Сонымен қатар, салықтар түрлерін таңдауы, олардың құндарын өзгертуі, алу
әдістері, жеңілдіктер мен бағаны төмендетудің тиімділігі - реттеу
құралдарына жатады.[6]
Салық жүйесі – мемлекетте алынатын салықтар түрлерінің жиынтығы, олардың
құрамының түрлері мен әдістері, салықтық қызмет органдары мемлекеттік
салықтық жүйесін құрайды. Салықты әр түрлі қағидалар бойынша жіктеуге
болады:
- салу объектісінен және төлеуші мен мемлекеттің қарым-қатынасын пайдалану
арқылы;
- салықты алатын органнан;
- экономикалық белгі арқылы.[7]
Сөйтіп, салық жүйесі түрлі компоненттерден тұратын күрделі модель болып
табылады. Осы жағдайда қаржы қатынастары мен салықтар мөлшері түрінің дұрыс
анықтамасы болып табылады.[8]
Нарықтық экономиканың құрылу жағдайында салық жүйесі мен қызмет ету
механизмі салық салудың әлемдік тәжірибеде жалпы қолданылатын белгілі
қағидаларға сәйкес келуге тиісті. Олар негізінен былай болып келеді:
- қарапайымдылық пен экономикалық бейтараптық қағидасы. Бюджетке
төлемдердің түсуін қамтамасыз етудегі тиімділіктің кепілдігі болып салық
жүйесінің қарапайымдылығы табылады. Салық жүйесі салық төлеушіге түсінікті
әрі қарапайым болу керек. Экономиканың бейтараптық салық салуды барлық
шаруашылық жүргізуші субъектілерге бірдей қолдану қарастырылады. Мәселен,
бейтараптық қағидасы, қосымша құнға біртұтас салық ставкасын қолдану
арқылы жүзеге асырылуы керек.
- әділдік қағидасы. Ол өз кезегінде тікелей және көлденең болып бөлінеді.
Көлденең типте ұқсас жағдайларда салық төлеушілерге шамамен салық салудың
бірдей шарттарын қолдану. Тікелей әділдік қағидасы салық салуда табыс
өсіміне байланысты прогрессивті өсу қарастырылады. Мұндай қағида жеке
тұлғаларға салық салуда қолданылуы қажет.
- салық ставкаларының сәйкестігі қағидасы. Салықтардың ставкалары басқа
елдердің бірегей ставкаларымен сәйкес келуі тиіс. Одан жоғары ставкаларды
орнату республика экономикасына инвестицияларды тартуға кедергі жасайды, ал
керісінше одан төмен ставкаларды қолдану республика бюджетіне әсер етіп,
ставкалар айырмашылығынан пайда болған салық сомасы капиталды экспорттайтын
елдердің бюджетіне түсе бастайды.
- салық жүйесінің бағалық қағидасы. Салық жүйесі елдің экономикалық
дамуының маңызды міндеттерін шешуге қажетті мемлекеттік қаржы ресурстарының
шоғырлануын қамтамасыз етуге міндетті.[9]
Қазақсан Республикасында Салық Кодексі бойынша мынадай қағидалар
көрсетілген: міндеттілік, айқындылық, әділдік, біртұтастық және салық
заңдылығының жариялылық қағидалары.[10]
1.2 Қазақстан Республикасында салық салу жүйесін заңдылық реттеудің
қалыптасуы және дамуы.
Нарықтық экономика мен демократиялық мемлекеттің өзара қарым-қатынасы
тек қана құқықтық негізде құрылуы мүмкін. Оның материалдық саладағы
көрінісі салықтар болып табылады. Бүгінде олар табыстың ғана көзі емес,
сонымен қатар өндірісті реттеу, әлеуметтік кепілмен қамтамасыз ету,
жергілікті өзін-өзі басқаруға материалдық база құру сияқты қызметтерді
атқара отырып, қоғамдық қайта құрудың құралы болып келе жатыр.
Салықтық реформаға кіріспестен бұрын, ең алдымен оның стратегиялық
мақсатын, бағыттары мен өткізілу мерзімдерін анықтап алу қажет болды.
Салықтық жүйе әлемдік тәжірибеде жалпы қабылданған қағидаларды есепке ала
құрылуға тиісті еді: әділдік, қарапайымдылық және экономикалық бейтараптық.
Сонымен қатар, салықтар мөлшерін, олардың ставкалары мен салықтық
жеңілдіктер көлемін ең аз мөлшерге дейін азайту, бюджетпен есептемелерді ең
жоғары мөлшерге дейін кеңейтудің де маңызы аз болған жоқ. Сөйтіп, осы
міндеттермен салық әкімшілігінің құрылымын сәйкестендіру қажет болды.[11]
Біздің республикамыздың салық жүйесінің негізі 1991жылы салық сұрақтары
бойынша құжаттар пакетінің қабылдануы нәтижесінде құрылды. Салық
заңдылығына алғашында әрдайым жүйелік мағынасы жоқ және өз бағыты бойынша
өркениетті нарықтық сипатқа ие емес өзгерістер ендірілумен болды. Сөйтіп,
салықтар мен басқа да бюджетке төленетін төлемдер саны тоқтаусыз өсіп,
салық заңдылығына басқа жаңа-жаңа жеңілдіктер ене берді. Соңында, ол барлық
салық жүйесінің, заңдар мен заң асты актілердің қызмет етуін қиындатуға
әкелген бір-біріне қарама-қарсы жүйесіз көпшілік сияқты болып қалды.
Қазақстандағы салық салуды құқықтық реттеу өз дамуында 3 кезеңді басынан
кешірді деп есептеледі.
Салық жүйесін реформалаудың бірінші кезеңі Қазақ КСР-нің Мекемелерден,
біріккен ұжымдардан және ұйымдардан алынатын салық туралы Заңының
қабылдану уақытына жатады. Қазақстан ол кезде КСРО құрамында болатын.
Одан кейінгі екінші кезең орын алады. Қазақстан Республикасының салық
жүйесі туралы заңы 1991жылы 24-желтоқсанда қабылданады. Сол кезде құрылған
салық заңдылығына сәйкес республика территориясында бюджетке және
мемлекеттің бюджеттік емес қорларына түсетін 45 салық, алымдар мен басқа да
төлемдер әрекет етті.
Қазақстандағы салық реформасының үшінші кезеңі 1995жылы 24-сәуірде
Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Бюджетке түсетін
салықтар мен басқа да міндетті төлемдер туралы Жарлығының қабылдануынан
басталады.[12]
2002 жылы 1-қаңтарда Қазақстан Республикасының Салықтар мен бюджетке
түсетін басқа да міндетті төлемдер туралы Салық кодексі заңдық күшіне
енді. Оған 2001жылы 12-маусымда Қазақстан Распубликасының Президенті қол
қойған болатын. Жаңа салық кодексі өзімен бірге экономиканың барлық
саласына дерлік көптеген өзгерістер ала келді. Жалпы барлық жаңа
енгізілімдер прогрессивті сипатқа болды және біздің салықтық жоспарлау
саласындағы құқықтарымызды арттырды. Салық кодексінің міндеті, жалпы салық
саясатының міндеті – салық төлеушілер мен салық органдары арасындағы
қатынастарды реттеу. Жаңа салық кодексінің қабылдануы мемлекеттің
Қазақстандағы нарықтық құрылымдарды тереңдету бойынша негізгі шешімдердің
бірі болды.
Салық заңнамасын жетілдіру – салық ауыртпалығын көтермей, мемлекет
бюджетіне түсетін төлемдер көлемін жақсартуға бағытталған сатылы және
мақсатты әрекеттер қатары.
Салық Кодексі мынадай проблемаларды шешуге тиіс еді:
- шаруашылық жүргізуші барлық субъектілер үшін салық салудың тең
шарттарын құру;
- қызмет, табыс, тауар (жұмыстар мен қызмет ету) әне тағы басқа түрлерге
байланысты салық салушылардың жеке категорияларына жасалынатын салық
жеңілдіктерін алып тастау арқылы салық ауыртпалығын азайту;
- салық заңнамасындағы көптеген бұйрықтар мен нормаларды бір заң
шеңберінде біріктіру;
- салық заңнамасының тұрақтылығы.
Сөйтіп, кодекс мақсаты – мүдделер балансын сақтау, яғни бір жағынан
мемлекет бюджетінің пайдасына міндетті түсімдер, екінші жағынан, шаруашылық
жүргізуші субъектілерге өз қызметтерінің дамуына жағдай жасау.[13]
1.3 Салықтың негізгі түрлері.
Салық кодексі бойынша мемлекетте мына салықтар бекітілген:
корпоративтік табыс салығы, қосымша құн салығы, жеке табыс салығы,
әлеуметтік салық, акциздер, жер қойнауын пайдаланушылар төлейтін салықтар
мен арнаулы төлемдер, жер салығы, мүлік салығы, көлік құралдары салығы.
Корпоративтік табыс салығы Салық кодексінің тиісті баптарында көзделген
жайттарға орай, жылдық жиынтық табыс пен одан жасалынған шегерімдер
арасындағы айырма ретінде айқындалады.[14]
Қосымша құн салығы. Салық кодексінің 205-бабында заң шығарушы қосымша құн
салығының мынадай: ”Қосымша құн салығы тауарларды (жұмыстарды қызмет
көрсетулерді) өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды
өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке
аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты
кезіндегі аударымды білдіреді...” деген түсінігін берген.[15]
Демек, тауарларды өндіру, жұмыстарды орындау және тиісті қызметтерді
көрсету, сондай-ақ оларды өткізу процесінде қосылған құнның және Қазақстан
Республикасы аумағындағы тауарлар импорты кезінде қосылған құнның заңда
белгіленген бөлігіне салынатын салық қосымша құн салығы болып
табылады.[16]
Жеке табыс салығы. Жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салық отандық
экономиканың барлық тарихи даму кезеңдерінде үзілмей алынып келе жатқан
дәстүрлі, негізгі және тікелей салық болып табылады.
Осы жеке табыс салығын төлеушілерге төлем көзінде салық салынатын және
салық салынбайтын табыстары бар жеке тұлғалар жатады.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы аумағындағы табыс көздерінен
пайда, түсім алатын резидент емес жеке тұлғаларда жеке табыс салығы бойынша
салықты есептеп төлеуді жүзеге асырады және салық декларациясын табыс
етеді.[17]
Әлеуметтік салық. Әлеуметтік салық Қазақстанның салық жүйесіне кейінірек
енгізілген салық болып табылады.
Демек, әлеуметтік салық салынатын объектілерге жұмыс берушінің нақтылы
табыстар түрінде резидент және резидент емес қызметкерлерге төленетін
шығыстары, сондай-ақ заңда айқындалған шетелдік персоналдың табыстары мен
өтемді қызмет көрсету шарттары бойынша жеке тұлғаларға төленетін төлемдер
жатады.
Әлеуметтік салық бойынша салық салу объектісіне жұмыс берушінің
материалдық және әлеуметтік игіліктері немесе өзге де материалдық пайда
түрінде қызметкерлерге, ақшалай немесе заттай нысанда төлейтін шығындары
жатады.[18]
Акциздер. Акциздер нарықтық экономикасы дамыған елдерде кеңінен таралған
салық түріне жатады. Акциздер көбінесе мұнай өнімдерін өндіруден және
сатудан, белгілі бір тауардың салмақ өлшемінен немесе физикалық көлемінен,
спирттік ішімдіктер мен темекі өнімдерінен, сән-салтанат заттарын
(бұйымдарын), сирек кездесетін өте дәмді тағамдарды және тағы басқаларды
сатудан түскен пайдадан немесе құнынан алынады. Акциздер өзінің
экономикалық және құқықтық табиғатына қарай жанама салықтар қатарына
жатқанымен жанама салықтың тағы бір түрі қосылған құн салығымен
салыстырғанда өзіне тән елеулі ерекшеліктерімен айрықшаланады.[19]
Жер қойнауын пайдаланушылар төлейтін салықтар мен арнаулы төлемдер. Жер
қойнауын пайдаланушылар төлейтін салықтар мен арнаулы төлемдерге: үстеме
пайда салығы; бонустар; роялти; өнімді бөлу бойынша Қазақстан
Республикасының үлесі жатады.
Аталған салықтар мен арнаулы төлемдер және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер бойынша салықтық міндеттемелерді есептеу оларды төлеу
жөніндегі міндеттемелер пайда болған кезде қолданылып жүрген Қазақстан
Республикасы салық заңдарына сәйкес жүргізіледі.[20]
Жер салығы. Жер салығы адамзат өркениетінің әр қилы даму кезеңдерінде
үзбей алынған, күні бүгінге дейін әрқашанда жергілікті салық салу жүйесінде
көрініс табатын үйреншікті жергілікті салық болып табылады. Бұл салық
негізінде есептеліну көзі бойынша мүліктік болғандықтан оның төлеушілері
қатарына заңды тұлғалар да, жеке тұлғалар да жатады. Жер салығын
қалыптастыру тәсілі жерлердің түрі мен пайдаланылатын мақсат-бағдарларына
қарай құрылады.
Қазіргі кезде, нарықтық даму жағдайындағы экономика талаптарына сай жер
меншігіне, жерді пайдалануға және оны тиісті нарықтық айналысқа түсіруге
байланысты проблемаларды шешу ауқымындағы жер салығының ролі күн сайын
артып келеді.[21]
Заңды және жеке тұрғалардан алынатын мүлік салығы. Заңды тұлғалар мен
жеке кәсіпкерлерден алынатын мүлік салығының салық салу объектісіне осы
аталған тұлғалардың негізгі құралдары (оның ішінде тұрғын үй қорының
құрамындағы объектілер) мен бухгалтерлік есепте белгіленген материалдық
емес активтер жатады.
Меншік құқығында салық салынатын объектілері бар жеке тұлғалар жеке
тұлғалардың мүлкіне салынатын салықтың төлеушілері болып табылады.Тиісті
құқыққа орай жеке тұлғалардың меншігіне жататын және кәсіпкерлік қызметте
пайдаланылмайтын Қазақстан Республикасының аумағындағы тұрғын үй-жайлар,
саяжай құрылыстары, гараждар мен өзге де құрылыстар, ғимараттар, үй-жайлар,
сондай-ақ республика аумағында орналасқан аяқталмаған құрылыс объектілері
оларға қоныстанған сәттен бастап (пайдаланған кезден) жеке тұлғалардың
мүлкіне салық салудың объектісі болып саналады.[22]
Көлік құралдары салығы. Көлік құралдары салығын төлеушілер меншік
құқығында салық салу объектілері бар жеке тұлғалар және меншік негізінде
шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығында салық салынатын
объектілері бар заңды тұлғалар мен олардың құрылымдық бөлімшелері, яғни
меншік құқығында, меншікті сенім білдіріп басқару құқығында және шаруашылық
жүргізу немесе оралымды басқару құқығында мемлекеттік есебіне алынған көлік
құралдары бар заңды және жеке тұлғалар болып табылады.[23]
2. Қазақстан Республикасының фискалдық саясатының ерекшеліктері.
2.1 Фискалдық саясаттың экономика дамуындағы орны.
Қазақстанның қаржы саясатының экономикалық мазмұнын, еліміздің дамуының
әлеуметтік-экономикалық басымдығына сәйкес ұдайы өндіріс циклінің
нәтижесінде жинақталған қаржы ресурстарын, оларды бөлу мен қолданылуына
фискалдық саясат толық сипаттама береді,
Қоғамның экономикалық өсу процесіндегі фискалдық саясаттың экономикалық
мәні мен ролі бюджетке келіп түсетін экономика субъектілерінің міндетті
ақшалай төлемдеріне сапалы сипаттама беруге, жалпы ішкі өнім мен ұлттық
табысты орталықтандырылған қаржыны бөлудің құрамдас бөлігі ретінде салық
салуды ұйымдастырудың әдістемелік негізін анықтауға, практикада жинақ пен
инвестицияны, өндіріс пен тұтынуды мемлекеттік реттеудің салықтық құралдар
жүйесінің өзара байланысын өңдеуіне мүмкіндік береді.
Фискалдық саясат – үкіметтің халықты жұмыспен қамтамасыз ету мен
инфляцияға жалпы ұлттық өнім алуына бағытталған салық салу, мемлекеттік
бюджет, мемлекеттік шығындар туралы саясаты.[24]
Бүгінгі күн Қазақстан Республикасының салық жүйесін нығайту және
реформалау кезеңі болып табылады. Тікелей салықтарды төлеу барысында
мемлекет пен салық төлеушілер тікелей байланысқа түсетіндіктен және
жергілікті бюджеттің негізін осы салықтар құрайтындықтан, салық жүйесіндегі
осылардың алатын рөлі зор. Тікелей салықтардың құрамына: әлеуметтік
салықтар, жеке тұлғалардың табысына салықтар және тағы басқа салықтар
жатады.[25]
Қазақстандағы барлық әрекет ететін салықтардың ішіндегі "ең жасы" болып -
әлеуметтік салық есептеледі. Біздің елімізде бұл салық 1999 жылдан бастап,
соған дейінгі әрекет еткен сақтандыру жарналарының мынадай әлеуметтік, яғни
зейнетақының, мемлекеттік әлеуметтік сақтандырудың, міндетті медициналық
сақтандырудың, халықты жұмыспен қамту қорларының орнына қабылданған.[26]
Әлеуметтік салықты енгізу бюджеттің кіріс бөлігінде әлеуметтік
бағдарламаларды қалыптастыру үшін қажет болды. Осы салықты енгізген аз ғана
уақыт ішінде салық ставкасына, өндіріп алу базасына және есеп беруіне
бірнеше өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Қазақстанның жалақы алушы азаматтары әлеуметтік салықтың ауыртпалығынан
құтылғанымен, жалақы төлеуші компанияларға үлкен ауыртпалық жүктеліп отыр.
Себебі, жылдық жалпы жалақы қоры орташа есеппен алғанда компаниялар
пайдасының 40-70 пайызын құрайды, ал бұған дейін әлеуметтік салық ставкасы
21 пайызды құраған болса, кәсіпорындар өз пайдасының 18 пайызына дейінгі
мөлшерін мемлекетке әлеуметтік салық түрінде төлеуге мәжбүр болған.[27]
Осыған байланысты, Елбасы өзінің 2006 жылғы халыққа Жолдауында,
Тәуелсіздіктің бастауында ұзақ мерзімдік стратегия мен он жылдық жоспардың
ойдағыдай жүзеге асырылып жатқанын хабарлай келіп, осы жылы жоғары билік
органдары жұргізетін іргелі саясат пен халық тұрмысын жақсартудың мәдениет,
білім және жалпы руханият салаларын дәйекті түрле дамытудың негізгі
бағыттарын саралап, баяндап берді.
Солардың ішіндегі ең өзекті мәселе ретінде еліміздің әлеуметтік-
экономикалық жағдайын жедел қарқынмен еселеп аттыру мақсатындағы әлеуметтік
салық пен жеке табыс салықтарының ставкасы жалақы деңгейіне байланысты
сараланған кемімелі ставканы 2007 жылдан бастап қосымша құн салығының
ставкасын 1 пайызға, ал 2008-2009 жылдан бастап – тағы 1-2 пайызға
төмендету; 2007 жылдан бастап 10 пайыз мөлшерінде жеке табыс салығының
тіркелген ставкасын енгізу; 2008 жылдан бастап әлеуметтік салықты орташа
есеппен 30 пайызға төмендету мәселелері қарастырылған.[28]
Жалпы салық ставкалары кезең-кезеңмен төмендетілетін болады. Әлеуметтік
салықты төмендету жалақының көлеңкелі төлемдерін одан әрі барынша азайтуға
ықпал етуі тиіс. Сондай-ақ салық пен алымдардың кейбіреуін біріктіру
жолымен олардың саны қысқартылатын болады, арнайы салық режимдерін қолдану
тетіктерін жетілдіру жөніндегі жұмыс жалғасуда.
Нарықтық қатынастарды тереңдете отырып, Қазақстан қоғамы өзінің
қорғанысын күшейту, әлемдік қоғамдастықта мемлекеттің басымдығын бекіту
мақсатында, ең алдымен, зор әлеуметтік маңызы бар елдің негізгі қайнар көзі
– бюджетті қорғайды. Нарық жағдайындағы бюджет мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық саясаттың маңызды құралы ретінде өзінің қағидалы бағытын
сақтайды.
Қазіргі таңда, біржақты және өтемсіз тәртіптегі қаржы ресурстарын қайта
бөлетін, бюджеттік қаржыландыруды тиімді пайдалану – басты мәселелердің
бірі болып табылады.
1 кесте. Мемлекеттік шығындар құрылымы.
Шығындар 2001 2002 2003 2004 2005
Жалпы сипаттағы мемлекеттік 6,7 5,5 6,1 6,3 6,5
қарыз 4,3 4,5 4,4 4,4 4,5
Қорғаныс 8,5 9,3 8,6 9,0 9,2
Қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік14,0 14,5 13,9 14,4 15,0
Білім беру 8,2 8,5 8,4 9,9 10,0
Денсаулық сақтау 24,6 24,1 22,4 20,6 47,1
Әлеуметтік қамсыздандыру мен
әлеуметтік көмек 2,4 2,7 3,2 5,2 5,6
Мәдениет, спорт, туризм және 4,0 3,0 3,2 3,3 3,4
Тұрғын үй, коммуналдық
шаруашылық 3,0 3,4 4,4 5,4 5,7
Ауыл, су, орман шаруашылығы,
балық аулау 0,6 0,7 0,4 0,2 0,3
Өнеркәсіп және құрылыс 5,8 6,9 7,7 7,9 8,0
Көлік және байланыс 7,8 5,8 8,1 5,4 5,8
Өзгелер 5,0 4,7 3,3 2,6 2,7
Негізгі топқа жатпайтын
шығынтар ... 1,5 1,2 0,7 0,6
Борышты өтеуге қызмет көрсету 4,4 4,0 3,9 2,7 2,9
Ресми трансферттер
Несиелеу
Жоғарыдағы кестеден көріп отырғанымыздай, ең жоғарғы көрсеткіш әлеуметтік
қамсыздандыру мен әлеуметтік көмекке келеді. Сатылы экономикалық өсім
мемлекеттің шығындарының әлеуметтік бағытын кеңейтуге мүмкіндік береді.
Мәселен, 2005жылғы әлеуметтік сала бойынша шығындар 47,1 пайызды құрады.
Мемлекеттік бюджеттегі жалпы шығындардағы әлеуметтік саланың басымдығы
Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкімет тұрғысынан өмір сүру
деңгейлері төмен азаматтардың проблемаларына деген жоғары көңіл аударуларын
дәлелдейді. Әлеуметтік салаға шығындардың өсуінің құрамына әлеуметтік
көмек, мемлекеттік жәрдемақылар мен зейнетақылық төлемдер жатады.
1-сурет.Мемлекеттік бюджеттің шығындар құрылымы. %.
Жоғарыда 2005 жылғы мемлекеттік бюджеттің шығындар құрылымы
келтірілген. Әлеуметтік қызметтерге шығындар үлесі 47,1% , жалпымемлекеттік
қызметтер мен қорғанысқа 18,4%-ды құрайды.
Сонымен, мемлекеттің фискалдық саясаты – Қазақстанның даму
стратегиясын жүзеге асыруына тиімді ықпал ететін негізгі элементтерінің
бірі болып табылады.
2.2 Бюджетке салық түсімдерінің көлемін Қазақстан Республикасы, соның
ішінде Ақмола облысы бойынша талдау.
Бүкіл әлемде экономиканың және әлеуметтік саланың дамуына мемлекеттің
әсері белсенді қаржы саясаты арқылы жүргізіледі. Экономиканы
трансформациялау жағдайындағы бюджеттің экономикалық рөлін ерекше айтып
кетуге болады. Мемлекеттің қаржы ресурстарын нарықтық жағдайдағы өңірлер
мен тұрғындар топтары арасындағы айырмашылықтарды жою мақсатында құру мен
қайта бөлу қажеттігі аса қажет болған жағдайда. Қазақстан бюджеті осы
проблемалармен бетпе-бет келді. Дербес мемлекеттің мемлекеттік бюджеті
алғашқы жылдардан бастап мемлекеттің экономиканы реттеу құралы ретінде,
жалпы ішкі өнім бөлігі құнымен тығыз байланысты және жинақталып өзінің
әлеуметтік қызметтерін орындау үшін ақша түріндегі мемлекеттің меншігіне
айналады. Экономиканың түрлі секторлары, елдегі жеке территориялар, нақты
мекемелер және бюджеттік процесс ұжымындағы әрбір адам елдегі әрекет етуші
қаржы саясатының объективтілігімен шынайы сезінеді. Мемлекеттік бюджеттен
оң болжамдар оның түрі мен деңгейіне тәуелсіз, ең алдымен оның тұрақты
негізінің құрылымымен тығыз байланысты: құнның құрылуы, сонан соң қаржы
саясаты негізінде.
Қазіргі күні біз қаржы саясаты макроэкономикалық жағдай мен
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының сипатына күшті тәуелді
екенін көріп отырмыз. Егер де 1994 жылдың ортасына дейін Қазақстанның қаржы
саясаты Ресейдегі экономикалық саяси конъюктураға, қаржы ресурстардың
жоқтығына және ақшаның ұстамсыз эмиссиясы кезіндегі гиперинфляцияға әкелген
біртұтас сомдық аймақ ізіне қатты тәуелді болса, әрі қарай қайта құрулар
қаржы саясатын жетілдірудегі өткір қажеттілікті шешіп отырды.[29]
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджетке түсетін түсімдер мен
шығынтар Қазақстан Республикасының бюджет кодексі, Қазақстан
Республикасының салық кодексі заңдарымен реттеледі және кіріс түсімдері
соңғы 5 жылда төмендегідей нәтижелер қөрсетті.
1. кесте. Қазақстан Республикасы бойынша кірістер түсімі, млрд.теңге
2001 2002 2003 2004 2005
Түсімдер 746,6 821,1 1022,2 1305,1 1842,5
Кірістер 733,7 807,9 1004,6 1286,7 1818,7
Салықтық түсімдер 635,7 752,8 947,2 1186,1 984,2
Корпорациялық табыс 169,0 209,0 272,6 382,8 680,6
салығы
Қосымша құн салығы 159,9 175,9 231,3 242,9 323,3
Акциздер 21,8 25,4 26,9 29,9 30,4
Жеке табыс салығы 68,6 77,4 93,2 98,5 99,7
Әлеуметтік салық 124,2 133.9 157,7 167,9 178,8
Мүлік салығы 20,9 24,5 27,2 31,6 35,3
Жер салығы 5.5 5,4 5,5 5,9 5,9
Шығындар 726,0 38,6 1014,5 50,3 1556,9
Дефицит -12,9 -13,0 -46,2 -18,7 -19,5
3 кесте. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің құрылымы.
%.
2001 2002 2003 2004 2005
Түсімдер 100 100 100 100 100
Кірістер 98,3 98,4 98,3 98,6 98,9
Салық түсімдері 86,7 93,2 94,3 92,2 95,6
Заңды тұлғалардан 26,6 27,8 28,8 32,3 39,3
алынатын табыс салығы
Қосымша құн салығы 25,2 23,4 24,4 20,5 18,7
Акциздер 3,4 3,4 2,8 2,5 2,7
Жеке тұлғалардан 10,8 10,3 9,8 8,3 8,6
алынатын табыс салығы
Әлеуметтік салық 19,5 17,8 16,6 14,2 15,3
Мүлік салығы 3,3 3,2 2,9 2,7 2,9
Жер салығы 0,9 0,7 0,6 0,5 0,6
Салықтық емес түсімдер9,9 5,6 4,5 6,3 5,4
Ресми трансферттер 17,3 9,3 9,1 9,0 8,3
1995 жылы салық базасын реформалаудан бастап, салық түсімдерінің ролі
арта түсті. Мұны жоғарыдағы кестеден көруге болады.
Қазақстан Республикасы бойынша жылдар қатарында бюджеттік кіріс
түсімдерінің, табанды түрде өсіп келе жатқанын көреміз. 2004 жылы ел
бойынша жалпы кіріс 1286,7 млрд.теңгені құрады. Ол 2002 жылмен
салыстырғанда 157 %, ал 2003 жылмен салыстырғанда 117,9 % өскен. Бұл
өндірістің тұрақты өсімін, мекемелердің қаржы жағдайының өзара байланысының
жақсарғанын көрсетеді Бюджетке салық түсімдерінің құрылымында жоғары болып
корпоративтік табыс салығы-32,3% мен қосымша құн салығы–20,5% болған.
Ал 2005 жылмен 2004 жыл көрсеткіштерін салыстырғанда, кіріс көлемі
бойынша мәліметтер 54,1%-ға, шығындар-36,3%-ға өскен.
2004 жылы салық ауыртпалығы корпоративтік табыс салығы мен қосымша құн
салығына түсетін болса, 2005 жылы да салық түсімдерінің құрылымында негізгі
үлес сол салықтарға түседі. Яғни корпоративтік табыс салығы –39,3% (680,6
млрд. теңге) мен қосымша құн салығы–18,7% (323,3 млрд.теңге) құрайды.
Көрсетілген салықтар бойынша, түсімдердің жоғары өсімі байқалады, яғни 2004
жылдың бірегей кезеңінен 2,2 есе жоғары және 32,8%\ды құрайды.
Жалпы, жалпы ішкі өнімге салықтың барлық түрлерінің үлесі 2000 жылдан
бастап артады, алайда елдегі әрекет етуші салық салу механизмінің
жетілмегендігінен жеке салық түрлері мен түсімдер бойынша түсімдер азаяды.
Өткізіліп жатқан шаралар мен қабылданған шешімдердің субъектілігінің
барлығы байқалады.
2001 жылы жалпы ішкі өнімге бюджеттік емес қорларға түсімдерді
есептемегенде, салықтық түсімдер 8,59% –ға өседі, ал салықтық емес түсімдер
азаяды, яғни олардың үлесі маңызды болған жоқ.
Салықтар айырмасындағы олардың жалпы ішкі өнімдегі үлесінің өсуі салықтың
4 түрі бойынша: заңды тұлғалардың табысына салық, жеке тұлғалардың табысына
салық, әлеуметтік салық, көлік құралдарына салық.
Осы мәліметтерді әр біреуді жеке қарастырған кезде, біз келесі шешімге
келдік:
1. Заңды тұлғалардан алынатын корпоративтік табыс салығы. 2002 жылмен
салыстырғанда 2005 жылда салық көлемі 39,3%-ға өсті, ол келесі
себептерге байланысты: өндіріс көлемінің тез арадағы артуы, өткізу
нарығының төлем қабілеттілігінің өсуі, елдегі инвестициялық жағдайдың
жаңаруы және табыс көлемінің артуы.
Экономикалық жағдайдың жақсаруына экономиканың шынайы секторындағы
бағалардың реттеуі әсер етті. Жалпы бір жылдың ішінде өндіріске байланысты
қызмет көрсетуіне бағалары 117,3%-ға дейін өсті, ол өндірілген өнімге 1,2%-
ке дейін.
Бірақ алдағы уақытта заңды тұлғалардан алынатын корпоративтік табыс
салығы төмендеуі мүмкін, өйткені өндіріс өнеркәсіптерінен көбі шығынды
болып табылады. 2002 жылдан бастап заңды тұлғалардан алынатын корпоративтік
табыс салығы мемлекеттік бюджетке ауыстырылды.
2. Жеке тұлғалардың табысына салық. 2004-2005 жыл аралығындағы болжамның
төмен сатыдағы орындалуы келесі себептерге байланысты: салық салу
ставкалардың либерализациясы, жеке тұлғалардан алынатын табыс салығының
ставкалардың төмендеуі, яғни салық салудың тарифтік өлшемінің өзгеріске
ұшырауы.
3.Әлеуметтік салық. Төлемақы бойынша қарыздардың төмендеуі, жоспардың асып
орындауының (100% және 101%) негізгі мәселе болып табылады және оған қоса
банкрот деп аталған өнеркәсіптер санының кішіреуі де оған әсер етті.
Жергілікті бюджеттің түсімдерінің ішінен меншік салықтары ең маңызды
орында.
4.Көлік құралдарына салынатын салық. Бұл салыққа жасалған анализ бойынша
оның жыл сайынғы тұрақтылығы өзгермейтіндігін көруге болады. Кемітушілік 1-
2% шамасын ғана құрайды.
Соңғы бес жылдағы, 2001-2005ж.ж. Қазақстан Республикасының
республикалық бюджетке салық түсімдері: 60,3%, 79,0%, 80,2%, 98,6%, 105,9%.
Салық өсімі салықтық емес түсімдерді азайтты.: 9,9%, 5,6%, 4,5%, 6,3%,
5,4%. Алынған ресми трансферттердің төмендегенін көруге болады: 17,3%,
9,3%, 9,1%, 9,0, 8,3.
Капиталмен жасалған операциялардан түсетін табыстардың 2000 жылы
17,7%–дан 2005жылы 1,4%–ға төмендеуі құнды қағаздарға эмиссияның
тоқтатылуымен түсіндіріледі.
Салықтық реформаға соңғы жағдайда өте шұғыл өзгерістер енгізілді. Бұл
жағдай Қазақстан Республикасының республикалық бюджетіне түсетін салықтар
құрылымынан көрінді. Корпоративтік табыс салығы мен қосымша құн салығын
2003 жылы толық орталықтандыру республикалық бюджетте олардың үлесін 81
түрінде анықтады. Көрініп тұрғандай, “орталықтанған” республикалық бюджетті
құрудағы салық механизмі 2002 жылдан бастап Қазақстан бюджетін салықтың екі
түрі бойынша толығымен тәуелді қылды. Бұл да толығымен шешілген проблема
болып табылмайды. Бір немесе екі салық түрі бойынша республикалық бюджет
табысының тәуелдігінің байланысы бюджетаралық қатынастардың жетілдірілуіне
әсер етуі қажет.
Корпоративтік табыс салығы бойынша салықтық түсімдер 2001 жылдан
2005жылға 4,5 есеге, яғни 169,0 млрд. теңгеден 680,6 млрд. теңгеге дейін
өсті. Корпоративтік табыс салығы салықтық түсімдердің арасындағы ең жоғары
(45-60%) болып табылатындықтан, ол қандай салық түрлерінен тұрады (резидент
және резидент емес заңды тұлғалардан табыс салығы; салық- шикізат секторы
ұжымдары заңды тұлғаларынан) және салық түсімдері құрылымында жоғарыда
аталған салықтардың әрбіреуі қандай орын алады деген сұрақтар туады.
Түсімдердің негізгі бөлігін (барлық жылы) резидент-заңды тұлғалардан
корпоративтік табыс салығы мен Қазақстан Республикасы Үкіметі қабылдайтын
шикізат секторы ұйымдары – заңды тұлғалардан корпоративтік табыс салығы
құрайды. Бұл былай түсіндіріледі:1-ден, бұл салықтың негізгі төлемшілері
отандық корпорациялар болып табылады; 2-ден, Қазақстан жаңа мұнай орындарын
игере бастады. Соңғы ескертпе екі жаңа салықтың пайда болуының себебі
болды. Тура тікелей ставкалар бойынша есептелетін салық ретінде,
Қазақстандағы корпоративтік табыс салығы экономиканың барлық саласындағы
өндіріс көлеміне, отандық тауар өндірушілер табыстарының өсуіне тәуелді
болды. Алайда, атап өту қажет, мемлекеттік бюджеттің табыстық бөлігіндегі
корпоративтік табыс салығының үлесінің өсуі бір жағынан республикадағы
шынайы сектордың тұрақты жұмыс жасап жатқандығы қуантады. Бірақ, екінші
жағынан, түсімдер негізінен экономиканың шикізат секторын корпоративтік
табыс салығы бойынша өсіп жатыр. Еске алу қажет, бүгінгі күнде
корпоративтік табыс салығы республика бюджетінің негізгі табыс көзі болып
табылады. Осыған байланысты басқа салықтар мен алымдар бойынша
әкімшіліктендіру механизмін күшейту қажет.
2005 жылы республикалық бюджеттің табыс көлемі 1491,1 млрд. теңгені
құрады, яғни 2004 жылмен салыстырғанда (888,5 млрд.теңге) 67,8% жоғары.
2004 жылдың (893,2) шығындарымен салыстырғанда 40,6% –ке өсіп,
1255,8 млрд.теңгені құрады. Операциялық сальдо 235.3 млрд. теңге, таза
бюджеттік кредиттеу – 46,8 млрд. теңге, қаржы активтерімен операциялар
бойынша сальдо – 80,3 млрд. теңге. Бюджет профициті 108,2 млрд. теңге
деңгейінде құрылды.
Есептеме кезеңінде республикалық бюджеттің 89,9%–ын салықтар, салықтық
емес түсімдер – 3,4%, ресми трансферттер – 6,3% , негізгі капиталды сатудан
түсімдер – 0,4% құрады.
Шығындарда негізгі бөлік әлеуметтік салаға–33,1% (415,7млрд.теңге)
және жалпымемлекеттік қызметтерге, қорғанысқа-19,4% (243,2 млрд.теңге)
келеді.
Осы кездегі жергілікті бюджеттің табысы 682,1 млрд.теңгені құрады, яғни
2004 жылдың деңгейінен 22,3%-ға жоғары (557,7млрд.теңге), шығындар
687млрд.теңге, яғни 25%–ға (2004–550,4 млрд. теңге) жоғарылады. Операциялық
сальдо 5,7 млрд. теңге, таза бюджеттік несиелеу-1,1млрд.теңге, қаржы
активтерімен операция бойынша сальдо-6,5млрд.теңге. Бюджет дефициті-11,1
млрд.теңге деңгейінде анықталды.
Аталған түсім құрамына кіретін Ақмола облысы бойынша түсімдер де
зерттелген жылдар бойында өсу үстінде. Егер ол 2002 жылы 16,9 млрд.теңгені
құраса, 2004 жылы 28,5млрд. теңгені құрады. Аталған жыл бойында өсу шамасы
168,2 % құрады. Егер атап көрсетсек, Ақмола облысы бойынша өсу қарқыны
(168,2 % және 143,1%), жалпы республика өсу қарқынынан (157,0 % және 117,9
%) жоғары.
Кірістердің негізгі бөлігін құрайтын салықтық түсімдер Қазақстан
Республикасы бойынша 200 жылы 984,2 млрд.теңгені құрады. Ол 2003 жылмен
салыстырғанда 135% өскенімен, 2004 жылмен салыстырғанда 99,9 % төмендеген.
Ал Ақмола облысы бойынша салықтық түсімдер 2002 жылғы 7,9 млрд.теңге
мөлшерінен, 2004 жылғы 10,6 млрд.теңгеге дейін өскен. Өсу қарқыны 133,7 %
және 113,3 % құрады.
Түсімдердің өзгеруінің және сапасын білу мақсатында, олардың құрылымын
зерттеу керек. Бұл нысан, төмендегідей кестені құрып, есептеу арқылы іске
асырылады.
4 кесте. Қазақстан Республикасы және Ақмола облысы бойынша кірістер
түсімінің құрымылы, млрд. теңге
Көрсеткіштер 2003ж 2004ж 2005ж Өзгерістер
пункт (+,-)
Сома % Сома % Сома % 2003 2005
ҚР кірісі 1004,6100 1286,7 100 1818,7100 * *
Салықтық түсімдер947,2 94,3 1186,1 95,6 984,2 94,8 -13,1 -14,5
Ақмола облысының 16,9 2,0 19,9 1,8 28,5 2,1 0,1 0,3
кірісі
Салықтық түсімдер7,9 0,9 9,4 0,8 10,6 0,8 0,1 --
Кестеде көрсетілгендей, республика бойынша, Қазақстан Республикасының
кірісі 2003 жылы 1004,6 млрд. теңгені құраса, 2005 жылы 1818,7 млрд.теңгеге
дейін өскен. Соның ішінде салықтық түсімдер 947,2 млрд.теңгеден, 1186,1
млрд.теңгеге дейін өскен. Барлық түсімдер ішінде 2003 жылы салықтық
түсімдердің үлесі 94,3% құраса, 2004 жылы 95,6% дейін өсіп, 2005 жылы 94,8%
дейін төмендеген. Яғни 2005 жылы салықтық түсімдер үлесі 2003 жылмен
салыстырғанда -13,1 пунктке төмендесе, 2004 жылы одан әрі төмендеп -14,5
пунктке дейін кеміген.
Ақмола облысы бойынша кірістер 2003 жылы 16,9 млрд.теңгеге жетіп,
жалпы республикалық түсімнің 2,0 % құраған. Ал 2004 жылы 19,9 млрд. теңгеге
дейін өскенімен, үлес салмағы 1,8 % құрап, 0,2 пунктке төмендеген болса,
2005 жылы 28,5 млрд. теңгені құрайды да 2,1 % дейін өседі, яғни 0,3 %-ға
дейін өскен. Соның ішінде салықтық түсімдер 2003 жылғы 7969 миллион теңге
шамасынан, 2005 жылы 10654 миллион теңге көлеміне дейін өседі. Бірақ үлес
салмағы 2003 жылғы 0,9 % мөлшерінен 0,1 пунктке төмендеп, 2005 жылы 0,8
пункті құрайды.
Қазақстан Республикасының бюджеттік кодексі, салықтық кодексі және
басқа да заңдылық – нормативтік документтеріне сәйкес Ақмола облысы бойынша
міндетті төлемдер республикалық және жергілікті кіріс болып екіге бөлінеді.
5 кесте. Ақмола облысы бойынша салықтардың түсуін аудандар бойында
талдау, мың теңге.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz