Еңбекшілдер ауданы бойынша бюджет кірісін және салық комитетінің жұмысын талдау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
1 Тарау. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы ұғым және
бюджетпен есеп айрысу тәртібі
1.1. Салық ұғымы және салықтарды классификациялау ... ... .. 6-13
1.2. Салық механизмінің маңызы және реттеудің қажеттілігі 13-17
1.3. Экономикакаға салық түсімдердің әсері. (Еңбекшілдер ауданы
бойынша) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .1 7-23
..
2 Тарау. Еңбекшілдер ауданы бойынша бюджет кірісін және салық
комитетінің жұмысын талдау
2.1.Облыс бойынша кірістер мен салық түсімдерін талдау ... . 24-32
2.2.Жергілікті бюджеттің кірісі мен салықтық түсімдерді
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 2-44
... ... ... ... ... ... 44-47
2.3.Ақмола облысының салық комитетінің жұмысын талдау...
3 Тарау. Кәсіпкерлік іс-әрекетінің жеке түрлері мен жеңілдетілген
декларация негізінде арнайы салық режимі
3.1. Шағын және орта кәсіпкерлікке салық салу жүйесі ... ... . 48-57
3.2. Шағын және орта бизнеске салық салуды жетілдірудің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .5 7-62
... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .6 3-65
... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер тізімі 66-68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Қысқартылған сөздер тізімі
Ж.ж.-жылдар
Млрд.-миллиард
ЖТС-жеке табыс салығы
ҚҚС-қосылған құнға салық
ҚР-Қазақстан Республикасы
Млн.-миллион
КТС-корпоративтік табыс салығы
СТН-салық төлеушінің нөмірі
ЖАҚ-жабық акционерлік қоғам
тг.-теңге
Кіріспе
1998-2000 жылдарда Қазақстан Республикасында Бухгалтерлік есеп пен
аудитті жақсартумен дамыту мен бағыттары өткізу мақсатында жасалынған.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен №2372 1995 жылдың 26
желтоқсанда шыққан Бухгалтерлік есеп туралы заңда, есеп берудің
заңнамалық негіздерін қалыптасу анықталған.
Бағдарламаның негізгі бағыты, ол бухгалтерлік есеп пен аудиттің дамуында
бірігей әдістемелік концепциясын жасау. Оның ішіне мыналар кіреді:
бухгалтерлік есеп стандарттары мен осы есепті компьютеризациялау сұрақтары,
ішкі бақылау дамуындағы жағдайлар, тәуелсіз аудит, профессионалдық
бухгалтерлер институтын жасау және де бухгалтерлік есеп пен аудиттің
халықаралық қарым-қатынас сұрақтары.
Бухгалтерлік есеп пен аудиттің даму концепциясы келесілері анықтауы
керек: жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалардың бухгалтерлік есеп негізін,
қаржылық есеп берудің публикациясы мен қалыптасу тәртібін, Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есеп жүйесін халықаралық жүйеге
интеграциялау.
Жоспарлық экономикада статистикалық мәлімет, бірінші бухгалтерлік есепте
қалыптасты. Осы кезде салықтық есеп реформасы екінші халықаралық тәжірибеде
негізделді.
Осы есеп әдістемесінде бұған дейін болған әдістердің жоюын тілейді.
Нарықтық құралдардың дамуына, бухгалтерлік есеп пен аудит облысында
мамандардың классификациясының жоғарлауына, экономиканың тұрақты болуына,
тұрғындардың жағдайлары мен өндірістің өсуіне байланысты бухгалтерлік есеп
аудит сұрақтарының кейбір реттеу функциялары мемлекеттік органдардан
профессионалдық ұйымдарға ауысады.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаттары болып, ол Володин В.П. жеке
кәсіпкердің қаржылық жағдайын талдау, қаржылық іс-әрекеттің негізгі
мәселелерін шығару және қаржылық бақылауда көмек беру.
Қазақстан Республикасы үкіметінің жұмыс бағдарламасында кәсіпкерліктің
мемлекеттік қолдауды күшейту жолдарын анықтау бар. Осымен байланысты
республикада кәсіпкерлік қызметті қолдаумен реттеудің кешенді механизмін
жасалып жатыр. Осы механизмнің негізгі элементтерінің бірі болып салықтық
реттеу табылады. Себебі бұл респуликада нарықтық экономиканың қалыптасуы
мен дамуы жағдайында тиімді салық жүйесін жасау өте маңызды болады. Ол өз
кезегінде республикада кәсіпкерлік қызметтің дамуына көп әсер етеді. Бұл
жағдайда салықты фискалды және реттеу қызметін енгізетін кәсіпкерлік
қызметінің салықтық реттеуді дамыту қиын мәселе болып табылады.
Менің пікірімше шағын бизнестің мынадай оң жақтары бар:
-Жалпы санының өсуі, бұл қоғамдағы экономикалық тұрақтылықтың басты
кепілдігі, орташа класстың қалыптасуын білдіреді;
-Экономикалықтұрғыдан белсенді тұрғындар бөлігінің өсуі ,бұл азаматтардың
кірісін көбейтеді;
-Аз шығындалып, жаңа жұмыс орындарын ашу, әсіресе қызмет көрсету
сферасында;
- Өндіруші монополиясын жою, бәсекелік ортаны жасау;
-Қаржы және табиғи ресурстарды мобилизациялау және оларды тиімді пайдалану.
Шағын кәсіпкерліктің дамуы экономикалық негізгі бағыты болуы керек.Бұл
арқылы салалардың структуралық қайта құруын іске қосады, жаңа жұмыс
орындарын ашуға мүмкіндік береді,экономикадағы монополиялылықтан
өтеді,әлеуметтік мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Шағын және орта кәсіпорындарының ең негізгі әлеуметтік функциялары
оның жалпы халықтың жұмыссыздық экономикалық дағдарыс нәтежиесінде пайда
болатын әлеуметтік қысымның төмендеуі.
Осы мақсаттардан шыға отырып, келесі міндеттерді қалыптастыруға болады:
- Балансты алдын-ала қарау және оны жою анализі;
- Кәсіпорынның негізгі және қайтарымды құралдардың және олардың
қайтарылымдығының мінездемесі;
- Кәсіпорынның құралдар көзінің мінездемесі: өндірістік және қарыздық;
- Қаржылық тұрақтылық пен салық салу табысты бағалау;
- Қаржы-шаруашылық іс-әрекетті жақсартуға байланысты шаралар;
- Жоғарыда айтылған міндеттерді шешу үшін, Володин В.П. Жеке кәсіпкер
есептей алынды.
1 Тарау. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы ұғым және
бюджетпен есеп айрысу тәртібі
1. Салық ұғымы және салықтарды классификациялау
Бұл бірінші және негізгі салық функциясы – ол мемлекеттік қазынаның
құралдар көзі болып табылады. Салықтар арқылы ақша құралдардың қорлары
қалыптасады, осыған байланысты мемлекет кәсіпорындарға экономикалық әсерін
тигізеді. Шаруашылық өмірде нарықтық экономика мен әкімшілеу бірге жүре
алмайды.
Нарықтық экономикада салықтың екінші функциясы – ол нарықтық
бәсекелестікті дамыту мен ұстау құралы болып табылады. Тауар өндірушілерге
салық салудың негізгісі тепе-теңдік қағидасы болып табылады. Ол бірдей
салық ставкалар көмегімен өтеді. Көптеген мемлекеттерде кіші кәсіпорындар,
орта және үлкен кәсіпорындарға қарағанда салықтарды төменгі бағамен
төлейді. Салық салуда жеңілдіктер, кәсіпорынның ғылым және техника
жетістіктерін ынталандыру үшін керек[1,65 бет].
Нарықтық экономикада салықтың үшінші функциясы – ол жағдайлары төмен
тұрғындардың өмірін жеңілдету құралы болып табылады. Осы мақсатпен
азаматтарға салық салу жүйесі прогрессивтік технология арқылы құралады, ол
үлкен табыс алушылар салықтарды жоғары ставкамен төлейді. Кейбір
жағдайларда, ол минималды табысқа балалар және басқа төлеушілер
жеңілдіктеріне салық алынбайды.
Салық функциясы – ол салықтарды іс-әрекетте көрсетеді. Функция
мемлекеттік табысты тағайындау мен қайта тағайындау құралы болып табылады.
Нарықтық экономика бар елдерде мемлекет субъектілердің екі тобына да
салық салады: кәсіпорындар (заңды тұлғалар және азаматтар (жеке тұлғалар)).
Салық салудың басты объектілері: кәсіпорынның пайдасы (табысы), өндіріс
процесінде қосымша құн, тауар мен қызмет көрсету айналымы, азаматтар табысы
мен мүлік. Кәсіпорынның үлкен міндетті төлемей, ол зейнет ақы мен
әлеуметтік сақтандыруға байланысты пособиялар.
Өткен ғасырда, мемлекеттік шаруашылықта салықтар мемлекеттік және мүлік
баждардан кейін екінші орында болып, қазір үлкен маңызын алды.
Зерттеу обьектісі шағын және орта кәсіпкерлікке салық салу
кезіндегі салықтық қатынастар.
Осының арқасында нарықтық қатынастық дамуын ескере отырып шағын
және орта кәсіпкерлікке салық салу механизмін жақсарту шараларын іс-
жүзінде пайдалануға болады. Бұл шаралар салық салу механизмін
шығындауға және салықтық шаруа қожалықтарының қаржылық жағдайын
жақсартуға бағытталған[2,150 бет].
Салықтар – белгілі бір мөлшерде және белгілі бір уақытта алынатын
мемлекетпен анықталған міндетті төлемдер. Беогіленген тәртіпте алынатын
салықтар, баж салықтар және басқа да төлемдердің жиынтығы мемлекеттің
салық жүйесін құрайды.
Ұлттық табыстың бір бөлігін құрайтын және мемлекет жинауымен, қызметтер
мен міндеттерін іске асыруы салықтардың экономикалық мәні болып табылады.
Салықтар қржылардың бастапқы категориясы болып табылады. Адамзаттың таму
барлық тарихының бойымен салық түрлері мен әдістері өзгеріп, жетілдіріп,
мемлекеттің жетіліктер мен сауамдарына үйлесіп отырды. Тауар-ақша жүйе
қатынастарында, олардың күйіне ықпал етіп, ең үлкен даму деңгейінежетті.
Тарихи тұрғыда салықта 2 салық үстеме жұмыстың салық ауырпалықтың бөлу
қағидалары құрылды:
1) Пайда қағидасы (алған табиғаттың);
2) құбандық қағидасы (төлеу қабілеттілігі)
Ал классикалық қағидасы А.Смитпен ұсынылған. Олар келесіге әкеледі:
а) Әрбір салық төлеушінің кірісіне сәйкес салық салынуы тиіс.(әділдік
қағидасы)
б) салық төлеу уақыты мен мөөлшері алдын-ала және тура анықталуы
тиіс.(анықтылық қағидасы)
в) әр салық төлеуші үшін уақыт пен әдіс бойынша ыңғайлы алуы
тиіс.(ыңғайлық қағидасы)
г) салық алу шығыстары ең аз мөлшерде алуы керек. (экономия қағидасы)
Бұл қағиданы қолдануы салық салуда заңсыздықты шектеді, бұл процеске
регламентация әкелді, срнымен қатар А.Смитке келесі қорытынды беруге
рұқсат берді.
Салық бұл оларды төлейтіндерге арналған, ол құндық белгісі емес
бостандықтың белгісі болып табылады[3,136 бет].
Салық мәні оның функцияларынан көрінеді. Қаржы жағынан негізінде
салықтар субъектісі категория екенін назарға алу керек. Сондықтан да
қаржыларға қатысты салықтар функцияларын қаржылардың қатысты салықтар
функцияларын қаржылардың бөлу функциясының подфункциясының құрамды бөлігі
ретінде қарау керек:
1) Тарихи түрде бірінші болып салықтың фискальдық функциясы. Бұл
функция мемлекеттік бюджетке қаржылардың түсуін қамсыздандырады.
Өндіріс, тауар-ақша қатынастардың дамуымен бұл функция мемлекетке
барлық түскен ақшалай кірістердің түсімдерін анықтацды.
2) Салықтардың қайта бөлу функциясы. Әр-түрлі шаруашылық
кәсіпкершіліктердің кіріс бөлімдерін мемлекет пайдасына қайта бөлуімен
айналысады. Бұл функциядағы әрекет масштабтары жалпы ішкі өндірістегі
салық сыбағасымен анықталады, ал ұлттық табыстың мемлекеттендірілуі
деңгейін көрсетеді, бұл сыбаға 1997 жылы – 19,7%, 1998 жылы -16,6%,
1999 жылы – 17,4%, 2000 жылы – 22,6% құрайды;
3) Салықтың үшінші функциясы – реттеушілік – ол мемлекеттің экономикалық
әрекеттің өсуінен пайда болады. Ол қабылдайтын бағдарламаларға салық
ұлттық шаруашылықтың дамуына әсер етеді. Сонымен қатар салықтар
түрлерін таңдауы, олардың құндарын өзгертуі, алу әдістері, жеңілдіктер
мен бағаны түсірулер пайдалылығы. Бұл реттеушілер қоғамдық құрамы мен
пропорциясына, жинау мен пайдалану мөлшерлеріне әсер етеді. Сондықтан,
Қазақстан үшін соңғы жылдар салық салмақтық төмендігі және оларға
теңірістірілген төлемдер тән, бұл олардың жеткілікті емес мөлшердегі
жинаушылықпен, яғни салық салудан түсіндеріледі.
Салық жүйесі – мемлекетте алынатын салықтар түрлерінің жиынтығы, олардың
құрамының түрлері мен әдісітері, салықтық қызметі органдары мемлекеттік
салықтық жүйесін құрайды. Салықтық жүйені жетер қиын модельдерді ұсына
алады, өйткені салықтардың және оларды төлеушілердің түрлері өте көп, салық
алу әдістері және салық жеңілдіктері бар. Салықты әртүрлі қағидалар бойынша
классификациялауға болады:
- Салу объектісінен және төлеуші мен мемлекеттің қарым-қатынасынан
пайдалану арқылы;
- Салықты алатын органан;
Экономикалық белгі арқылы.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылығы республикадағы шағын және
орта кәліпкерліктің салық салу механизмін жүйелі зерттеуде
тұрады.Осының нәтежиесінде жаңа жағдайлар, ұсыныстар қалыптасты.Олар
салық салу механизмімен байланысты. Келесі түрлері бар.
- Кәсіпкерлік қызметтің ( кооперативтер, шағын және орта кәсіпорындар)
жүзеге асуының пішіндері теориялық - әдістемелік аспектіде
негізделген және тереңдетілген нарықтық қатынас жағдайында қызмет
етуінің ерекшеліктері анықталды.
- Шағын және орта кәсіпорындардың статусын мінездейтін көрсеткіштер
жүйесі анықталды.
Бұл бірнеше көрсеткіштерден құралуы тиісті:
- Кәсіпорындағы жұмысшылар саны ;
- Жалпы түсіммен өткізудің көлемі;
- Жылына табатын ең төмен жалақының орташа көлемі ;
- Республикадағы шағын және орта кәсіпкерлікке салық салу
механизмінің құрылымдық бөліктері нақтылануы тиіс [4,95 бет].
Әсіресе салық саны мен салық түрлері ( жанама және тікелей )
салық салу объектілері салық қойылымдары салықтарға жеңілдіктер
беру мен салық жинау, сонымен қатар салық салуда есеп және есеп
жүргізу механизмі . Салық салу механизмі біртұтас жүйе ретінде
зерттелуі тиіс. Бұл жоғарыда айтылып өткен бөліктерінен құралуы
тиіс және осының негізінде бөлек элементтердің маңыздылығы
анықталады[5,95бет].
- Шағын және орта кәсіпкерлікке салық салудың жаңа механизмі
жасалды, яғни кәсіпкерлердің жиынтық жылдың табысының салық салу
механизмі;
- Шаруақожалықтарының салық салу механизмін жетілдіру жолдары
анықталды. Бұл дегеніміз осы қожалықтардың тиімділігіне тәуелді
салық қойылымдары мен жиынтық жылдық табысқа салық салу
дифференциясын пайдалану болып табылады.
Зерттеу үрдісінде келесі әдістер қолданылды: ғылыми – абстракциялау
және жалпылау, жүйелік - факторлық талдау, топтау мен экономикалық
модельдеу.
Шағын және орта кәсіпкерлікке салық салудың жаңа механизмі
негізінде жасалған зерттеудің нәтижелері салық механизмін жетілдірудің
тәжірибелік қорытындысы болады. Сондықтан негізгі жағдайлар мен
қорытындылар республикада кәсіпкерлікті салықтық реттеудің ғылыми
және тәжіребиелік қызметінде пайдалануы мүмкін .Осы ұсыныстарды
пайдалануы шағын және орта бизнеске салық салу механизмін
қарапайымдап, республикада кәсіпкерлік қызметтің тиімділігін
жоғарлатуға мүмкіндік береді.
Зерттеудің негізгі нәтежиелері мен қорытындылары, Қазақстан
Республикасының кіріс министірлігінде және қаржы министірлігінде 1995-
1999 жылдары өткізілген ғылыми – тәжіребиелік конференцияларда,
семинарларда және жиналыстарда айтылып, кейбір еңбектер мен жазбаларда
жариаланды[6,106бет].
Нарықтық қатынстардың жүйесі шаруашылық жүргізудің әмбебап моделі
болып табылады. Ол кәсіпкерліктің дамуымен өндірілген тауарлар,
жұмыстар мен қызметтің көлемі, құрылымы мен сапасын ұлғайту жолымен
тиімдігін көтереді.
Осымен байланысты теориялық және іс- тәжірибелік аспектіде
кәсіпкерлік түсінігінің экономикалық мазмұнын зерттеу маңызды болады.
Ол өндірістік, коммерциялық–делдалдық, сауда, инновациялық қызмет,
қаржылық лизинг, бағалы қағаздармен операцияларды өзіне енгізеді.
Яғни кәсіпкерлік шағын бизнеспен тығыз байланысты, бірақ шағын бизнес
деген анықтама бизнеске жұмысшылар саны, капиталдың жалпы активы,
табыс пен жылдық айналыммен байланысты түсініледі[7,361бет].
Кәсіпкерлік деген түсініктің қазіргі отандық және шетелдік
экономикалық әдебиеттерде көптеген анықтамалары бар. Бірақ кәсіпкерлікті
шаруашылық қызмет ретінде қарастырғанда оның экономикалық мазмұны толық
ашылмайды. Кәсіпкерліктің теориясы мен іс- тәжіребиелік шетелдік
эдебиетпен кейбір отандық еңбектерде талдау жүргізгенде,оны шаруашылық
жүргізудің ерекше формалары ретінде қарастырылады. Сондықтан нарықтық
сфераларының бірі ретінде қарайды. Өйткені онда кәсіпкер өз пайдасын
табу мақсатында тауарлар өндіреді, қызмет көрсетеді, нарықтық жаңа
құрылымын қалыптастырады, жаңа жұмыс орындарын немесе ескі қызмет
үстіндегі жұмыс орындарын сақтап отырады, инноциялар
енгізеді[8,89бет].
Ол өз кезегінде басқалардың жасаған тауарлар мен қызметтерін
сатып алушы мен белгілі салықтарды төлеуші болады. Осы барлық аспектілерді
зерттеу әр-түрлі ұйымдастырушы – құқықтық формалар мен республикада
салықтардың әсер етуін анықтауға мүмкіндік береді.
Біздің республикада кооперативтер, шағын және орта кәсіпорындар
1992 жылдан бастап қызмет жасады. Мемлекет кәсіпкерліктің осы
пішіндерінің белгілі қолдау көрсетіп отырды. Бірақ кәсіпкерлікті
қолдау мен мемлекеттік реттеудің бірегей орталықтанған жүйесін жасай
алмады. Мұндай жүйе өзіне жүйенің құрылымды элементтерін енгізу
керек. Ол жүйенің бірлігін қамтамасыз ететіносы элементтердің арасындағы
байланысын жасау керек. Мемлекеттік реттеудің жүйесі мен кәсіпкерлікті
қолдаудың негізгі жүйесі мен кәсіпкерлікті қолдаудың негізгі бөлшегі
болып салық жүйесі табылады. Ол осы жүйенің басқа элементтерімен
байланысты болуы қажет. 1991 -1994 жылдары салық жүйенің қызмет ету
механизмі экономикалық механизммен байланысты болған жоқ. Осы периодта
өндірістік, құрылыстық–жөндеу, қайтаөңдеу, ауылшаруашылық кооперативтері
мен шағын кәсіпорындар алғашқы екі жыл ішінде салықтардан толық
босатылды. Осының нәтежиесінде осы кәсіпорындар алғашқы екі жылды
толық қуаты бойынша жұмыс істеп, қалған жылдары тек шағын кәсіпорын
айналымын көсетіп, мемлекеттік залалды мемлекеттік кәсіпорындар кіріп
отырды. Осы кәсіпорындардың басшылары осы салық салудан босатылу үшін
жаңадан кәсіпорындар құрып отырды. Ал бұрыңғы кәсіпорындар залалды
шаруашылықтар ретінде саналып отырды[9,168бет].
Сонымен шағын және орта кәсіпорындарын салық салудан толық көлемде
босату, осы кәсіпкерлік түрін дамыта алмады. Ал керісінше, олардың кейінгі
кеңеюмен дамуына кері әсер етіп, жаңартылуымен өндірістегі жаңа
технологияларды енгізуге жол бермеді. Осның барлығы жергілікті бюджетке
қаржы түсуінің азаюына себеп болды.
2. Салық механизмінің маңызы және реттеудің қажеттілігі
Мемлекет жақындағы 5-10 жылдың ішінде Қазақстан Республикасының дамуы
стратегиясындағы ең біріншіден қойылған мақсатқа байланысты жаңа салық
тәсілді анықтау керек.
Сол үшін, бізді Қазақстан – 2030 жоспатлар, салалық даму жоспарлары
сияқты программалар бар.
Біз романтикалық деп аталған салық салу дәуірден бас тарттық. Бұл
дәуірде бюджетке байланысты техникалық сұрақ негізінде салық ставкалары
бекітілген болатын.
Бірінші, сондай мемлекеттің көзқарасы көптеген мәселелерді және дауларды
туғызады[10,56бет].
Олардың бірі, инерляциондық көзқарас туғызғандықтан, жанама салықтың
ставкалардың өзгеруі. Жоғарғы ставкалары ұсынысты төмендетіп, бағаның
көтеруіне мүмкіндік береді. Мөлшерінің және әдістеменің анықтауы әр-түрлі
болып, қосымша құн салық (НДС) ставкалардың қолданатын әлемінде, мысалы:
Англиядағы қосымша құн салық ставкасы – 10-17%; Германияда – 15%; Францияда
– 20%; Ресейде екі ставка қолданылады – 20% және 10%. Біздің заңнамасы
бойынша қосымша құн салығының 3 ставак бекітілген – 0,10% және 20%. Бірақ,
олар өндірістің көтерілуіне стимулдық әсер етуін қамтамасыздандырады.
Экономикалық жеке салаларында ішкі нарықтың төмендетуіне және тұралауына
(стагнация) ұшыратады.
Жалпы салық түсімдердің қосымша құн салығының жеке салмағы 20%, 1996 жылы
– 25%, 1997 жылы – 21%, 1999 жылы – 22% жуық шамамен 19-20 млрд. теңге
төмендеуін еске алып. Әлеуметтік қызметтерге байланысты, коммуналдық, ауыл
шаруашылық салаларына байланысты қосымша құн салық ставкалардың деңгейін
16% және 12% өлшемдерінде бекітуіне ұсынамыз.
Бұл шешім, Республиканың бүкіл аумақтарында, бюджеттердің кіріс және
шығыс құрылымын бұзбауына, әлеуметтік дамуының және экономикалық өсуіне
байланысты мәселелердің шешуіне мүмкіндік туғызады.
Прогрессивтік салық салуы экономикалық қызметінен және салық хабарынан
түсетін табыстардың түсуін түзетеді. Сондықтан, кәсіпкерлік экономикаға
эффективті әсер етуі үшін, табыстардың өсуіне қарағанда төлем сомасына,
ешбір жағдайда арттып өсуіне жол бермей, керісінше табыстың мөлшері (15-20%
дейін салық салу керек, мысалы 1:1). Мысалы: Өндірістің 18% тиімділігі
табыс салығының 18% тең.
Біздің заңнамасы бойынша заңды тұлғалардан 30% деп табысқа байланысты
деген салық бекітілген мөлшері ұтымды болып табылмайды, деп
санаймыз[11,79бет].
Көрсетілген тізімі бойынша, кәсіптердің 50-дан көбі табысты 30%-н төмен
тиімділігімен алады немесе бұл, салық салу қарқыны табыстардан жоғары
екенін көрсетеді. Халықаралық терминологиясындағы бұндай қағида салықтың
жағдайының артылып қалуын білдіреді.
Аумақтағы қазіргі кәсіпкерлерге (банктік және сақтандыру дивиденттер тағы
басқалар) жоғарғы ставкасын жоғарлатуының енгізуі, әрине бюджеттік тәртіпті
бұзбайды, керісінше нәтижені салықтық құрылымдық құруына туғызады.
Меншікке және ресурстарға байланысты салықтар бойынша ең біріншіден жер
аймақтарының қолданылуына назар аудару керек. Жер иеленушілер мен жер
пайдаланушыларды бар болған негізгі ставкалар қанағаттандырады.
Қазақстан Республикасына недроиеленушілердің арнайы салықтар мен
төлемдері негізгі мағынасы болып табылады. Қол қойылған келісімдерден
роялти, бонус деген тәрізді үлкен сомалар түседі. Бірақ оларға қойылған
және қосымша табыстың ставкалары үлкен емес. Өткелі дәуірдегі бүкіл төмен
орталық органдардың иеленуінде болып, және де жергілікті органдар ешбір
үйлесімдік қайтарымсыз қызмет атқарады. Бюджеттің табыстық бөлімін
қамтамасыздандырылмаған, жергілікті органдар бар, облыстарға белгіленген
салықтардан минимум 50% қалдыру керек. Бұл позиция, жергілікті деңгейдегі
жаңа салықтық тәсілдердің өзгеруі мен енгізуі арқылы, экономиканың алғашқы
реттеудің варианттарын толығымен шешеді[12,305бет].
Жалпы, республикалық не жергілікті деңгейдегі салықтардың құрылымын
өзгертіп өтуіміз керек. Қазір бар салық салуының режимі өте
орталықтандырылған және жағдайларда жергілікті тұрғындар жағынан қолуына ие
болмайды. Салықтардың кетісімен көбілер өздерінің салымдардың әсерлігін
байқамай қалады. Сонымен қатар, өткен жылдарымен салыстырғанда болашақта
жергілікті органдар рөлінің күшеюуі болатыны мәлім. Бұл ұсыныс, олардың
даму жағынан не болса, салық төлеушілердің алғашқы салық базасының өсуі
мен дамыту жағынан, өзінді ақтайды. Соған байланысты салық құрылымды 3
деңгейдеұйымдастыру керек:
1) республикалық;
2) аумақтық;
3) жергілікті.
Бұл салық салу механизмінің маңызды мен әсерлігі қандай? Нарық кезінде
Қазақстан экономикамен басқару жүйесін жоғалтып, және жергілікті
тұрғындарымен қарым-қатынас үзілді. Осыған орай, Президенттің айтқан
сөздерінен басқа ешқандай көмек және жаңа механизмінің әсерлгі сезінбеді.
Өмір мүддесіз және өте қиындата бастады.
Өйткені 10 жыл болған мемлекеттегі, ауылдардың мүлік – экономикалық
әлеуеті (потенциал) 80% және қалалардағы өнеркәсібі 50% қырынды. Осыған
орай Қазақстанның экономикалық мәселелердің шешешуіне уақыт келді:
бюджеттегі қаражаттардың әсерлігін көбейту.
Маркетинг пен менеджменттің қазақ институтының өкілі С.Түмтобаевтің
айтуы бойынша: Қазіргі уақытта Қазақстан орталықтағы өкілеттіктерін
аумақтарға мен жергілікті деңгейіне беру сатысында болып тұр.
Бұл мәселе жайындағы қозғалысты үкіметтің соңғы істері боыйнша дәлел
болып келеді. Өйткені ол әрбір саланы өз күшімен қызмет көрсете алмйды.
Қазақстан Республикасы Конституциясында 89-бабына сәйкес қайта құруы
керек[13,139 бет].
1.3.Экономикакаға салық түсімдердің әсері. (Еңбекшілдер ауданы бойынша)
Салық салу теориясындағы ең маңызды мәселе, ол салықтардың нарыққа және
экономикалық дамуына аударды. Екі соңғы жүзжылдықтың өту барысында Батыс
экономисттері салықтардың экономикаға әсер етуін зерттеді. Бұл
зерттеулермен олар, салық түсімдердің мөлшерін мен құрылымының өзгертуімен
экономикалық циклдің бір түрлігін, инвестицияларды ынталандыруын және
өндірістің түсуін алдын алуын болады екенін дәлелдеді.
Нарықтық экономикаға өткелі кезеңінде экономиканың мемлекеттік реттеу
процессінде, экономикалық және әлеуметтік міндеттердің артыруына
бағытталған, қаржы және салық саясатындағы пайда болатын, анықталған
қаржылық механизмдері қолданылады. Салық саясатының негіздері,мемлекеттік
бюджетінің қабылдауымен әрбір қаржылық жылға қанаулайды, ал оның өткізуі 3
түрі бағытымен сәйкес нормативтік актілердің қабылдауы арқылы жүзеге
асырылады:
1. Максималдық саясаттың саясаты, бұл жағдайда салықтардың өсуі
бюджеттегі кірістердің өсуіне тәуелсіз болуы мумкін;
2. Кәсіпкерлікке жағымды салық климатын қамтамасыздандыратын және
дамуына әсер ететін ақыл-есті салықтардың саясаты;
3. Тұрғылықты елдің әлеуметтік қорғау негізінде, салық салудың жоғарғы
деңгейді қарастыратын, салық саясаты.
Қазақстан Республикасындағы салық ставкалардың және салық саясатының
анализі бойынша, нарықтық экономикаға көшкен кезде біз осы бағыттардың
бүкілін қолдандық деп, қорытып айтуға болады[14,366бет].
Егер де 90-шы жылдардың басындамаксималдық салық ставкалардың политикасы
(Қосымша Құн Салығы – 20%, әлеуметтік салық – 25% және тағы басқа)
қоданылса, онда өткен 10 жылдықтың аяғынан мен осы қазіргі жылдықтың
басында, Үкімет кәсіптердің және кәсіпкерліктердің дамытуын жетелдету
мақсатына байланысты, салытық және түрлеріне ставкаларды төмендетті, және
бизнесімен айналысатын тұлғалардың кірістеріне байланысты ықшамды жүйені
әзірледі де және жүзеге асырауына бекітті.
Салық ставкалардың төмендетуі – ол елдегі экономикалық жағдайдың
жақсартуының нәтижесі, және сонымен байланысты салық базасының кеңейтуі.
Жоғарғы айтылғанның бәрісі толық шамада Еңбекшілдер ауданы бойынша
экономикалық жағдайдың және салық саясатының өзгешелігіне жатады. Соңғы 2-3
жылдың ішінде экономикалық негізгі салаларында өндірістің тұрақтандырудың
тенденциясы сақтанылады, кәсіптердің көбілерінде оның тұрақты өсуі
байқалады, бұл әлеуметтік саласының күшейтуіне және тұрғындардың
табыстардың өсуіне әсер етеді[15,95бет].
Облыс бойынша жалпы өнім өндірісінің көлемі 2003 жылы – 37500 млн. теңге,
ол 2002 жылғы жеткен деңгейіне 110,3% құрайды. Соңғы уақыттағы өндірістің
өсу көлемі шаруашылық субъктілердің шығындардың төмендеуіне байланысты.
Егер 1998 жылы шығындар – 507 млн. теңге пайда, 2003 жылы 3500 млн. теңге
пайдасы түсті.
Тиімді өндірістердің өсуіне байланысты міндеттелігі үшін 1998 жылы 54310
млн. теңгеден 2002 жылдағы 51438 млн. теңгеге немесе 5,3%дейін қарыздың
көлемінің қысқартуына мүмкіндік туғызды, осы кезеңі барысында дебеторлық
қарыздар 3172 млн. теңге немесе 16,1%-ға дейін қысқарды.
Өндірістің тұрақтандыру тенденциясы және кәсіптердегі шығындардың
төмендетуі, облыс бойынша бюджетке түскен кірістер көлемініңөсуіне әсер
етті, бұл өсімнің құрамы өткен жылы 21718 млн. теңге немесе 100,5%,
бекітілген бюджетке, болды. Бюджеттің шығыс бөлігі 100,3% атқарымды және
21682 млн. теңге болып табылады.
Кірістердің жалпы сомасы 21718 млн. теңге, одан табысы 9614 млн. теңге,
бұл облыс бюджетінің 43,3% құрайды.
Салық түсімдердің өзгеру барысының анализі, олардың әлеуметтік салық
бойынша өсуін және табиғи ресурстарын пайдалану көрсетеді. Бұл тұрғындардың
кірістердің өсуіне куәландырады, олар яғни бір жеке жанға 20 мың теңгеге
дейін жетті немесе 3 жылдың ішінде 20% дейін өсті. Әлеуметтік және жеке
табыс салығына байланысты салық түсімдердің өсу перспективасыкелещекте де
қарастырылады, бұл бүкіл салалардағы еңбек төлемақы деңгейінің өсуіне әсер
етеді.
Өндірістердің экономикасының күшейтуі, негізгі қаржысына инвестициясының
өсуіне әсер етті, олар 2002 жылда 9600 млн. теңгеге тең болып, 2001 жылдағы
деңгейді 11,6%-дейін артығады. Көкшетау қаласы бойынша инвестициялардың
негізгі көлемі – 64%. Жалпы сомадан инвестициялардың 34,5% көлік және
байланыстық дамуына, 23,7% - ауыл шаруашылығының өндірістердің қаржылануына
бағытталған.
Инвестициялардың негізгі бөлігі өз жеке қаражаттарынан қаржыландырылды,
бұл жағдай салық климатының облыстық және кәсіптердің экономикасының
күшеюіне тиімді әсер етуін бекітеді. Перспективадағы бұл бағыт, қаржы
құнның өсуіне байланысты облыс бюджетіне қосымша салық түсімдеріне әсер
етеді.
Бұл тұжырымдар 2004 жылы облыстық бюджетін растайды, онда түсімдердің
көлемі 15500 млн. теңге, білім саласына арналған шығыс сомасы 1138,8 млн.
теңге немесе бюджет көлемінен 8,3% көрсетілген, және денсаулық сақтауына
байланысты шығындар 36%-ға үлкен және мәдениетке байланысты шығындар 29,9%
көрсетілген.
Ғылыми әдебиеттерде ғана емес, сонымен қатар тәжірибелік қызметте салық
салу сұрақтарға көп назар аударылады. Бұл түсінікті , өйткені салық салу
және салық жүйесі арқылы ұлттық табыс бөлігінің мемлекеттендіруі жүзеге
асырылады.
Соңғы 5-6 жылдың кезеңінде Ақмола облысындағы экономикалық дамуы, бақа
экономикалық шаралар мен тең түрде, инвестициялар сияқты, салалардың
несиелеу және тағғы басқа, келешектегі оның өсуіне байланысты салық реттеуі
облыстық әлеуметтік-экономикалық дамуындағы қозғалыстарына, тұрғындардың
өмір деңгейінің көтеруіне, әсер етеді[16,201бет].
Төмен есеп көрсеткішке байланысты ұйымдар мен кәсіпорындар кризис кезінде
жоғалған айналым қорларды қайта құралмай жатыр. Осы жағдайларға байланысты
инвестициялық белсендік өте төмен. Кәсіпорындардың қаржылық ресурстардың
болмауы бартерлік операцияларға әкеп соғады, ал қызметкерлерге еңбек ақысын
кәсіпорындардың өнімімен төлейді. Осының нәтижесінде пайда келмейді,
бюджетке кәсіпорындар мен ұйымдардың табысына салынатын салық және жеке
тұлғалар табысына салынатын салықтар бюджетке түспейді. Осының барлығы
өндірістік процестің бұзылуына әкеп соғады.
Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуы, ол бюджетке жинақтар мен
салықтардың түсуі және салықтық емес табыс көздері.
Қазіргі кезде мемлекеттің алдында бір міндет тұр, ол экономикадағы
позитивтік тенденцияны жақсарту. Салық жүйесінің ерекше рөлі, ол тура және
жанама салықтар, заңды және жеке тұлғалардаң салықтар, капитал мен пайдаға
салық, федералдық және жергілікті салықтар арасындағы оптималды
пропорцияларды табу.
Салық түсімдерінен төлемдердің реттеу механизмдерінің дамуы
Нарық экономиканың және мемлекеттің демократиялық принциптерінің өзара
қарым-қатынас тек құқықтық негізінде жүзеге асырылады. Қазақстан
Республикасындағы өткелі кезеңдегі экономика қарама-қайшылықпен,
тұрақсыздықпен мінезделінеді.
Осы қарама-қайшылық, тұрақсыздық қаржылық дестабилизациясы, Қазақстанның
Ресейге жаңғыртуындағы болған қаржылық шекаралардан пайда болды. Елдің
экономикасында нарыққа тез көшу барысында шоковая терапия - бағаның
либеризациясы, валюталық шексіздіктердің алып тастауы, жоспарлы
бастамалардан бас тарту, деген сияқты шаралар қолданылады.
Келесі деңгейде мемлеттің мақсаты инфляцияның кемуінің тұрақтылығын
қамтамасыз етуі болып табылады. Және де макроэкономикалық тұрақтанудың
табыстарына жету үшін әрбір аймақтың салық түсімдердің спецификация
учетымен дұрыс көлемін анықтау керек.
Осы мәліметтерді әр біреуді жеке қарастыған кезде, біз келесі шешімге
келдік:
1. Заңды тұлғалардан алынатын корпоративтік табыс салығы. 2001 жылмен
салыстырғанда 2002 жылда салық көлемі 35,8% өсті, ол келесі
себептерге байланысты: өндіріс көлемінің тез арадағы арттыруы,
өткізу нарығының төлем қабіреттілігінің өсуі, елдегі инвестициялық
климаттың жаңартуы және табыс көлемінің арттыруы.
Экономикалық жағдайдың жақсартуына, экономиканың реалдық секторындағы
бағалардың реттеуі әсер етті. Жалпы бір жылдың ішінде өндіріске байланысты
қызмет көрсетуіне бағалары 117,3% дейін өсті, ол өндірілген өнімге 1,2%-ке
дейін.
Бірақ алдағы уақытта заңды тұлғалардан алынатын корпоративтік табыс
салығы (2002 жылдан төмендеуі мүмкін. өйткені өндіріс өнеркәсіптерінен көбі
шығынды болып табылады. 2002 жылдан бастап заңды тұлғалардан алынатын
корпоративтік табыс салығы мемлекеттік бюджетке ауыстырылды.
2. Төлеу көздеріндегі табыс салығы. 2003-2004 жыл аралығындағы
прогноздың төмен сатыдағы орындалуы келесі себептерге байланысты:
салық салу ставкалардың либерализациясы, жеке тұлғалардан алынатын
табыс салығының ставкалардың төмендеуі, яғни, салық салудың
тарифтік өлшемінің өзгеріске ұшырауы.
3. Әлеуметтік салық. Төлемақы бойынша қарыздардың төмендеуі, жоспардың
асып орындауының (100% және 101% негізгі мәселе б.т. Және де оған
қоса, банкрот деп аталған өнеркәсіптер санының кішіреуі де оған
әсер етті. Жергілікті бюджеттің түсімдерінің ішінен, меншік
салықтары ең маңызды орында.
4. Мүлік салығы. Зерттеу барысында, берілген салықтың түрі бойынша
негізгі қарыз төлемеушілер жаңадан құралған өнеркәсіптер б.т.
5. Жер салығы. 2003 жылмен салыстырғанда 2004 жылы жер салығының тез
өсуі 28%-ке, олардың негізгі түрлеріне байланысты ставкалардың
көтеруімен, түсіндіріледі.
6. Көлеік құралдарына төленетін салық. Көлікке түскен салық анализі
бойынша, оның жыл сайын тұрақтылығы өзгерілмейді екенін айтуға
болады, кемітушілік 1-2% шамасын ғана құрайды.
Акциздер. Облыс бюджетіне түсетін жалпы салық түсімдерінің құрылымында
акциздер жоғарғы орын алады. 2001 жылдың аяғында 19% шамасында және 2002
жылы 3,2%, олардың өсу тенденциясы келешекте де байқалынады. 2002 жылы 1
қаңтардағы жағдайына байланысты Еңбекшілдер ауданы территориясында 219 ауыл
округтар ұйымдастырылды, сонымен қатар 10 қала және 15 қалаға ұқсас ауылдар
бар. Онда 810,3 мың адам тұрады, сонымен қатар ауыл тұрғындарының саны 440
мың адамға тең, немесе 54,3%. Жалпы экономиканың жағдайы жылдан жылға
жақсара келеді. Ауылдың негізгі өндіріс өнімдері, бұл – бидай, ет, сүт және
жұмыртқа өндірісі болып табылады[17,302бет].
2 Тарау. Еңбекшілдер ауданы бойынша бюджет кірісін және салық комитетінің
жұмысын талдау.
2.1.Облыс бойынша кірістер мен салық түсімдерін талдау.
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджетке түсетін түсімдер мен шығыстар
ҚР бюджет кодексі, ҚР салық кодексі заңдары мен реттеледі және кіріс
түсімдері соңғы 3 жылда төмендегідей нәтижелер қөрсетті.
Кесте 1
Қазақстан Республикасы және Ақмола облысы бойынша кірістер түсімін талдау,
млн. тг.
Көрсіткіштер 2002ж 2003ж 2004ж 2004ж %
2002ж 2003ж
Казахстан республикасы
– сомасы 847821 1128316 1331282 157,0 117,9
с. і.
Ақмола облысы. 16961 19930 28522 168,2 143,1
ішінде
ҚР салықтық түсімдері 792566 1070866 1070337 135,0 99,9
Ақмола облысы. 7969 9406 10654 133,7 113,3
Ақпарат көзі:Ақмола облысының қаржы департаментінің мәліметтері
Қазақстан Республикасы бойынша жылдар қатарында бюджеттік кіріс
түсімдерінің, табанды түрде өсіп келе жатқанын көреміз. 2004 жылы ел
бойынша жалпы кіріс 1331282 миллион теңгені құрады. Ол 2002 жылмен
салыстырғанда 157 %, ал 2003 жылмен салыстырғанда 117,9 % өскен.
Аталған түсім құрамына кіретін Ақмола облысы бойынша түсімдер де
зерттелген жылдар бойында өсу үстінде. Егер ол 2002 жылы 16961 миллион
теңгені құраса, 2004 жылы 28522 миллион теңгені құрайды. Аталған жыл
бойында өсу шамасы 168,2 % құрады. Егер атап көрсетсек, Ақмола облысы
бойынша өсу қарқыны (168,2 % және 143,1%), жалпы республика өсу қарқынынан
(157,0 % және 117,9 %) жоғары.
Кірістердің негізгі бөлігін құрайтын салықтық түсімдер Қазақстан
Республикасы бойынша 2004 жылы 1070337 миллион теңгені құрайды. Ол 2002
жылмен салыстырғанда 135 % өскенімен, 2003 жылмен салыстырғанда 99,9 %
төмендеген. Ал Ақмола облысы бойынша салықтық түсімдер 2002 жылғы 7969
миллион теңге мөлшерінен, 2004 жылғы 10654 миллион теңгеге дейін өскен. Өсу
қарқыны 133,7 % және 113,3 % құрады.
Түсімдердің өзгеруінің және сапасын білу мақсатында, олардың құрылымын
зерттеу керек. Бұл нысан, төмендегідей кестені құрып, есептеу арқылы іске
асырылады.
Кесте 2
Қазақстан Республикасы және Ақмола облысы бойынша кірістер түсімінің
құрымылын талдау, млн. тг.
Көрсіткіштер 2002ж 2003ж 2004ж Өзгерістер,
пункт (+,-)
Сома % Сома % Сома % 2002ж 2003ж
ҚР кірісі – сомасы 847821 100 1128316100 1331282 100 * *
с. і.
Салықтық түсімдер 792566 93,5 107086694,9 1070337 80,4 -13,1 -14,5
ішінде
Ақмола облысының.
кірісі – сомасы 16961 2,0 19930 1,8 28522 2,1 0,1 0,3
с. і.
салықтық түсімдер 7969 0,9 9406 0,8 10654 0,8 -0,1 -
Ақпарат көзі:Ақмола облысының қаржы департаментінің мәліметтері
Кестеде көрсетілгендей, Республика бойынша, Қазақстан Республикасының
кірісі 2002 жылы 847821миллион теңгені құраса, 2004 жылы 1331282 миллион
теңгеге дейін өскен. Соның ішінде салықтық түсімдер 792566 миллион
теңгеден, 1070337 миллион теңгеге дейін өскен. Барлық түсімдер ішінде 2002
жылы салықтық түсімдердің үлесі 93,5 % құраса, 2003 жылы 94,9 % дейін өсіп,
2004 жылы 80,4 % дейін құлаған. Яғни2004 жылы салықтық түсімдер үлесі 2002
жылмен салыстырғанда 13,1 пунктке түссе, 2003 жылы одан әрмен төмендеп 14,5
пунктке дейін кеміген.
Ақмола облысы бойынша кірістер 2002 жылы 16961 миллион теңгеге жетіп,
жалпы республикалық түсімнің 2,0 % құраған. Ал 2003 жылы 19930 миллион
теңгеге дейін өскені мен, үлес салмағы 1,8 % құрап, 0,2 пунктке төмендеген
болса, 2004 жылы 28522 миллион теңгені құрайды да 2,1 % дейін өседі, яғни
0,3 %-ға дейін өскен. Соның ішінде салықтық түсімдер 2002 жылғы 7969
миллион теңге шамасынан, 2004 жылы 10654 миллион теңге көлеміне дейін
өседі. Бірақ үлес салмағы 2002 жылғы 0,9 % мөлшерінен 0,1 пунктке төмендеп,
2004 жылы 0,8 пункті құрайды.
Қазақстан Республикасының бюджеттік кодексі, салықтық кодексі
және басқа да заңдылық – нормативтік документтеріне сәйкес Ақмола облысы
бойынша міндетті төлемдер республикалық және жергілікті кіріс болып екіге
бөлінеді.
Кесте 3
Еңбекшілдер ауданы бойынша міндетті төлемдерінің түсімін талдау,
мың тг.
Көрсеткіштер 2002ж 2003ж 2004ж. Ауытқу Өсім %
( +,- )
жоспар нақты жоспар нақты жоспар 2003
Республикалық
кіріс 6341 6202,8 25209 165587,140378,159384656,9 2669,
Жергілікті 113868,81129880,152246 1 1 ,3 105,5 6
кіріс 20909,8 2 177455 160569 8323 30688,183,8 123,6
ҚОРТЫНДЫ 136083 326156,148701,8 239,7
1 1 190073
,1
Ақпарат көзі:Ақмола облысының қаржы департаментінің мәліметтері
Кестеде көрсетілгендей, 2003 жылы Еңбекшілдер ауданы бойынша жалпы
кіріс 136083 мың теңгені құраса, оның 6202,8 мың теңгесі республикалық
кіріс қорына кірді де, 129880,2 мың теңге жергілікті бюджетке тиісті болды.
Жалпы Еңбекшілдер ауданы бойынша көрсетілген жылдар бойында міндетті
төлемдердің түсім көлемі өсіп келеді. Егер 2003 жылы жалпы төлем түсімі
136083 мың теңгеден 2004 жылы 326156,1 мың теңгеге өсіп, өсу қарқыны 239,7
% құраған, ал жоспар 183,8 % орындалған.
Республикалық кіріс төлемдері бойынша жоспар 656,9 % орындалып, нақты
сомасы 2004 жылы 165587,1 мың теңгені құрады. Бұл 2003 жылмен салыстырғанда
159384,3 мың теңгеге артты.
Жергілікті кіріс бойынша міндетті төлемдер түсімі 2003 жылы 129880,2
мың теңгені құраса, 2004 жылы 30688,8 мың теңгеге өсіп, нақты көлемі 160569
мың теңгені құраған. Бұл ретте 2004 жылдың жоспары 105,5 % орындалып, 8323
мың теңге түсіп жоспар межесінен артық түскен. Жалпы 2003 жылмен
салыстырғанда 2004 жылы республикалық кіріс бойынша түсімдер 2669,6 %,
жергілікті кіріс бойынша 123,6 %, барлығы 239,7 % өскенін көреміз.
Жоғарыда аталған түсімдердің сапалық құрамын зерттеу мақсатында
төменгідей кестені құру қажеттілігі туындады.
Оған байланысты 1 кестедегі, яғни 2002-2004 жылдар аралығында кәсіпкердің
әр түрлі тиімділігі алған табыстар анализі куә болып табылады.
Кесте 4
2002-2004 жылдағы тиімділік деңгейінің әр түрлілігімен Еңбекшілдер
ауданы бойынша кәсіпкердің топтастыруы.
Тиімділіктің деңгейі 2002 жылы 2003 жылы 2004 жылы
10 дейін 2588 2343 26
11-ден 20-ға дейін 1490 1683 1789
21-ден 30-ға дейін 124 210 195
30-дан жоғары 35 45 102
Шығындық кәсіптердің саны 3211 2894 2910
Кесте 5
Еңбекшілдер ауданы бойынша міндетті төлемдерінің түсімінің құрылымы,
мың тг.
Өзгерістер
2002ж 2003ж 2004ж. пункттар
Көрсеткіштер (+ , -)
жоспар нақты
Сома % Сома
жоспар нақты ауытқу %
1. Ақкөл 314277 283070 -31207 90,1
2. Аршалы 295941 272353 -23588 92,0
3. Астрахан 208155 197333 -10822 94,8
4. Атбасар 587279 561135 -26144 95,5
5. Бұланды 275414 246386 -29028 89,5
6. Егіндікөл 66444 54628 -11816 82,2
7. Ерейментау 318874 309365 -9509 97,0
8. Есіл 391525 399347 7822 101,9
9. Еңбекшілдер 122370 126611 4241 103,5
10.Жақсы 218050 166103 -51947 76,2
11.Жарқайың 164829 146325 -18504 88,8
12.Зеренді 442166 432650 -9516 97,8
13.Қоргалжың 68979 58069 -10910 84,2
14.Сандықтау 165759 151522 -14237 91,4
15.Целиноград 403550 360931 -42619 89,4
16.Көкшетау қаласы 3089550 3378238 288688 109,3
17.Степногорск қаласы1245305 1149812 -95493 92,3
18.Шортанды 258291 260938 2647 101,0
19.Щучинск 972668 1008052 35384 103,6
20 Областық 1438735 1537577 98842 106,9
ИТОГО: 11048161 11100445 52284 100,5
Ақпрат көзі:Ақмола облысының қаржы департаментінің мәліметтері
Кестеде көрсетілгендей бюджеттік түсімдерден жоспарды тек Есіл ауданы
(101,9%), Еңбекшілдер ауданы (103,5%), Көкшетау қаласы (109,3%), Шортанды
ауданы (101,0%), Щучинск ауданы (103,6%) орындаған.
Жоспарлық деңгейге жетпеушіліктің ең төмен нәтижелері төменгідей
субъектілер бойынша байқалады: Жақсы ауданы (76,2%) бойынша жетіспеушілік
51947 мың теңгені, Егіндікөл ауданы (82,2%) бойынша 11816 мың теңге,
Қорғалжын ауданы (84,2%) бойынша 10910 мың теңге жоспарлы мөлшерден кемдік
бар. Қазақстан Республикасының салық кодексінде анықталған корпоративтік
табыс салығы, қосымша құн салығы, шетелде өндірілген тауарлар акциздерінен
түскен түсімдер республикалық бюджетті құрауға жұмсалады.
Еңбекшілдер ауданы бойынша бұл түсімдердің жайын төменгідей кестені
құрып, есептеу арқылы жасауға болады. Оны кесте 8 есептері нәтижесінен
көруге болады.
Есептеулер көрсеткендей Еңбекшілдер ауданы бойынша республикалық бюджетке
2004 жылы 161589,6 мың теңге шамасында ақша түседі.
Кесте 7
Еңбекшілдер ауданы бойынша салықтардың Республика бюджетіне түсуін талдау,
мың тг.
Салық түрлері 2002ж 2003ж 2004ж Ауытқу (+,-) өсу %
жоспар нақты жоспар 2003 жоспар 2003
Корпоративтік 1270,31485,5 13094 13651 557 12165,5104,25 112,21
табыс салығы
Қосымша құн 1548,33428,7 9500 17619,8119,9 14190,9217 124,16
салығы 2969,5160,2 12 9 130306,130146,100,01 100,13
Басқада 5788,15074,4 22606 1303187 5 116,27 103,24
ҚОРТЫНДЫ ,71615138983,156515,
89,6 6 2
Ақпарат көзі:Ақмола облысының қаржы департаментінің мәліметтері
Жоспар 714,81% орындалып, 2003 жылдан 3184,41 % есебіне асып түскен
де, 2002 жылмен салыстырғанда (161589,6 : 2883,3) = 56,04 есе өскен.
Корпоративтік табыс салығы бойынша 2004 жылы жоспар 104,25 % орындалып,
көзделген межеден 13651 мың теңгеге асырылған. Ал 2003 жылмен салыстырғанда
бұл түсім 112,21 % дейін төмендеп, 1485,5 мың теңгеге кеміген. Ал қосымша
құн салығы бойынша зерттелген жылдар ағымы бойынша, қарқынды өсу байқалады.
Егер ол 2002 жылы 1548,3 мың теңгені құраса, 2004 жылы 17619,9 мың теңгеге
дейін 11 есе шамасынан өскен. Бұл салық түрі бойынша жоспар 217 %
орындалып, 2003 жылмен салыстырғанда 124,16 % өскен. Басқа да түсімдер
бойынша жоспар 100,01 % орындалып, 130306,7 мың теңгені құраған және 2003
жылмен салыстырғанда 130146,5 мың теңгеге өскен.
Республикалық бюджетке түсетін салықтардың құрылымы зерттеу,
төменгідей нәтижелер көрсетті.
Кесте 8
Еңбекшілдер ауданы бойынша салықтардың Республика бюджетіне түсуінің
құрылымын талдау, мың тг.
Өзгеріс
2002ж 2003ж 2004ж пункттер
Салық түрлері
Жоспар Нақты
Сома % Сома
жоспар нақты % жоспар нақты %
1 ТҮСІМДЕР 20690033 20795557 100,528853314 28522266 98,9
Кірістер 9197829 9614311 104,511048161 11100445 100,5
Алынған ресми
трансферттер 10155898 10155898 100,016459803 16448159 99,9
Несие 1336306 1025348 76,7 1345350 973662 72,4
қайтарымдары
2 ЖҰМСАУЛАР: 21014194 20782032 98,9 29467765 28631496 97,2
Шығын 19964242 19733619 98,8 28362725 27600781 97,3
Несиелер 1049952 1048413 99,9 1105040 1030715 93,3
3 ДЕФИЦИТ
(ПРОФИЦИТ) -324161 13525 141,7-614451 -109230 17,8
Ақпарат көзі:Ақмола облысының қаржы департаментінің мәліметтері
Кестеде көрсетілгендей 2003 жылы түсім 20795557 мың теңгені құрап,
жоспар 100,5% орындалған, ал 2004 жылы нақты түсімдер 28522266 мың теңгеге
дейін ұлғайғанымен жоспар (100 – 98,9) = 1,1 пунктке орындалмаған. Кірістер
бойынша жоспар 2003 жылы 104,5 %, 2004 жылы 100,5% орындалса да, 2004 жылы
ресми трансферттер бойынша жоспардың не бары 99,9%, ал несие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
1 Тарау. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы ұғым және
бюджетпен есеп айрысу тәртібі
1.1. Салық ұғымы және салықтарды классификациялау ... ... .. 6-13
1.2. Салық механизмінің маңызы және реттеудің қажеттілігі 13-17
1.3. Экономикакаға салық түсімдердің әсері. (Еңбекшілдер ауданы
бойынша) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .1 7-23
..
2 Тарау. Еңбекшілдер ауданы бойынша бюджет кірісін және салық
комитетінің жұмысын талдау
2.1.Облыс бойынша кірістер мен салық түсімдерін талдау ... . 24-32
2.2.Жергілікті бюджеттің кірісі мен салықтық түсімдерді
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 2-44
... ... ... ... ... ... 44-47
2.3.Ақмола облысының салық комитетінің жұмысын талдау...
3 Тарау. Кәсіпкерлік іс-әрекетінің жеке түрлері мен жеңілдетілген
декларация негізінде арнайы салық режимі
3.1. Шағын және орта кәсіпкерлікке салық салу жүйесі ... ... . 48-57
3.2. Шағын және орта бизнеске салық салуды жетілдірудің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .5 7-62
... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .6 3-65
... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер тізімі 66-68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Қысқартылған сөздер тізімі
Ж.ж.-жылдар
Млрд.-миллиард
ЖТС-жеке табыс салығы
ҚҚС-қосылған құнға салық
ҚР-Қазақстан Республикасы
Млн.-миллион
КТС-корпоративтік табыс салығы
СТН-салық төлеушінің нөмірі
ЖАҚ-жабық акционерлік қоғам
тг.-теңге
Кіріспе
1998-2000 жылдарда Қазақстан Республикасында Бухгалтерлік есеп пен
аудитті жақсартумен дамыту мен бағыттары өткізу мақсатында жасалынған.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен №2372 1995 жылдың 26
желтоқсанда шыққан Бухгалтерлік есеп туралы заңда, есеп берудің
заңнамалық негіздерін қалыптасу анықталған.
Бағдарламаның негізгі бағыты, ол бухгалтерлік есеп пен аудиттің дамуында
бірігей әдістемелік концепциясын жасау. Оның ішіне мыналар кіреді:
бухгалтерлік есеп стандарттары мен осы есепті компьютеризациялау сұрақтары,
ішкі бақылау дамуындағы жағдайлар, тәуелсіз аудит, профессионалдық
бухгалтерлер институтын жасау және де бухгалтерлік есеп пен аудиттің
халықаралық қарым-қатынас сұрақтары.
Бухгалтерлік есеп пен аудиттің даму концепциясы келесілері анықтауы
керек: жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалардың бухгалтерлік есеп негізін,
қаржылық есеп берудің публикациясы мен қалыптасу тәртібін, Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есеп жүйесін халықаралық жүйеге
интеграциялау.
Жоспарлық экономикада статистикалық мәлімет, бірінші бухгалтерлік есепте
қалыптасты. Осы кезде салықтық есеп реформасы екінші халықаралық тәжірибеде
негізделді.
Осы есеп әдістемесінде бұған дейін болған әдістердің жоюын тілейді.
Нарықтық құралдардың дамуына, бухгалтерлік есеп пен аудит облысында
мамандардың классификациясының жоғарлауына, экономиканың тұрақты болуына,
тұрғындардың жағдайлары мен өндірістің өсуіне байланысты бухгалтерлік есеп
аудит сұрақтарының кейбір реттеу функциялары мемлекеттік органдардан
профессионалдық ұйымдарға ауысады.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаттары болып, ол Володин В.П. жеке
кәсіпкердің қаржылық жағдайын талдау, қаржылық іс-әрекеттің негізгі
мәселелерін шығару және қаржылық бақылауда көмек беру.
Қазақстан Республикасы үкіметінің жұмыс бағдарламасында кәсіпкерліктің
мемлекеттік қолдауды күшейту жолдарын анықтау бар. Осымен байланысты
республикада кәсіпкерлік қызметті қолдаумен реттеудің кешенді механизмін
жасалып жатыр. Осы механизмнің негізгі элементтерінің бірі болып салықтық
реттеу табылады. Себебі бұл респуликада нарықтық экономиканың қалыптасуы
мен дамуы жағдайында тиімді салық жүйесін жасау өте маңызды болады. Ол өз
кезегінде республикада кәсіпкерлік қызметтің дамуына көп әсер етеді. Бұл
жағдайда салықты фискалды және реттеу қызметін енгізетін кәсіпкерлік
қызметінің салықтық реттеуді дамыту қиын мәселе болып табылады.
Менің пікірімше шағын бизнестің мынадай оң жақтары бар:
-Жалпы санының өсуі, бұл қоғамдағы экономикалық тұрақтылықтың басты
кепілдігі, орташа класстың қалыптасуын білдіреді;
-Экономикалықтұрғыдан белсенді тұрғындар бөлігінің өсуі ,бұл азаматтардың
кірісін көбейтеді;
-Аз шығындалып, жаңа жұмыс орындарын ашу, әсіресе қызмет көрсету
сферасында;
- Өндіруші монополиясын жою, бәсекелік ортаны жасау;
-Қаржы және табиғи ресурстарды мобилизациялау және оларды тиімді пайдалану.
Шағын кәсіпкерліктің дамуы экономикалық негізгі бағыты болуы керек.Бұл
арқылы салалардың структуралық қайта құруын іске қосады, жаңа жұмыс
орындарын ашуға мүмкіндік береді,экономикадағы монополиялылықтан
өтеді,әлеуметтік мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Шағын және орта кәсіпорындарының ең негізгі әлеуметтік функциялары
оның жалпы халықтың жұмыссыздық экономикалық дағдарыс нәтежиесінде пайда
болатын әлеуметтік қысымның төмендеуі.
Осы мақсаттардан шыға отырып, келесі міндеттерді қалыптастыруға болады:
- Балансты алдын-ала қарау және оны жою анализі;
- Кәсіпорынның негізгі және қайтарымды құралдардың және олардың
қайтарылымдығының мінездемесі;
- Кәсіпорынның құралдар көзінің мінездемесі: өндірістік және қарыздық;
- Қаржылық тұрақтылық пен салық салу табысты бағалау;
- Қаржы-шаруашылық іс-әрекетті жақсартуға байланысты шаралар;
- Жоғарыда айтылған міндеттерді шешу үшін, Володин В.П. Жеке кәсіпкер
есептей алынды.
1 Тарау. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы ұғым және
бюджетпен есеп айрысу тәртібі
1. Салық ұғымы және салықтарды классификациялау
Бұл бірінші және негізгі салық функциясы – ол мемлекеттік қазынаның
құралдар көзі болып табылады. Салықтар арқылы ақша құралдардың қорлары
қалыптасады, осыған байланысты мемлекет кәсіпорындарға экономикалық әсерін
тигізеді. Шаруашылық өмірде нарықтық экономика мен әкімшілеу бірге жүре
алмайды.
Нарықтық экономикада салықтың екінші функциясы – ол нарықтық
бәсекелестікті дамыту мен ұстау құралы болып табылады. Тауар өндірушілерге
салық салудың негізгісі тепе-теңдік қағидасы болып табылады. Ол бірдей
салық ставкалар көмегімен өтеді. Көптеген мемлекеттерде кіші кәсіпорындар,
орта және үлкен кәсіпорындарға қарағанда салықтарды төменгі бағамен
төлейді. Салық салуда жеңілдіктер, кәсіпорынның ғылым және техника
жетістіктерін ынталандыру үшін керек[1,65 бет].
Нарықтық экономикада салықтың үшінші функциясы – ол жағдайлары төмен
тұрғындардың өмірін жеңілдету құралы болып табылады. Осы мақсатпен
азаматтарға салық салу жүйесі прогрессивтік технология арқылы құралады, ол
үлкен табыс алушылар салықтарды жоғары ставкамен төлейді. Кейбір
жағдайларда, ол минималды табысқа балалар және басқа төлеушілер
жеңілдіктеріне салық алынбайды.
Салық функциясы – ол салықтарды іс-әрекетте көрсетеді. Функция
мемлекеттік табысты тағайындау мен қайта тағайындау құралы болып табылады.
Нарықтық экономика бар елдерде мемлекет субъектілердің екі тобына да
салық салады: кәсіпорындар (заңды тұлғалар және азаматтар (жеке тұлғалар)).
Салық салудың басты объектілері: кәсіпорынның пайдасы (табысы), өндіріс
процесінде қосымша құн, тауар мен қызмет көрсету айналымы, азаматтар табысы
мен мүлік. Кәсіпорынның үлкен міндетті төлемей, ол зейнет ақы мен
әлеуметтік сақтандыруға байланысты пособиялар.
Өткен ғасырда, мемлекеттік шаруашылықта салықтар мемлекеттік және мүлік
баждардан кейін екінші орында болып, қазір үлкен маңызын алды.
Зерттеу обьектісі шағын және орта кәсіпкерлікке салық салу
кезіндегі салықтық қатынастар.
Осының арқасында нарықтық қатынастық дамуын ескере отырып шағын
және орта кәсіпкерлікке салық салу механизмін жақсарту шараларын іс-
жүзінде пайдалануға болады. Бұл шаралар салық салу механизмін
шығындауға және салықтық шаруа қожалықтарының қаржылық жағдайын
жақсартуға бағытталған[2,150 бет].
Салықтар – белгілі бір мөлшерде және белгілі бір уақытта алынатын
мемлекетпен анықталған міндетті төлемдер. Беогіленген тәртіпте алынатын
салықтар, баж салықтар және басқа да төлемдердің жиынтығы мемлекеттің
салық жүйесін құрайды.
Ұлттық табыстың бір бөлігін құрайтын және мемлекет жинауымен, қызметтер
мен міндеттерін іске асыруы салықтардың экономикалық мәні болып табылады.
Салықтар қржылардың бастапқы категориясы болып табылады. Адамзаттың таму
барлық тарихының бойымен салық түрлері мен әдістері өзгеріп, жетілдіріп,
мемлекеттің жетіліктер мен сауамдарына үйлесіп отырды. Тауар-ақша жүйе
қатынастарында, олардың күйіне ықпал етіп, ең үлкен даму деңгейінежетті.
Тарихи тұрғыда салықта 2 салық үстеме жұмыстың салық ауырпалықтың бөлу
қағидалары құрылды:
1) Пайда қағидасы (алған табиғаттың);
2) құбандық қағидасы (төлеу қабілеттілігі)
Ал классикалық қағидасы А.Смитпен ұсынылған. Олар келесіге әкеледі:
а) Әрбір салық төлеушінің кірісіне сәйкес салық салынуы тиіс.(әділдік
қағидасы)
б) салық төлеу уақыты мен мөөлшері алдын-ала және тура анықталуы
тиіс.(анықтылық қағидасы)
в) әр салық төлеуші үшін уақыт пен әдіс бойынша ыңғайлы алуы
тиіс.(ыңғайлық қағидасы)
г) салық алу шығыстары ең аз мөлшерде алуы керек. (экономия қағидасы)
Бұл қағиданы қолдануы салық салуда заңсыздықты шектеді, бұл процеске
регламентация әкелді, срнымен қатар А.Смитке келесі қорытынды беруге
рұқсат берді.
Салық бұл оларды төлейтіндерге арналған, ол құндық белгісі емес
бостандықтың белгісі болып табылады[3,136 бет].
Салық мәні оның функцияларынан көрінеді. Қаржы жағынан негізінде
салықтар субъектісі категория екенін назарға алу керек. Сондықтан да
қаржыларға қатысты салықтар функцияларын қаржылардың қатысты салықтар
функцияларын қаржылардың бөлу функциясының подфункциясының құрамды бөлігі
ретінде қарау керек:
1) Тарихи түрде бірінші болып салықтың фискальдық функциясы. Бұл
функция мемлекеттік бюджетке қаржылардың түсуін қамсыздандырады.
Өндіріс, тауар-ақша қатынастардың дамуымен бұл функция мемлекетке
барлық түскен ақшалай кірістердің түсімдерін анықтацды.
2) Салықтардың қайта бөлу функциясы. Әр-түрлі шаруашылық
кәсіпкершіліктердің кіріс бөлімдерін мемлекет пайдасына қайта бөлуімен
айналысады. Бұл функциядағы әрекет масштабтары жалпы ішкі өндірістегі
салық сыбағасымен анықталады, ал ұлттық табыстың мемлекеттендірілуі
деңгейін көрсетеді, бұл сыбаға 1997 жылы – 19,7%, 1998 жылы -16,6%,
1999 жылы – 17,4%, 2000 жылы – 22,6% құрайды;
3) Салықтың үшінші функциясы – реттеушілік – ол мемлекеттің экономикалық
әрекеттің өсуінен пайда болады. Ол қабылдайтын бағдарламаларға салық
ұлттық шаруашылықтың дамуына әсер етеді. Сонымен қатар салықтар
түрлерін таңдауы, олардың құндарын өзгертуі, алу әдістері, жеңілдіктер
мен бағаны түсірулер пайдалылығы. Бұл реттеушілер қоғамдық құрамы мен
пропорциясына, жинау мен пайдалану мөлшерлеріне әсер етеді. Сондықтан,
Қазақстан үшін соңғы жылдар салық салмақтық төмендігі және оларға
теңірістірілген төлемдер тән, бұл олардың жеткілікті емес мөлшердегі
жинаушылықпен, яғни салық салудан түсіндеріледі.
Салық жүйесі – мемлекетте алынатын салықтар түрлерінің жиынтығы, олардың
құрамының түрлері мен әдісітері, салықтық қызметі органдары мемлекеттік
салықтық жүйесін құрайды. Салықтық жүйені жетер қиын модельдерді ұсына
алады, өйткені салықтардың және оларды төлеушілердің түрлері өте көп, салық
алу әдістері және салық жеңілдіктері бар. Салықты әртүрлі қағидалар бойынша
классификациялауға болады:
- Салу объектісінен және төлеуші мен мемлекеттің қарым-қатынасынан
пайдалану арқылы;
- Салықты алатын органан;
Экономикалық белгі арқылы.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылығы республикадағы шағын және
орта кәліпкерліктің салық салу механизмін жүйелі зерттеуде
тұрады.Осының нәтежиесінде жаңа жағдайлар, ұсыныстар қалыптасты.Олар
салық салу механизмімен байланысты. Келесі түрлері бар.
- Кәсіпкерлік қызметтің ( кооперативтер, шағын және орта кәсіпорындар)
жүзеге асуының пішіндері теориялық - әдістемелік аспектіде
негізделген және тереңдетілген нарықтық қатынас жағдайында қызмет
етуінің ерекшеліктері анықталды.
- Шағын және орта кәсіпорындардың статусын мінездейтін көрсеткіштер
жүйесі анықталды.
Бұл бірнеше көрсеткіштерден құралуы тиісті:
- Кәсіпорындағы жұмысшылар саны ;
- Жалпы түсіммен өткізудің көлемі;
- Жылына табатын ең төмен жалақының орташа көлемі ;
- Республикадағы шағын және орта кәсіпкерлікке салық салу
механизмінің құрылымдық бөліктері нақтылануы тиіс [4,95 бет].
Әсіресе салық саны мен салық түрлері ( жанама және тікелей )
салық салу объектілері салық қойылымдары салықтарға жеңілдіктер
беру мен салық жинау, сонымен қатар салық салуда есеп және есеп
жүргізу механизмі . Салық салу механизмі біртұтас жүйе ретінде
зерттелуі тиіс. Бұл жоғарыда айтылып өткен бөліктерінен құралуы
тиіс және осының негізінде бөлек элементтердің маңыздылығы
анықталады[5,95бет].
- Шағын және орта кәсіпкерлікке салық салудың жаңа механизмі
жасалды, яғни кәсіпкерлердің жиынтық жылдың табысының салық салу
механизмі;
- Шаруақожалықтарының салық салу механизмін жетілдіру жолдары
анықталды. Бұл дегеніміз осы қожалықтардың тиімділігіне тәуелді
салық қойылымдары мен жиынтық жылдық табысқа салық салу
дифференциясын пайдалану болып табылады.
Зерттеу үрдісінде келесі әдістер қолданылды: ғылыми – абстракциялау
және жалпылау, жүйелік - факторлық талдау, топтау мен экономикалық
модельдеу.
Шағын және орта кәсіпкерлікке салық салудың жаңа механизмі
негізінде жасалған зерттеудің нәтижелері салық механизмін жетілдірудің
тәжірибелік қорытындысы болады. Сондықтан негізгі жағдайлар мен
қорытындылар республикада кәсіпкерлікті салықтық реттеудің ғылыми
және тәжіребиелік қызметінде пайдалануы мүмкін .Осы ұсыныстарды
пайдалануы шағын және орта бизнеске салық салу механизмін
қарапайымдап, республикада кәсіпкерлік қызметтің тиімділігін
жоғарлатуға мүмкіндік береді.
Зерттеудің негізгі нәтежиелері мен қорытындылары, Қазақстан
Республикасының кіріс министірлігінде және қаржы министірлігінде 1995-
1999 жылдары өткізілген ғылыми – тәжіребиелік конференцияларда,
семинарларда және жиналыстарда айтылып, кейбір еңбектер мен жазбаларда
жариаланды[6,106бет].
Нарықтық қатынстардың жүйесі шаруашылық жүргізудің әмбебап моделі
болып табылады. Ол кәсіпкерліктің дамуымен өндірілген тауарлар,
жұмыстар мен қызметтің көлемі, құрылымы мен сапасын ұлғайту жолымен
тиімдігін көтереді.
Осымен байланысты теориялық және іс- тәжірибелік аспектіде
кәсіпкерлік түсінігінің экономикалық мазмұнын зерттеу маңызды болады.
Ол өндірістік, коммерциялық–делдалдық, сауда, инновациялық қызмет,
қаржылық лизинг, бағалы қағаздармен операцияларды өзіне енгізеді.
Яғни кәсіпкерлік шағын бизнеспен тығыз байланысты, бірақ шағын бизнес
деген анықтама бизнеске жұмысшылар саны, капиталдың жалпы активы,
табыс пен жылдық айналыммен байланысты түсініледі[7,361бет].
Кәсіпкерлік деген түсініктің қазіргі отандық және шетелдік
экономикалық әдебиеттерде көптеген анықтамалары бар. Бірақ кәсіпкерлікті
шаруашылық қызмет ретінде қарастырғанда оның экономикалық мазмұны толық
ашылмайды. Кәсіпкерліктің теориясы мен іс- тәжіребиелік шетелдік
эдебиетпен кейбір отандық еңбектерде талдау жүргізгенде,оны шаруашылық
жүргізудің ерекше формалары ретінде қарастырылады. Сондықтан нарықтық
сфераларының бірі ретінде қарайды. Өйткені онда кәсіпкер өз пайдасын
табу мақсатында тауарлар өндіреді, қызмет көрсетеді, нарықтық жаңа
құрылымын қалыптастырады, жаңа жұмыс орындарын немесе ескі қызмет
үстіндегі жұмыс орындарын сақтап отырады, инноциялар
енгізеді[8,89бет].
Ол өз кезегінде басқалардың жасаған тауарлар мен қызметтерін
сатып алушы мен белгілі салықтарды төлеуші болады. Осы барлық аспектілерді
зерттеу әр-түрлі ұйымдастырушы – құқықтық формалар мен республикада
салықтардың әсер етуін анықтауға мүмкіндік береді.
Біздің республикада кооперативтер, шағын және орта кәсіпорындар
1992 жылдан бастап қызмет жасады. Мемлекет кәсіпкерліктің осы
пішіндерінің белгілі қолдау көрсетіп отырды. Бірақ кәсіпкерлікті
қолдау мен мемлекеттік реттеудің бірегей орталықтанған жүйесін жасай
алмады. Мұндай жүйе өзіне жүйенің құрылымды элементтерін енгізу
керек. Ол жүйенің бірлігін қамтамасыз ететіносы элементтердің арасындағы
байланысын жасау керек. Мемлекеттік реттеудің жүйесі мен кәсіпкерлікті
қолдаудың негізгі жүйесі мен кәсіпкерлікті қолдаудың негізгі бөлшегі
болып салық жүйесі табылады. Ол осы жүйенің басқа элементтерімен
байланысты болуы қажет. 1991 -1994 жылдары салық жүйенің қызмет ету
механизмі экономикалық механизммен байланысты болған жоқ. Осы периодта
өндірістік, құрылыстық–жөндеу, қайтаөңдеу, ауылшаруашылық кооперативтері
мен шағын кәсіпорындар алғашқы екі жыл ішінде салықтардан толық
босатылды. Осының нәтежиесінде осы кәсіпорындар алғашқы екі жылды
толық қуаты бойынша жұмыс істеп, қалған жылдары тек шағын кәсіпорын
айналымын көсетіп, мемлекеттік залалды мемлекеттік кәсіпорындар кіріп
отырды. Осы кәсіпорындардың басшылары осы салық салудан босатылу үшін
жаңадан кәсіпорындар құрып отырды. Ал бұрыңғы кәсіпорындар залалды
шаруашылықтар ретінде саналып отырды[9,168бет].
Сонымен шағын және орта кәсіпорындарын салық салудан толық көлемде
босату, осы кәсіпкерлік түрін дамыта алмады. Ал керісінше, олардың кейінгі
кеңеюмен дамуына кері әсер етіп, жаңартылуымен өндірістегі жаңа
технологияларды енгізуге жол бермеді. Осның барлығы жергілікті бюджетке
қаржы түсуінің азаюына себеп болды.
2. Салық механизмінің маңызы және реттеудің қажеттілігі
Мемлекет жақындағы 5-10 жылдың ішінде Қазақстан Республикасының дамуы
стратегиясындағы ең біріншіден қойылған мақсатқа байланысты жаңа салық
тәсілді анықтау керек.
Сол үшін, бізді Қазақстан – 2030 жоспатлар, салалық даму жоспарлары
сияқты программалар бар.
Біз романтикалық деп аталған салық салу дәуірден бас тарттық. Бұл
дәуірде бюджетке байланысты техникалық сұрақ негізінде салық ставкалары
бекітілген болатын.
Бірінші, сондай мемлекеттің көзқарасы көптеген мәселелерді және дауларды
туғызады[10,56бет].
Олардың бірі, инерляциондық көзқарас туғызғандықтан, жанама салықтың
ставкалардың өзгеруі. Жоғарғы ставкалары ұсынысты төмендетіп, бағаның
көтеруіне мүмкіндік береді. Мөлшерінің және әдістеменің анықтауы әр-түрлі
болып, қосымша құн салық (НДС) ставкалардың қолданатын әлемінде, мысалы:
Англиядағы қосымша құн салық ставкасы – 10-17%; Германияда – 15%; Францияда
– 20%; Ресейде екі ставка қолданылады – 20% және 10%. Біздің заңнамасы
бойынша қосымша құн салығының 3 ставак бекітілген – 0,10% және 20%. Бірақ,
олар өндірістің көтерілуіне стимулдық әсер етуін қамтамасыздандырады.
Экономикалық жеке салаларында ішкі нарықтың төмендетуіне және тұралауына
(стагнация) ұшыратады.
Жалпы салық түсімдердің қосымша құн салығының жеке салмағы 20%, 1996 жылы
– 25%, 1997 жылы – 21%, 1999 жылы – 22% жуық шамамен 19-20 млрд. теңге
төмендеуін еске алып. Әлеуметтік қызметтерге байланысты, коммуналдық, ауыл
шаруашылық салаларына байланысты қосымша құн салық ставкалардың деңгейін
16% және 12% өлшемдерінде бекітуіне ұсынамыз.
Бұл шешім, Республиканың бүкіл аумақтарында, бюджеттердің кіріс және
шығыс құрылымын бұзбауына, әлеуметтік дамуының және экономикалық өсуіне
байланысты мәселелердің шешуіне мүмкіндік туғызады.
Прогрессивтік салық салуы экономикалық қызметінен және салық хабарынан
түсетін табыстардың түсуін түзетеді. Сондықтан, кәсіпкерлік экономикаға
эффективті әсер етуі үшін, табыстардың өсуіне қарағанда төлем сомасына,
ешбір жағдайда арттып өсуіне жол бермей, керісінше табыстың мөлшері (15-20%
дейін салық салу керек, мысалы 1:1). Мысалы: Өндірістің 18% тиімділігі
табыс салығының 18% тең.
Біздің заңнамасы бойынша заңды тұлғалардан 30% деп табысқа байланысты
деген салық бекітілген мөлшері ұтымды болып табылмайды, деп
санаймыз[11,79бет].
Көрсетілген тізімі бойынша, кәсіптердің 50-дан көбі табысты 30%-н төмен
тиімділігімен алады немесе бұл, салық салу қарқыны табыстардан жоғары
екенін көрсетеді. Халықаралық терминологиясындағы бұндай қағида салықтың
жағдайының артылып қалуын білдіреді.
Аумақтағы қазіргі кәсіпкерлерге (банктік және сақтандыру дивиденттер тағы
басқалар) жоғарғы ставкасын жоғарлатуының енгізуі, әрине бюджеттік тәртіпті
бұзбайды, керісінше нәтижені салықтық құрылымдық құруына туғызады.
Меншікке және ресурстарға байланысты салықтар бойынша ең біріншіден жер
аймақтарының қолданылуына назар аудару керек. Жер иеленушілер мен жер
пайдаланушыларды бар болған негізгі ставкалар қанағаттандырады.
Қазақстан Республикасына недроиеленушілердің арнайы салықтар мен
төлемдері негізгі мағынасы болып табылады. Қол қойылған келісімдерден
роялти, бонус деген тәрізді үлкен сомалар түседі. Бірақ оларға қойылған
және қосымша табыстың ставкалары үлкен емес. Өткелі дәуірдегі бүкіл төмен
орталық органдардың иеленуінде болып, және де жергілікті органдар ешбір
үйлесімдік қайтарымсыз қызмет атқарады. Бюджеттің табыстық бөлімін
қамтамасыздандырылмаған, жергілікті органдар бар, облыстарға белгіленген
салықтардан минимум 50% қалдыру керек. Бұл позиция, жергілікті деңгейдегі
жаңа салықтық тәсілдердің өзгеруі мен енгізуі арқылы, экономиканың алғашқы
реттеудің варианттарын толығымен шешеді[12,305бет].
Жалпы, республикалық не жергілікті деңгейдегі салықтардың құрылымын
өзгертіп өтуіміз керек. Қазір бар салық салуының режимі өте
орталықтандырылған және жағдайларда жергілікті тұрғындар жағынан қолуына ие
болмайды. Салықтардың кетісімен көбілер өздерінің салымдардың әсерлігін
байқамай қалады. Сонымен қатар, өткен жылдарымен салыстырғанда болашақта
жергілікті органдар рөлінің күшеюуі болатыны мәлім. Бұл ұсыныс, олардың
даму жағынан не болса, салық төлеушілердің алғашқы салық базасының өсуі
мен дамыту жағынан, өзінді ақтайды. Соған байланысты салық құрылымды 3
деңгейдеұйымдастыру керек:
1) республикалық;
2) аумақтық;
3) жергілікті.
Бұл салық салу механизмінің маңызды мен әсерлігі қандай? Нарық кезінде
Қазақстан экономикамен басқару жүйесін жоғалтып, және жергілікті
тұрғындарымен қарым-қатынас үзілді. Осыған орай, Президенттің айтқан
сөздерінен басқа ешқандай көмек және жаңа механизмінің әсерлгі сезінбеді.
Өмір мүддесіз және өте қиындата бастады.
Өйткені 10 жыл болған мемлекеттегі, ауылдардың мүлік – экономикалық
әлеуеті (потенциал) 80% және қалалардағы өнеркәсібі 50% қырынды. Осыған
орай Қазақстанның экономикалық мәселелердің шешешуіне уақыт келді:
бюджеттегі қаражаттардың әсерлігін көбейту.
Маркетинг пен менеджменттің қазақ институтының өкілі С.Түмтобаевтің
айтуы бойынша: Қазіргі уақытта Қазақстан орталықтағы өкілеттіктерін
аумақтарға мен жергілікті деңгейіне беру сатысында болып тұр.
Бұл мәселе жайындағы қозғалысты үкіметтің соңғы істері боыйнша дәлел
болып келеді. Өйткені ол әрбір саланы өз күшімен қызмет көрсете алмйды.
Қазақстан Республикасы Конституциясында 89-бабына сәйкес қайта құруы
керек[13,139 бет].
1.3.Экономикакаға салық түсімдердің әсері. (Еңбекшілдер ауданы бойынша)
Салық салу теориясындағы ең маңызды мәселе, ол салықтардың нарыққа және
экономикалық дамуына аударды. Екі соңғы жүзжылдықтың өту барысында Батыс
экономисттері салықтардың экономикаға әсер етуін зерттеді. Бұл
зерттеулермен олар, салық түсімдердің мөлшерін мен құрылымының өзгертуімен
экономикалық циклдің бір түрлігін, инвестицияларды ынталандыруын және
өндірістің түсуін алдын алуын болады екенін дәлелдеді.
Нарықтық экономикаға өткелі кезеңінде экономиканың мемлекеттік реттеу
процессінде, экономикалық және әлеуметтік міндеттердің артыруына
бағытталған, қаржы және салық саясатындағы пайда болатын, анықталған
қаржылық механизмдері қолданылады. Салық саясатының негіздері,мемлекеттік
бюджетінің қабылдауымен әрбір қаржылық жылға қанаулайды, ал оның өткізуі 3
түрі бағытымен сәйкес нормативтік актілердің қабылдауы арқылы жүзеге
асырылады:
1. Максималдық саясаттың саясаты, бұл жағдайда салықтардың өсуі
бюджеттегі кірістердің өсуіне тәуелсіз болуы мумкін;
2. Кәсіпкерлікке жағымды салық климатын қамтамасыздандыратын және
дамуына әсер ететін ақыл-есті салықтардың саясаты;
3. Тұрғылықты елдің әлеуметтік қорғау негізінде, салық салудың жоғарғы
деңгейді қарастыратын, салық саясаты.
Қазақстан Республикасындағы салық ставкалардың және салық саясатының
анализі бойынша, нарықтық экономикаға көшкен кезде біз осы бағыттардың
бүкілін қолдандық деп, қорытып айтуға болады[14,366бет].
Егер де 90-шы жылдардың басындамаксималдық салық ставкалардың политикасы
(Қосымша Құн Салығы – 20%, әлеуметтік салық – 25% және тағы басқа)
қоданылса, онда өткен 10 жылдықтың аяғынан мен осы қазіргі жылдықтың
басында, Үкімет кәсіптердің және кәсіпкерліктердің дамытуын жетелдету
мақсатына байланысты, салытық және түрлеріне ставкаларды төмендетті, және
бизнесімен айналысатын тұлғалардың кірістеріне байланысты ықшамды жүйені
әзірледі де және жүзеге асырауына бекітті.
Салық ставкалардың төмендетуі – ол елдегі экономикалық жағдайдың
жақсартуының нәтижесі, және сонымен байланысты салық базасының кеңейтуі.
Жоғарғы айтылғанның бәрісі толық шамада Еңбекшілдер ауданы бойынша
экономикалық жағдайдың және салық саясатының өзгешелігіне жатады. Соңғы 2-3
жылдың ішінде экономикалық негізгі салаларында өндірістің тұрақтандырудың
тенденциясы сақтанылады, кәсіптердің көбілерінде оның тұрақты өсуі
байқалады, бұл әлеуметтік саласының күшейтуіне және тұрғындардың
табыстардың өсуіне әсер етеді[15,95бет].
Облыс бойынша жалпы өнім өндірісінің көлемі 2003 жылы – 37500 млн. теңге,
ол 2002 жылғы жеткен деңгейіне 110,3% құрайды. Соңғы уақыттағы өндірістің
өсу көлемі шаруашылық субъктілердің шығындардың төмендеуіне байланысты.
Егер 1998 жылы шығындар – 507 млн. теңге пайда, 2003 жылы 3500 млн. теңге
пайдасы түсті.
Тиімді өндірістердің өсуіне байланысты міндеттелігі үшін 1998 жылы 54310
млн. теңгеден 2002 жылдағы 51438 млн. теңгеге немесе 5,3%дейін қарыздың
көлемінің қысқартуына мүмкіндік туғызды, осы кезеңі барысында дебеторлық
қарыздар 3172 млн. теңге немесе 16,1%-ға дейін қысқарды.
Өндірістің тұрақтандыру тенденциясы және кәсіптердегі шығындардың
төмендетуі, облыс бойынша бюджетке түскен кірістер көлемініңөсуіне әсер
етті, бұл өсімнің құрамы өткен жылы 21718 млн. теңге немесе 100,5%,
бекітілген бюджетке, болды. Бюджеттің шығыс бөлігі 100,3% атқарымды және
21682 млн. теңге болып табылады.
Кірістердің жалпы сомасы 21718 млн. теңге, одан табысы 9614 млн. теңге,
бұл облыс бюджетінің 43,3% құрайды.
Салық түсімдердің өзгеру барысының анализі, олардың әлеуметтік салық
бойынша өсуін және табиғи ресурстарын пайдалану көрсетеді. Бұл тұрғындардың
кірістердің өсуіне куәландырады, олар яғни бір жеке жанға 20 мың теңгеге
дейін жетті немесе 3 жылдың ішінде 20% дейін өсті. Әлеуметтік және жеке
табыс салығына байланысты салық түсімдердің өсу перспективасыкелещекте де
қарастырылады, бұл бүкіл салалардағы еңбек төлемақы деңгейінің өсуіне әсер
етеді.
Өндірістердің экономикасының күшейтуі, негізгі қаржысына инвестициясының
өсуіне әсер етті, олар 2002 жылда 9600 млн. теңгеге тең болып, 2001 жылдағы
деңгейді 11,6%-дейін артығады. Көкшетау қаласы бойынша инвестициялардың
негізгі көлемі – 64%. Жалпы сомадан инвестициялардың 34,5% көлік және
байланыстық дамуына, 23,7% - ауыл шаруашылығының өндірістердің қаржылануына
бағытталған.
Инвестициялардың негізгі бөлігі өз жеке қаражаттарынан қаржыландырылды,
бұл жағдай салық климатының облыстық және кәсіптердің экономикасының
күшеюіне тиімді әсер етуін бекітеді. Перспективадағы бұл бағыт, қаржы
құнның өсуіне байланысты облыс бюджетіне қосымша салық түсімдеріне әсер
етеді.
Бұл тұжырымдар 2004 жылы облыстық бюджетін растайды, онда түсімдердің
көлемі 15500 млн. теңге, білім саласына арналған шығыс сомасы 1138,8 млн.
теңге немесе бюджет көлемінен 8,3% көрсетілген, және денсаулық сақтауына
байланысты шығындар 36%-ға үлкен және мәдениетке байланысты шығындар 29,9%
көрсетілген.
Ғылыми әдебиеттерде ғана емес, сонымен қатар тәжірибелік қызметте салық
салу сұрақтарға көп назар аударылады. Бұл түсінікті , өйткені салық салу
және салық жүйесі арқылы ұлттық табыс бөлігінің мемлекеттендіруі жүзеге
асырылады.
Соңғы 5-6 жылдың кезеңінде Ақмола облысындағы экономикалық дамуы, бақа
экономикалық шаралар мен тең түрде, инвестициялар сияқты, салалардың
несиелеу және тағғы басқа, келешектегі оның өсуіне байланысты салық реттеуі
облыстық әлеуметтік-экономикалық дамуындағы қозғалыстарына, тұрғындардың
өмір деңгейінің көтеруіне, әсер етеді[16,201бет].
Төмен есеп көрсеткішке байланысты ұйымдар мен кәсіпорындар кризис кезінде
жоғалған айналым қорларды қайта құралмай жатыр. Осы жағдайларға байланысты
инвестициялық белсендік өте төмен. Кәсіпорындардың қаржылық ресурстардың
болмауы бартерлік операцияларға әкеп соғады, ал қызметкерлерге еңбек ақысын
кәсіпорындардың өнімімен төлейді. Осының нәтижесінде пайда келмейді,
бюджетке кәсіпорындар мен ұйымдардың табысына салынатын салық және жеке
тұлғалар табысына салынатын салықтар бюджетке түспейді. Осының барлығы
өндірістік процестің бұзылуына әкеп соғады.
Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуы, ол бюджетке жинақтар мен
салықтардың түсуі және салықтық емес табыс көздері.
Қазіргі кезде мемлекеттің алдында бір міндет тұр, ол экономикадағы
позитивтік тенденцияны жақсарту. Салық жүйесінің ерекше рөлі, ол тура және
жанама салықтар, заңды және жеке тұлғалардаң салықтар, капитал мен пайдаға
салық, федералдық және жергілікті салықтар арасындағы оптималды
пропорцияларды табу.
Салық түсімдерінен төлемдердің реттеу механизмдерінің дамуы
Нарық экономиканың және мемлекеттің демократиялық принциптерінің өзара
қарым-қатынас тек құқықтық негізінде жүзеге асырылады. Қазақстан
Республикасындағы өткелі кезеңдегі экономика қарама-қайшылықпен,
тұрақсыздықпен мінезделінеді.
Осы қарама-қайшылық, тұрақсыздық қаржылық дестабилизациясы, Қазақстанның
Ресейге жаңғыртуындағы болған қаржылық шекаралардан пайда болды. Елдің
экономикасында нарыққа тез көшу барысында шоковая терапия - бағаның
либеризациясы, валюталық шексіздіктердің алып тастауы, жоспарлы
бастамалардан бас тарту, деген сияқты шаралар қолданылады.
Келесі деңгейде мемлеттің мақсаты инфляцияның кемуінің тұрақтылығын
қамтамасыз етуі болып табылады. Және де макроэкономикалық тұрақтанудың
табыстарына жету үшін әрбір аймақтың салық түсімдердің спецификация
учетымен дұрыс көлемін анықтау керек.
Осы мәліметтерді әр біреуді жеке қарастыған кезде, біз келесі шешімге
келдік:
1. Заңды тұлғалардан алынатын корпоративтік табыс салығы. 2001 жылмен
салыстырғанда 2002 жылда салық көлемі 35,8% өсті, ол келесі
себептерге байланысты: өндіріс көлемінің тез арадағы арттыруы,
өткізу нарығының төлем қабіреттілігінің өсуі, елдегі инвестициялық
климаттың жаңартуы және табыс көлемінің арттыруы.
Экономикалық жағдайдың жақсартуына, экономиканың реалдық секторындағы
бағалардың реттеуі әсер етті. Жалпы бір жылдың ішінде өндіріске байланысты
қызмет көрсетуіне бағалары 117,3% дейін өсті, ол өндірілген өнімге 1,2%-ке
дейін.
Бірақ алдағы уақытта заңды тұлғалардан алынатын корпоративтік табыс
салығы (2002 жылдан төмендеуі мүмкін. өйткені өндіріс өнеркәсіптерінен көбі
шығынды болып табылады. 2002 жылдан бастап заңды тұлғалардан алынатын
корпоративтік табыс салығы мемлекеттік бюджетке ауыстырылды.
2. Төлеу көздеріндегі табыс салығы. 2003-2004 жыл аралығындағы
прогноздың төмен сатыдағы орындалуы келесі себептерге байланысты:
салық салу ставкалардың либерализациясы, жеке тұлғалардан алынатын
табыс салығының ставкалардың төмендеуі, яғни, салық салудың
тарифтік өлшемінің өзгеріске ұшырауы.
3. Әлеуметтік салық. Төлемақы бойынша қарыздардың төмендеуі, жоспардың
асып орындауының (100% және 101% негізгі мәселе б.т. Және де оған
қоса, банкрот деп аталған өнеркәсіптер санының кішіреуі де оған
әсер етті. Жергілікті бюджеттің түсімдерінің ішінен, меншік
салықтары ең маңызды орында.
4. Мүлік салығы. Зерттеу барысында, берілген салықтың түрі бойынша
негізгі қарыз төлемеушілер жаңадан құралған өнеркәсіптер б.т.
5. Жер салығы. 2003 жылмен салыстырғанда 2004 жылы жер салығының тез
өсуі 28%-ке, олардың негізгі түрлеріне байланысты ставкалардың
көтеруімен, түсіндіріледі.
6. Көлеік құралдарына төленетін салық. Көлікке түскен салық анализі
бойынша, оның жыл сайын тұрақтылығы өзгерілмейді екенін айтуға
болады, кемітушілік 1-2% шамасын ғана құрайды.
Акциздер. Облыс бюджетіне түсетін жалпы салық түсімдерінің құрылымында
акциздер жоғарғы орын алады. 2001 жылдың аяғында 19% шамасында және 2002
жылы 3,2%, олардың өсу тенденциясы келешекте де байқалынады. 2002 жылы 1
қаңтардағы жағдайына байланысты Еңбекшілдер ауданы территориясында 219 ауыл
округтар ұйымдастырылды, сонымен қатар 10 қала және 15 қалаға ұқсас ауылдар
бар. Онда 810,3 мың адам тұрады, сонымен қатар ауыл тұрғындарының саны 440
мың адамға тең, немесе 54,3%. Жалпы экономиканың жағдайы жылдан жылға
жақсара келеді. Ауылдың негізгі өндіріс өнімдері, бұл – бидай, ет, сүт және
жұмыртқа өндірісі болып табылады[17,302бет].
2 Тарау. Еңбекшілдер ауданы бойынша бюджет кірісін және салық комитетінің
жұмысын талдау.
2.1.Облыс бойынша кірістер мен салық түсімдерін талдау.
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджетке түсетін түсімдер мен шығыстар
ҚР бюджет кодексі, ҚР салық кодексі заңдары мен реттеледі және кіріс
түсімдері соңғы 3 жылда төмендегідей нәтижелер қөрсетті.
Кесте 1
Қазақстан Республикасы және Ақмола облысы бойынша кірістер түсімін талдау,
млн. тг.
Көрсіткіштер 2002ж 2003ж 2004ж 2004ж %
2002ж 2003ж
Казахстан республикасы
– сомасы 847821 1128316 1331282 157,0 117,9
с. і.
Ақмола облысы. 16961 19930 28522 168,2 143,1
ішінде
ҚР салықтық түсімдері 792566 1070866 1070337 135,0 99,9
Ақмола облысы. 7969 9406 10654 133,7 113,3
Ақпарат көзі:Ақмола облысының қаржы департаментінің мәліметтері
Қазақстан Республикасы бойынша жылдар қатарында бюджеттік кіріс
түсімдерінің, табанды түрде өсіп келе жатқанын көреміз. 2004 жылы ел
бойынша жалпы кіріс 1331282 миллион теңгені құрады. Ол 2002 жылмен
салыстырғанда 157 %, ал 2003 жылмен салыстырғанда 117,9 % өскен.
Аталған түсім құрамына кіретін Ақмола облысы бойынша түсімдер де
зерттелген жылдар бойында өсу үстінде. Егер ол 2002 жылы 16961 миллион
теңгені құраса, 2004 жылы 28522 миллион теңгені құрайды. Аталған жыл
бойында өсу шамасы 168,2 % құрады. Егер атап көрсетсек, Ақмола облысы
бойынша өсу қарқыны (168,2 % және 143,1%), жалпы республика өсу қарқынынан
(157,0 % және 117,9 %) жоғары.
Кірістердің негізгі бөлігін құрайтын салықтық түсімдер Қазақстан
Республикасы бойынша 2004 жылы 1070337 миллион теңгені құрайды. Ол 2002
жылмен салыстырғанда 135 % өскенімен, 2003 жылмен салыстырғанда 99,9 %
төмендеген. Ал Ақмола облысы бойынша салықтық түсімдер 2002 жылғы 7969
миллион теңге мөлшерінен, 2004 жылғы 10654 миллион теңгеге дейін өскен. Өсу
қарқыны 133,7 % және 113,3 % құрады.
Түсімдердің өзгеруінің және сапасын білу мақсатында, олардың құрылымын
зерттеу керек. Бұл нысан, төмендегідей кестені құрып, есептеу арқылы іске
асырылады.
Кесте 2
Қазақстан Республикасы және Ақмола облысы бойынша кірістер түсімінің
құрымылын талдау, млн. тг.
Көрсіткіштер 2002ж 2003ж 2004ж Өзгерістер,
пункт (+,-)
Сома % Сома % Сома % 2002ж 2003ж
ҚР кірісі – сомасы 847821 100 1128316100 1331282 100 * *
с. і.
Салықтық түсімдер 792566 93,5 107086694,9 1070337 80,4 -13,1 -14,5
ішінде
Ақмола облысының.
кірісі – сомасы 16961 2,0 19930 1,8 28522 2,1 0,1 0,3
с. і.
салықтық түсімдер 7969 0,9 9406 0,8 10654 0,8 -0,1 -
Ақпарат көзі:Ақмола облысының қаржы департаментінің мәліметтері
Кестеде көрсетілгендей, Республика бойынша, Қазақстан Республикасының
кірісі 2002 жылы 847821миллион теңгені құраса, 2004 жылы 1331282 миллион
теңгеге дейін өскен. Соның ішінде салықтық түсімдер 792566 миллион
теңгеден, 1070337 миллион теңгеге дейін өскен. Барлық түсімдер ішінде 2002
жылы салықтық түсімдердің үлесі 93,5 % құраса, 2003 жылы 94,9 % дейін өсіп,
2004 жылы 80,4 % дейін құлаған. Яғни2004 жылы салықтық түсімдер үлесі 2002
жылмен салыстырғанда 13,1 пунктке түссе, 2003 жылы одан әрмен төмендеп 14,5
пунктке дейін кеміген.
Ақмола облысы бойынша кірістер 2002 жылы 16961 миллион теңгеге жетіп,
жалпы республикалық түсімнің 2,0 % құраған. Ал 2003 жылы 19930 миллион
теңгеге дейін өскені мен, үлес салмағы 1,8 % құрап, 0,2 пунктке төмендеген
болса, 2004 жылы 28522 миллион теңгені құрайды да 2,1 % дейін өседі, яғни
0,3 %-ға дейін өскен. Соның ішінде салықтық түсімдер 2002 жылғы 7969
миллион теңге шамасынан, 2004 жылы 10654 миллион теңге көлеміне дейін
өседі. Бірақ үлес салмағы 2002 жылғы 0,9 % мөлшерінен 0,1 пунктке төмендеп,
2004 жылы 0,8 пункті құрайды.
Қазақстан Республикасының бюджеттік кодексі, салықтық кодексі
және басқа да заңдылық – нормативтік документтеріне сәйкес Ақмола облысы
бойынша міндетті төлемдер республикалық және жергілікті кіріс болып екіге
бөлінеді.
Кесте 3
Еңбекшілдер ауданы бойынша міндетті төлемдерінің түсімін талдау,
мың тг.
Көрсеткіштер 2002ж 2003ж 2004ж. Ауытқу Өсім %
( +,- )
жоспар нақты жоспар нақты жоспар 2003
Республикалық
кіріс 6341 6202,8 25209 165587,140378,159384656,9 2669,
Жергілікті 113868,81129880,152246 1 1 ,3 105,5 6
кіріс 20909,8 2 177455 160569 8323 30688,183,8 123,6
ҚОРТЫНДЫ 136083 326156,148701,8 239,7
1 1 190073
,1
Ақпарат көзі:Ақмола облысының қаржы департаментінің мәліметтері
Кестеде көрсетілгендей, 2003 жылы Еңбекшілдер ауданы бойынша жалпы
кіріс 136083 мың теңгені құраса, оның 6202,8 мың теңгесі республикалық
кіріс қорына кірді де, 129880,2 мың теңге жергілікті бюджетке тиісті болды.
Жалпы Еңбекшілдер ауданы бойынша көрсетілген жылдар бойында міндетті
төлемдердің түсім көлемі өсіп келеді. Егер 2003 жылы жалпы төлем түсімі
136083 мың теңгеден 2004 жылы 326156,1 мың теңгеге өсіп, өсу қарқыны 239,7
% құраған, ал жоспар 183,8 % орындалған.
Республикалық кіріс төлемдері бойынша жоспар 656,9 % орындалып, нақты
сомасы 2004 жылы 165587,1 мың теңгені құрады. Бұл 2003 жылмен салыстырғанда
159384,3 мың теңгеге артты.
Жергілікті кіріс бойынша міндетті төлемдер түсімі 2003 жылы 129880,2
мың теңгені құраса, 2004 жылы 30688,8 мың теңгеге өсіп, нақты көлемі 160569
мың теңгені құраған. Бұл ретте 2004 жылдың жоспары 105,5 % орындалып, 8323
мың теңге түсіп жоспар межесінен артық түскен. Жалпы 2003 жылмен
салыстырғанда 2004 жылы республикалық кіріс бойынша түсімдер 2669,6 %,
жергілікті кіріс бойынша 123,6 %, барлығы 239,7 % өскенін көреміз.
Жоғарыда аталған түсімдердің сапалық құрамын зерттеу мақсатында
төменгідей кестені құру қажеттілігі туындады.
Оған байланысты 1 кестедегі, яғни 2002-2004 жылдар аралығында кәсіпкердің
әр түрлі тиімділігі алған табыстар анализі куә болып табылады.
Кесте 4
2002-2004 жылдағы тиімділік деңгейінің әр түрлілігімен Еңбекшілдер
ауданы бойынша кәсіпкердің топтастыруы.
Тиімділіктің деңгейі 2002 жылы 2003 жылы 2004 жылы
10 дейін 2588 2343 26
11-ден 20-ға дейін 1490 1683 1789
21-ден 30-ға дейін 124 210 195
30-дан жоғары 35 45 102
Шығындық кәсіптердің саны 3211 2894 2910
Кесте 5
Еңбекшілдер ауданы бойынша міндетті төлемдерінің түсімінің құрылымы,
мың тг.
Өзгерістер
2002ж 2003ж 2004ж. пункттар
Көрсеткіштер (+ , -)
жоспар нақты
Сома % Сома
жоспар нақты ауытқу %
1. Ақкөл 314277 283070 -31207 90,1
2. Аршалы 295941 272353 -23588 92,0
3. Астрахан 208155 197333 -10822 94,8
4. Атбасар 587279 561135 -26144 95,5
5. Бұланды 275414 246386 -29028 89,5
6. Егіндікөл 66444 54628 -11816 82,2
7. Ерейментау 318874 309365 -9509 97,0
8. Есіл 391525 399347 7822 101,9
9. Еңбекшілдер 122370 126611 4241 103,5
10.Жақсы 218050 166103 -51947 76,2
11.Жарқайың 164829 146325 -18504 88,8
12.Зеренді 442166 432650 -9516 97,8
13.Қоргалжың 68979 58069 -10910 84,2
14.Сандықтау 165759 151522 -14237 91,4
15.Целиноград 403550 360931 -42619 89,4
16.Көкшетау қаласы 3089550 3378238 288688 109,3
17.Степногорск қаласы1245305 1149812 -95493 92,3
18.Шортанды 258291 260938 2647 101,0
19.Щучинск 972668 1008052 35384 103,6
20 Областық 1438735 1537577 98842 106,9
ИТОГО: 11048161 11100445 52284 100,5
Ақпрат көзі:Ақмола облысының қаржы департаментінің мәліметтері
Кестеде көрсетілгендей бюджеттік түсімдерден жоспарды тек Есіл ауданы
(101,9%), Еңбекшілдер ауданы (103,5%), Көкшетау қаласы (109,3%), Шортанды
ауданы (101,0%), Щучинск ауданы (103,6%) орындаған.
Жоспарлық деңгейге жетпеушіліктің ең төмен нәтижелері төменгідей
субъектілер бойынша байқалады: Жақсы ауданы (76,2%) бойынша жетіспеушілік
51947 мың теңгені, Егіндікөл ауданы (82,2%) бойынша 11816 мың теңге,
Қорғалжын ауданы (84,2%) бойынша 10910 мың теңге жоспарлы мөлшерден кемдік
бар. Қазақстан Республикасының салық кодексінде анықталған корпоративтік
табыс салығы, қосымша құн салығы, шетелде өндірілген тауарлар акциздерінен
түскен түсімдер республикалық бюджетті құрауға жұмсалады.
Еңбекшілдер ауданы бойынша бұл түсімдердің жайын төменгідей кестені
құрып, есептеу арқылы жасауға болады. Оны кесте 8 есептері нәтижесінен
көруге болады.
Есептеулер көрсеткендей Еңбекшілдер ауданы бойынша республикалық бюджетке
2004 жылы 161589,6 мың теңге шамасында ақша түседі.
Кесте 7
Еңбекшілдер ауданы бойынша салықтардың Республика бюджетіне түсуін талдау,
мың тг.
Салық түрлері 2002ж 2003ж 2004ж Ауытқу (+,-) өсу %
жоспар нақты жоспар 2003 жоспар 2003
Корпоративтік 1270,31485,5 13094 13651 557 12165,5104,25 112,21
табыс салығы
Қосымша құн 1548,33428,7 9500 17619,8119,9 14190,9217 124,16
салығы 2969,5160,2 12 9 130306,130146,100,01 100,13
Басқада 5788,15074,4 22606 1303187 5 116,27 103,24
ҚОРТЫНДЫ ,71615138983,156515,
89,6 6 2
Ақпарат көзі:Ақмола облысының қаржы департаментінің мәліметтері
Жоспар 714,81% орындалып, 2003 жылдан 3184,41 % есебіне асып түскен
де, 2002 жылмен салыстырғанда (161589,6 : 2883,3) = 56,04 есе өскен.
Корпоративтік табыс салығы бойынша 2004 жылы жоспар 104,25 % орындалып,
көзделген межеден 13651 мың теңгеге асырылған. Ал 2003 жылмен салыстырғанда
бұл түсім 112,21 % дейін төмендеп, 1485,5 мың теңгеге кеміген. Ал қосымша
құн салығы бойынша зерттелген жылдар ағымы бойынша, қарқынды өсу байқалады.
Егер ол 2002 жылы 1548,3 мың теңгені құраса, 2004 жылы 17619,9 мың теңгеге
дейін 11 есе шамасынан өскен. Бұл салық түрі бойынша жоспар 217 %
орындалып, 2003 жылмен салыстырғанда 124,16 % өскен. Басқа да түсімдер
бойынша жоспар 100,01 % орындалып, 130306,7 мың теңгені құраған және 2003
жылмен салыстырғанда 130146,5 мың теңгеге өскен.
Республикалық бюджетке түсетін салықтардың құрылымы зерттеу,
төменгідей нәтижелер көрсетті.
Кесте 8
Еңбекшілдер ауданы бойынша салықтардың Республика бюджетіне түсуінің
құрылымын талдау, мың тг.
Өзгеріс
2002ж 2003ж 2004ж пункттер
Салық түрлері
Жоспар Нақты
Сома % Сома
жоспар нақты % жоспар нақты %
1 ТҮСІМДЕР 20690033 20795557 100,528853314 28522266 98,9
Кірістер 9197829 9614311 104,511048161 11100445 100,5
Алынған ресми
трансферттер 10155898 10155898 100,016459803 16448159 99,9
Несие 1336306 1025348 76,7 1345350 973662 72,4
қайтарымдары
2 ЖҰМСАУЛАР: 21014194 20782032 98,9 29467765 28631496 97,2
Шығын 19964242 19733619 98,8 28362725 27600781 97,3
Несиелер 1049952 1048413 99,9 1105040 1030715 93,3
3 ДЕФИЦИТ
(ПРОФИЦИТ) -324161 13525 141,7-614451 -109230 17,8
Ақпарат көзі:Ақмола облысының қаржы департаментінің мәліметтері
Кестеде көрсетілгендей 2003 жылы түсім 20795557 мың теңгені құрап,
жоспар 100,5% орындалған, ал 2004 жылы нақты түсімдер 28522266 мың теңгеге
дейін ұлғайғанымен жоспар (100 – 98,9) = 1,1 пунктке орындалмаған. Кірістер
бойынша жоспар 2003 жылы 104,5 %, 2004 жылы 100,5% орындалса да, 2004 жылы
ресми трансферттер бойынша жоспардың не бары 99,9%, ал несие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz