Сатып алу-сату шартынының жалпы ұғымы мен түсінігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1 САТЫП АЛУ-САТУ ШАРТЫНЫҢ ЖАЛПЫ ҰҒЫМЫ МЕН ТҮСІНІГІ 7
1.1 Сатып алу-сату шартының ұғымы және элементтері
7
1.2 Сатып алу-сату шартына қатысушы тараптардың құқықтары
15
2 САТЫП АЛУ-САТУ ШАРТЫНЫҢ жекелеген түрлері 26
2.1 Бөлшектеп сатып алу сату мен тауар жеткізілім шарты
26
2.2 Келісімшарт жасасу мен энергиямен жабдықтау шарты
41
2.3 Кәсіпорынды сату шарты мен мемлекет мұқтаждығы үшін тауарларды
жеткізу
57
3 САТЫП АЛУ-САТУ ШАРТЫ бойынша жауапкершілік 67
3.1 Сатып алу-сату шарты бойынша тараптардың жауапкершілік
67
3.2 Сатып алу-сату шарты бойынша тараптардың міндеттері
69
ҚОРЫТЫНДЫ
72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
75
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Сатып алу-сату шартымен мемлекетіміздің
көптеген азаматтық іс-әрекеттері жасалуында. Яғни, сатып алу-сату шарты бұл
азматтық қарым-қатынастың үлкен бір түрі болып табылады.
Сатып алу-сату шарты бұл — мүлікті ақылы беруді қамтамасыз ететін
шарттардың бір түрі. Әрекет етуші азаматтық-құқықтық нормалар оның бірнеше
түрін реттейді, олардың әрқайсысының ерекшелігі, олар қолданылатын
салалардың ерекшелігіне байланысты. Қазіргі кезде оның түрлі қолданыс
табатынын айта кеткен жөн. Жеке кәсіпкерлер, жеке және мемлекеттік
кәсіпкерлер арасындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар, олармен
мемлекеттің мұқтаждылығын тауар сатып алу да қамтамасыз етіледі. Әрбір шарт
арнайы субъект құрамымен, оны жасасу тәртібімен және өзге қырларымен
ерекшеленеді. Тауар жеткізілімі шартында және сатып алу-сату шартының өзге
де түрлерінде, егер біз оларды сатып алу-сату шартының жалпы ережелерімен
салыстыратын болсақ ерекшеліктер байқалады. Дегенмен, ол өзінің алуан
түрлілігіне қарамастан, азаматтық-құқықтық шарттардың ең тұрақты түрлерінің
бірі болып табылады. Бұл шарттың жалпы ережелері ұзақ даму жолынан өткен
және олардың тек өмірге сәйкес келетіндері ғана сұрыпталған [1].
Атап өтілгендей, сатып алу-сату шарты мүлікті беру бойынша барлық
қатынастарды қамтиды. Ертеректе бөлек болған тауар жеткізілімі,
келісімшарт, энергиямен жабдықтау шарттары қазір сатып алу-сату шартының
түр- түрлері болып бағаланады. Бұдан басқа, бөлшектеп сатып алу-сату шарты,
кәсіпорынды сату шарты қарастырылған. Біздің заңнамада Ресей Федерациясының
Азаматтық кодексінің екінші бөлімінде бекітілген қозғалмайтын мүлікті сатып
алу-сату туралы жалпы нормалар жоқ. Біздің ойымызша, болашақта тауар
айналымының кеңеюіне байланысты біздің азаматтық заңнамада да айтылғандай
нормалар қажет болады. Ал, негізінен қаңдай да болсын сатып алу-сату
шартына ерекше бөлімінің 25-тарауында мазмұндалған жалпы нормалар тарайды.
Сатып алу-сату шартын меншікке жеке сипаттармен анықталатын заттарды
беретін шарт ретінде бағалау (себебі, тек жеке сипаттарымен анықталатын
заттар ғана меншік құқығының немесе заттық құқықтық нысанасы бола алады)
мүлікті құқықтарды сату ерекшелігін ескеруді талап етеді.
Бағалы қағаздарды және валюталық құндылықтарды сатып алу-сатуда,
егер, заңнама оларды сатып алу-сату үшін арнайы ережелер қарастырмаса,
жалпы ережелер қолданылады. Сонымен бірге бөлшектеп сатып алу-сатуға, тауар
жеткізіліміне, энергиямен жабдықтауға арнайы нормалар қолданылады.
Дегенмен, біз жалпы ережелер мәнін төмендетпеуіміз керек, өйткені осылардың
көмегімен көптеген даулы жағдайлар шешіледі [2].
Сатып алу-сату шарты - ақылы шарт. Тауарды беру оның сату бағасын
алуды талап етеді. Бірқатар жағдайларда сатып алу бағасы тауардың
экономикалық тепе-теңі болып келмейді, бірақ шартта кіріптарлықпен жасалған
мәміле көрініс таппауы керек, сол сияқты бағаны қалыптастыру жөніндегі
міндетті нормалар да бұзылмауы керек. Оның ақылы мінезін (тепе-тең айырбас
ретіндегі) ескеру кәмелетке толмаған немесе әрекетке қабілетсіз тұлғалардың
құқықтарын қорғау негізінде болуы тиіс. Сонымен бірге, бұл мемлекетгік
мүліктік мүдделерді неше түрлі алаяқтықтардан қорғау үшін де қажет [3].
Кейде, сатып алу-сату шарттарын жасағанда ақылылық ережесінен ауытқу
да болуы мүмкін (сондықтан, тек жартылай ақылылық туралы айтуға болатын
шығар). Аталған мәмілелер өзінің заңдық табиғаты бойынша шартты мәмілелер
бола алады. Мысалы, егер сауда кәсіпорны мыңыншы сатып алушыға ірі жеңілдік
жасаймын деп жарияласа (мәміле осы жөніндегі шартпен жасалса).
Шарттың өзін сипаттауға көшейік. Сатып алу-сату консенсуалды шарт
болып табылады. Ол, екі жақ барлық елеулі жағдайлар бойынша келісімге
келген сәттен бастап аяқталған (сатып алу-сату шарты жасалған) болып
табылады. Шарттың жасалуы мен орындалуының бір уақытпен сәйкес келуі бұл
ережені өзгертпейді [4].
Зерттеу нысаны. Сатып алу – сату шартының ұғымы мен жекелеген
түрлерінің қалыптасуы мен құрылымын қарастыру.
Зерттеу пәні. Сатып алу – сату шартының ұғымы мен жекелеген түрлерін
реттеудің құқықтық заң ережелерімен салыстыра отырып талдау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Сатып алу-сату шартының қолданылуы және
оның басқа шарттардан айырмашылығын, жүргізілу тәртіптерін жетілдірудің
жолдарын қарастыру болып табылады. Сонымен қатар сатып алу-сату шарты
еліміздегі кәсіпкерлік үшін ең басты маңызды мәнге ие болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеті. Сатып алу-сату шарты бойынша
тәртіптерінің негізін қарастыру болып табылады. Оның қолданылу және жүзеге
асыру жолдарын айқындау, оны көпшілік назарына ұсыну. Сатып алу-сату
шартының қолданылу және жүзеге асу тәсілдерінің басқа шарттардан
айырмашылығын салыстыру, оны ғылыми тұрғыдан қарау болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Нормативтік құқықтық
актілермен Қазақстан Республикасы және шет алдердің ғылыми әдебиеттерінің
қолдануынан көрініс тапты. Сонымен қатар тәжірибелік мәліметтер қолданылды
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында келесі әдістер қолданылды: жалпы
диалектикалық,тарихи, аналитикалық, салыстыру, логикалық, қорытындылау
әдістері.
Ғылыми жаңалығы. Сатып алу-сату шартының ұғымы мен жекелеген түрлері
заңнамасынының қазіргі қоғамға сәйкестігі мен оның рөлін анықтау барысында
көптеген жаңашылдықтарды көруге болады.Мысалға,бүгінгі таңда сатып алу сату
шарты ең маңызды шарттардың бірі болып табылады.Осы шартқа көптеген шарттар
кіреді, тұрғын үйді, автокөліктерді,жерді және тағы да басқа мүлікті сатып
алушы мен сатушының арасында болатын келісімшартқа көмек көрсетеді.
Тәжірибелік мәні. Бір-біріне қарсы бағытталған екі тараптың
субъективтік құқықтары мен міңдеттері сатып алу-сату шартын өзара шарт
ретінде сипаттауға мүмкіңдік береді. Әңгіме шарттың мәнін құрайтын
құқықтары мен міндеттері туралы болады. Құқықтар мен міндеттердің көмекші
мөлшері екі жақтықтан ауытқу болуы да мүмкін.
Зерттеу құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспе бөлімінен, 3
тарауды қамтитын 7 тараушадан, қорытынды бөлімінен, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында шарттың ұғымы мен оның маңызы
теориялық негіздері, шарттың мазмұны және шартты жасау жөнінде айтылады.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында сатып алу-сату шартының ұғымы
және элементтері, сатушының және сатып алушының құқықтары мен міндеттері,
бөлшектеп сатып алу-сату шарты, тауар жеткізілімі шарты, кәсіпорынды сатып
алу-сату шарты, сатып алу-сату шарттары бойынша жауапкершілікті талдау
қарастырылған
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында сатып алу-сату бойынша
тараптардың жауапкершілігі және тараптардың мндеттері қарастырылған.
1 САТЫП АЛУ-САТУ ШАРТЫНЫҢ ЖАЛПЫ ҰҒЫМЫ МЕН ТҮСІНІГІ
1.1 Сатып алу-сату шартының ұғымы және элементтері
Сатып алу-сату шарты бұл — мүлікті ақылы беруді қамтамасыз
ететін шарттардың бір түрі. Әрекет етуші азаматтық құқықтық нормалар оның
бірнеше түрін реттейді, олардың әрқайсысының ерекшелігі, олар қолданатын
салалардың ерекшелігіне байланысты. Қазіргі кезде оның түрлі қолданыс
табатынын айта кеткен жөн. Жеке кәсіпкерлер, жеке жөн мемлекеттік
кәсіпкерлер арасындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар, олармен
мемлекеттің мұқтаждығы үшін тауар сатып алу да қамтамасыз етіледі. Әрбір
шарт арнайы субъект құрамымен, оны жасасу тәртібімен және өзге қырларымен
ерекшеленеді. Тауар жеткізілімі шартында және сатып алу-сату шартының өзге
де түрлерінде, егер біз оларды сатып алу-сату шартының жалпы ережелерімен
салыстыратын болсақ ерекшеліктер байқалады. Дегенмен, ол өзінің алуан
түрлілігіне қарамастан, азаматтық-құқықтық шарттардың ең тұрақты түрлерінің
бірі болып табылады. Бұл шарттың жалпы ережелері ұзақ даму жолынан өткен
және олардың тек өмірге сәйкес келетіндері ғана сұрыпталған.
Сатып алу-сату шартына сатып алушы жағына мүлікті меншікке беру
шартқа сияқты көзқарас дәстүрлі болып табылады. Қазақстан Республиуасының
Азаматтық Кодексінің 270 бабының 3-ші тармағына сәйкес зат үшінші тұлға
меншігіне берілу мүмкіншілігі жоққа шығарылмайды [5].
Қазақстан Республикасының аумағындағы ҚСР Одағының және
республикалардың Азаматтық зандары негіздерінің 1991 жылы күшіне
енгізілуіне байланысты аталған шарт мүлікті сатып алушы тарабының
меншігіне, толық шаруашылық жүргізуіне, оралымды басқаруына беретін болып
қарастырылады.
Мұндай шешімді екі тұрғыда қарастыруға болады.
Біріншіден, мемлекеттік кәсіпорын, мекеме қатысуымен сатып алу-сату
шартын онда мемлекет аталған субъектілердің мүлікті оның меншігіне алуға
келісімін берген шарт ретінде бағалауға болады, осымен бірге мемлекет
аталған субъектілерде тиісті заттық құқықтар пайда болуына қарсы емес деп
табу мүмкін. Екіншіден, аталған заттық құқықтар мемлекеттік меншікке
негізделетін заңды тұлғалар меншік иелері ретінде мүлікті сатып ала алуы
үшін көлемі бойынша жеткілікті екенін болжауға болады. Осы көзқарасты
қолдансақ, онда осындай мүмкіншіліктер меншік иесінен басқа өзге де заттық
құқықтар иелерінде, мысалы, мүлікті сенімгерлікпен басқарушылар да бола
алатынын айта аламыз [6].
Осы екі көзқарастар сырттай тек теориялық тұрғыда болып келгеніне
қарамастан оларды одан әрі негіздеу мемлекеттік және оның құрған занды
тұлғаларының қарым-қатынастарының тәжірибелік мәселелерін шешуге
мүмкіншілік бере алады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 406-бабына сәйкес:
"Сатып алу шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды) екінші
тараптың (сатьш алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе жедел
басқаруына беруге міндеттенеді, ал сатып алушы бұл мүлікті (тауарды)
қабылдауға және ол үшін белгілі бір ақша сомасын (бағасын) төлеуге
міндетті". Мұндай анықтама қатысушылардың қатарын толық қамтуға мүмкіндік
береді. Оған азаматтар және занды тұлғалардан басқа мемлекет және субъект
ретінде әкімшілік аумақтық бірлестіктер қатыса алады.
Мемлекеттік кәсіпорын, қазыналық кәсіпорын, мемлекеттік мекеме сатып
алушы болған уақытта мүлік тиісінше олардың шаруашылық жүргізуіне, жедел
басқаруына өтеді. Сонымен қатар, меншік құқығы сатып алушы республикалық
немесс коммуналдық кәсіпорын болып келгеніне байланысты мемлекетте немесе
әкімшілік аумақтық бірлестікте пайда болады. Бұл мемлекеттік меншік
нысанына негізделген заңды тұлғалар тек шартта бөлініп шығарылады деген
пікірге әкелуі мүмкін. Бірақ бұл (заңды тұлға құру) мүлікті бірнеше
мақсатта оқшаулау үшін маңызды. Кейде, осы жеке меншікке негізделген занды
тұлғаларға да қатысты. Мысалы, егер сатып алушы жеке мекеме болып табылса,
онда сатып алынған мүлікке жедел басқару құқығы пайда болатыны анық [7].
Атап өтілгендей, сатып алу-сату шарты мүлікті беру бойынша барлық
қатынастарды қамтиды. Ертеректе бөлек болған тауар жеткізілімі,
келісімшарт, энергиямен жабдықтау шарттары қазір сатып алу-сату шартының
түр түрлері болып бағаланады. Бұдан басқа, бөлшектеп сатып алу-сату шарты,
кәсіпорынды сату шарты қарастырылған. Біздің заңнамада Ресей Федерациясының
Азаматтық кодексінің екінші бөлімінде бекітілген қозғалмайтын мүлікті сатып
алу-сату туралы жалпы нормалар жоқ. Біздің ойымызша, болашақта тауар
айналымының кеңеюіне байланысты біздің азаматтық заңнамада да айтылғандай
нормалар қажет болады. Ал, негізінен қандай да болсын сатып алу-сату
шартына ерекше бөлімде 25-тарауда мазмұндалған жалпы нормалар тарайды.
Сатып алу-сату шартын меншікке жеке сипаттармен анықталатын заттарды
беретін шарт ретінде бағалау (себебі тек жеке сипаттарымен анықталатын
заттар ғана меншік құқығының немесе заттық құқықтық нысанасы бола алады)
мүлікті құқықтарды сату ерекшелігін ескеруді талап етеді.
Бағалы қағаздарды және валюталық құндылықтарды сатып алу-сатуда, егер
заңнама оларды сатып алу-сату үшін арнайы ережелер қарастырмаса, жалпы
ережелер қолданылады. Сонымен бірге бөлшектеп сатып алу-сатуға, тауар
жеткізіліміне, энергиямен жабдықтауға арнайы нормалар қолданылады.
Дегенмен, біз жалпы ережелер мәнін төмендетпеуіміз керек, өйткені осылардың
көмегімен көптеген даулы жағдайлар шешіледі [8].
Шарттың өзін сипаттауға көшейік. Сатып алу-сату консенсуалды шарт
болып табылады. Ол, екі жақ барлық елеулі жағдайлар бойынша келісімге
келген сәттен бастап аяқталған (сатып алу-сату шарты жасалған) болып
табылады. Шарттың жасалуы мен орындалуының бір уақытпен сәйкес келуі
(жасалған сәтінде орындалатын шарттың болуы) бұл ережені өзгертпейді.
Сатып алу-сату шарты - ақылы шарт. Тауарды беру оның сату бағасын
алуды талап етеді. Бірқатар жағдайларда сатып алу бағасы тауардың
экономикалық тепе-теңі болып келмейді, бірақ шартта кіріптарлықпен жасалған
мәміле көрініс таппауы керек, сол сияқты бағаны қалыптастыру жөніндегі
міндетті нормалар да бұзылмауы керек. Оның ақылы мінезін (тепе-тең айырбас
ретіндегі) ескеру кәмелетке толмаған немесе әрекетке қабілетсіз тұлғалардың
құқықтарын қорғау негізінде болуы тиіс. Сонымен бірге, бұл мемлекеттік
мүліктік мүдделерді неше түрлі алаяқтықтардан қорғау үшін де қажет.
Кейде сатып алу-сату шарттарын жасағанда ақылылық ережесінен ауытқу
да болуы мүмкін (сондықтан тек жартылай ақылылық туралы айтуға болатын
шығар). Аталған мәмілелер өзінің заңдық табиғаты бойынша шартты мәмілелер
бола алады. Мысалы, егер сауда кәсіпорны мыңыншы сатып алушыға ірі жеңілдік
жасаймын деп жарияласа (мәміле осы жөніндегі шартпен жасалса).
Бір- біріне қарсы бағытталған екі тараптың субъективтік құқықтары мен
міндеттері, сатып алу-сату шартын өзара шарт ретінде сипаттауға мүмкіндік
береді. Әңгіме шарттың мәнін құрайтын құқықтары мен міндеттері туралы
болады. Құқықтар мен міндеттердің көмекші мөлшері екі жақтықтан ауытқу
болуы да мүмкін [9].
Сатып алу-сату мүлік иесінің (басқа құқық иеленушінің) өзгеруіне
(ауысуына) әкеледі. Көрсетілген белгілер, сонымен қатар бұл шарттың ерекше
мазмұны аталған шарттың мүлік жалдау (аренда), мердігерлік, сыйға тарту
және басқа да шарттардан елеулі түрде ерекшеленетіні туралы қорытынды
жасауға мүмкіншілік береді. Дегенмен, сатып алу-сату шарты туралы нормалар
жалпы мәнде де иемденеді. Мысалы, олар мердігерлік қатынастарды реттеуде де
есепке алынуы қажет. Өз материалдарымен жұмысты орындайтын мердігер оның
сатушы рөлінде болады. Басқа да азаматтық құқықтық қатынастар шеңберінде
сатып алу-сату туралы нормаларды есепке алу қажет жағдайлар болуы мүмкін.
Басқа да құқықтық қатынастарда сияқты, сатып алу-сату шартының
элементтері болып біздің көзқарасымыз бойынша да субъект, объект және
мазмұн болып табылады. Шарттар элементінде оның тараптары, нысанасы, бағасы
өтеулі шарттар да, мерзімі, нысаны мен мазмұны, яғни екі жақтың құқықтары
мен міндеттері жатады деген И.В. Елисеев және басқа да автор-лардың
пікіріне өзіміздің келіспеушілігімізді білдіреміз. Мұндай көзқарас
азаматтық құқықтың неғұрлым тұрақты теориялық ережесіне теріс ықпал етеді,
түсініктің шынайы мәнін жоғалтуға әкеледі [10].
Сатып алу-сату қатынасын үш мәнде белгілеуге болады.
Біріншіден, бұл — сатып алу-сатудың экономикалық қатынасы.
Екіншіден, бұл — адамдардың ой иелегінен және құқық нормаларымен
бекітілген субъективтік идеологиялық қатынас. Ең соңында, сатып алу-сату
шарты бұл — азаматтық құқықтық нормалардың жиынтығы. Құқықтық реттеуден
тәуелсіз тұрмыс етіп айырбастық материалдық қатынас ретінде аталған
құқықтық реттеудің арқасында (көмегімен) құқықтық нысанға ие болады. Ол
нысан — құқықтық қатынас нысаны.
Шарт жағдайы, нысаны тұлғалардың белгілі бір әрекетін азаматтық-
құқықтық шартқа айналдыруға, олардың құқықтары мен міндеттерін бекітуге
мүмкіндік беретін заң техникасының тәсілдері болып келеді.
Сатып алу-сату шартының нысаны оның бағасына, субъектілеріне және
зандык, шарттық талаптарға сәйкес анықталады. Оған Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 152-бабында бекітілген мәміле нысаны
туралы жалпы ережелер қолданымды болып келеді [11].
Жүз айлық есептік көрсеткіштен жоғары сомаға, сонымен бірге
кәсіпкерлік қызметті қалыптастыру барысында жасалатып мәмілелер, жасалған
кезде орындалатындарын қоспағанда жазбаша нысан да жасалуы қажет. Қазақстан
Республикасы Президентінің Жылжымайтын мүлікке құкықтарды және онымен
жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы заң күші бар Жарлығына
сәйкес, жылжымайтын мүлікті сатып алу-сату шарттары мемлекеттік тіркеуге
жатады. Азаматтық кодекстің 494-бабы кәсіпорынның сатып алу-сату шартының
бір құжатты құру жолымен, екі жақтың қол қоюымен жазбаша түрдс жасалуын,
оған: инвентаризация актісін, бухгалтерлік балансты, кәсіпорынның құны мен
құрамы туралы тәуелсіз аудитор қорытындысының міндетті тіркелуін
қарастырады. Олар басқа да қозғалмайтын мүлікті сату бойынша, шарттар
сияқты мемлекеттік тіркеуге жатады және мемлекеттік тіркеу кезеңінен
жасалған деп есептеледі.
Сатып алу-сату шартының субъектілері ретінде азаматтық құқық
субъектілері, яғни, жеке тұлға, занды тұлға, әкімшілік аумақтық
бірлестіктер, мемлекет әрекет ете алады. Сатып алу-сатудың кандай шарты
жасалатынына қарап кәсіпкерлік немесе кәсіпкерлік емес, бөлшектеп сатып алу-
сату шарты немесе мемлекеттік кәсіпорындар мүлкін жекешелендіру, олардың
қатысу-шылар құрамы да өзгереді. Басқа да жағдайларда қатысушылар құрамының
ерекшелігі сатып алу-сату шарттарының жекелеген түрлері бойынша төменде
қарастырылатын болады. Мұнда, тек барынша маңызды (қағиданы) жағдайларды
атап өтеміз. Арнайы құқықтық қабілетті иемденетін заңды тұлғалар сатып алу-
сату бойынша қатынасқа тек арнайы (жарғылық) құқықтық қабілеттілік
шеңберінде қатыса алады, яғни, бұл жерде әңгіме қандай да бір оның жалпы
шеңбері туралы жүрмейді, құқықтық қабілеттілік көлемі әрбір жекелеген
құқықтық қатынаста нақтылануы қажет. Мысалы, шаруашылық жүргізу құқығында
мүлкі бар мемлекеттік кәсіпорын, оның негізгі құралдарына жататын мүлікті,
сонымен бірге акцияларын сатуға құқығы жоқ. 2002 жылдың 21 мамырындағы
Қазақстан Республикасының "Мемлекеттік мүлік ережелері бойынша Қазақстан
Республикасының заң актілеріне кейбір қосымшалар мен өзгерістер енгізу
туралы" Заңның редакциясындағы Азаматтық Кодекстің 200-бабының 1-тармағы.
Егер мемлекеттік келісім шартқа отыруына қысқаша тоқталсақ, мыналарды
атауға болады. Заңды түрде мемлекеттің құқық қабілеттілігі шектелмеген,
бірақ, олармен жасалатын шарттардың мінезі, мазмұны мемлекет атқаратын
экономикалық және басқа да функциялармен (қызметтермен) анықталады [12].
Жеке тұлғалардың сатып алу-сату шарттарын жасасу мүмкіншілігіне
олардың құқық-әрекет қабілеттіктерінің көлемі әсер етеді. Мысалы, әрекет
қабілеттілігі шектелген тұлғалар тек ұсақ тұрмыстық мәмілелерді жасай
алады, ал басқа мәмілелерді жасауға олар өзінің қамқоршысының келісімі
болғанда ғана құқылы (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 27-бап,1-
тармақ). Егер жүйелі түрде жүзеге асырылатын сауда-саттық қызметі туралы
айтатын болсақ, онда жеке тұлға тек жеке кәсіпкер мәртебесіне иемденген,
оны жүргізе алатынын ескерту керек немесе бұл қызмет коммерциялық занды
тұлғамен жүргізілуі мүмкін. Негізінен: "Құқықтық қатынас субъектілері
болып, жеке басымен және мүлкімен оқшауланған, құқықтарға ие болатын және
міндеттерді көтеретін тұлғалар табылады" Қазақстан Республикасының
Азаматтық құқығы басқа мемлекеттердің азаматтық құқығы сияқты құқықтық
қатынастарда жеке тұлғалар қауымдастықтарының (жай серіктестіктердің)
қатысуын да қарастырады, дегенмен, бұл келтірілген анықтаманың дұрыстығына
әсерін тигізбейді.
Сатып алу-сату шартының нысанасы (объектісі).
Құқықтық қатынастың объектісін материалды (заттық), занды,
идеологиялық қылып бөлу толық мөлшерде азаматтық-құқықтық шарттар үшін де
жарамды болып табылады.
Сатып алу-сату шарты өзінің ерекше нысанасына (затына), заңды және
идеологиялық объектілеріне иемденеді.
Қазіргі жағдайда олардың әрқайсысының мәні бірдей. Дегенмен, қазіргі
өндірістің өсуі, тауарлардың алуан түрлілігі және оларды пайдалану
мақсаттарының кеңеюі, сатып алынатын тауардың сатып алу-сату затына
талаптардың жоғарылауына екеледі, әсіресе, егер тауар кейбір ерекше
мақсаттарға арналса. Келісімшарт нормаларында олардың барынша анық
бекітілмеуі жаңылысуға немесе сатып алу-сату затындағы қателікке әкелуі
мүмкін. Бөлшектеп сатып алу-сату шарттары жасалса, заң шығарушы сатылатын
өнімнің сапасы, қауіпсіздігі бойынша талаптарды бекіте отырып, тұтынушы
жағдайын барынша "күшейтуте" әрекет етеді.
Заттар сатып алу-сату шарты нысанасының барынша кең тараған түрі
болып табылады. Кез-келген зат тектік немесе жеке сипаттар арқылы
анықталған, жылжитын және жылжымайтын тауар болуы мүмкін [13].
Тектік заттарға келсек, олар қалған тауарлық массадан жекеленуі қажет
екенін айта аламыз, сөйтіп, олар жеке сипаттар арқылы анықталатын заттарға
теңестіріледі және осындай түрінде сатып алу-сату шартының нысанасы бола
алады. Егер, әңгіме жекеленбеген тектік тауарды сату жөнінде болса, онда
сатып алу-сату шартының нысанасы болып зат емес, мүліктік құқық келеді.
Осындай жағдай сатыл алу-сату шартының нысанасы "болашақ заттар" болып
келгенде де орын алады.
Тауар әлі өндірілмеген немесе тауар табиғатта мүлдем жоқ. Батыс
Еуропа елдерінің сауда құқығы жүйесіндегі бұған қатысты үш түрлі көзқарас
бар: біріншіден, кез-келген жағдайда сатушы шартта көрсетілген нысананы
табыс етуді қамтамасыз етуге міндетті (ол табиғатта бар болғанмен
теңестіріледі) егер, шарттың орындалмауы дүлей күштер салдарынан болғанын
дәлелдей алмаса, ол шартты бұзушы болып саналады; екінші көзқарас бойынша,
егер тауар сатушының әрекетіне байланыссыз себептер бойынша өз калыптасуына
иемденбесе, шарт "нысананың болмауы" салдарынан тоқтатылады, ең соңында,
егер сатып алушы өзінше белгілі себептермен тауардың қалай болса да
жеткізілгенше үміттенетін болса, онда шарт нысанасы тауар емес "сатып
алушының үміті" болып табылады [14].
Жоғарыдағы мысалдар нысана ерекшеленуінің негізгі мәнін көрсету үшін
келтіріліп отыр: шарт нысанасының сипаттамалары ең алдымен, шарт
орындалмауының, сатып алу-сату шарттары тиісті орындалмауының тәуекелі
үлесуіне, екі жақтың құқықтары мен міндеттеріне әсер етеді. Нысана
ерекшелігі сонымен бірге сатып алу-сатуды жүзеге асыру тәртібіне де әсер
етеді, мысалы, шетелдік сатып алу-сату Қазақстан Республикасынын "Валюталық
реттеу туралы" Заңына және оның орындалуы үшін қабылданған заңға тәуелді
нормативтік актілерге сәйкес жүргізілетін болады.
Бағалы қағаздар айналымы Қазакстан Республикасының "Бағалы қағаздар
рыногы туралы", "Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар мен мәмілелерді
тіркеу туралы" Зандармен, сонымен бірге, заңға тәуелді нормативтік
актілермен реттеледі. Азаматтық айналымда шектелген заттарды сатып алу-сату
жекелеген заң актілері бекіткен ережелерді сақтаумен жүргізіледі, мысалы,
Қазақстан Рсспубликасының "Қарудың жекелеген түрлерінің айналымы үшін
мемлекеттік бақылау туралы" [15].
Күшінде болып келетін Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің
406-бабының 4-тармағында мүліктік құқықтар сатып алу-сату шартының нысанасы
болып келуіне қатысты жалпы мәндегі норма бекітілген. Мүліктік құқықтарды
беруге қатысты мәмілелер кең таралуды иемденеді, оларға тауар биржаларында
жасалған, жекелеп алғанда оларға биржалық тауарлар жеткізілімі шартына
немесе биржалық тауарлар қатынасындағы міндеттер мен құқықтарды болашақта
өткізу, құқықтарды сату шарттары жатады. Қазақстан Республикасы
Президентінің "Тауар биржалары туралы" заң күші бар Жарлығының 5-бабының 1-
тармағы. Патенттік құқықтарды беруде нысанасы мүліктік құқық болып келетін
сатып алу-сату шарттары жасалуына әкеледі.
Шарт заты (нысанасы) туралы келісім сатып алу-сату шартының бір ғана
елеулі жағдайы болып табылады.
Егер шарт тауарлардың атауын және санын айқындауға мүмкіндік берсе,
нысанаға қатысты жағдай келісілген деп есептеледі . Сатып алу-сату шартының
бағасы дегеніміз, оны алуға сатып алушының немесе онымен көрсетілген үшінші
түлғаның құқығы бар, қарсылай ақша түріндегі қанағаттандыру. Ол Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 383-бабының 1- тармағында бекітілген
шарт бойынша бағаны қалыптастыру бостандығына негізделеді. Тарифтер, баға
белгілеу, ставкалар және тағы басқалар заңдық актілерде қарастырылған
жағдайларда уәкілді мемлекеттік органдармен орнатылады. Орталықтандырылған
тәртіпте орнатылған баға белгілеу, тарифтерден кәсіпкерлік қызмет
субъектілерінің өздері қойған бағаны, тарифтерін ажырату қажет [16].
Монополистік қызмет субъектілерімен өткізілетін тауарларға баға
орталықтандырылған тәртіппен қойылады. Мысалы, Қазақстан Республикасының
аумағында табиғи монополияны реттеу бойынша Қазақстан Республикасы Агенттік
төрағасының 1999 жылдың 25 тамызында бекітілген "Мемлекеттік
кәсіпорындармен монопольді қалыптасатын қызметтерге бағаны реттеу Ережесі"
сонымен бірге, 1998 жылдың 14 тамызында қабылданған Қазақстан
Республикасының бәсекені қорғау және табиғи монополия субъектілерінің
қызметтері мен жүмыстарына баға (тарифтер) енгізу, бекіту, қарастыру, ұсыну
тәртібі туралы нұсқау қолданылады. Қазақстан Рсспубликасы Президентінің
"Мемлекеттік кәсіпорындар туралы" заң күші бар Жарлығының 40- бабының 1-
тармағы қазыналық кәсіпорындар мен өткізілетін тауар бағалары өкілетті
органмен қойылатынын қарастырады.
Жарлықтың аталған бабының екіншісі болып, 1999 жылдың 4 қазанындағы
"Қазақстан Республикасы Президентінің "Мемлекеттік кәсіпорын туралы" заң
күші бар Жарлығына толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы
заңының редакциясында қазыналық кәсіпорындар мен монополиялық өндірілетін
тауарларға бағаны мемлекеттік реттеуді қарастырады.
1999 жылдың 23 қазанындағы "Алкогольді өнімдерге минимальді бағаны
қалыптастыру туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен
алкогольді өнімге ең төменгі шектегі баға қойылған.
Басым көпшілік жағдайларда баға шартпен қарастырылады. Егер шарттың
бағасы өзінде нақты келісілмесе және оның жағдайларымен анықталмаса, онда
бұл шарттың жарамдылығына әсер етпейді. Мұндай жағдайда тауар бағасы
бойынша әдетте қолданылатын талаптар есепке алынады, басқаша айтқанда,
негіз ретінде тауардың нарықтық құны алынады. Баға тауар салмағына
байланысты қойылса, егер шартта басқаша қарастырылса, ол таза салмақ
бойынша анықталады [17].
Бұл сатып алушы үшін қолайлы ереже, әсіресе ыдыстың салмағы үлкен
немесе тауар қымбат болса және салмақтың кішігірім өзгеруі (көбеюі)
тауардың елеулі қымбаттауына әкелсе.
Егер, шарт тауар бағасы оны негіздейтін көрсеткішке байланысты
өзгертілуге жататынын қарастырса, бірақ бағаны қайта қарау тәсілі
анықталмаса, баға шартты жасасу кезеңіндегі және тауарды беру бойынша
міндетті орындау уақытындағы көрсеткіштердің өзара қатысуымен анықталады.
Яғни, тауарды оны өткізу кезеңінде өз құны көтерілуі немесе төмендеуіне
қарай шарт бойынша оның бағасын тиісті дәрежеде көтеру немесе төмендету
қажет. Біздің көзқарасымыз бойынша, осы, Азаматтық кодекстің 438-бабының 3-
тармағында бекітілген ережелерде анықсыздық бар. Тауар бағасы шартты
жасасқан кездегі көрсеткіштердің және шарт бойынша ұсынылатын тауарларды
сақтандыру, буып-түю, сатып алу, өндіру кезінде қалыптасатын олардың
өзіндік құны (шығындар) қатысуының негізінде анықталуы керек. Осымен бірге
Азаматтық кодексте сатушының мерзімді өткізіп алуынан сатып алушының
мүдделерін қорғауға арналған норма да жетік емес деп табуға болады. Ол тек
тауар құнын (бағасын) төмендетуді қарастыруы қажет, бірақ 438-баптың 3-
тармағымен мәселе былайша шешілмеген. Сатып алу бағасын төлеудің мерзімін
сатып алушы өткізіп алса, онда ол үшін баға тек көтерілу бағытында өзгеруі
қажет. Өкінішке орай бұл да Азаматтық кодексте көрініс таппаған. Құқықтық
қатынастар (шарттар) мазмұнын қарайық. Ол екі мәнде түсіндірілетінін айтқан
жөн. Біріншіден, құқықтық қатынастар мазмұны бұл құқықтық реттелетін
қоғамдық қатынас. Сонымен бірге мазмұн деп екі жақтың құқықтары мен
міндеттерін (заңды мазмұнды) қарастырады [18].
В. А. Тархов мынадай мысал келтіреді: бір субъект екіншісіне қандай
да бір затты сатады және олардың арасында материалды экономикалық қатынас
қалыптасады, сатып алушы ақша төлеп қажетті затты алады, баламалы айырбас
жүреді. Айырбасқа қатысушылар шарттан қандай құқықтар мен міндеттер
шығатынын ойламауына болады. Біз осымен келісе алмаймыз. Ақырыңда заңдық
мазмұн меншік құқығына иемденудің жалпы зандық мақсатымен анықталады.
Шартқа қатысушылардың түсінігі меншікті иемденудің экономикалық мақсатымен
ғана шектеледі деп болжау артық болар еді, мұндайға қазіргі өмірдің өзі де
мүмкіндік бермейді. Теориялық тұрғыда болса, онда сатып алу-сату шартының
экономикалық және зандық мазмұндарын ажыратуға талпыну мүмкін. Біріншісі-
заңдық мазмұн, ол құқықтар мен міндеттердің жеткілікті үлкен жиынтық
элементтерінен құралады. Кейбір құқықтар шарт негізін қалайды, ал өзгелері
қосымша (көмектесу) мәнге ие бола алады. Құқықтық қатынастар мазмұнын оның
қатысушыларының жүріс-тұрысы құрайды дегенді толығымен дұрыс деп тануға
болмайды. Аталған жағдайда құқықтық қатынас пен оның мазмұнын құрайтын
қоғамдық қатынастар түсінігін араластырып алу орын алады. "Нысан (құқықтық
қатынас) өзінің мазмұнына тараптардың құқықтары мен міндеттерінен, ал
мазмұн (реттелетін қатынас) өз қатысушыларының әрекеттерінен, олардың
қызметтерінен қалыптасатын өз мазмұнын иемденеді" [19].
Дегенмен, сатып алу-сату шарттарында экономикалық мазмұнмен жанама
байланысты иемденетін қатысушылардың айырықша занды жүріс-тұрысы
(әрекеттері) барлығын мойындамасқа болмайды. Бұлардың қатарына оферта мен
акцепті, келіспеушілікті реттеуді, жедел шараларды қолдануды және басқа да
әрекеттерді жатқызуға болады.
Шарт мазмұнына қатысты жалпы көзқарастар осындай.
Осыдан әрі, біз оны сатып алушы мен сатушының құқықтары мен
міндеттері күйінде жекелеп талдауға көшеміз.
1.2 Сатып алу-сату шартына қатысушы тараптардың құқықтары
мен міндеттері
Сатушының міндеттері. Сатушы сатып алушыға шартпен белгіленген
тауарды беруге міндетті. Мұнда, негізгі талаптар болып мыналар саналады:
тауардың атауы, сапасы, саны (көлемі). Сапаға қатысты талаптар сатып алу-
сату туралы нормалармен шарттың елеулі жағдайларына жатқызылмағанына
қарамастан осы үш талапты да сатып алу-сату шарттары бойынша міндетті деп
тануға болады. Әрбір жекелеген жағдайда тауар атауына, сапасына, санына
(көлеміне) қатысты талаптар өзгеріп тұрады. Сапа бойынша талаптар
шарттардың өздерімен емес, тікелей заңнама нормаларымен анықталуы мүмкін.
Тауардың саны. Сатып алушыға берілуге тиіс тауар саны шартта тиісті
өлшем бірліктеріне сәйкес немесе ақшалай түрде анықталады, яғни, шартта
санды анықтау үшін қажет алғашқы өлшемнің бағасы бекітілуге тиіс.
Тауарлардың саны туралы талап оны айқындау тәртібін шартта белгілеу жолымен
келісілуі мүмкін. Мысалы, тауардың (сұйық заттар) саны шартты орындау
кезінде сатып алушы ыдысының (қоймасының) шекті сиымдылығымен бекітілсе
[20].
Тауардың сапасы. Сатушы сатып алушыға сапасы шартқа сәйкес келетін
тауар беруге міндетті. Егер кәсіпкерлік сатып алу-сату шарттарын
қарастырсақ, сатылатын заттардың сапасына қойылатын талаптар шартта тікелей
сирек белгіленеді. Осыған байланысты, сапа туралы талап бірнеше жағдайларда
шартты талқылау (оның мәнісін ашу) негізінде анықталады. Тауардың сапасын
анықтаудың үшінші амалы — сапаға қатысты құқықтық болжам (презумпцияны)
қолдану шартта сатып алушыға, әдетте осы сияқты пайданылатын мақсаттарға
жарамды тауар беруге міндетті.
Келтірілген талапты тауарлардың сапасына азаматтық заңдылық
нормаларының тікелей әсер етуі ретінде бағалауға болады. Сонымен қатар,
осыған ұқсас жағдайларда объективтік құқық нормалары субъективтік шарттық
қатынастардың ерекшелігіне бейімделіп субъективтік жағдай сипатына ие
болады. Егер тараптардың арасында тауардың сапасы келісілмесе де, бірақ
сатып алушы сатып алудың нақты мақсаттарын көрсетсе, сатушының тиісті
сапалы затты беру міндеті өзгеше болып келеді. Осындай жағдайда сатушы
сатып алушыға белгілі болып келетін мақсаттағы пайдалануға жарамды тауарды
беруге міндетті [21].
Тұрақты нарықты экономикасы бар елдер соттарының тәжрибесі осындай
жағдайларда сатушының жеке басына және сатып алушының жеке басына назар
аударады. Егер сатушы болып кәсіпкерлік қызметпен айналысатын (белгілі бір
саладағы мәнді) субъект болса, тауар сапасының талап етілетін мақсатқа
сәйкес болуын қамтамасыз етуге мінетті, егер де сатып алушының
біліктілігінің дәрежесі әлдеқайда жоғары болса, онда осы мәселе басқаша
шешіледі. Мысалы, өндірістік кәсіпорын қазіргі маманның ұйымдастыру-
құқықтық нысанында, мұрагер, өндірістік тағайындалуы бар мұрагерден сатып
алғалы тұр. Мұрагер болса, оның техникалық қасиеттерін мүлдем білмейді.
Осындай жағдайда сатып алушы тауарды сатып алам деп шешім қабылданған
болса, онда тауардың тиісті сапасы бар деп есептелуі керек, бірақ тауарды
мақсатына сәйкес пайдалануға мүмкіншілік бермейтін жасырын кемістіктерге
қатысты наразылык, ұсыну құқықтары сақталуы керек.
Тауарды үлгісі бойынша және (немесе) сипаттамасы бойынша сатқан
жағдайда, сатушы сатып алушыға үлгі немесе сипаттамасына сәйкес келетін
тауарды беруге міндетті. Тауардың кейбірі ниеттері (көрсеткіштері)
бейнелеумен қамтылмаса, онда сипаты міндеті жоғары көрсетілген тәртіптерге
сәйкес анықталуы қажет. Біздің көзкарасымыз бойынша, бейнелеудің өзі
белгілі бір талаптарға сәйкес болуы керек. Тым жалпы бейнелеуді карастырып,
сатушы іс жүзінде өзін тиісті сапалы тауар беру бойынша міндетінен босата
алады.
Егер, сатылатын тауардың сапасына заң актілерінде белгіленген
тәртіпке сәйкес, міндетті талаптар көзделсе, кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын сатушы сатып алушыға осы міндетті талаптарға сәйкес келетін тауар
беруге міндетті (олар стандартпен, техникалық жағдайлармен қарастырылған).
Тауардың сапасына қойылатын міндетті талаптар Қазақстан Республикасының
"Сертификациялау туралы" Заңымен және Қазақстан Республикасы "Стандарттау
туралы" Заңымен және заңға тәуелді нормативтік актілермен анықталады [22].
Егер шарт пен тауардың сапасына көтеріңкі талаптар қойылса, сатушы
сатып алушыға соларға сәйкес тауарды беруге міндетті. Алдын-ала соларды
айтып, сатушы тауарды кемшіліктерімен бере алады. Сатушы сатып алушыға
беруге міндетті тауарлар берген кезде айтылып кеткен талаптардың біріне
сәйкес болуы керек.
Ақылға сиымды мерзім шеңберінде ол, әдетте пайдаланылатын мақсаттарда
пайдалануға жарамды болуы керек.
Сатушы тауарды жарамдылық мерзімдері шегінде пайдалануға мүмкін
болатындай қылып беруі керек. Жарамдылық мерзімдері зандармен, мемлекеттік
стандарттардың міндетті талаптарымен немесе өзге міндетті тәртіптермен,
өндірушінің өзімен орнатылады, жарамдылық мерзімдері өтіп кеткен соң тауар
мақсаты бойынша пайдалануға жарамсыз деп саналады. Осымен бірге қызмет ету
мерзімі деген түсінік қолданылады, оның тұтынылмайтын тауарларды мақсаты
бойынша пайдалану шектеріне қатысы бар, ал жарамдылық мерзімі деген үғым
тағамдарға, дәрілік заттарға және қолданылады [23].
Шартпен гарантиялық мерзімдер орындалуы мүмкін. Бұл мерзімдер тауарды
әдеттегі немесе өзге мақсаты бойынша қолданымы мүмкін уақыт кезеңдерін
белгілейді. Өзінің табиғаты бойынша олардың жоғарыда көрсетілген
мерзімдермен ортақтығы бар, бірақ гарантиялық мерзімдер оларға толығынан
тепе-тең болып келмейді.
Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасында гарантиялы
мерзімдерге бұрынғы зандардағы сияқты мән берілмейді. Азаматтық кодекстің
425-бабына сәйкес, қазір гарантиялық мерзім шарттың өзімен анықталуы керек.
Ал, егер де ол шартпен қарастырылмаса, онда Азаматтық кодекстің 430-бабы-
ның 2-тармағына сәйкес, егер өзгеше заң актілерімен немесе шартпен
бекітілмесе, тауар сатып. алушыға ұсынылған күннен бастап екі жыл көлемінде
ұсынылуы мүмкін. Тауар сатып алушының және сатушының құқықтары мен
міндеттері.
Қазіргі заманда сатып алушының мүддесін қорғайтын бірінші кезекте осы
норма, ал шартпен белгіленген кепілдік мерзім емес.
Тауар сапасына кепілдік, егер шартта өзгеше көзделмесе, оның барлық
құрамдас бөліктерінде де (жинақтаушы бұйымдарына) қолданылады. Егер шартта
өзгеше көзделмесе, жинақтаушы бұйымға берілген кепілдік мерзімі негізгі
бұйымға берілген кепілдік мерзімге тең болып есептеледі [24].
Сатушы тауарды қай кезде сатып алса немесе ол тауар қай кезде
шығарылса, соған қарамастан кепілдік мерзімі тауар сатып алушыға берілген
кезден есептеле бастайды. Егер сатушыға байланысты болып келетін себептер
бойынша сатып алушы тауарды пайдалану мүмкіншілігінен айырылса, онда
мерзімі сатушы аталған себептерді жайғағанға дейін өз ағымын бастамайды.
Мысалы, сатушы шартқа сәйкес тауарды жинақтаған жоқ (айта кететін болсақ,
сатып алу-сату қатынастарына бұл жағдайда мердігерлік туралы нормалар да
қолданымды болып келеді). Тауар (жинақтаушы бұйым) ауыстырылғанда кеіпілдік
мерзімі өз ағымын жаңадан бастайды.
Сондай-ақ, тауарды берген жағдайда, тауарды түр-түрімен,
жинақтылығымен және жиынтығымен, үшінші тұлғалардың құқықтарынан тыс
тауарды беру, тауарды салатын ыдыс және оны буып-түю сатушының міндеті
болып табылады [25].
Тауарлардың түр-түрі. Тауарлардың түр-түрі бөлшектеп сатып алу-сату,
тауар жеткізілімі, келісімшарт жасасу шарттарында көзделген (энергиямен
жабдықтау шартында да теоретикалық көзқарастан оның қарастырылуы
мүмкіншілігі туралы айтуға болады).
Тауардың түр-түрі дегеніміз (ассортимент) - бір түрлі тауардың
жиынтығының ішіндегі белгілеріне және бір түрлі тауардың үлгісіне,
мөлшеріне, сортына, түсіне, электр қуатының тиісті өлшемдеріне байланысты
бөлінуі. Егер тұлға бір сатушыдан тұрмыстық химия затын және тағы бір
электр құралын сатып алса, онда тауардың түр-түрі деген сөйлем
қолданылмайды.
Тауардың түр-түріне қойылатын талаптарды күрделі затты беруге қатысты
міндеттемеге қойылатын талаптардан ажырата білу керек.
Жиынтықтылық жәнс жиынтық. Сатушы сатып алушыға жинақтылық немесе
жиынтығы туралы талаптарына сәйкес тауар беруге міндетті. Жиынтылықтық
дегеніміз — шартта көзделген немесе заттың функционалдық тағайындалуымен
анықталатын барлық құрама бөліктердің затта болуы. Шартпен бұйымдардың
стандарттық және қосымша жиынтықтылығы көзделеді немесе жиынтылықтықтан
кейбір жиынтықтаушы бөліктер алынып тасталады.
Шартта тауардың жиынтықтылығы белгіленбесе, сатушы сатып алушыға
жиынтықтылығы іскерлік айналым әдет ғүрыптарымен немесе әдетте қойылатын
өзге де талаптармен анықталатын тауар беруге міндетті.
Жиынтықтылықтың тауарлардың жиынтығын айыру қажет. Қазақстан
Республикасын біріктіру Азаматтық кодексің 432- бабының мағынасына сәйкес
жиынтық дегеніміз, бірнеше сатып алу-сату шартының пәні кейбір кездерде
күрделі болып келетінін анықтай аламыз. Осымен қатар біздің көзқарасымыз
бойынша жиынтық Азаматтық кодекстің 121- бабымен анықталатын күрделі зат
ұғымына тең болып келмейді. Заттардың жиынтығына қатысты біртұтас құ-қықтық
қатынас пайда болады, одан сатушының тиісті міндеті өз көрінісін табады.
Заттардың жиынтығы болуы үшін (оған қатысты) талап қойылуы үшін анық
айқындалған себептердің қажеті жоқ, тараптардың ішінен ниеттенуі жеткілікті
болып келеді. Мысалы, альпинист тобы Эверестке шығуға қажетті, оны
қамтамасыз ететін заттар сатып алады. Жиынтық талабы, ассортимент және сапа
талаптарымен тығыз байланысты. Мысалы, экспедиция сатып алатын жиынтыққа
кіретін кейбір заттарға тау биігінде пайдалану жарамдығына, жоғары
төзімділігіне, төмен температура тұрақтылығына талап қойылады.
Егер шартта өзгеше көзделмесе және ол міндеттеменің мәнінен
туындамаса, сатушы сатып алушыға жиынтыққа енетін барлық тауарды бір
мезгілде беруге міндетті [26].
Сатып алушы үшінші тұлғалардың құқықтары жүктелген тауарды қабылдауға
келіскен жағдайды қоспағанда, сатушы үшінші тұлғалардың кез-келген
құқықтарынан тыс тауарды сатып алушыға беруге міндетті (Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 413- бабының, 1-тармағы). Бұл норма
"дәстүрлі" сатып алушы оларда меншік иесі бөліп келгісі келетін, шарттарға
көбірек қолданымды. Ал, мүліктік құқықтарды сату кезінде өз өзгешеліктері
орын ала алады.
Кейбір жағдайларда аталған талап орындалымсыз болуы мүмкін. Мысалы,
сатып алушы үлестік құқықта болған мүлікті сатып алады және оңашаланған
үлеске өзіндік пайдалану, иелену, билік ету құқығын алады, алайда ортақ
меншігінің тәртібіне байланысты, мүлік құрамына жүктемелер кіреді. Егер
сатудың пәні мүліктік құқық болса(сонымен қатар меншік құқығынан өзге
заттық құқық) жүктемелер вариациясы сансыз болады. Айтылғанды қорытатын
болсақ, шарт пәнінің ерекшеліктері кейбір ауыртпалықтарды болжауға
мүмкіншілік беру керек дей аламыз. Уақыт өтісімен бұл сұрақ соттық практика
(тәжірибе) және азаматтық құқықтың жүйесі (доктрина) үшін маңызды мәселе
болып табылар демекпіз [27].
Сатушының тағы да бір міндеті тауарды үшінші тұлғалардың
талаптануынан да босатып беру. Осы міндет сатушы олар туралы білген
жағдайларда ғана қолданылады. Болашақта талаптану занды деп танылу керек,
егер осы болмаса сатушы тауарды басқа тұлғалар талаптануынан босатып беру
міндетін бұзбаған деп саналады.
Тауарды салатын ыдыс және оны буып-түю. Тауарды салатын ыдыс және оны
буып-түю талаптарын сатып алу-сату шарттарының жалпы ережелеріне кірістіру
біздің азаматтық заңдарда жаңа болып табылады. Өзінің сыртқы көзге
түспейтініне қарамастан, олар сатып алу-сатудың өркениеттілік қатынасының
қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Егер сатып алу-сату шарты қандай түріне
қатысты екендігі белгіленбесе, олар тауарды салатын ыдыс және буып-түю мен
байланысты даулы жағдайларды шешуге мүмкіндік береді.
Егер шартта өзгеше көзделмесе және міндеттеменің мәнінен немесе
тауарлардың сипатынан туындамаса, сатушы сатып алушыға тауарды ыдысқа салып
және (немесе) буып-түйіп беруге міндетті.
Егер шартқа ыдыс пен буып-түюге талаптар белгіленбесе, тауар ол үшін
арналған әдетті әдіспен, ыдысқа салынуы, буып-түйілуі керек. Бұлай
болмағанда — сақтау мен тасымалдаудын әдеттегі жағдайларында осы типтес
тауарлардың сақталуын қамтамасыз ететін әдіспен ыдысқа салынып және
(немесе) буып-түйілуге тиіс. Ал, егер, тауар сақтаудың немесе тасымалдаудың
қандай да ерекше жағдайларын талап етсе, онда ыдыс және буып-түю оларға
сәйкес келуі керек [28].
Тауар сатып алушыға барлық керек-жарағымен берілуі қажет (керек жарақ
бұл негізгі затқа қызмет етуші зат).
Затты керек-жарақ қылып бағалау тек оның және басты заттың
функционалды тағайындалуларының өзара байланысына негізделмейді. Азаматтық
кодекстің 408-бабында сатушының керек-жарақтарды беруі бойынша міндеті
бекітілгеніне қарамастан олар тұтынушыларға (сатып алушыларға) қиянат
жасауға тырысады. Бұл реттерде олар сатушылар көп ретте Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексі 122-бабының міндетті еместігін
(диспозитивті екенін) пайдаланады. Қосымша ақыға аудио-
видеотехникаға қосалқы шнур, бұйым үшін қорғаныш жапқыш, оны күтіп баптауға
арналған зат ұсынылады. Қосалқы (керек-жарақ) зат барлық жағдайда өздігінен
атқаратын қызметі жоқ деген қалыптасқан түсінік қате болып саналады.
Сондықтан қандай да болмасын тауардың керек-жарақтары оны мақсаттарда
кедергісіз қолдану қажеттерімен анықталуы керек. Егер керек-жарақ
тұтынылатын (тұтыну барысында өз қасиетін жоғалтатын болса) зат болса оның
негізгі зат қызметін қамтамасыз ететін мерзім белгіленіп көрсетілуі тиіс.
Тағы да айтатын бір нәрсе бар. Біздің көзқарасымыз бойынша, жиынтықтылық
пен керек-жарақ түсініктерінің араларында тығыз байланыс бар. Керек-жарақ
болып келетін затты беру жиынтылықпен қарастырылуы керек, егер бұл
жеткіремесе керек-жарақ туралы нормалар тікелей қолданылуы керек.
Тауармен (өніммен) бірге оның жиынтықтылығын қауіпсіздігін, сапасын,
растайтын тұтыну тәртібін растайтын жабдықтар, құжаттар беріледі. Өнім
сатып алушыға берілгенге дейін меншік шаруашылық жүргізу, оралымды басқару
құқықтары оған өтіп үлгерсе, сатушы тауар берілгенге дейін оны сақтауға,
нашарлауына (бұзылуына) жол бермеуге міндетті. Осыған байланысты сатушы
мулікке немқұрайлы қарамауы және оны қасақана бүлдірмеуі керек. Сатушы осы
міндетін тегін атқармайды. Егер екі тараптың келісімімен өзгеше
қарастырылмаса сатып алушы сатушыға оның тауарды сақтауға жұмсағаның өтейді
[29].
Сатушының құқығы. Сатушының құқықтарына зат қабылдануын және сатып
алу бағасын төлеуді талап ету құқықтары жатады. Әр міндеттемеге сәйкес
келетін қарсы құқық бар. Сатып алушының шартпен бекітілтен міндеттемелері
сатушының басқа да құқығы барын ескереді.
Сатып алушының құқықтары мен міндеттері. Сатып алушының негізгі
міндеті тауарды қабылдап алу және ақысын төлеуі болып табылады. Сатып
алушының тауарды қабылдауы, ол жағынан тауарды беру және алу үшін қажетті
шараларды қамтиды. Бірінші кезекте сатып алушы тауарды қабылдап алу үшін
алдын-ала жағдай жасауы қажет. Тауар тасымалдануға тиісті болса, сатып
алушы жүкті тиеп жіберу үшін қажетгі моліметтерді сатушыға хабарлауға
міндетті (егер тауарды сатушы жеткізетін болса). Ал, кейбір жағдайда сатып
алушы тауарды өндірістен немесе сатушының қоймасынан алып кетуді
ұйымдастыруы қажет. Бұл шара сатып алушы сатушының тауарды сақтайтын жерін
білген кезде қолданылуы керек. Осы ереже халықаралық сауда саттықта кең
қолданылады және Біріккен Ұлттар Ұйымының 1980 жылғы "Тауарды халықаралық
сатып алу-сату шарттары Туралы" Конвенциясының 31- бабы "б" тармағымен
қарастырылған. Ол қазіргі жағдайда біздің кәсіпкерлердің ішкі
қатынастарында да жиі қолданылып жүр. Сауда терминдерін талқылаудың
халықаралық ережелерінде бекітілген іскерліқ айналым әдет- ғүрыптары осыған
"Е" байланысты ЕХ тобын ұсынған, мысалы, wогкs (зауыттан), бұл ретте сатушы
тауарды сатып алушыға өзінің қоймасынан табыс етеді, онда сатушы өнімді
сатып алушы ұсынған тасымалдаушыға өзі әкеліп беруге міндетті.
Егер шарттағы тауарды беру жағдайлары оның жеткізіліп берілуін
қарастырса, сатып алушы өз қоймасын жұмысқа дайындап қоюға, өнімді
келісілген жерде күтуге міндетті. Бұдан басқа, сатып алушы өзіне ұсынылған
тауарды уақытында қабылдап алуға, жүк тасымалдау көлігінен жүкті түсіруге,
сатушының көлігін ұстамауға, өзінің тым баяу әрекеттерімен тауардың
бұзылуына жол бермеуге міндетті. Сонымен қатар, ол өнімді тексеріп алуы,
өнім құжатын қабылдауы және өнімді қабылдап алғаны жөнінде сатушыға куәлік
беруі қажет [30].
Өнімді қабылдап алу шарттары заңнама бекіткен нормалармен анықталуы
мүмкін. Мысалы, Қазақстан Республикасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
4
1 САТЫП АЛУ-САТУ ШАРТЫНЫҢ ЖАЛПЫ ҰҒЫМЫ МЕН ТҮСІНІГІ 7
1.1 Сатып алу-сату шартының ұғымы және элементтері
7
1.2 Сатып алу-сату шартына қатысушы тараптардың құқықтары
15
2 САТЫП АЛУ-САТУ ШАРТЫНЫҢ жекелеген түрлері 26
2.1 Бөлшектеп сатып алу сату мен тауар жеткізілім шарты
26
2.2 Келісімшарт жасасу мен энергиямен жабдықтау шарты
41
2.3 Кәсіпорынды сату шарты мен мемлекет мұқтаждығы үшін тауарларды
жеткізу
57
3 САТЫП АЛУ-САТУ ШАРТЫ бойынша жауапкершілік 67
3.1 Сатып алу-сату шарты бойынша тараптардың жауапкершілік
67
3.2 Сатып алу-сату шарты бойынша тараптардың міндеттері
69
ҚОРЫТЫНДЫ
72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
75
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Сатып алу-сату шартымен мемлекетіміздің
көптеген азаматтық іс-әрекеттері жасалуында. Яғни, сатып алу-сату шарты бұл
азматтық қарым-қатынастың үлкен бір түрі болып табылады.
Сатып алу-сату шарты бұл — мүлікті ақылы беруді қамтамасыз ететін
шарттардың бір түрі. Әрекет етуші азаматтық-құқықтық нормалар оның бірнеше
түрін реттейді, олардың әрқайсысының ерекшелігі, олар қолданылатын
салалардың ерекшелігіне байланысты. Қазіргі кезде оның түрлі қолданыс
табатынын айта кеткен жөн. Жеке кәсіпкерлер, жеке және мемлекеттік
кәсіпкерлер арасындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар, олармен
мемлекеттің мұқтаждылығын тауар сатып алу да қамтамасыз етіледі. Әрбір шарт
арнайы субъект құрамымен, оны жасасу тәртібімен және өзге қырларымен
ерекшеленеді. Тауар жеткізілімі шартында және сатып алу-сату шартының өзге
де түрлерінде, егер біз оларды сатып алу-сату шартының жалпы ережелерімен
салыстыратын болсақ ерекшеліктер байқалады. Дегенмен, ол өзінің алуан
түрлілігіне қарамастан, азаматтық-құқықтық шарттардың ең тұрақты түрлерінің
бірі болып табылады. Бұл шарттың жалпы ережелері ұзақ даму жолынан өткен
және олардың тек өмірге сәйкес келетіндері ғана сұрыпталған [1].
Атап өтілгендей, сатып алу-сату шарты мүлікті беру бойынша барлық
қатынастарды қамтиды. Ертеректе бөлек болған тауар жеткізілімі,
келісімшарт, энергиямен жабдықтау шарттары қазір сатып алу-сату шартының
түр- түрлері болып бағаланады. Бұдан басқа, бөлшектеп сатып алу-сату шарты,
кәсіпорынды сату шарты қарастырылған. Біздің заңнамада Ресей Федерациясының
Азаматтық кодексінің екінші бөлімінде бекітілген қозғалмайтын мүлікті сатып
алу-сату туралы жалпы нормалар жоқ. Біздің ойымызша, болашақта тауар
айналымының кеңеюіне байланысты біздің азаматтық заңнамада да айтылғандай
нормалар қажет болады. Ал, негізінен қаңдай да болсын сатып алу-сату
шартына ерекше бөлімінің 25-тарауында мазмұндалған жалпы нормалар тарайды.
Сатып алу-сату шартын меншікке жеке сипаттармен анықталатын заттарды
беретін шарт ретінде бағалау (себебі, тек жеке сипаттарымен анықталатын
заттар ғана меншік құқығының немесе заттық құқықтық нысанасы бола алады)
мүлікті құқықтарды сату ерекшелігін ескеруді талап етеді.
Бағалы қағаздарды және валюталық құндылықтарды сатып алу-сатуда,
егер, заңнама оларды сатып алу-сату үшін арнайы ережелер қарастырмаса,
жалпы ережелер қолданылады. Сонымен бірге бөлшектеп сатып алу-сатуға, тауар
жеткізіліміне, энергиямен жабдықтауға арнайы нормалар қолданылады.
Дегенмен, біз жалпы ережелер мәнін төмендетпеуіміз керек, өйткені осылардың
көмегімен көптеген даулы жағдайлар шешіледі [2].
Сатып алу-сату шарты - ақылы шарт. Тауарды беру оның сату бағасын
алуды талап етеді. Бірқатар жағдайларда сатып алу бағасы тауардың
экономикалық тепе-теңі болып келмейді, бірақ шартта кіріптарлықпен жасалған
мәміле көрініс таппауы керек, сол сияқты бағаны қалыптастыру жөніндегі
міндетті нормалар да бұзылмауы керек. Оның ақылы мінезін (тепе-тең айырбас
ретіндегі) ескеру кәмелетке толмаған немесе әрекетке қабілетсіз тұлғалардың
құқықтарын қорғау негізінде болуы тиіс. Сонымен бірге, бұл мемлекетгік
мүліктік мүдделерді неше түрлі алаяқтықтардан қорғау үшін де қажет [3].
Кейде, сатып алу-сату шарттарын жасағанда ақылылық ережесінен ауытқу
да болуы мүмкін (сондықтан, тек жартылай ақылылық туралы айтуға болатын
шығар). Аталған мәмілелер өзінің заңдық табиғаты бойынша шартты мәмілелер
бола алады. Мысалы, егер сауда кәсіпорны мыңыншы сатып алушыға ірі жеңілдік
жасаймын деп жарияласа (мәміле осы жөніндегі шартпен жасалса).
Шарттың өзін сипаттауға көшейік. Сатып алу-сату консенсуалды шарт
болып табылады. Ол, екі жақ барлық елеулі жағдайлар бойынша келісімге
келген сәттен бастап аяқталған (сатып алу-сату шарты жасалған) болып
табылады. Шарттың жасалуы мен орындалуының бір уақытпен сәйкес келуі бұл
ережені өзгертпейді [4].
Зерттеу нысаны. Сатып алу – сату шартының ұғымы мен жекелеген
түрлерінің қалыптасуы мен құрылымын қарастыру.
Зерттеу пәні. Сатып алу – сату шартының ұғымы мен жекелеген түрлерін
реттеудің құқықтық заң ережелерімен салыстыра отырып талдау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Сатып алу-сату шартының қолданылуы және
оның басқа шарттардан айырмашылығын, жүргізілу тәртіптерін жетілдірудің
жолдарын қарастыру болып табылады. Сонымен қатар сатып алу-сату шарты
еліміздегі кәсіпкерлік үшін ең басты маңызды мәнге ие болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеті. Сатып алу-сату шарты бойынша
тәртіптерінің негізін қарастыру болып табылады. Оның қолданылу және жүзеге
асыру жолдарын айқындау, оны көпшілік назарына ұсыну. Сатып алу-сату
шартының қолданылу және жүзеге асу тәсілдерінің басқа шарттардан
айырмашылығын салыстыру, оны ғылыми тұрғыдан қарау болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Нормативтік құқықтық
актілермен Қазақстан Республикасы және шет алдердің ғылыми әдебиеттерінің
қолдануынан көрініс тапты. Сонымен қатар тәжірибелік мәліметтер қолданылды
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында келесі әдістер қолданылды: жалпы
диалектикалық,тарихи, аналитикалық, салыстыру, логикалық, қорытындылау
әдістері.
Ғылыми жаңалығы. Сатып алу-сату шартының ұғымы мен жекелеген түрлері
заңнамасынының қазіргі қоғамға сәйкестігі мен оның рөлін анықтау барысында
көптеген жаңашылдықтарды көруге болады.Мысалға,бүгінгі таңда сатып алу сату
шарты ең маңызды шарттардың бірі болып табылады.Осы шартқа көптеген шарттар
кіреді, тұрғын үйді, автокөліктерді,жерді және тағы да басқа мүлікті сатып
алушы мен сатушының арасында болатын келісімшартқа көмек көрсетеді.
Тәжірибелік мәні. Бір-біріне қарсы бағытталған екі тараптың
субъективтік құқықтары мен міңдеттері сатып алу-сату шартын өзара шарт
ретінде сипаттауға мүмкіңдік береді. Әңгіме шарттың мәнін құрайтын
құқықтары мен міндеттері туралы болады. Құқықтар мен міндеттердің көмекші
мөлшері екі жақтықтан ауытқу болуы да мүмкін.
Зерттеу құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспе бөлімінен, 3
тарауды қамтитын 7 тараушадан, қорытынды бөлімінен, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында шарттың ұғымы мен оның маңызы
теориялық негіздері, шарттың мазмұны және шартты жасау жөнінде айтылады.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында сатып алу-сату шартының ұғымы
және элементтері, сатушының және сатып алушының құқықтары мен міндеттері,
бөлшектеп сатып алу-сату шарты, тауар жеткізілімі шарты, кәсіпорынды сатып
алу-сату шарты, сатып алу-сату шарттары бойынша жауапкершілікті талдау
қарастырылған
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында сатып алу-сату бойынша
тараптардың жауапкершілігі және тараптардың мндеттері қарастырылған.
1 САТЫП АЛУ-САТУ ШАРТЫНЫҢ ЖАЛПЫ ҰҒЫМЫ МЕН ТҮСІНІГІ
1.1 Сатып алу-сату шартының ұғымы және элементтері
Сатып алу-сату шарты бұл — мүлікті ақылы беруді қамтамасыз
ететін шарттардың бір түрі. Әрекет етуші азаматтық құқықтық нормалар оның
бірнеше түрін реттейді, олардың әрқайсысының ерекшелігі, олар қолданатын
салалардың ерекшелігіне байланысты. Қазіргі кезде оның түрлі қолданыс
табатынын айта кеткен жөн. Жеке кәсіпкерлер, жеке жөн мемлекеттік
кәсіпкерлер арасындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар, олармен
мемлекеттің мұқтаждығы үшін тауар сатып алу да қамтамасыз етіледі. Әрбір
шарт арнайы субъект құрамымен, оны жасасу тәртібімен және өзге қырларымен
ерекшеленеді. Тауар жеткізілімі шартында және сатып алу-сату шартының өзге
де түрлерінде, егер біз оларды сатып алу-сату шартының жалпы ережелерімен
салыстыратын болсақ ерекшеліктер байқалады. Дегенмен, ол өзінің алуан
түрлілігіне қарамастан, азаматтық-құқықтық шарттардың ең тұрақты түрлерінің
бірі болып табылады. Бұл шарттың жалпы ережелері ұзақ даму жолынан өткен
және олардың тек өмірге сәйкес келетіндері ғана сұрыпталған.
Сатып алу-сату шартына сатып алушы жағына мүлікті меншікке беру
шартқа сияқты көзқарас дәстүрлі болып табылады. Қазақстан Республиуасының
Азаматтық Кодексінің 270 бабының 3-ші тармағына сәйкес зат үшінші тұлға
меншігіне берілу мүмкіншілігі жоққа шығарылмайды [5].
Қазақстан Республикасының аумағындағы ҚСР Одағының және
республикалардың Азаматтық зандары негіздерінің 1991 жылы күшіне
енгізілуіне байланысты аталған шарт мүлікті сатып алушы тарабының
меншігіне, толық шаруашылық жүргізуіне, оралымды басқаруына беретін болып
қарастырылады.
Мұндай шешімді екі тұрғыда қарастыруға болады.
Біріншіден, мемлекеттік кәсіпорын, мекеме қатысуымен сатып алу-сату
шартын онда мемлекет аталған субъектілердің мүлікті оның меншігіне алуға
келісімін берген шарт ретінде бағалауға болады, осымен бірге мемлекет
аталған субъектілерде тиісті заттық құқықтар пайда болуына қарсы емес деп
табу мүмкін. Екіншіден, аталған заттық құқықтар мемлекеттік меншікке
негізделетін заңды тұлғалар меншік иелері ретінде мүлікті сатып ала алуы
үшін көлемі бойынша жеткілікті екенін болжауға болады. Осы көзқарасты
қолдансақ, онда осындай мүмкіншіліктер меншік иесінен басқа өзге де заттық
құқықтар иелерінде, мысалы, мүлікті сенімгерлікпен басқарушылар да бола
алатынын айта аламыз [6].
Осы екі көзқарастар сырттай тек теориялық тұрғыда болып келгеніне
қарамастан оларды одан әрі негіздеу мемлекеттік және оның құрған занды
тұлғаларының қарым-қатынастарының тәжірибелік мәселелерін шешуге
мүмкіншілік бере алады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 406-бабына сәйкес:
"Сатып алу шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды) екінші
тараптың (сатьш алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе жедел
басқаруына беруге міндеттенеді, ал сатып алушы бұл мүлікті (тауарды)
қабылдауға және ол үшін белгілі бір ақша сомасын (бағасын) төлеуге
міндетті". Мұндай анықтама қатысушылардың қатарын толық қамтуға мүмкіндік
береді. Оған азаматтар және занды тұлғалардан басқа мемлекет және субъект
ретінде әкімшілік аумақтық бірлестіктер қатыса алады.
Мемлекеттік кәсіпорын, қазыналық кәсіпорын, мемлекеттік мекеме сатып
алушы болған уақытта мүлік тиісінше олардың шаруашылық жүргізуіне, жедел
басқаруына өтеді. Сонымен қатар, меншік құқығы сатып алушы республикалық
немесс коммуналдық кәсіпорын болып келгеніне байланысты мемлекетте немесе
әкімшілік аумақтық бірлестікте пайда болады. Бұл мемлекеттік меншік
нысанына негізделген заңды тұлғалар тек шартта бөлініп шығарылады деген
пікірге әкелуі мүмкін. Бірақ бұл (заңды тұлға құру) мүлікті бірнеше
мақсатта оқшаулау үшін маңызды. Кейде, осы жеке меншікке негізделген занды
тұлғаларға да қатысты. Мысалы, егер сатып алушы жеке мекеме болып табылса,
онда сатып алынған мүлікке жедел басқару құқығы пайда болатыны анық [7].
Атап өтілгендей, сатып алу-сату шарты мүлікті беру бойынша барлық
қатынастарды қамтиды. Ертеректе бөлек болған тауар жеткізілімі,
келісімшарт, энергиямен жабдықтау шарттары қазір сатып алу-сату шартының
түр түрлері болып бағаланады. Бұдан басқа, бөлшектеп сатып алу-сату шарты,
кәсіпорынды сату шарты қарастырылған. Біздің заңнамада Ресей Федерациясының
Азаматтық кодексінің екінші бөлімінде бекітілген қозғалмайтын мүлікті сатып
алу-сату туралы жалпы нормалар жоқ. Біздің ойымызша, болашақта тауар
айналымының кеңеюіне байланысты біздің азаматтық заңнамада да айтылғандай
нормалар қажет болады. Ал, негізінен қандай да болсын сатып алу-сату
шартына ерекше бөлімде 25-тарауда мазмұндалған жалпы нормалар тарайды.
Сатып алу-сату шартын меншікке жеке сипаттармен анықталатын заттарды
беретін шарт ретінде бағалау (себебі тек жеке сипаттарымен анықталатын
заттар ғана меншік құқығының немесе заттық құқықтық нысанасы бола алады)
мүлікті құқықтарды сату ерекшелігін ескеруді талап етеді.
Бағалы қағаздарды және валюталық құндылықтарды сатып алу-сатуда, егер
заңнама оларды сатып алу-сату үшін арнайы ережелер қарастырмаса, жалпы
ережелер қолданылады. Сонымен бірге бөлшектеп сатып алу-сатуға, тауар
жеткізіліміне, энергиямен жабдықтауға арнайы нормалар қолданылады.
Дегенмен, біз жалпы ережелер мәнін төмендетпеуіміз керек, өйткені осылардың
көмегімен көптеген даулы жағдайлар шешіледі [8].
Шарттың өзін сипаттауға көшейік. Сатып алу-сату консенсуалды шарт
болып табылады. Ол, екі жақ барлық елеулі жағдайлар бойынша келісімге
келген сәттен бастап аяқталған (сатып алу-сату шарты жасалған) болып
табылады. Шарттың жасалуы мен орындалуының бір уақытпен сәйкес келуі
(жасалған сәтінде орындалатын шарттың болуы) бұл ережені өзгертпейді.
Сатып алу-сату шарты - ақылы шарт. Тауарды беру оның сату бағасын
алуды талап етеді. Бірқатар жағдайларда сатып алу бағасы тауардың
экономикалық тепе-теңі болып келмейді, бірақ шартта кіріптарлықпен жасалған
мәміле көрініс таппауы керек, сол сияқты бағаны қалыптастыру жөніндегі
міндетті нормалар да бұзылмауы керек. Оның ақылы мінезін (тепе-тең айырбас
ретіндегі) ескеру кәмелетке толмаған немесе әрекетке қабілетсіз тұлғалардың
құқықтарын қорғау негізінде болуы тиіс. Сонымен бірге, бұл мемлекеттік
мүліктік мүдделерді неше түрлі алаяқтықтардан қорғау үшін де қажет.
Кейде сатып алу-сату шарттарын жасағанда ақылылық ережесінен ауытқу
да болуы мүмкін (сондықтан тек жартылай ақылылық туралы айтуға болатын
шығар). Аталған мәмілелер өзінің заңдық табиғаты бойынша шартты мәмілелер
бола алады. Мысалы, егер сауда кәсіпорны мыңыншы сатып алушыға ірі жеңілдік
жасаймын деп жарияласа (мәміле осы жөніндегі шартпен жасалса).
Бір- біріне қарсы бағытталған екі тараптың субъективтік құқықтары мен
міндеттері, сатып алу-сату шартын өзара шарт ретінде сипаттауға мүмкіндік
береді. Әңгіме шарттың мәнін құрайтын құқықтары мен міндеттері туралы
болады. Құқықтар мен міндеттердің көмекші мөлшері екі жақтықтан ауытқу
болуы да мүмкін [9].
Сатып алу-сату мүлік иесінің (басқа құқық иеленушінің) өзгеруіне
(ауысуына) әкеледі. Көрсетілген белгілер, сонымен қатар бұл шарттың ерекше
мазмұны аталған шарттың мүлік жалдау (аренда), мердігерлік, сыйға тарту
және басқа да шарттардан елеулі түрде ерекшеленетіні туралы қорытынды
жасауға мүмкіншілік береді. Дегенмен, сатып алу-сату шарты туралы нормалар
жалпы мәнде де иемденеді. Мысалы, олар мердігерлік қатынастарды реттеуде де
есепке алынуы қажет. Өз материалдарымен жұмысты орындайтын мердігер оның
сатушы рөлінде болады. Басқа да азаматтық құқықтық қатынастар шеңберінде
сатып алу-сату туралы нормаларды есепке алу қажет жағдайлар болуы мүмкін.
Басқа да құқықтық қатынастарда сияқты, сатып алу-сату шартының
элементтері болып біздің көзқарасымыз бойынша да субъект, объект және
мазмұн болып табылады. Шарттар элементінде оның тараптары, нысанасы, бағасы
өтеулі шарттар да, мерзімі, нысаны мен мазмұны, яғни екі жақтың құқықтары
мен міндеттері жатады деген И.В. Елисеев және басқа да автор-лардың
пікіріне өзіміздің келіспеушілігімізді білдіреміз. Мұндай көзқарас
азаматтық құқықтың неғұрлым тұрақты теориялық ережесіне теріс ықпал етеді,
түсініктің шынайы мәнін жоғалтуға әкеледі [10].
Сатып алу-сату қатынасын үш мәнде белгілеуге болады.
Біріншіден, бұл — сатып алу-сатудың экономикалық қатынасы.
Екіншіден, бұл — адамдардың ой иелегінен және құқық нормаларымен
бекітілген субъективтік идеологиялық қатынас. Ең соңында, сатып алу-сату
шарты бұл — азаматтық құқықтық нормалардың жиынтығы. Құқықтық реттеуден
тәуелсіз тұрмыс етіп айырбастық материалдық қатынас ретінде аталған
құқықтық реттеудің арқасында (көмегімен) құқықтық нысанға ие болады. Ол
нысан — құқықтық қатынас нысаны.
Шарт жағдайы, нысаны тұлғалардың белгілі бір әрекетін азаматтық-
құқықтық шартқа айналдыруға, олардың құқықтары мен міндеттерін бекітуге
мүмкіндік беретін заң техникасының тәсілдері болып келеді.
Сатып алу-сату шартының нысаны оның бағасына, субъектілеріне және
зандык, шарттық талаптарға сәйкес анықталады. Оған Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 152-бабында бекітілген мәміле нысаны
туралы жалпы ережелер қолданымды болып келеді [11].
Жүз айлық есептік көрсеткіштен жоғары сомаға, сонымен бірге
кәсіпкерлік қызметті қалыптастыру барысында жасалатып мәмілелер, жасалған
кезде орындалатындарын қоспағанда жазбаша нысан да жасалуы қажет. Қазақстан
Республикасы Президентінің Жылжымайтын мүлікке құкықтарды және онымен
жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы заң күші бар Жарлығына
сәйкес, жылжымайтын мүлікті сатып алу-сату шарттары мемлекеттік тіркеуге
жатады. Азаматтық кодекстің 494-бабы кәсіпорынның сатып алу-сату шартының
бір құжатты құру жолымен, екі жақтың қол қоюымен жазбаша түрдс жасалуын,
оған: инвентаризация актісін, бухгалтерлік балансты, кәсіпорынның құны мен
құрамы туралы тәуелсіз аудитор қорытындысының міндетті тіркелуін
қарастырады. Олар басқа да қозғалмайтын мүлікті сату бойынша, шарттар
сияқты мемлекеттік тіркеуге жатады және мемлекеттік тіркеу кезеңінен
жасалған деп есептеледі.
Сатып алу-сату шартының субъектілері ретінде азаматтық құқық
субъектілері, яғни, жеке тұлға, занды тұлға, әкімшілік аумақтық
бірлестіктер, мемлекет әрекет ете алады. Сатып алу-сатудың кандай шарты
жасалатынына қарап кәсіпкерлік немесе кәсіпкерлік емес, бөлшектеп сатып алу-
сату шарты немесе мемлекеттік кәсіпорындар мүлкін жекешелендіру, олардың
қатысу-шылар құрамы да өзгереді. Басқа да жағдайларда қатысушылар құрамының
ерекшелігі сатып алу-сату шарттарының жекелеген түрлері бойынша төменде
қарастырылатын болады. Мұнда, тек барынша маңызды (қағиданы) жағдайларды
атап өтеміз. Арнайы құқықтық қабілетті иемденетін заңды тұлғалар сатып алу-
сату бойынша қатынасқа тек арнайы (жарғылық) құқықтық қабілеттілік
шеңберінде қатыса алады, яғни, бұл жерде әңгіме қандай да бір оның жалпы
шеңбері туралы жүрмейді, құқықтық қабілеттілік көлемі әрбір жекелеген
құқықтық қатынаста нақтылануы қажет. Мысалы, шаруашылық жүргізу құқығында
мүлкі бар мемлекеттік кәсіпорын, оның негізгі құралдарына жататын мүлікті,
сонымен бірге акцияларын сатуға құқығы жоқ. 2002 жылдың 21 мамырындағы
Қазақстан Республикасының "Мемлекеттік мүлік ережелері бойынша Қазақстан
Республикасының заң актілеріне кейбір қосымшалар мен өзгерістер енгізу
туралы" Заңның редакциясындағы Азаматтық Кодекстің 200-бабының 1-тармағы.
Егер мемлекеттік келісім шартқа отыруына қысқаша тоқталсақ, мыналарды
атауға болады. Заңды түрде мемлекеттің құқық қабілеттілігі шектелмеген,
бірақ, олармен жасалатын шарттардың мінезі, мазмұны мемлекет атқаратын
экономикалық және басқа да функциялармен (қызметтермен) анықталады [12].
Жеке тұлғалардың сатып алу-сату шарттарын жасасу мүмкіншілігіне
олардың құқық-әрекет қабілеттіктерінің көлемі әсер етеді. Мысалы, әрекет
қабілеттілігі шектелген тұлғалар тек ұсақ тұрмыстық мәмілелерді жасай
алады, ал басқа мәмілелерді жасауға олар өзінің қамқоршысының келісімі
болғанда ғана құқылы (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 27-бап,1-
тармақ). Егер жүйелі түрде жүзеге асырылатын сауда-саттық қызметі туралы
айтатын болсақ, онда жеке тұлға тек жеке кәсіпкер мәртебесіне иемденген,
оны жүргізе алатынын ескерту керек немесе бұл қызмет коммерциялық занды
тұлғамен жүргізілуі мүмкін. Негізінен: "Құқықтық қатынас субъектілері
болып, жеке басымен және мүлкімен оқшауланған, құқықтарға ие болатын және
міндеттерді көтеретін тұлғалар табылады" Қазақстан Республикасының
Азаматтық құқығы басқа мемлекеттердің азаматтық құқығы сияқты құқықтық
қатынастарда жеке тұлғалар қауымдастықтарының (жай серіктестіктердің)
қатысуын да қарастырады, дегенмен, бұл келтірілген анықтаманың дұрыстығына
әсерін тигізбейді.
Сатып алу-сату шартының нысанасы (объектісі).
Құқықтық қатынастың объектісін материалды (заттық), занды,
идеологиялық қылып бөлу толық мөлшерде азаматтық-құқықтық шарттар үшін де
жарамды болып табылады.
Сатып алу-сату шарты өзінің ерекше нысанасына (затына), заңды және
идеологиялық объектілеріне иемденеді.
Қазіргі жағдайда олардың әрқайсысының мәні бірдей. Дегенмен, қазіргі
өндірістің өсуі, тауарлардың алуан түрлілігі және оларды пайдалану
мақсаттарының кеңеюі, сатып алынатын тауардың сатып алу-сату затына
талаптардың жоғарылауына екеледі, әсіресе, егер тауар кейбір ерекше
мақсаттарға арналса. Келісімшарт нормаларында олардың барынша анық
бекітілмеуі жаңылысуға немесе сатып алу-сату затындағы қателікке әкелуі
мүмкін. Бөлшектеп сатып алу-сату шарттары жасалса, заң шығарушы сатылатын
өнімнің сапасы, қауіпсіздігі бойынша талаптарды бекіте отырып, тұтынушы
жағдайын барынша "күшейтуте" әрекет етеді.
Заттар сатып алу-сату шарты нысанасының барынша кең тараған түрі
болып табылады. Кез-келген зат тектік немесе жеке сипаттар арқылы
анықталған, жылжитын және жылжымайтын тауар болуы мүмкін [13].
Тектік заттарға келсек, олар қалған тауарлық массадан жекеленуі қажет
екенін айта аламыз, сөйтіп, олар жеке сипаттар арқылы анықталатын заттарға
теңестіріледі және осындай түрінде сатып алу-сату шартының нысанасы бола
алады. Егер, әңгіме жекеленбеген тектік тауарды сату жөнінде болса, онда
сатып алу-сату шартының нысанасы болып зат емес, мүліктік құқық келеді.
Осындай жағдай сатыл алу-сату шартының нысанасы "болашақ заттар" болып
келгенде де орын алады.
Тауар әлі өндірілмеген немесе тауар табиғатта мүлдем жоқ. Батыс
Еуропа елдерінің сауда құқығы жүйесіндегі бұған қатысты үш түрлі көзқарас
бар: біріншіден, кез-келген жағдайда сатушы шартта көрсетілген нысананы
табыс етуді қамтамасыз етуге міндетті (ол табиғатта бар болғанмен
теңестіріледі) егер, шарттың орындалмауы дүлей күштер салдарынан болғанын
дәлелдей алмаса, ол шартты бұзушы болып саналады; екінші көзқарас бойынша,
егер тауар сатушының әрекетіне байланыссыз себептер бойынша өз калыптасуына
иемденбесе, шарт "нысананың болмауы" салдарынан тоқтатылады, ең соңында,
егер сатып алушы өзінше белгілі себептермен тауардың қалай болса да
жеткізілгенше үміттенетін болса, онда шарт нысанасы тауар емес "сатып
алушының үміті" болып табылады [14].
Жоғарыдағы мысалдар нысана ерекшеленуінің негізгі мәнін көрсету үшін
келтіріліп отыр: шарт нысанасының сипаттамалары ең алдымен, шарт
орындалмауының, сатып алу-сату шарттары тиісті орындалмауының тәуекелі
үлесуіне, екі жақтың құқықтары мен міндеттеріне әсер етеді. Нысана
ерекшелігі сонымен бірге сатып алу-сатуды жүзеге асыру тәртібіне де әсер
етеді, мысалы, шетелдік сатып алу-сату Қазақстан Республикасынын "Валюталық
реттеу туралы" Заңына және оның орындалуы үшін қабылданған заңға тәуелді
нормативтік актілерге сәйкес жүргізілетін болады.
Бағалы қағаздар айналымы Қазакстан Республикасының "Бағалы қағаздар
рыногы туралы", "Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар мен мәмілелерді
тіркеу туралы" Зандармен, сонымен бірге, заңға тәуелді нормативтік
актілермен реттеледі. Азаматтық айналымда шектелген заттарды сатып алу-сату
жекелеген заң актілері бекіткен ережелерді сақтаумен жүргізіледі, мысалы,
Қазақстан Рсспубликасының "Қарудың жекелеген түрлерінің айналымы үшін
мемлекеттік бақылау туралы" [15].
Күшінде болып келетін Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің
406-бабының 4-тармағында мүліктік құқықтар сатып алу-сату шартының нысанасы
болып келуіне қатысты жалпы мәндегі норма бекітілген. Мүліктік құқықтарды
беруге қатысты мәмілелер кең таралуды иемденеді, оларға тауар биржаларында
жасалған, жекелеп алғанда оларға биржалық тауарлар жеткізілімі шартына
немесе биржалық тауарлар қатынасындағы міндеттер мен құқықтарды болашақта
өткізу, құқықтарды сату шарттары жатады. Қазақстан Республикасы
Президентінің "Тауар биржалары туралы" заң күші бар Жарлығының 5-бабының 1-
тармағы. Патенттік құқықтарды беруде нысанасы мүліктік құқық болып келетін
сатып алу-сату шарттары жасалуына әкеледі.
Шарт заты (нысанасы) туралы келісім сатып алу-сату шартының бір ғана
елеулі жағдайы болып табылады.
Егер шарт тауарлардың атауын және санын айқындауға мүмкіндік берсе,
нысанаға қатысты жағдай келісілген деп есептеледі . Сатып алу-сату шартының
бағасы дегеніміз, оны алуға сатып алушының немесе онымен көрсетілген үшінші
түлғаның құқығы бар, қарсылай ақша түріндегі қанағаттандыру. Ол Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 383-бабының 1- тармағында бекітілген
шарт бойынша бағаны қалыптастыру бостандығына негізделеді. Тарифтер, баға
белгілеу, ставкалар және тағы басқалар заңдық актілерде қарастырылған
жағдайларда уәкілді мемлекеттік органдармен орнатылады. Орталықтандырылған
тәртіпте орнатылған баға белгілеу, тарифтерден кәсіпкерлік қызмет
субъектілерінің өздері қойған бағаны, тарифтерін ажырату қажет [16].
Монополистік қызмет субъектілерімен өткізілетін тауарларға баға
орталықтандырылған тәртіппен қойылады. Мысалы, Қазақстан Республикасының
аумағында табиғи монополияны реттеу бойынша Қазақстан Республикасы Агенттік
төрағасының 1999 жылдың 25 тамызында бекітілген "Мемлекеттік
кәсіпорындармен монопольді қалыптасатын қызметтерге бағаны реттеу Ережесі"
сонымен бірге, 1998 жылдың 14 тамызында қабылданған Қазақстан
Республикасының бәсекені қорғау және табиғи монополия субъектілерінің
қызметтері мен жүмыстарына баға (тарифтер) енгізу, бекіту, қарастыру, ұсыну
тәртібі туралы нұсқау қолданылады. Қазақстан Рсспубликасы Президентінің
"Мемлекеттік кәсіпорындар туралы" заң күші бар Жарлығының 40- бабының 1-
тармағы қазыналық кәсіпорындар мен өткізілетін тауар бағалары өкілетті
органмен қойылатынын қарастырады.
Жарлықтың аталған бабының екіншісі болып, 1999 жылдың 4 қазанындағы
"Қазақстан Республикасы Президентінің "Мемлекеттік кәсіпорын туралы" заң
күші бар Жарлығына толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы
заңының редакциясында қазыналық кәсіпорындар мен монополиялық өндірілетін
тауарларға бағаны мемлекеттік реттеуді қарастырады.
1999 жылдың 23 қазанындағы "Алкогольді өнімдерге минимальді бағаны
қалыптастыру туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен
алкогольді өнімге ең төменгі шектегі баға қойылған.
Басым көпшілік жағдайларда баға шартпен қарастырылады. Егер шарттың
бағасы өзінде нақты келісілмесе және оның жағдайларымен анықталмаса, онда
бұл шарттың жарамдылығына әсер етпейді. Мұндай жағдайда тауар бағасы
бойынша әдетте қолданылатын талаптар есепке алынады, басқаша айтқанда,
негіз ретінде тауардың нарықтық құны алынады. Баға тауар салмағына
байланысты қойылса, егер шартта басқаша қарастырылса, ол таза салмақ
бойынша анықталады [17].
Бұл сатып алушы үшін қолайлы ереже, әсіресе ыдыстың салмағы үлкен
немесе тауар қымбат болса және салмақтың кішігірім өзгеруі (көбеюі)
тауардың елеулі қымбаттауына әкелсе.
Егер, шарт тауар бағасы оны негіздейтін көрсеткішке байланысты
өзгертілуге жататынын қарастырса, бірақ бағаны қайта қарау тәсілі
анықталмаса, баға шартты жасасу кезеңіндегі және тауарды беру бойынша
міндетті орындау уақытындағы көрсеткіштердің өзара қатысуымен анықталады.
Яғни, тауарды оны өткізу кезеңінде өз құны көтерілуі немесе төмендеуіне
қарай шарт бойынша оның бағасын тиісті дәрежеде көтеру немесе төмендету
қажет. Біздің көзқарасымыз бойынша, осы, Азаматтық кодекстің 438-бабының 3-
тармағында бекітілген ережелерде анықсыздық бар. Тауар бағасы шартты
жасасқан кездегі көрсеткіштердің және шарт бойынша ұсынылатын тауарларды
сақтандыру, буып-түю, сатып алу, өндіру кезінде қалыптасатын олардың
өзіндік құны (шығындар) қатысуының негізінде анықталуы керек. Осымен бірге
Азаматтық кодексте сатушының мерзімді өткізіп алуынан сатып алушының
мүдделерін қорғауға арналған норма да жетік емес деп табуға болады. Ол тек
тауар құнын (бағасын) төмендетуді қарастыруы қажет, бірақ 438-баптың 3-
тармағымен мәселе былайша шешілмеген. Сатып алу бағасын төлеудің мерзімін
сатып алушы өткізіп алса, онда ол үшін баға тек көтерілу бағытында өзгеруі
қажет. Өкінішке орай бұл да Азаматтық кодексте көрініс таппаған. Құқықтық
қатынастар (шарттар) мазмұнын қарайық. Ол екі мәнде түсіндірілетінін айтқан
жөн. Біріншіден, құқықтық қатынастар мазмұны бұл құқықтық реттелетін
қоғамдық қатынас. Сонымен бірге мазмұн деп екі жақтың құқықтары мен
міндеттерін (заңды мазмұнды) қарастырады [18].
В. А. Тархов мынадай мысал келтіреді: бір субъект екіншісіне қандай
да бір затты сатады және олардың арасында материалды экономикалық қатынас
қалыптасады, сатып алушы ақша төлеп қажетті затты алады, баламалы айырбас
жүреді. Айырбасқа қатысушылар шарттан қандай құқықтар мен міндеттер
шығатынын ойламауына болады. Біз осымен келісе алмаймыз. Ақырыңда заңдық
мазмұн меншік құқығына иемденудің жалпы зандық мақсатымен анықталады.
Шартқа қатысушылардың түсінігі меншікті иемденудің экономикалық мақсатымен
ғана шектеледі деп болжау артық болар еді, мұндайға қазіргі өмірдің өзі де
мүмкіндік бермейді. Теориялық тұрғыда болса, онда сатып алу-сату шартының
экономикалық және зандық мазмұндарын ажыратуға талпыну мүмкін. Біріншісі-
заңдық мазмұн, ол құқықтар мен міндеттердің жеткілікті үлкен жиынтық
элементтерінен құралады. Кейбір құқықтар шарт негізін қалайды, ал өзгелері
қосымша (көмектесу) мәнге ие бола алады. Құқықтық қатынастар мазмұнын оның
қатысушыларының жүріс-тұрысы құрайды дегенді толығымен дұрыс деп тануға
болмайды. Аталған жағдайда құқықтық қатынас пен оның мазмұнын құрайтын
қоғамдық қатынастар түсінігін араластырып алу орын алады. "Нысан (құқықтық
қатынас) өзінің мазмұнына тараптардың құқықтары мен міндеттерінен, ал
мазмұн (реттелетін қатынас) өз қатысушыларының әрекеттерінен, олардың
қызметтерінен қалыптасатын өз мазмұнын иемденеді" [19].
Дегенмен, сатып алу-сату шарттарында экономикалық мазмұнмен жанама
байланысты иемденетін қатысушылардың айырықша занды жүріс-тұрысы
(әрекеттері) барлығын мойындамасқа болмайды. Бұлардың қатарына оферта мен
акцепті, келіспеушілікті реттеуді, жедел шараларды қолдануды және басқа да
әрекеттерді жатқызуға болады.
Шарт мазмұнына қатысты жалпы көзқарастар осындай.
Осыдан әрі, біз оны сатып алушы мен сатушының құқықтары мен
міндеттері күйінде жекелеп талдауға көшеміз.
1.2 Сатып алу-сату шартына қатысушы тараптардың құқықтары
мен міндеттері
Сатушының міндеттері. Сатушы сатып алушыға шартпен белгіленген
тауарды беруге міндетті. Мұнда, негізгі талаптар болып мыналар саналады:
тауардың атауы, сапасы, саны (көлемі). Сапаға қатысты талаптар сатып алу-
сату туралы нормалармен шарттың елеулі жағдайларына жатқызылмағанына
қарамастан осы үш талапты да сатып алу-сату шарттары бойынша міндетті деп
тануға болады. Әрбір жекелеген жағдайда тауар атауына, сапасына, санына
(көлеміне) қатысты талаптар өзгеріп тұрады. Сапа бойынша талаптар
шарттардың өздерімен емес, тікелей заңнама нормаларымен анықталуы мүмкін.
Тауардың саны. Сатып алушыға берілуге тиіс тауар саны шартта тиісті
өлшем бірліктеріне сәйкес немесе ақшалай түрде анықталады, яғни, шартта
санды анықтау үшін қажет алғашқы өлшемнің бағасы бекітілуге тиіс.
Тауарлардың саны туралы талап оны айқындау тәртібін шартта белгілеу жолымен
келісілуі мүмкін. Мысалы, тауардың (сұйық заттар) саны шартты орындау
кезінде сатып алушы ыдысының (қоймасының) шекті сиымдылығымен бекітілсе
[20].
Тауардың сапасы. Сатушы сатып алушыға сапасы шартқа сәйкес келетін
тауар беруге міндетті. Егер кәсіпкерлік сатып алу-сату шарттарын
қарастырсақ, сатылатын заттардың сапасына қойылатын талаптар шартта тікелей
сирек белгіленеді. Осыған байланысты, сапа туралы талап бірнеше жағдайларда
шартты талқылау (оның мәнісін ашу) негізінде анықталады. Тауардың сапасын
анықтаудың үшінші амалы — сапаға қатысты құқықтық болжам (презумпцияны)
қолдану шартта сатып алушыға, әдетте осы сияқты пайданылатын мақсаттарға
жарамды тауар беруге міндетті.
Келтірілген талапты тауарлардың сапасына азаматтық заңдылық
нормаларының тікелей әсер етуі ретінде бағалауға болады. Сонымен қатар,
осыған ұқсас жағдайларда объективтік құқық нормалары субъективтік шарттық
қатынастардың ерекшелігіне бейімделіп субъективтік жағдай сипатына ие
болады. Егер тараптардың арасында тауардың сапасы келісілмесе де, бірақ
сатып алушы сатып алудың нақты мақсаттарын көрсетсе, сатушының тиісті
сапалы затты беру міндеті өзгеше болып келеді. Осындай жағдайда сатушы
сатып алушыға белгілі болып келетін мақсаттағы пайдалануға жарамды тауарды
беруге міндетті [21].
Тұрақты нарықты экономикасы бар елдер соттарының тәжрибесі осындай
жағдайларда сатушының жеке басына және сатып алушының жеке басына назар
аударады. Егер сатушы болып кәсіпкерлік қызметпен айналысатын (белгілі бір
саладағы мәнді) субъект болса, тауар сапасының талап етілетін мақсатқа
сәйкес болуын қамтамасыз етуге мінетті, егер де сатып алушының
біліктілігінің дәрежесі әлдеқайда жоғары болса, онда осы мәселе басқаша
шешіледі. Мысалы, өндірістік кәсіпорын қазіргі маманның ұйымдастыру-
құқықтық нысанында, мұрагер, өндірістік тағайындалуы бар мұрагерден сатып
алғалы тұр. Мұрагер болса, оның техникалық қасиеттерін мүлдем білмейді.
Осындай жағдайда сатып алушы тауарды сатып алам деп шешім қабылданған
болса, онда тауардың тиісті сапасы бар деп есептелуі керек, бірақ тауарды
мақсатына сәйкес пайдалануға мүмкіншілік бермейтін жасырын кемістіктерге
қатысты наразылык, ұсыну құқықтары сақталуы керек.
Тауарды үлгісі бойынша және (немесе) сипаттамасы бойынша сатқан
жағдайда, сатушы сатып алушыға үлгі немесе сипаттамасына сәйкес келетін
тауарды беруге міндетті. Тауардың кейбірі ниеттері (көрсеткіштері)
бейнелеумен қамтылмаса, онда сипаты міндеті жоғары көрсетілген тәртіптерге
сәйкес анықталуы қажет. Біздің көзкарасымыз бойынша, бейнелеудің өзі
белгілі бір талаптарға сәйкес болуы керек. Тым жалпы бейнелеуді карастырып,
сатушы іс жүзінде өзін тиісті сапалы тауар беру бойынша міндетінен босата
алады.
Егер, сатылатын тауардың сапасына заң актілерінде белгіленген
тәртіпке сәйкес, міндетті талаптар көзделсе, кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын сатушы сатып алушыға осы міндетті талаптарға сәйкес келетін тауар
беруге міндетті (олар стандартпен, техникалық жағдайлармен қарастырылған).
Тауардың сапасына қойылатын міндетті талаптар Қазақстан Республикасының
"Сертификациялау туралы" Заңымен және Қазақстан Республикасы "Стандарттау
туралы" Заңымен және заңға тәуелді нормативтік актілермен анықталады [22].
Егер шарт пен тауардың сапасына көтеріңкі талаптар қойылса, сатушы
сатып алушыға соларға сәйкес тауарды беруге міндетті. Алдын-ала соларды
айтып, сатушы тауарды кемшіліктерімен бере алады. Сатушы сатып алушыға
беруге міндетті тауарлар берген кезде айтылып кеткен талаптардың біріне
сәйкес болуы керек.
Ақылға сиымды мерзім шеңберінде ол, әдетте пайдаланылатын мақсаттарда
пайдалануға жарамды болуы керек.
Сатушы тауарды жарамдылық мерзімдері шегінде пайдалануға мүмкін
болатындай қылып беруі керек. Жарамдылық мерзімдері зандармен, мемлекеттік
стандарттардың міндетті талаптарымен немесе өзге міндетті тәртіптермен,
өндірушінің өзімен орнатылады, жарамдылық мерзімдері өтіп кеткен соң тауар
мақсаты бойынша пайдалануға жарамсыз деп саналады. Осымен бірге қызмет ету
мерзімі деген түсінік қолданылады, оның тұтынылмайтын тауарларды мақсаты
бойынша пайдалану шектеріне қатысы бар, ал жарамдылық мерзімі деген үғым
тағамдарға, дәрілік заттарға және қолданылады [23].
Шартпен гарантиялық мерзімдер орындалуы мүмкін. Бұл мерзімдер тауарды
әдеттегі немесе өзге мақсаты бойынша қолданымы мүмкін уақыт кезеңдерін
белгілейді. Өзінің табиғаты бойынша олардың жоғарыда көрсетілген
мерзімдермен ортақтығы бар, бірақ гарантиялық мерзімдер оларға толығынан
тепе-тең болып келмейді.
Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасында гарантиялы
мерзімдерге бұрынғы зандардағы сияқты мән берілмейді. Азаматтық кодекстің
425-бабына сәйкес, қазір гарантиялық мерзім шарттың өзімен анықталуы керек.
Ал, егер де ол шартпен қарастырылмаса, онда Азаматтық кодекстің 430-бабы-
ның 2-тармағына сәйкес, егер өзгеше заң актілерімен немесе шартпен
бекітілмесе, тауар сатып. алушыға ұсынылған күннен бастап екі жыл көлемінде
ұсынылуы мүмкін. Тауар сатып алушының және сатушының құқықтары мен
міндеттері.
Қазіргі заманда сатып алушының мүддесін қорғайтын бірінші кезекте осы
норма, ал шартпен белгіленген кепілдік мерзім емес.
Тауар сапасына кепілдік, егер шартта өзгеше көзделмесе, оның барлық
құрамдас бөліктерінде де (жинақтаушы бұйымдарына) қолданылады. Егер шартта
өзгеше көзделмесе, жинақтаушы бұйымға берілген кепілдік мерзімі негізгі
бұйымға берілген кепілдік мерзімге тең болып есептеледі [24].
Сатушы тауарды қай кезде сатып алса немесе ол тауар қай кезде
шығарылса, соған қарамастан кепілдік мерзімі тауар сатып алушыға берілген
кезден есептеле бастайды. Егер сатушыға байланысты болып келетін себептер
бойынша сатып алушы тауарды пайдалану мүмкіншілігінен айырылса, онда
мерзімі сатушы аталған себептерді жайғағанға дейін өз ағымын бастамайды.
Мысалы, сатушы шартқа сәйкес тауарды жинақтаған жоқ (айта кететін болсақ,
сатып алу-сату қатынастарына бұл жағдайда мердігерлік туралы нормалар да
қолданымды болып келеді). Тауар (жинақтаушы бұйым) ауыстырылғанда кеіпілдік
мерзімі өз ағымын жаңадан бастайды.
Сондай-ақ, тауарды берген жағдайда, тауарды түр-түрімен,
жинақтылығымен және жиынтығымен, үшінші тұлғалардың құқықтарынан тыс
тауарды беру, тауарды салатын ыдыс және оны буып-түю сатушының міндеті
болып табылады [25].
Тауарлардың түр-түрі. Тауарлардың түр-түрі бөлшектеп сатып алу-сату,
тауар жеткізілімі, келісімшарт жасасу шарттарында көзделген (энергиямен
жабдықтау шартында да теоретикалық көзқарастан оның қарастырылуы
мүмкіншілігі туралы айтуға болады).
Тауардың түр-түрі дегеніміз (ассортимент) - бір түрлі тауардың
жиынтығының ішіндегі белгілеріне және бір түрлі тауардың үлгісіне,
мөлшеріне, сортына, түсіне, электр қуатының тиісті өлшемдеріне байланысты
бөлінуі. Егер тұлға бір сатушыдан тұрмыстық химия затын және тағы бір
электр құралын сатып алса, онда тауардың түр-түрі деген сөйлем
қолданылмайды.
Тауардың түр-түріне қойылатын талаптарды күрделі затты беруге қатысты
міндеттемеге қойылатын талаптардан ажырата білу керек.
Жиынтықтылық жәнс жиынтық. Сатушы сатып алушыға жинақтылық немесе
жиынтығы туралы талаптарына сәйкес тауар беруге міндетті. Жиынтылықтық
дегеніміз — шартта көзделген немесе заттың функционалдық тағайындалуымен
анықталатын барлық құрама бөліктердің затта болуы. Шартпен бұйымдардың
стандарттық және қосымша жиынтықтылығы көзделеді немесе жиынтылықтықтан
кейбір жиынтықтаушы бөліктер алынып тасталады.
Шартта тауардың жиынтықтылығы белгіленбесе, сатушы сатып алушыға
жиынтықтылығы іскерлік айналым әдет ғүрыптарымен немесе әдетте қойылатын
өзге де талаптармен анықталатын тауар беруге міндетті.
Жиынтықтылықтың тауарлардың жиынтығын айыру қажет. Қазақстан
Республикасын біріктіру Азаматтық кодексің 432- бабының мағынасына сәйкес
жиынтық дегеніміз, бірнеше сатып алу-сату шартының пәні кейбір кездерде
күрделі болып келетінін анықтай аламыз. Осымен қатар біздің көзқарасымыз
бойынша жиынтық Азаматтық кодекстің 121- бабымен анықталатын күрделі зат
ұғымына тең болып келмейді. Заттардың жиынтығына қатысты біртұтас құ-қықтық
қатынас пайда болады, одан сатушының тиісті міндеті өз көрінісін табады.
Заттардың жиынтығы болуы үшін (оған қатысты) талап қойылуы үшін анық
айқындалған себептердің қажеті жоқ, тараптардың ішінен ниеттенуі жеткілікті
болып келеді. Мысалы, альпинист тобы Эверестке шығуға қажетті, оны
қамтамасыз ететін заттар сатып алады. Жиынтық талабы, ассортимент және сапа
талаптарымен тығыз байланысты. Мысалы, экспедиция сатып алатын жиынтыққа
кіретін кейбір заттарға тау биігінде пайдалану жарамдығына, жоғары
төзімділігіне, төмен температура тұрақтылығына талап қойылады.
Егер шартта өзгеше көзделмесе және ол міндеттеменің мәнінен
туындамаса, сатушы сатып алушыға жиынтыққа енетін барлық тауарды бір
мезгілде беруге міндетті [26].
Сатып алушы үшінші тұлғалардың құқықтары жүктелген тауарды қабылдауға
келіскен жағдайды қоспағанда, сатушы үшінші тұлғалардың кез-келген
құқықтарынан тыс тауарды сатып алушыға беруге міндетті (Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 413- бабының, 1-тармағы). Бұл норма
"дәстүрлі" сатып алушы оларда меншік иесі бөліп келгісі келетін, шарттарға
көбірек қолданымды. Ал, мүліктік құқықтарды сату кезінде өз өзгешеліктері
орын ала алады.
Кейбір жағдайларда аталған талап орындалымсыз болуы мүмкін. Мысалы,
сатып алушы үлестік құқықта болған мүлікті сатып алады және оңашаланған
үлеске өзіндік пайдалану, иелену, билік ету құқығын алады, алайда ортақ
меншігінің тәртібіне байланысты, мүлік құрамына жүктемелер кіреді. Егер
сатудың пәні мүліктік құқық болса(сонымен қатар меншік құқығынан өзге
заттық құқық) жүктемелер вариациясы сансыз болады. Айтылғанды қорытатын
болсақ, шарт пәнінің ерекшеліктері кейбір ауыртпалықтарды болжауға
мүмкіншілік беру керек дей аламыз. Уақыт өтісімен бұл сұрақ соттық практика
(тәжірибе) және азаматтық құқықтың жүйесі (доктрина) үшін маңызды мәселе
болып табылар демекпіз [27].
Сатушының тағы да бір міндеті тауарды үшінші тұлғалардың
талаптануынан да босатып беру. Осы міндет сатушы олар туралы білген
жағдайларда ғана қолданылады. Болашақта талаптану занды деп танылу керек,
егер осы болмаса сатушы тауарды басқа тұлғалар талаптануынан босатып беру
міндетін бұзбаған деп саналады.
Тауарды салатын ыдыс және оны буып-түю. Тауарды салатын ыдыс және оны
буып-түю талаптарын сатып алу-сату шарттарының жалпы ережелеріне кірістіру
біздің азаматтық заңдарда жаңа болып табылады. Өзінің сыртқы көзге
түспейтініне қарамастан, олар сатып алу-сатудың өркениеттілік қатынасының
қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Егер сатып алу-сату шарты қандай түріне
қатысты екендігі белгіленбесе, олар тауарды салатын ыдыс және буып-түю мен
байланысты даулы жағдайларды шешуге мүмкіндік береді.
Егер шартта өзгеше көзделмесе және міндеттеменің мәнінен немесе
тауарлардың сипатынан туындамаса, сатушы сатып алушыға тауарды ыдысқа салып
және (немесе) буып-түйіп беруге міндетті.
Егер шартқа ыдыс пен буып-түюге талаптар белгіленбесе, тауар ол үшін
арналған әдетті әдіспен, ыдысқа салынуы, буып-түйілуі керек. Бұлай
болмағанда — сақтау мен тасымалдаудын әдеттегі жағдайларында осы типтес
тауарлардың сақталуын қамтамасыз ететін әдіспен ыдысқа салынып және
(немесе) буып-түйілуге тиіс. Ал, егер, тауар сақтаудың немесе тасымалдаудың
қандай да ерекше жағдайларын талап етсе, онда ыдыс және буып-түю оларға
сәйкес келуі керек [28].
Тауар сатып алушыға барлық керек-жарағымен берілуі қажет (керек жарақ
бұл негізгі затқа қызмет етуші зат).
Затты керек-жарақ қылып бағалау тек оның және басты заттың
функционалды тағайындалуларының өзара байланысына негізделмейді. Азаматтық
кодекстің 408-бабында сатушының керек-жарақтарды беруі бойынша міндеті
бекітілгеніне қарамастан олар тұтынушыларға (сатып алушыларға) қиянат
жасауға тырысады. Бұл реттерде олар сатушылар көп ретте Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексі 122-бабының міндетті еместігін
(диспозитивті екенін) пайдаланады. Қосымша ақыға аудио-
видеотехникаға қосалқы шнур, бұйым үшін қорғаныш жапқыш, оны күтіп баптауға
арналған зат ұсынылады. Қосалқы (керек-жарақ) зат барлық жағдайда өздігінен
атқаратын қызметі жоқ деген қалыптасқан түсінік қате болып саналады.
Сондықтан қандай да болмасын тауардың керек-жарақтары оны мақсаттарда
кедергісіз қолдану қажеттерімен анықталуы керек. Егер керек-жарақ
тұтынылатын (тұтыну барысында өз қасиетін жоғалтатын болса) зат болса оның
негізгі зат қызметін қамтамасыз ететін мерзім белгіленіп көрсетілуі тиіс.
Тағы да айтатын бір нәрсе бар. Біздің көзқарасымыз бойынша, жиынтықтылық
пен керек-жарақ түсініктерінің араларында тығыз байланыс бар. Керек-жарақ
болып келетін затты беру жиынтылықпен қарастырылуы керек, егер бұл
жеткіремесе керек-жарақ туралы нормалар тікелей қолданылуы керек.
Тауармен (өніммен) бірге оның жиынтықтылығын қауіпсіздігін, сапасын,
растайтын тұтыну тәртібін растайтын жабдықтар, құжаттар беріледі. Өнім
сатып алушыға берілгенге дейін меншік шаруашылық жүргізу, оралымды басқару
құқықтары оған өтіп үлгерсе, сатушы тауар берілгенге дейін оны сақтауға,
нашарлауына (бұзылуына) жол бермеуге міндетті. Осыған байланысты сатушы
мулікке немқұрайлы қарамауы және оны қасақана бүлдірмеуі керек. Сатушы осы
міндетін тегін атқармайды. Егер екі тараптың келісімімен өзгеше
қарастырылмаса сатып алушы сатушыға оның тауарды сақтауға жұмсағаның өтейді
[29].
Сатушының құқығы. Сатушының құқықтарына зат қабылдануын және сатып
алу бағасын төлеуді талап ету құқықтары жатады. Әр міндеттемеге сәйкес
келетін қарсы құқық бар. Сатып алушының шартпен бекітілтен міндеттемелері
сатушының басқа да құқығы барын ескереді.
Сатып алушының құқықтары мен міндеттері. Сатып алушының негізгі
міндеті тауарды қабылдап алу және ақысын төлеуі болып табылады. Сатып
алушының тауарды қабылдауы, ол жағынан тауарды беру және алу үшін қажетті
шараларды қамтиды. Бірінші кезекте сатып алушы тауарды қабылдап алу үшін
алдын-ала жағдай жасауы қажет. Тауар тасымалдануға тиісті болса, сатып
алушы жүкті тиеп жіберу үшін қажетгі моліметтерді сатушыға хабарлауға
міндетті (егер тауарды сатушы жеткізетін болса). Ал, кейбір жағдайда сатып
алушы тауарды өндірістен немесе сатушының қоймасынан алып кетуді
ұйымдастыруы қажет. Бұл шара сатып алушы сатушының тауарды сақтайтын жерін
білген кезде қолданылуы керек. Осы ереже халықаралық сауда саттықта кең
қолданылады және Біріккен Ұлттар Ұйымының 1980 жылғы "Тауарды халықаралық
сатып алу-сату шарттары Туралы" Конвенциясының 31- бабы "б" тармағымен
қарастырылған. Ол қазіргі жағдайда біздің кәсіпкерлердің ішкі
қатынастарында да жиі қолданылып жүр. Сауда терминдерін талқылаудың
халықаралық ережелерінде бекітілген іскерліқ айналым әдет- ғүрыптары осыған
"Е" байланысты ЕХ тобын ұсынған, мысалы, wогкs (зауыттан), бұл ретте сатушы
тауарды сатып алушыға өзінің қоймасынан табыс етеді, онда сатушы өнімді
сатып алушы ұсынған тасымалдаушыға өзі әкеліп беруге міндетті.
Егер шарттағы тауарды беру жағдайлары оның жеткізіліп берілуін
қарастырса, сатып алушы өз қоймасын жұмысқа дайындап қоюға, өнімді
келісілген жерде күтуге міндетті. Бұдан басқа, сатып алушы өзіне ұсынылған
тауарды уақытында қабылдап алуға, жүк тасымалдау көлігінен жүкті түсіруге,
сатушының көлігін ұстамауға, өзінің тым баяу әрекеттерімен тауардың
бұзылуына жол бермеуге міндетті. Сонымен қатар, ол өнімді тексеріп алуы,
өнім құжатын қабылдауы және өнімді қабылдап алғаны жөнінде сатушыға куәлік
беруі қажет [30].
Өнімді қабылдап алу шарттары заңнама бекіткен нормалармен анықталуы
мүмкін. Мысалы, Қазақстан Республикасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz