Сауат ашудың мақсаты мен міндеттері
Жоспары
Кіріспе бөлімі. Сауат ашу әдістемесінің ғылыми негіздері...
Тарау I
1.1. Сауат ашу әдістемесінің негізгі мәселелері ... ... ... ... ... ...
1.2. Сауат ашудың мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... . ...
1.3. Сауат ашу сабақтарына қойылағын талаптар ... ... ... ...
Тарау II
2.1. Сауат ашу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Сауат ашу кезеңіндегі жұмыстар барысының ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Сауат ашу барысында көрнекі құралдарды қолдану ...
Тәжірибе бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Сауат ашу методикасы тілдің жазба түрі мен ауызша түрінің арасындағы
айырмашылықтар мен күрделі байланыстарды бірде ескерген жағдайда ғана
нәтижелі болмақ. Тілдің орфографиясы мен орфоэпиясына қатысты алуан түрлі
мәселелерді оқып меңгеру - ең алдымен тілдің дыбыстық жүйесін, ондағы жеке
дыбыстың табиғаты мен фонетикалық заңдарын жете білуді қажет етеді. табиғи
жағынан дыбыс қандай да болмасын, бір дененің белгілі бір ортада теңселіп,
қозғалуының нәтижесінде пайда болады да, құлаққа естіледі. Дыбыс өтетін
орта - ауа кеңістігі. Ауа кеңістігінсіз еш бір дыбыстың жасалып, пайда
болуы мүмкін емес.
Дыбыстың жасалуында оның ырғағы, күші созылыңқылығы, әуені ажыратылады.
Дыбыстың ырғағы белгілі бір уақыт мөлшері (әдетте 1 секунд) ішіндегі
дірілдің саны; ол неғұрлым көп, жиі болса, ырғақ сол ғұрлым күшті болады,
ал, керісінше, дірілдің саны аз болса, ырғақта солғындап, әлсірей береді.
Адамның қүлағы 1 секунд ішінде 16- 20 мыңға дейінгі нәтижесінде пайда
болған дыбысты қабылдап ести алады. Дауыс қүбылысы осы ырғаққа, яғни сөйлеу
барысында ырғақтың өзгеруіне байланысты болады. Дыбыс күші дірілдің
қарқынынан шығады. Егер дірілдің кеңдік қарқыны көбейе түссе, дыбыс күші де
ұлғайып күшейе береді. Сөйлеуде дыбыс күші екпін мен қарым - қатынасқа
түседі. Дыбыс әуені дыбыс дірілінің түрлері мен ұштасады. Дірілдің
ритмикалы және ритмикалы емес деп аталатын түрлері болады. Тіліміздегі
дыбыстар өкпедегі ауаның сөйлеу аппараты (өкпе, көмей, дауыс шымылдығы,
тамақ қуысы, ауыз, мүрын қуысы, тіл, таңдай, тіс, ерін т.б.) арқылы
шығуынан жасалады.
Дыбыстарды айтуда әсіресе дауыс шымылдығы мен тіл айрықша қызмет
атқарады: дауыс шымылдығының керіліп тұруынан діріл пайда болады да, үн
шығады; ал тілдің бірде көтереліп, бірде төмен түсуінен, сондай - ақ оның
артқы шеңі мен орта шенінің немесе ұшының қимылынан әр түрлі дыбыстар
жасалады. Тіл дыбыстарының артикуляциясына айрықша қатысы бар дыбыстау
мүшелерінің бірі - ерін.
Қазақ тілінде 38 дыбыс бар. Олар дауысты, дауыссыз болып, екіге
бөлінеді. Бұлайша болу дыбыстардың буын құрау қызметіне негізделеді. Қазақ
тілінде 13 дауысты дыбыс буын құрайды да, 25 дауыссыз дыбыс буын құрай
алмайды. Дауыстылар: а, ә, о, ө, е, ы, і, ү, ү, е, э, и, у.
Дауыссыздар: б, в, г, ғ, д, ж, з, и, к, л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х,
һ, ц, ч, ш, щ, у дыбысы дауыстыдан кейін келсе, буын құрай алмай, үнді
дыбыс болады (бау,тау, т.б.) ; ендеше, у бірде дауысты, бірде дауыссыз
дыбыс қызметін тақарады. Дыбыстарды дауыстылар, дауыссыздар деп
топтастырғанда балаларға әсіресе олардың акустикалық шақтары мен
физиологиялық шақтары баса үйретілуі қажет.
Физиологиялық тұрғыдан алып қарағанда, дауыстыларды айту үстінде ауа:
1) кедергіге ұшырамай, тосқауылсыз, еркін шығады; 2) дыбысталу мүшелеріне
күш түспей, лепсіз, бір қалыпта шығады; 3) созып айтуға келеді. Ал
дауыссыздарды айтқанда: 1) кедергілерге ұшырайды; 2) тосқауылдан өту
кезеңінде дыбыстау мүшелеріне күш түседі де, ауа лап етіп шығады; 3) созып
айтуға келмейді;
Дауыстылар мен дауыссыздардың жасалуын Бодуэн де, Куртенэ: дауыссыз
дыбыста қысым аппаратының бір ғана мүшесіне түссе, дауысты да бүкіл
дыбыстау аппаратына жайылады да, жалпылама өтеді - деп айқындаған болатын.
Сөйтіп, тіліміздегі дыбыстарды дұрыс айтып үйрету - сауат ашу
кезеңіндегі ерекше көңіл аударатын жұмыс. Мұнда дауыстылар мен дауыссыздар
салыстырмалы түрде айтылады. Балалар бұл дыбыстардың қалай айтылатынын әрі
аңғарады, әрі өздері айтып үйренеді.
Мұғалім тілдің артқы таңдайға қарай жайылуы мен, бүктеліңкіреп
айтылуынан жуан дауыстылар (а,о,ы,ү), тілдің таңдайдың алдыңғы жағына жуық
тауынан жіңішке дауыстылар (ә,ө,і,үе,з,) шығатыны мен таныстырады. Әсіресе
айтылуы қиындық келтіретін дыбыстар - дауыссыздар. Тіпті кейбір балалар
дыбыстарды мектепке келгенде айта да алмайды. (мысалы, р, с) осыған
орай, кейбір дауыссызды айтқанда тілдің үшы күрек тістеп, жымдасып, бірден
кілт ажырап кететінін (д, т), кейбіреулері астыңғы ерінінің үстіңгі
ерінінің немесе тіске тюінен (п,б,м,ф,в), енді біреулері тіл ұшының астыңғы
тіске жуысуынан (с,з) ал тілдің артқы шеңінің жұмсақ таңдайға жуықтасуынан
(к,г,қ,ғ,х) жұтқыншақтың тарылуынан (һ) дыбысының пайда болатынын
байқатып айтқызып балаларды дағдыландырады.
Сауат ашу кезеңінде балалар дыбыстарды айтуға дағдылану мен бірге
олардың қалай таңбаланатыны мен де танысады. Дыбыстардың таңбасын білу -
әріптерді үйрену - сауатты болудың алғашқы баспалдағы. Әріптерді білу
арқылы жазуды меңгереді.
Мектепте осы сауат ашу ең бір шешуші кезең болып есептеледі. Өйткені
қазақ тілін үйрену жоғары да көрсеткеніміздей, басқа пәндерді де, үйрену
барысындағы жетістіктер мен кемшіліктердің негізі болып табылады.
Сауат ашу кезінде балалар сөздің дыбыс, буын құрамын меңгереді, сөйлем
мен танысады. Буындардан қалайша сөз құрауға болатынын біледі, жаңа сөздер
үйреніп, сөздік қорларын байытады, практикалық түрде қазақ тілінің
нормасына сай сөйлем құрастырып, өз ойларын айтып беруге дағдылана
бастайды.
Мұғалім бөбектерге айтылатын дыбыстарды қағаз бетіне түсіру үшін және
оларды оқу үшін бұл дыбыстардың белгілі бір графикалық таңбалар мен
белгіленетініы айтады.
Бірінен кейін бірі рет - ретімен орналасқан әріптердің жиынтығы алфавит
деп аталады.
Қазақ тілінде орыс графикасы арқылы белгіленетін 42 әріп бар. Олар: а,
ә, б, в, г, ғ, д, е, е, ж, з, и, й, к, қ, л, м, н, ң, ы, і, ү, ү, о, ө, п,
р, с, т, у, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ, э, ю, я, ь (жіңішкелік белгісі) ъ (жуандық
белгісі) қазақ тілінде бір таңба екі дыбысты белгілейтін жағдайлар да бар:
е, я, ю, у, ц, ч, щ.
Дыбыс тіркестерінің сөздерінің дұрыс айтылу ережелері орфоэпия деп
аталады.
Сауат ашу кезінде дыбыстар және буын түрлері мен қатар сөздің
қүрамындағы дыбыстардың аз - көптігінің де әсері болады. Яғни, алғашқы
сабақтарда екі -үш дыбысты сөздер үйретілгені дұрыс. Бірақ, қазақ тілінде
екі - үші дыбысты ашық буыннан құрылған сөздер өте аз. Сондықтан бір - екі
сабақтан кейін - ақ бірнеше дыбыстан (өткен әріптердің қайталанып келуі
арқылы) құрылған сөздер мен тұйық буын қатар өтіледі. Екі дыбысты ашық және
тұйық буыннан үдету амалы мен үш немесе төрт дыбысты сөздер құрастырылып
үйретіледі. (Шо-ра, ша-на, ал, ал-ма, ар-ша, Са-ра т.б.)
Сауат ашу кезінде бала бар зейінін, жеке әріптерді, буындарды, қосып
оқуға жұмсайды да, сөздердің арасындағы байланыстарға зер салмайды. Осыған
орай, олардың түсініп оқудан гөрі механикалық оқуы басым болады. Сондай -
ақ олар іштей оқудан гөрі дауыстап оқуға дайын тұрады.
Бұл жұмысты талапқа сай ұйымдастырып жүргізу үшін мектепке дейінгі
баланың ақыл ойының, тілінің дамуы, жеке ерекшеліктерінің қалыптасуы
жөнінде мұғалім толық сауатты болуы керек, сонда ғана методикалық жағынан
қажетті жұмыстарды шеберлік пен ұштастырып, іске асыра алады.
Tapay I-
1.1. Сауат ашу әдістемесініц негізгі мәселелері.
Мектептегі оқыту процесі сауат ашудан басталатыны белгілі. Сондықтан
оның балаға ана тілін оқытып, үйретуде алатын орны да ерекше. Сауат ашу
жұмысының негізгі міндеті - балаға хат таныту, яғни оған оқу мен жазуды
үйрету. Демек, сауат ашу білімі мен тәрбие алудың кілті іспеттес.
Сауат ашудың негізгі мақсаты - болашақ ұрпаққа терең білім мен өнегелі
тәрбие беру, сол арқылы оларды өмірге, өз Отанын ел жүртын шексіз сүйе
білуге тәрбиелеу. Себебі, сауат ашу жұмысы оқушылардың оқуға ойын еңбегіне
қажет белгілі бір қабілет, бейімділікті талап етеді. Осыған орай, алғашқы
оқу барысында мынадай ерекшеліктер ескеріледі:
1. Оқу жылының бірінші жартысы, тұтасы мен сауат ашуға беріледі;
2. Сабақ үстінде әр бір 10-15 минут сайын қимылды ойын түрінде сергіту
минуттары өткізіліп тұрады;
3. Баланың оқуға деген ынтасын, мадақтау, мақтау, көңілдендіру сияқты
әдіс - тәсілдер арқылы арттырылады;
4. Үйге тапсырма берілмейді; алайда, сабақтан тыс уақытта ата -ананың
көмегімен сурет салу, графикалық ойындар өткізу, қима әріпті кубиктерден
сөз қүрату тәрізді сызу жұмыстарыыа жаттықтыру арқылы оқушылардың қолын
жазуға даярлауға арнайы көңіл бөлінеді;
5. Апта ортасындағы бір күн жеңілдетілген сабақтарға арналады. Сауат
ашу - аса күрделі де жауапты жұмыс. Олардың негізгілерінен мыналарды айтуға
болады:
1. Балаларды мектептегі оқу жұмысына - сауат ашуға даярлау;
2. Сөйлеу түрінің дыбыстық ерекшеліктерін (фонетикалық естуді) меңгерту
арқылы сөздегі дыбыстарды айқын естіп, дұрыс айтуға үйрету;
3. Оқушылардың жалпы ой - өрісін дамыту, ойлауға, байқағыштыққа
тәрбиелеу;
4. Балалардың сөйлеу түрін жетілдіру, сөздігін байыту, сөйлемдерді
дұрыс құрып, өз ойын айқын да дәл жеткізе білуге үйрету;
5. Сөзді жеке дыбыстардан құрап, ежіктеп оқымай, түсініп, дұрыс буындап
оқуға, одан әрі бірітіндеп сөзді тұтас оқуға дағдыландыру;
6. Дыбыстарды әріптер мен дұрыс таңбалауды жеке меңгерту арқылы жазудың
колиграфиялық талаптарын орындауға, әріптерді үзбей және сөз ішіндегі
олардың байланысу тәсілдерін сақтап, сөзді тұтастыра жазуға үйрету; жеке
сөздерді, сөйлемдерді көшіріп және есту бойынша жаза білуді жетілдіру;
7. Сөйлемдегі сөздердің айтылуы мен жазулы ережелерін меңгерту:
сөйлемдегі оқығандағы дауыс ырғағы, соңына дауыс үзілісінің жасалуы;
сөйлемнің бірінші сөзі бас әріптен басталып, сөйлем соңынан нүкте қойылуы;
сөйлемдегі бас әріптен жазылатын сөздер, (кісі, жер, су, аттары).
Сауат ашу сабақтарыиа қойылатын негізгі педагогикалық талаптар.
Сабақ барысында сауат ашуға байланысты аса қажетті педагогикалық
талаптар мұқият орындалуы тиіс. Ондай талаптардың негізгілері төмендегідей:
1. Мұғалімнің сөзі, оқу материалдары, баланың жас ерекшелігіне сай әрі
түсінікті болуы тиіс.
Оқу мазмұнының қиын болмауы дегеніміз - балаға оның шамасы жетпейтін
аса қиын материалдарды ұсынуға болмайды деген сөз. Ондай материалдар,
әрине, білуді, дамуды тежейді. Сөз балаға таныс және дыбысталу жағынан
жеңіл болса, оны оқуда, жазуда қиынға түспейді. Демек, оқушыларға сауат ашу
кезінде дерексіз абстракты ұғымды білдіретін сөздер емес, нақты ұғымды
білдіретін сөздер ұсынылады.
2. Көрнекілік. Сауат ашу сабақтарына қойылатын негізгі педагогикалық
талаптардың бірі - көрнекілік. Шыныыда да, бастауыш сыныптарда көрнекілік
құралдарсыз бірде - бір сабақ еткізілмейді деуге болады. Көрнекі құралдар,
әрине, өзінен - өзі істің нәтижелі болуын қамтамассыз етпейді, мәселенің
тетігі оларды орынды пайдалануда. Соғап байланысты көрнекі құрал түрлерін
орынсыз қолданып, сабақты ауырлатпау, оған берілғен уақытты босқа жібермеу
жағы мұқият ойластырылуы керек. Көрнекі құралдарды тиімді пайдалану
мұғалімнің шеберлігімен шығармашылық жұмыс жүргізу дәрежесіне байланысты.
3. Оқу материалдарының білімділік жәғіе тәрбиелік мәні. Сауат ашу
сабақтарына оқушылардың жалпы білімін ой - өрісін дамытуға аса қажетті
мағлұматтар мен оларды адамгершілікке, сұлулыққа, еңбекке тәрбиелейтін оқу
материалдары ұсынылады. Талдауға арналған жеке сөздермен сөйлемдердің өзі
де түсініктілігі жағынан ғана емес, мазмүны жағынан да білім, тәрбие беру
талаптарына сай болуы қажет.
3. Жеке - дара жұмыс. әрбір оқушы мен жеке -- дара жүргізілетін жұмыс -
әсіресе сауат ашу кезеңінде міндетті түрде қолданылатын басты мәселелердің
бірі. Мектепте балалар түрлі түрлі дайындық пен келеді. Олардың бір бөлігі
балабақшада тәрбиеленсе, қалғаны, әдетте көпшілігі, әр түрлі отбасы
жағдайында тәрбиеленген. Ойыннан мектептегі ой еңбегіне ауысқан балалардың
әлгіндей езіндік ерекшеліктерін мұқият есепке ала отырып, мұғалім әрбір
оқушы мен жеке жұмыс жүргізеді.
1.2. Cayат ашудың мақсаты мен міндеттері
Мектептегі оқыту процесі сауат ашудан басталатыны белгілі. Сондықтан
оның балаға ана тілін оқытып, үйретуде алатын орныда ерекше.
Сауат ашу жұмысының негізгі міндеті- балаға хат таныту, яғни оған оқу
мен жазуды үйрету. Сонымен, қатар сауат ашу барысында оқушылардың тілімен
ой өрісін жетілдіруге де баса назар аударылады. Мектеп есігін алғаш ашқан
баланы оқытудың өзіндік қиындықтары бар. Ол қиындықтар балалардың
физиологиялық - психологиялық өзгешеліктеріне байлағіысты. Себебі сауат ашу
жұмысы оқушылардың оқуға, ой еңбегіне қажет белгілі бір қабілет,
бейімділікті талап етеді. Осыған орай алғашқы оқу барысымда мынадай
ерекшеліктері ескеріледі: 1 . Оқу жылының бірінші жартысы тұтасымен сауат
ашуға беріледі.
2. Сабақ үстіиде әр бір 10-15 минут сайын қимылды ойын түрінде сергіту
минуттарын өткізу.
3. Баланың оқуға деген ынтасын мадақтау, мақтау, көңілдендіру.
4. Үйге тапсырма берілмейді; алайда ата-анаының көмегімен сурет салу,
орындар өткізу, қима әріптерден сөз қүрату сияқты жұмыстарды жүргізу.
5. Апта ортасында бір күн жеңілдетілген сабақтарға арналады. Бірінші
сынып балалары естігендері, көргендері, кейбіреулері оқығандары жөнінде
айтып бере алады. Алайда олардың сөйлемдері нашар, жүйесіз құрылған,
белғілі бір жоспармен айта алмайды. Егер мұғалім әңгімені дұрыс салаға
бағыттап отырмаса, тіл дамыту құр мылжың болып кетуі мүмкін.
Мұндағы- негізгі міндеттің өзі - балалардың белгілі бір жүйемен
сөйлеуін үйретеді.
Оқушылардың тілін дамыту әліппедегі текстер меы суреттер арқылы
жүргізіледі.
Әліппе кезеңіндегі ыегізгі міндет - балаларды ауызша сөйлем құрауға
үйрету.
Байланыстырып сөйлеуге үйрету сұрақ - жауап түрінде жүргізіледі.
Логикалық байланыстырып сөйлеуге үйрету үшін дефармациялық текстер алған
жақсы.
Дыбысты бұзып айту бір қатар жағдайда оны дәл қабылдай алмағандықтан
болуы мүмкін. Баланың сөйлеу кемшілігін жөндеу әр бір баламен үнемі жеке
жұмыс жүргізуді талап етеді. Егер сөйлеу анық болмаса және ол түзеле
қоймаса, мүндай жағдайда оны маман логеподке жіберу керек.
Әліппе оқулығы бастауыш білімінің мемлекеттік стандартына, бастауыш
тұжырымдамасына, оқу бағдарламасына сәйкес келуі мен жасалған. Әліппе оқу
жылының бірінші жарты жылдығында оқытылады.
Негізгі мақсат - баланы қысқа мерзім ішінде сауттандыра отырып, хат
таныту, яғни оқу мен жазуды үйрету тілін, ой-өрісін жетілдіру. Әліппеде
сауат ашу дәстүрлі үш кезеңде қарастырылған.
1 ) Әліппеге дейінгі кезең;
2) Әліппе кезеңі;
2) Әліппеден кейінгі кезең.
Оқу материалдары осы үш кезеңнің ерекшеліктеріне қарай орналасқан.
Әліппеге дейінгі кезеңнің оқу материалдары бала өмірімен байланыстырыла
берілген. Негізгі тақырыптар ретінде мектеп мүліктері, оқу құрал -
жабдықтары, денсаулық сақтау, спорт алаңы, дұрыс тамақтану, асхана, күн
тәртібі, көшеде жүру тәртібі, бағдаршам, көліктер, кітапхана, жан-
жануарлар, аңдар, қүстар, жеміс-жидектер, отбасы беріліп, олар тақырыптық,
бейнелік, жеке суреттер арқылы баланың тілін, ойъін дамытуға, сөздік қорын
байытуға, ауызша байланыстырып сөйлеуге үйретеді.
Әліппеге дейінгі кезеңге 14 сағат берілген. Ана тілін балалар сөйлеу
арқылы біледі. Міне сондықтан да тіл дамыту жұмыстарын мақсатты
ұйымдастырып, үздіксіз жүйелі жүргізу міндеті туады.
Сөйлеу арқылы адамдармен қарым-қатынас жасап қана қоймай, сонымен бірге
дүнені таниды. Тілі жақсы дамыған бала ойын дәл жеткізеді. Оқуды да
ойдағыдай меңгереді бастауыш сыныптардан бастап балалар ойын жеткізе білуді
үйрене бастайды.
Тіл дамыту үш салаға бөлінеді. Сөздік жұмысы, сөз тіркесі, сөйлеммен
жұмыс, байланыстырып сөйлеуге үйрету.
Тіл дамыту - ой дамыту. Тіл - ой құралы. Тілді дамытудың негізгі қайнар
бұлағы-баланың өзін қоршаған ортасы, басынан өтіп жатқан оқиғалар, өз
тәжірибелері. Тіл дамытуда оқулықтың маңызы зор.
Мысалы, әліппеге дейінгі кезеңнің бір сабағын алайық.
Мектеп сынып, оқу - құралдары. Бірінші сыныпқа оқушылар дайындық
тобынан келгендіктен олардың көпшілігінің мектеп, сынып туралы түсінігі
бар. Сонда да сабақты сынапта бастамай мектептің сыртында топ саяхаттан
бастауға болады.
- балалар, сіздер бірінші қыркүйекте қайда келдіңіздер?
- Біздер мектепке келдік.
- Мектеп қай жерде орналасқан?
- Ауылдың ортасында орналасқан.
Сұрақ жауап арқылы мектеп маңындағы заттарды атауға болады. Осыдан
кейін мектеп ішіне кіріп, сыныптармен танысуға болады.
- сынып деген не?
- Оқушылырдың сабақ оқитын жері.
Мектеп сынып туралы білетін тақпақтарын сұрап, егер оқушылар қиналған
жағдайда, мұғалім өзі айтып беруге болады. Сыныпқа кірген оқушыларға
оқулықты аштырып, сурет бойынша сөйлетуге болады. Әліппеге дейінгі кезеңде
көрнекілікті дұрыс пайдаланғаны жөн. Бір типтегі суреттерді көрсете бермей,
оларды жиі ауыстырып отыруға болады.
Оқулықтағы суретпен мұғалім алдымен өзі таныстырып, кейін оқушылардан
сұрайды. Парта, үстел, орындық, тақта бар оқушы ұғымдарын түсіндіріп
болғаннан кейін, нашар сөйлейтін немесе орташа сөйлейтін отбасынан келген
оқушыларға қайталату. Толық сөйлем айта алмаса, қысқа сөз тіркестерін
айттыру.
- бұл не?
- бұл парта.
- парта қайда тұр?
- парта сыныпта тұр.
Алғашқы сабақтан - ақ оқушыны сөз, сөйлем ұйымдарына үйрету. Ол үшін
оқулықтағы тапсырмалардың соңында мыпадай тапсырма берілген:
Сергіту сәтінде де сабақ тақырыбына байланысты жұмбақтар жасыруға
немесе мақалдар айтуға болады.
Мысалы: Қабат - қабат қаптама,
Ақылың болса аттама.
(Кітап)
Алты қырлы,
Алтын сырлы.
(Қалам)
Сабақтың қортындысында біз бүгін не істедік? деген шағын әңгіме
құрастыруға болады. Тіл байлығы жақсы бір оқушығіы сөйлетіп, қалғандары оны
толықтырады. Мұғалім сабақ барысында жаңа ұғымдарды еңгізе отырып,
оқушылардың сөз тіркесімен сөйлемдерді дұрыс құрауын қадағалайды. Әліпеге
дейінғі кезеңнің қалған сабақтарында басқа әдіс-тәсілдерді пайдаланып
өткізуге болады. Мектептің спорт алаңым тақырыбынан бастап оқушылар сөз,
сөйлем ұйымдарын үйренеді. Сөз бен сөйлемнің айырмашылығын түсінеді.
Оқулықта бұл ұғымдар нақты практикалық жолмен мысалдар арқылы барілген.
Дыбыс ұғымын еңгізгенде оқушыларға көк түсті не қызыл түсті дөңгелекшілер
жасатқан дұрыс. Оқушы өзі айтқан әр сөзде немесе сөйлемде неше дауысты,
неше дауыссыз бар екенін өзі көрсете алады. Бағдарлама бойынша берілген 3
қосымша caғаттың біреуін тіл дамытуға алуға болады. Ол сабақтарды.
Ертегілер әлеміне саяхат, Біздің ауыл, Менің жанұям т.б .
Тақырыптарға өткізіп, әңгіме құрауға болады. Бұл сабақтарды дәстүрлі сабақ
өткізу тәртібін сақтамай-ақ өткізуге болады. Өйткені кейбір оқушулар жуас,
ұяң мінезді болса, сабақта ашылып сөйлемейді. Сондықтан мұғалім ол
оқушылармен тіл табудың барлық тәсілдерін қолданғаны дұрыс. Сыныптың бір
бұрышын кигіз үй жиһаздарымен безендіріп, доңгелек үстел басында отырып
әңгімелесу сияқты формалары бар. Аңдар тақырыбына арналған сабақты
мектептегі биология кабинетінде өткізуге болады. Сабақтың арасында
оқушыларға жаңылтпаштар жаттатудың көмегі бар. Сол кейбір оқушылар
дыбыстарды дұрыс айтуына көмектеседі.
Мысалы: Оқуға салақтар.
Тек кітап парақтар,
Сабақта олақтар,
Далада далақтар.
Сонымен әліппеге дейінгі кезеңді аяқтағанда оқушылардың сөздік қорымен
тіл байлығы біраз жетіледі.
Әліппе кезеңіндегі тіл дамыту
Сауат ашудың әліппе кезеңі - аса күрделі де жауапты. Бұл кезеңде
оқушылар ана тіліндегі барлық дыбыстар мен олардың әріптерімен танысады,
жазуға үйренеді. Әліппе кезеңіндегі дыбыстар мен олардың әріптерінің
тізбесі мынадай:
1. А, Т, П, Н, Ғ, Р, Л, У.
2. Ш, Й, О, Қ, Д, М, Б, С, Ы, Ж, Ұ, Ң.
3. Е, К, I, Ә, И, 3, Ө, У, Г.
4. Я, Ю, X, һ, В, Ф, Е, Э, Щ, И, Ц, И, Ь, Б.
Қазақ тілінің буын құрлысын сауат ашуға байланыстыра келе, ашық буыннан
бастап оқыту негізге алынды. Әліппеде ашық буынның екі түріде қамтылады.
Себебі, мұның оқуға үйретуде езіндік жеңілдігі бар, дауыстыға яқталған
буын дауысты дыбыс сияқты созылып айтылады, сөзді буығідап айтуды
оңайлатады, яғни алғашқы буын келесі буығшың қосылып айтылуығі тілеп
түрады. Мұндай жағдайда буындарды бір-бірімен оңай қосып, сөзді тұтас
құрастырып оқуды жеңілдетеді. Дауысты дыбыс әріптерінен алдымен жуан
дауысты әріптері (А, О, Ы, Ү). Содан кейін жіңішке дауысты дыбыс әріптері
(Ә, Е, Ө, I, Y) таныстырылады. Себебі, сөйлеу тіліміздегі сөздердің басым
көпшілігі жуан айтылатын сөздер болып келетінінде.
Тілімізге басқа тілдерден еңген дыбыс әріптері(Х, һ, В, Ф, э, щ, ц, и)
әліппе кезеңінің соңына қарай таныстырылады. Өйткені, мұндай әріптер бар
сөздер күнделікті сөйлеу тілімізде жиі кездеспейді. Бастауыш сатыдағы
баланың психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес, дүниені бір тұтас
қабылдайтынындай етіп ескерілген. Әр сабақта белгілі бір тақырып өзек етіп
алынады да, баланың зейіні, ойы, тілі бір арнаға бағытталып, сол жайында
жан-жақты, жүйелі білім алуына мүмкіндік туғызылып жағдай жасалады. Мысалы
А дыбысымен әрпінде
- ақ, бақша жемістер, көкеністер.
Сабақ барысында сұрақ-жауап арқылы оқушылардың жемістер туралы
түсінетінін анықтау.
- Балалар, А- дан басталатын қандай жемістерді білесіңдер?
- Алма, алмұрт, анар. т. б.
Көрнекілік арқылы тақтадағы суреттер бойынша оқушыларды сөйлету.
Дыбыстың айтылуын жеке - жеке, кейіннен хормен айтып үйрету. Оқулықтағы
алма ағашының суретімен 33- беттегі сурет бойынша әңгіме құрату.
Әліппе кезеңінде дыбыс және әріп пен таныстыру, сөз үйрету, сөйлем,
сәйлем үлгілерімен таныстыру, өз бетінше жұмыс жасауға төселдіру, мәтінмен
жұмыс істеу, оқу дағдыларын қалыптастыру жүзеге асырылады.
Дыбыс туралы ұғым беруде дыбыс артикуляциясына ерекше мән беріп, үнемі
айтып жаттығу жасалу керек. Дыбыс артикуляциясы туралы мәліметтер Сауат
ашу әдістемесінде берілген, онымен ата-аналар баласын өз бетінше
жаттықтырып үйретуіне болады. Сауат ашу сабағының мақсаты - тек оқу мен
жазуға үйретіп қоймай, оқушылардың ойын дамыту болғандықтан, оны тіл
дамытудан бөліп қарауға болмайды.
Әліппенің бір жетілік дайындық кезеңінде мұғалім балалардың мектепке
дайындығын бақылау мақсаты мен олардың білетін ертегі, әңгімелерін, жатқа
айта білетін өлеңдерін сұрайды. Жұмбақтарды шештіреді, жаңылтпаш айтқызады.
Осылай халықтың бай ауыз әдебиеті мен көркем әдебиеті көмегі арқылы
балалардың ойы мен тілін дамыту дәрежесін байқайды. Осы мақсатта ауыз
әдебиетіндегі:
Маң, маң басқан, маң басқаы,
Екі өркешін қон басқан,
Шудаларын шаң басқан, - деген сияқты шумақтарды пайдалануға болады.
Мұндай әдемі тіл дыбыстарын естірту, дұрыс айтқызу мақсатында туған нағыз
дидактикалық материалдар ауыз әдебиетіміз де мейлінше көп.
Халқымыздың ғасырлар бойы жеткіншектерді тәрбиелеп келген бұл қазынасын
сауат ашу жұмысыл да пайдалана білу оқушылардың тілін ширатып, ақыл - ойын
байыта түсуге көп көмегін тигізеді.
Оқушыларды жаңа дыбыс жәғіе оның таңбасы мен таныстырған кезде мұғалім
сабақты үнемі тіл дамытуға бағыттай отырып жүргізеді. Бұл жұмыс
Әліппедегі сюжетті суреттерді көрсете отырып, әңгімелесуден басталады.
Оқушылар әңгімелесу арқылы, суреттен көрғендеріне байланысты сөйлем, әңгіме
құрап үйретеді, айтайын деген ойын сөз бен дәл жеткізуге, яғни сөйлем
ішіыдеғі сөздерді іріктеп таңдап пайдалануға төселеді. Әрі жаңа дыбысқа
байланысты әңгіме ішінде қайталанып келгендіктен, ол дыбысты өз ішінен
ажырата естуге машықтанады.
Әңгіме ішінде кездескен жаңа сөздердің мағынасыы түсініп меңгереді.
Бірте - бірте ол сөздердің алғашқы мағынадан басқа да мағына да
қолданылатынын байқап, ойы мен тілі бұрынғыдан да жетіле түседі. Олай
болса, сауат ашу сабақтарын жүргізе отырып, мұғалімдер тек бір жақты жаңа
дыбысты және әріпті үйрету мен ғана шектеліп қалмай, әр бір жаңа сөздің де
мағынасын түсіндіріп, кейін ол сөздердің оқушылардың сөздік қорына енуін
қадағалауы шарт.
Әліппеде оқушылардың логикалық ойлауын, түсінігін кеңейтетін
суреттер, сөздер, әңгімелер, өлең, жүмбақтар бар. Осылардың барлығын өз
мәнінде дұрыс пайдалану арқылы да оқушылардың ойы дамиды. Сөздігінде жаңа
сөз қосылып, тіл дамиды. Мысалы, әліппеде вертолет, самолет, тепловоз,
пароход, автобустың суреттері берілген. Осы суреттерді көрсетіп тану арқылы
оқушылардың сөздігіне жаңа сөз қосамыз. Тіпті ол сөздер оқушылардың
сөздігіне бүрыннан бар болған күннің өзінде де, мұғалімнің мақсаты -
суретті пайдалана отырып, оқушылардың ұғымын кеңейту. Бұлардың әр
қайсысының өзіндік ерекшелігін, қандай жағдай да пайдаланылатынын және
осындай алып машиналарды жасайтын өндірістер туралы шағын қызықты мағлүмат
беру арқылы оқушылардың түсінігін арта түседі. Еліміздің өндіріс ішіне
деген мақтаныш сезімі жүректеріне ұялайды.
Әліппедегі мал, құс, өсімдіктердің жеке суреттері де дұрыс
пайдаланған жағдайда тіл мен ойдың жетілуіне көмектеседі. Жануарлардың
құстардың суреттерін жекелеп тану мен бірге олары: үй жануарлары, аңдар,
құстар, үй кұстары, дала құстары деп топтастырып үйренеді. Белгілі бір
топқа тән қасиеттерді білу мен бірге әрі жекелеген жан - жануардың құстың
белгі қасиетін білетін болады. Сондай - ақ өсімдіктердің суреттерін көріп,
олардың бір - бірінен тиісті ерекшеліктеріне қарап, ажыратып тану мен бірге
бақша өсімдіктері, астық өсімдіктері деп топтауға болады. Әрине,
Әліппедегі суреттер бұл мақсатка жетудің жолы бола алмайды. Ондай да
мұғалім басқа қосымша материалдарды пайдаланады немесе экскурсия кезінде
көргендерін, оқушылардың бұрыннан білетіндерін естеріне түсіреді. Осының
нәтижесінде оқушылар бірдей ұғымдарды топтап жинақтауға, бірде жетелеп
талдауға үйренеді, салыстыру, ұқсас белгілерін айырмашылығын табуға
машықтанады. Ал мүның өзі - жалпы танып - білу үшін кажетті ой іс -
әрекеттері болып саналады.
1.2. Сауат ашу сабақтарына қойылатын талаптар
Сабақ барысында сауат ашуға байланысты аса қажетті педагогикалық
талаптар мұқият орындалуы тиіс. Ондай талаптардың негіздері төмендегідей:
1. Мұғалімнің сөзі, оқу материалдары баланың жас ерекшелігіне сай әрі
түсінікті болуға тиіс. Алайда бұдан оқу материлдарының бәрі де бала үшін
өте жеңіл болуы керек.
Оқу мазмұнының қиын болмауы дегеніміз - балаға оның шамасы жетпейтін
материалды ұсынуға болмайды деген сөз. Ондай материалдар, әрине білуді,
дамуды тежейді.
Сайып келгенде, түсініктілік талабы жеңілден - ауырға, белгіліден
белгісізге, жақыннан- алысқа деген дидактикалык принцип арқылы
айқындалады.
Сауат ашу кезеңіндегі негізгі оқу материалдары жеке сөздер, сөз
тіркестері, шағын сөйлемдер.
Бұл материалдардың бала жасына лайықты болуын қарастырғанда ең алдымен,
оқу обьектісі етіп алынатын сөздермен сөз тіркестерінің сөйлемдерінің
оқушыға өте жақын, таныс болуы, сондай - ақ жеке қолданылған немесе сөз
тіркесі мен сөйлем құрамында келген сөздердің дыбыстық құрамы жағынан шағын
болып келуі ескеріледі. Сөз балаға таныс және дыбысталуы жағынан жеңіл
болса, оны оқуда жазуда қиынға түспейді. Керісінше сөз балаға таныс емес
көп әрі күрделі дыбыстардан құралса, ондай сөздер әлі оқумен жазуға
төселмеген оқушыларды сауаттандыру жұмысын едәуір қиындатады. Оқушылардың
оқуға деген ынтасын төмендетеді. Балаларға таныс сөздер: айнала дүниедегі
күнделікті өздері көріп жүрген заттарды аттары олардың түсін білдіретін
ұғымдар.
Бұл заттар балаға қандай таныс болса, олардың аттары да сондай таныс.
Демек, оқушыларға сауат ашу кезінде дерексіз абстракты ұғымды білдіретін
сөздер емес, нақты ұғымды білдіретін сөздерді ұсынады.
2. Көрнекілік.
Сауат ашу сабақтарына қойылатын негізгі педагогикалық тақырыптардың
бірі - көрнекілік. Ол бастауыш мектеп тәрбиесінде бұрыннан қолданылып келе
жатқан оқытудың мұғалімдер жұртшылығының құрметіне бөленген дәстүрлі де
тұрақты әдісі. Шынында да, бастауыш сыныптарда көрнекілік құралдарсыз бірде
-бір сабақ өтілмейді деуге болады. Өйткені оқытудың мұндай құралдары
оқушылардың қабылдау ерекшелігіне өте - мөте сай келеді. Сауат ашу
сабақтарында қолданылатын қима әліппе мен кестелер, схемалар, ойыншықтар,
түрлі заттық модельдер, жеке заттардың суреттерімен сюжеттік суреттер,
плакаттар, оқу техникалық құралдар, түрлі дидактикалық материалдар сабак
барысын жандандырудың басты құралдары болып табылады. Әліппе кезеңіндегі әр
бір сабақтың тақырыбына байланысты мұғалім кіріспе әңгіме өткізсе болады.
Әңгіме қосымша материалдармен толықтырылып, техникалық құралдарды
пайдаланса, оқушының танымдық қабілеті дамиды. Мектептерде пайда
компьютерлік кабинеттерде сауат ашу кезеңіне арналған бағдарлама ойындар
болса, сабақ нәтижелі болар еді. Әліппе кезеңінде дыбыс пен әріп өзара бір
тұтас, бір - бірінен бөлінбейтін бүтін нәрсе ретінде үйретілуі тиіс. Яғни
дыбыс айтылғаннан соң, ізінше қолма - қол оның таңбасы әріп көрсетіледі.
Көрсетілген әріп қайтадан оқылып, дыбысталады. Әрбір әріптің баспа және
жазба нұсқасы олардың бас әрпі және кіші әрпі таныстырылады. Әліппе
кезеңіндегі тіл дамыту үш түрлі салада жүргізіледі. Сөздік жұмысы сөйлем
құрлысы байланыстырып сөйлеуге үйрету. Сөздік жұмысын жүргізуде екі түрлі
мақсат алға қойылады. Бірінші оқылған сөздің мағынасын түсіндіру, сол
арқылы оқушыларды саналы оқуға баулу, олардың ойлау қабілетін жетілдіру.
Екіншісі жаңа сөздер үйрету арқылы оқушылардың сөздік қорын байыту. Мысалы:
У дыбысы мен әрпін өткенде уық, ту, ay, науа сөздеріне түсінік беру,
олардың қолданылатын жерлері туралы айту. Көрнекілік арқылы тақтада
көрсетіп, оқушыларға қайталату. Сондай - ақ ту, науа сөздерін үйрету.
Қазақстан Республикасының туы туралы түсінік бере кету. Ту туралы
тақпақ жаттатуға болады. Бейнелеу өнерімен байланыстырып, тудың суретін
салдырып, онда не бейнеленгенін оқулықта баяндатуға болады. Оқушы осыдан
кейін ту туралы түсінігі кеңіп оның ойында бұл сөз туралы ақпарат қалады.
Сөздік жұмысы әр сабақта бағанадағы сөздермен және арнайы берілген өнегелі
сөздермен (көк қоршауға алынған), мәтіндегі сөздермен жүргізіледі, Әр түрлі
сөйлем үлгілерін меңгерту, сөйлем құратуға үйретуде негізгі жұмыстардың
бірі. Мұнда оқушылардың өз ойын синтаксистік құрылымдар негізінде жүйелі
айтып немесе жазып баяндауға дайындайды. Оқулықта шарапат шашу, шаш,
анау ту, алма ағаш, алма қызыл сияқты баяндаушылары зат есімнен,
етістіктен, сын есімнен жасалған, екі - үш сөзді сөйлемдер берілген.
Оқушыларға осындай сөйлем үлгілері бойынша өз бетінше сөйлем құрастыру
тапсырылады. Сөйлеммен жұмыс жүргізу кезінде дамыта оқытуға сәйкес
оқушыларды өз бетінше жұмыс істеуге үйрету көзделген. Алдымен оқушылар үлгі
бойынша қайың- ағаш, емен - ағаш, қарағай -ағаш, тәрізді сөйлемдер
құрастырады. Өз бетінше жұмыс істеу үшін көрнекі құралдарды пайдалану
қажет, яғни көкеніс, құс, аң, киім т.б. жеке - жеке суреттер қарастырылады.
Оқушылар сәбіз - көкеніс, қияр - көкеніс, қасқыр - аң, сияқты
сөйлемдер құрастырады. Әліппе кезеңінде оқушыларды сұрақ - жауап үлгілері
диалог сөйлеу арқылы үйрететін оқу материалдары қарастырылған. Мысалы, Д
дауысы мен әрпі сабағында қайда? қандай? Сұрақтарына жауап беріледі.
- Қошақан қайда? - Қошақан қорада
- Қой қайда? - Қой далада
- Доп қандай? - Доп ала
- Қарға қандай? - Қарға қара
Жалпы әліппе кезеңінде оқушыларға мынадай талаптар қойылады:
1. Сөзді дұрыс оқу
2. Сөздерге сұрақ қоя білу
3. Сөздің мағынасын түсіндіру
4. Сөздерге дыбыстық талдау жасау
5. Сөздерді буынға бөлу
6. Әр сөзді қатыстырып сөйлем құрастыру
7. Келесі сөздегі көп сөздің орнына тіркесті сөзді қойып, аталған
жұмыстарды жалғастыру.
Мысалы: қандай?
ауыр-жеңіл
жуан__________
алыс__________
Әліппе кезеңінің аяқ жағында тапсырма күрделеніп, мітіндер көлемді бола
бастайды.
Мысалы: Я дыбысын оқығанда ұя атты өлең берілген. Бұл өлеңді мәнерлеп
оқып, оқушыларға сурет бойынша әңгіме құрастыруға болады.
Өлеңді бірнеше оқушыға оқытып, мазмұнын қара сөзбен баяндауға болады.
Сондай - ақ, хормен қайталау арқылы, өлеңді жаттатуға болады. Ал, Сұр
қоян өлеңін қимылмен көрсетіп, оны оқушыларға қайталату арқылы сергіту
сәтін өткізсе, өлең есте тез сақталады. Адам, жер су аттарының бас әріппен
жазылатын байқатуда қосымша жүргізіледі:
Кісі аттары. Жер су аттары.
Аян, Баян. Сырдария, Аягөз.
Қаһарман, Вокзал мәтіндерін өткенде мәтінмен жұмыс әдістерін
біртіндеп еңгізген дұрыс. Өйткені әліппеден кейіңгі кезеңде оқушылар
мәтінмен жұмысқа тез дағдыланып кетеді. Қазақ балаларына ф, ц, щ, и, ю т.
б. Дыбыстарды үйреткенде қиындықтар туады. Себебі ол дыбыстар кездесетін
сөздерді күнделікті тұрмыста сирек қолданыламыз. Олардың көбі - шет ел
немесе орыс тілінен еңген сөздер. Сондықтан тек шеңберінде қалып қоймай,
газет, журнал, теледидар материалдарын толық түсіне білу қажет. Бұл
дыбыстардың дұрыс айтылуына қол жеткізу керек.
Әліппеден кейіңгі кезеңдегі тіл дамыту.
Оқушылар әліппе кезеңінде тіліміздегі барлық дыбыстар мен олардың
әріптерін толығымен меңгеріп, сөздерді еркін буындап және тұтас оқи алатын
болған соң, әліппеден кейінгі кезеңдегі мәтіндерді, яғни өлеңдер,
тақпақтар, әңгімелер, ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, мақал-мәтелдер
оқйды.Әліппеден кейінгі кезең өлеңдерді оқудан басталады. Олар Отан,
Астана, Әліппе өлеңдері. Бұл өлеңдер белгілі бір тақырыпқа арналған.
Оларды оқытуды төмендегідей талаптар сақталады:
1. Өлең оқылмас бұрын, оның мазмұнына қарай, оқушылармен әңгіме
өткізіледі. Мысалы, Астана өлеңін өткенде сұрақ - жауап арқылы
оқушылардың ел Астанасы туралы түсінігін анықтау.
2. Өлеңді мәнерлеп мұғалімнің өзі оқиды.
3. Өлеңді оқушылар оқиды.
4. Өлең мамзмұны талданады.
5. Сұрақтарға ауызша жауап беріледі.
Әліппедегі халық шығармалары баланың ойын, қиялын дамытып, тілін
жетілдіруде орасан зор маңызы бар екені ескеріліп, оқулықта Бір уыс
мақта, Қожанасырдың аты, Кім неден күшті? атты ертегілер берілген.
Мысалы, Мақтас қыз бен мысық ертегісін қарастырайық:
1. Ертегі туралы кіріспе әңгіме өткізіледі.
2. Мұғалім ертегіні ауызша баяндап айтады
3. Ертегіні балалар тізбектей оқиды
4. Ертегі мәнерлеп қайта оқылады
5. Ертегіні рольге бөліп оқыту
6. Ертегі талдау
Бұл ертегіні баяндау көрнекілік сұрақ - жауап әдістерін пайдаланып,
өткізуге болады. Ертегіні қорытындылау мақсатында оның сахналық көрініс
етіп қоюға болады. Сондай - ақ, бұл ертегіні мамзмұны бойынша сурет
салдырып, оны оқушыларға талдатуға болады.
Мақал - мәтелдер - балаларды жақсылыққа баулып, жамандықтан аулақтауға
үгіттейтін өнегелі сөз әрбір мақалды жаттатқызып қана қоймай, оның
мағынасының толық талдануы, мұғалімнің есінде болуы тиіс. Мысалы, бірлік
болмай, тірлік болмас. Оқусыз білім жоқ, білімсіз күнің жоқ. Талаптыға нүр
жауар. Бұл мақалдарды құр жаттатқызбай, мағынасын нақты, өмірден алған
мысалдармен түсіндіру.
Оқушының мақал - мәтелді талдау, қорытынды ой жасауына мұғалім басшылық
етуі тиіс. Жұмбақтар бойынша жұмыс, негізінен, оның шешуін табу бағытында
жүргізіледі. Қиындау жұмбақтарды шешкенде, мұғалім бағыттаушы, жетекші
сұрақтар қою арқылы оқушыларға көмектеседі. Жұмбақтар табиғат құбылыстарын,
өзін қоршаған дүниенің сырын танып білуге талпынған ойынан туған, сондықтан
оқушы үшін танымдық мәні өте зор. Әліппеде көбінесе оқу құралдарына
байланысты жұмбақтар берілген. Бастауыш сыныпта оқушылардың тілін дамытуда
үзбей жүйелі түрде жүргізуге мүмкіндік беретін - жаңылтпаштар.
Жаңылтпаштардың әсіресе бала тілін үстартудағы ролі аса жоғары. Жаңылтпаш:
1. Бала тілін мүкістігін жоюға
2. Сөздерді ашық айтуға жаттықтырады
Баланы дұрыс сөйлеуге үйрету мен қатар, айналадағы өмірмен таныстыруға
да жәрдемін тигізеді. Әліппеде:
Шілікті шаптым Оқуға салақтар
Жілікті астым Тек кітап парақтар
Шілікті жақтым Сабақта алақ бар
Жілікті шақтым Далада далақ бар
т.б. жаңылтпаштар берілген. Бұл жаңылтпаштарды оқушылар жаттайды.
Жаттау барысында оқушыларды кейбір дыбыстарды дұрыс айтуға үйренеді. Есте
сақтау қабілеті дамиды. Бұл оқылған сабақтар бойынша әліппеден кейінгі
кезеңді қорытындылап, мақал, жұмбақ, жаңылтпаш айту жарысын өткізуге
болады. Оқушының сөйлеу ортасымен логикалық жаттығулар. Оқушыға сөйлеу
ортасының әсері мол. Сондықтан, қабырғаға ілінген, тақтаға жазылған жазулар
мен көрнекі құралдар - бәрі де әрі мазмұнды, әрі сауатты, әрі көркем болуы
керек. Сөйлеу ортасы оқушыларды ана тілін құрметтеуге, ана тіліне деген
сүйіспеншілікке тәрбиелейтін дәрежеде болуы тиіс. Оқушыларды алғашқы күннен
бастап дұрыс дыбыстап сөйлеуге үйреткен жөн. Әрбір дыбыс, сөз, сөйлем дұрыс
айтылу мен қатар белгілі дауыс қарқынымен дыбысталуға тиіс. Олар өте
баяуда, өте қатты айтылмай сыныпқа естілетін біршама көтереңкі дауыспен
анық дыбысталып, салмақты, таза үнмен айтылуы керек. Бұл кезеңге жұмысты
түрлендіріп отыру аса қажет, өйткені жеті жасар оқушы бір түрлі жұмысты
орындай беруден жалығады, көп отыра алмайды. Сондықтан ой жұмысы қимылын
жұмысымен және ойын түрлерімен, әңгіме, жұмбақ айту, сурет салу
жұмыстарымен алмастырылып отыруға болады.
Сергіту сәттері дер кезінде жүргізіліп түруы керек. Сауат ашуға аса
қажетті материалы - оқулыктағы суреттер. Олар түрлі - түсті бояулар мен
берілген... Түрлі-түсті суреттер арқылы оқушылар эстетикалық әдемілікке
тәрбиеленеді, олардың жалпы ойлау және сөйлеу дәрежесі жетілдіріледі, оқу
көрнекіленеді. Мұндай суреттер арқылы сауат ашу барысында оқушыларға сөз
үйрету сөйлем, әңгіме құрату, сол сияқты түрлі дыбысты талдау -жинақтау
жүзеге асырылады.
Тіл дамытуға байланысты логикалық жаттығулар жүргізудің мәні өзор.
Логикалық жаттығулар айналадағы заттармен құбылыстарды таныту арқылы
оқушылардың жалпы ой - өрісін, қабілетін, тілін дамытады. Мұндай жаттығулар
әр топтағы заттармен жан - жануарлардың атын, сипатымен қимылы әрекетін
білдіретін сөздерді талдап жинақтап түсіндіріп, оқушылардың сөздік қорын
байытуға мүмкіндік береді.
Мысалы, Құстар: үйрек, қаз, қарға, бүркіт,тауық, Қасқыр, түлкі,
қоян, арыстан - аңдар, сияқты сөйлемдер құрастыру нәтижесінде заттардың
тобы тегі туралы жалпы ұғымдар қалыптасып, алуан түрлі жеке сөздер
үйретіледі.
Одан әрі әр топтың өзіне тән жеке ерекшеліктеріне тоқталу керек, мысалы
қүстың екі қанаты, екі аяғы бар, ол ұшады.
Логикалық жаттығулардың басқа бір түрі хабарламақ ойдың логикалық
жүйесін сақтап, әңгімені жоспар бойынша айтуға үйрету. Мысалы, қоңырау
соғылды. Сабақ басталды деген әңгімені Сабақ басталды. Қоңырау соғылды
деп құрауға болмайды.
Сауат ашу сабақтарында сөйлеу мәдениетіне баса назар аударылады.
Сабақтағы сөйлеу мәдениетінің талаптары мүлтіксіз орындалып отыруы тиіс.
Мұғалім сөзі мазмұнды дәлелді мәнерлі бейнелі болуы керек. Өйткені оқушы
сөйлеуді мұғалім нен үйренеді. Баланың тілін дамыту отбасында басталғанмен
мектеп табылдырығын аттаған соң, бұл жұмыс мұғалімге жүктеледі. Жаңа буын
оқулықтарының көмегімен бүл істі атқарып шығуға болады. Ол үшін бірінші
сыныпта қабылдайтын мұғалім жан - жақты дамыған білімді өз ісінің маманы
болуы керек. Бастауыш сыныпта жіберілген қатені кейін түзету өте қиынға
соғады. Сауат ашу кезеңіндегі жұмыстарды нәтижелі атқару үшін Әліппе
оқулығымен көп жұмыс істеу керек. Сауат ашу әдістемесін жетік
меңгермейінше баланы оқуға, жазуға, сөйлеуге үйрету қиынға соғады. Мұғалім
Әліппе аясында қалып қоймай, сабақ басқада білім салаларының
материалдарын пайдалану қажет. Сол арқылы оқушының болашақ пәндерден білім
алуға даярлық жұмысын бастап кетеді. Қыркүйекпен желтоқсан айларының
арасында бірінші сынып ата - аналарын айына екі рет шақырып, қосымша
сабақтар жүргізуге болады. Өйткені көпшілік ата - атаның білім дәрежесі
бүгінгі талаптарға сай емес.
Ата - ананың сөйлеу мәдениеті мен мұғалімнің сөйлеу мәдениетінен '
баланың тілі қалыптасады. Өкінішке орай қазақша оқулықтардың
жетіспеушілігінен және әдеби кітаптардың аздығынан ауыл мектептерінің білім
дәрежесі әлі төменгі дәрежеде. Қазіргі жаңа технологияларды пайдалану біз
үшін міндет. Сондықтан бастауыш мұғалімі көп іздені үстінде болуы шарт.
Төмендегі сабақ үлгісін дәлел ретінде ұсынамын.
Сабақтың тақырыбы: Ұ дыбысы мен орпін таныстыру.
Сабақтың мақсаты: Ұ дыбысының бас және кіші әрпін үйрету.
Суретпен жұмыс қима әріптен буын, сөз құратып оқыту.
Дамытушылық мәні: Ұ дыбысы бар сөздер ойлап табыу, ойлау қабілетін
дамыту, сөздік қорын молайту.
Тәрбиелік мәні: Оқушыларға қоршаған ортаны, табиғатты сүюге және
қамқорлық жасауға үйрету.
Көрнекілік: Ж әрпімен Ұ әрпінің баспа және жазба түрі. Құстың ұясы. Ұлу
суреті. Құстардың суреті.
Сабақтың барысы: 1. Үй тапсырмасы:
- Балалар, біз өткенде қандай әріппен таныстық?
- Ж әрпімен таныстық. Бас және кіші әріптерді жазу.
2.Оқулықтағы Жарыс мәтінін оқыту.
Жақсы мен жаман суреті бойынша екі оқушыны сөйлету. Сұрақ -жауап әдісі
бойынша:
- Суретте жылдың қай мезгілі?
- Жаз
- Жомарт не істеді?
- Жомарт ағашқа су құйды
3. Экологиялық тәрбие сәттері. а) Өсімдіктің пайдасы туралы әңгіме ә)
Оқушыларды сөйлету
4. Өткен сабақты қорытындылау
5. Жаңа сабақ. Ұ әрпімен дыбысы
а) Ұ әрпінің баспа және жазба түрімен таныстыру
ә) Ұ дыбысынан басталатын сөздерді ата
б) Ұ дыбысының айтылуы
в) Ұ дыбысы дауысты дыбыс. Ұ дыбысы жуан.
6. Оқулықпен жұмыс Сурет бойынша әңгіме (сұрақ - жауап)
- Мынау не?
- Ұя
- Ұяда не бар екен?
- Ұяда балапандар бар
7.Ұ дыбысы бар адам аттарын атау Нұрбол, Мұхтар, Ұлжан.
8. Буын құрау Ұт, ұн, ұш.
9. Сөз құрату Ұтты, ұнтақ, ұшқыш.
10. Сөйлем қүрату. Балалар ұшақ көрді.
11. Сергіту сәті
12. Ұлу суретімен таныстыру.
- Ұлу - бауыр аяқты, былқылдақ денелі жәндік. Ылғалды жерлерде тіршілік
етеді. Ұ - лу. Буынға бөлу.
13. Оқу түрлері:
1. Мұғалім оқып береді
2. Хор мен оқу
3. Тізбектеп оқу
4. Мәнерлеп оқу
14. Дәптермен жұмыс
а) Ұ әрпін жазу.
ә) Ұ әрпін сөз ішінде жазу
15. Сөздік
Нұр - күннің нұры, сәулесі. Құран - дін туралы кітап
16. Бағалау.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе бөлімі. Сауат ашу әдістемесінің ғылыми негіздері...
Тарау I
1.1. Сауат ашу әдістемесінің негізгі мәселелері ... ... ... ... ... ...
1.2. Сауат ашудың мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... . ...
1.3. Сауат ашу сабақтарына қойылағын талаптар ... ... ... ...
Тарау II
2.1. Сауат ашу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Сауат ашу кезеңіндегі жұмыстар барысының ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Сауат ашу барысында көрнекі құралдарды қолдану ...
Тәжірибе бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Сауат ашу методикасы тілдің жазба түрі мен ауызша түрінің арасындағы
айырмашылықтар мен күрделі байланыстарды бірде ескерген жағдайда ғана
нәтижелі болмақ. Тілдің орфографиясы мен орфоэпиясына қатысты алуан түрлі
мәселелерді оқып меңгеру - ең алдымен тілдің дыбыстық жүйесін, ондағы жеке
дыбыстың табиғаты мен фонетикалық заңдарын жете білуді қажет етеді. табиғи
жағынан дыбыс қандай да болмасын, бір дененің белгілі бір ортада теңселіп,
қозғалуының нәтижесінде пайда болады да, құлаққа естіледі. Дыбыс өтетін
орта - ауа кеңістігі. Ауа кеңістігінсіз еш бір дыбыстың жасалып, пайда
болуы мүмкін емес.
Дыбыстың жасалуында оның ырғағы, күші созылыңқылығы, әуені ажыратылады.
Дыбыстың ырғағы белгілі бір уақыт мөлшері (әдетте 1 секунд) ішіндегі
дірілдің саны; ол неғұрлым көп, жиі болса, ырғақ сол ғұрлым күшті болады,
ал, керісінше, дірілдің саны аз болса, ырғақта солғындап, әлсірей береді.
Адамның қүлағы 1 секунд ішінде 16- 20 мыңға дейінгі нәтижесінде пайда
болған дыбысты қабылдап ести алады. Дауыс қүбылысы осы ырғаққа, яғни сөйлеу
барысында ырғақтың өзгеруіне байланысты болады. Дыбыс күші дірілдің
қарқынынан шығады. Егер дірілдің кеңдік қарқыны көбейе түссе, дыбыс күші де
ұлғайып күшейе береді. Сөйлеуде дыбыс күші екпін мен қарым - қатынасқа
түседі. Дыбыс әуені дыбыс дірілінің түрлері мен ұштасады. Дірілдің
ритмикалы және ритмикалы емес деп аталатын түрлері болады. Тіліміздегі
дыбыстар өкпедегі ауаның сөйлеу аппараты (өкпе, көмей, дауыс шымылдығы,
тамақ қуысы, ауыз, мүрын қуысы, тіл, таңдай, тіс, ерін т.б.) арқылы
шығуынан жасалады.
Дыбыстарды айтуда әсіресе дауыс шымылдығы мен тіл айрықша қызмет
атқарады: дауыс шымылдығының керіліп тұруынан діріл пайда болады да, үн
шығады; ал тілдің бірде көтереліп, бірде төмен түсуінен, сондай - ақ оның
артқы шеңі мен орта шенінің немесе ұшының қимылынан әр түрлі дыбыстар
жасалады. Тіл дыбыстарының артикуляциясына айрықша қатысы бар дыбыстау
мүшелерінің бірі - ерін.
Қазақ тілінде 38 дыбыс бар. Олар дауысты, дауыссыз болып, екіге
бөлінеді. Бұлайша болу дыбыстардың буын құрау қызметіне негізделеді. Қазақ
тілінде 13 дауысты дыбыс буын құрайды да, 25 дауыссыз дыбыс буын құрай
алмайды. Дауыстылар: а, ә, о, ө, е, ы, і, ү, ү, е, э, и, у.
Дауыссыздар: б, в, г, ғ, д, ж, з, и, к, л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х,
һ, ц, ч, ш, щ, у дыбысы дауыстыдан кейін келсе, буын құрай алмай, үнді
дыбыс болады (бау,тау, т.б.) ; ендеше, у бірде дауысты, бірде дауыссыз
дыбыс қызметін тақарады. Дыбыстарды дауыстылар, дауыссыздар деп
топтастырғанда балаларға әсіресе олардың акустикалық шақтары мен
физиологиялық шақтары баса үйретілуі қажет.
Физиологиялық тұрғыдан алып қарағанда, дауыстыларды айту үстінде ауа:
1) кедергіге ұшырамай, тосқауылсыз, еркін шығады; 2) дыбысталу мүшелеріне
күш түспей, лепсіз, бір қалыпта шығады; 3) созып айтуға келеді. Ал
дауыссыздарды айтқанда: 1) кедергілерге ұшырайды; 2) тосқауылдан өту
кезеңінде дыбыстау мүшелеріне күш түседі де, ауа лап етіп шығады; 3) созып
айтуға келмейді;
Дауыстылар мен дауыссыздардың жасалуын Бодуэн де, Куртенэ: дауыссыз
дыбыста қысым аппаратының бір ғана мүшесіне түссе, дауысты да бүкіл
дыбыстау аппаратына жайылады да, жалпылама өтеді - деп айқындаған болатын.
Сөйтіп, тіліміздегі дыбыстарды дұрыс айтып үйрету - сауат ашу
кезеңіндегі ерекше көңіл аударатын жұмыс. Мұнда дауыстылар мен дауыссыздар
салыстырмалы түрде айтылады. Балалар бұл дыбыстардың қалай айтылатынын әрі
аңғарады, әрі өздері айтып үйренеді.
Мұғалім тілдің артқы таңдайға қарай жайылуы мен, бүктеліңкіреп
айтылуынан жуан дауыстылар (а,о,ы,ү), тілдің таңдайдың алдыңғы жағына жуық
тауынан жіңішке дауыстылар (ә,ө,і,үе,з,) шығатыны мен таныстырады. Әсіресе
айтылуы қиындық келтіретін дыбыстар - дауыссыздар. Тіпті кейбір балалар
дыбыстарды мектепке келгенде айта да алмайды. (мысалы, р, с) осыған
орай, кейбір дауыссызды айтқанда тілдің үшы күрек тістеп, жымдасып, бірден
кілт ажырап кететінін (д, т), кейбіреулері астыңғы ерінінің үстіңгі
ерінінің немесе тіске тюінен (п,б,м,ф,в), енді біреулері тіл ұшының астыңғы
тіске жуысуынан (с,з) ал тілдің артқы шеңінің жұмсақ таңдайға жуықтасуынан
(к,г,қ,ғ,х) жұтқыншақтың тарылуынан (һ) дыбысының пайда болатынын
байқатып айтқызып балаларды дағдыландырады.
Сауат ашу кезеңінде балалар дыбыстарды айтуға дағдылану мен бірге
олардың қалай таңбаланатыны мен де танысады. Дыбыстардың таңбасын білу -
әріптерді үйрену - сауатты болудың алғашқы баспалдағы. Әріптерді білу
арқылы жазуды меңгереді.
Мектепте осы сауат ашу ең бір шешуші кезең болып есептеледі. Өйткені
қазақ тілін үйрену жоғары да көрсеткеніміздей, басқа пәндерді де, үйрену
барысындағы жетістіктер мен кемшіліктердің негізі болып табылады.
Сауат ашу кезінде балалар сөздің дыбыс, буын құрамын меңгереді, сөйлем
мен танысады. Буындардан қалайша сөз құрауға болатынын біледі, жаңа сөздер
үйреніп, сөздік қорларын байытады, практикалық түрде қазақ тілінің
нормасына сай сөйлем құрастырып, өз ойларын айтып беруге дағдылана
бастайды.
Мұғалім бөбектерге айтылатын дыбыстарды қағаз бетіне түсіру үшін және
оларды оқу үшін бұл дыбыстардың белгілі бір графикалық таңбалар мен
белгіленетініы айтады.
Бірінен кейін бірі рет - ретімен орналасқан әріптердің жиынтығы алфавит
деп аталады.
Қазақ тілінде орыс графикасы арқылы белгіленетін 42 әріп бар. Олар: а,
ә, б, в, г, ғ, д, е, е, ж, з, и, й, к, қ, л, м, н, ң, ы, і, ү, ү, о, ө, п,
р, с, т, у, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ, э, ю, я, ь (жіңішкелік белгісі) ъ (жуандық
белгісі) қазақ тілінде бір таңба екі дыбысты белгілейтін жағдайлар да бар:
е, я, ю, у, ц, ч, щ.
Дыбыс тіркестерінің сөздерінің дұрыс айтылу ережелері орфоэпия деп
аталады.
Сауат ашу кезінде дыбыстар және буын түрлері мен қатар сөздің
қүрамындағы дыбыстардың аз - көптігінің де әсері болады. Яғни, алғашқы
сабақтарда екі -үш дыбысты сөздер үйретілгені дұрыс. Бірақ, қазақ тілінде
екі - үші дыбысты ашық буыннан құрылған сөздер өте аз. Сондықтан бір - екі
сабақтан кейін - ақ бірнеше дыбыстан (өткен әріптердің қайталанып келуі
арқылы) құрылған сөздер мен тұйық буын қатар өтіледі. Екі дыбысты ашық және
тұйық буыннан үдету амалы мен үш немесе төрт дыбысты сөздер құрастырылып
үйретіледі. (Шо-ра, ша-на, ал, ал-ма, ар-ша, Са-ра т.б.)
Сауат ашу кезінде бала бар зейінін, жеке әріптерді, буындарды, қосып
оқуға жұмсайды да, сөздердің арасындағы байланыстарға зер салмайды. Осыған
орай, олардың түсініп оқудан гөрі механикалық оқуы басым болады. Сондай -
ақ олар іштей оқудан гөрі дауыстап оқуға дайын тұрады.
Бұл жұмысты талапқа сай ұйымдастырып жүргізу үшін мектепке дейінгі
баланың ақыл ойының, тілінің дамуы, жеке ерекшеліктерінің қалыптасуы
жөнінде мұғалім толық сауатты болуы керек, сонда ғана методикалық жағынан
қажетті жұмыстарды шеберлік пен ұштастырып, іске асыра алады.
Tapay I-
1.1. Сауат ашу әдістемесініц негізгі мәселелері.
Мектептегі оқыту процесі сауат ашудан басталатыны белгілі. Сондықтан
оның балаға ана тілін оқытып, үйретуде алатын орны да ерекше. Сауат ашу
жұмысының негізгі міндеті - балаға хат таныту, яғни оған оқу мен жазуды
үйрету. Демек, сауат ашу білімі мен тәрбие алудың кілті іспеттес.
Сауат ашудың негізгі мақсаты - болашақ ұрпаққа терең білім мен өнегелі
тәрбие беру, сол арқылы оларды өмірге, өз Отанын ел жүртын шексіз сүйе
білуге тәрбиелеу. Себебі, сауат ашу жұмысы оқушылардың оқуға ойын еңбегіне
қажет белгілі бір қабілет, бейімділікті талап етеді. Осыған орай, алғашқы
оқу барысында мынадай ерекшеліктер ескеріледі:
1. Оқу жылының бірінші жартысы, тұтасы мен сауат ашуға беріледі;
2. Сабақ үстінде әр бір 10-15 минут сайын қимылды ойын түрінде сергіту
минуттары өткізіліп тұрады;
3. Баланың оқуға деген ынтасын, мадақтау, мақтау, көңілдендіру сияқты
әдіс - тәсілдер арқылы арттырылады;
4. Үйге тапсырма берілмейді; алайда, сабақтан тыс уақытта ата -ананың
көмегімен сурет салу, графикалық ойындар өткізу, қима әріпті кубиктерден
сөз қүрату тәрізді сызу жұмыстарыыа жаттықтыру арқылы оқушылардың қолын
жазуға даярлауға арнайы көңіл бөлінеді;
5. Апта ортасындағы бір күн жеңілдетілген сабақтарға арналады. Сауат
ашу - аса күрделі де жауапты жұмыс. Олардың негізгілерінен мыналарды айтуға
болады:
1. Балаларды мектептегі оқу жұмысына - сауат ашуға даярлау;
2. Сөйлеу түрінің дыбыстық ерекшеліктерін (фонетикалық естуді) меңгерту
арқылы сөздегі дыбыстарды айқын естіп, дұрыс айтуға үйрету;
3. Оқушылардың жалпы ой - өрісін дамыту, ойлауға, байқағыштыққа
тәрбиелеу;
4. Балалардың сөйлеу түрін жетілдіру, сөздігін байыту, сөйлемдерді
дұрыс құрып, өз ойын айқын да дәл жеткізе білуге үйрету;
5. Сөзді жеке дыбыстардан құрап, ежіктеп оқымай, түсініп, дұрыс буындап
оқуға, одан әрі бірітіндеп сөзді тұтас оқуға дағдыландыру;
6. Дыбыстарды әріптер мен дұрыс таңбалауды жеке меңгерту арқылы жазудың
колиграфиялық талаптарын орындауға, әріптерді үзбей және сөз ішіндегі
олардың байланысу тәсілдерін сақтап, сөзді тұтастыра жазуға үйрету; жеке
сөздерді, сөйлемдерді көшіріп және есту бойынша жаза білуді жетілдіру;
7. Сөйлемдегі сөздердің айтылуы мен жазулы ережелерін меңгерту:
сөйлемдегі оқығандағы дауыс ырғағы, соңына дауыс үзілісінің жасалуы;
сөйлемнің бірінші сөзі бас әріптен басталып, сөйлем соңынан нүкте қойылуы;
сөйлемдегі бас әріптен жазылатын сөздер, (кісі, жер, су, аттары).
Сауат ашу сабақтарыиа қойылатын негізгі педагогикалық талаптар.
Сабақ барысында сауат ашуға байланысты аса қажетті педагогикалық
талаптар мұқият орындалуы тиіс. Ондай талаптардың негізгілері төмендегідей:
1. Мұғалімнің сөзі, оқу материалдары, баланың жас ерекшелігіне сай әрі
түсінікті болуы тиіс.
Оқу мазмұнының қиын болмауы дегеніміз - балаға оның шамасы жетпейтін
аса қиын материалдарды ұсынуға болмайды деген сөз. Ондай материалдар,
әрине, білуді, дамуды тежейді. Сөз балаға таныс және дыбысталу жағынан
жеңіл болса, оны оқуда, жазуда қиынға түспейді. Демек, оқушыларға сауат ашу
кезінде дерексіз абстракты ұғымды білдіретін сөздер емес, нақты ұғымды
білдіретін сөздер ұсынылады.
2. Көрнекілік. Сауат ашу сабақтарына қойылатын негізгі педагогикалық
талаптардың бірі - көрнекілік. Шыныыда да, бастауыш сыныптарда көрнекілік
құралдарсыз бірде - бір сабақ еткізілмейді деуге болады. Көрнекі құралдар,
әрине, өзінен - өзі істің нәтижелі болуын қамтамассыз етпейді, мәселенің
тетігі оларды орынды пайдалануда. Соғап байланысты көрнекі құрал түрлерін
орынсыз қолданып, сабақты ауырлатпау, оған берілғен уақытты босқа жібермеу
жағы мұқият ойластырылуы керек. Көрнекі құралдарды тиімді пайдалану
мұғалімнің шеберлігімен шығармашылық жұмыс жүргізу дәрежесіне байланысты.
3. Оқу материалдарының білімділік жәғіе тәрбиелік мәні. Сауат ашу
сабақтарына оқушылардың жалпы білімін ой - өрісін дамытуға аса қажетті
мағлұматтар мен оларды адамгершілікке, сұлулыққа, еңбекке тәрбиелейтін оқу
материалдары ұсынылады. Талдауға арналған жеке сөздермен сөйлемдердің өзі
де түсініктілігі жағынан ғана емес, мазмүны жағынан да білім, тәрбие беру
талаптарына сай болуы қажет.
3. Жеке - дара жұмыс. әрбір оқушы мен жеке -- дара жүргізілетін жұмыс -
әсіресе сауат ашу кезеңінде міндетті түрде қолданылатын басты мәселелердің
бірі. Мектепте балалар түрлі түрлі дайындық пен келеді. Олардың бір бөлігі
балабақшада тәрбиеленсе, қалғаны, әдетте көпшілігі, әр түрлі отбасы
жағдайында тәрбиеленген. Ойыннан мектептегі ой еңбегіне ауысқан балалардың
әлгіндей езіндік ерекшеліктерін мұқият есепке ала отырып, мұғалім әрбір
оқушы мен жеке жұмыс жүргізеді.
1.2. Cayат ашудың мақсаты мен міндеттері
Мектептегі оқыту процесі сауат ашудан басталатыны белгілі. Сондықтан
оның балаға ана тілін оқытып, үйретуде алатын орныда ерекше.
Сауат ашу жұмысының негізгі міндеті- балаға хат таныту, яғни оған оқу
мен жазуды үйрету. Сонымен, қатар сауат ашу барысында оқушылардың тілімен
ой өрісін жетілдіруге де баса назар аударылады. Мектеп есігін алғаш ашқан
баланы оқытудың өзіндік қиындықтары бар. Ол қиындықтар балалардың
физиологиялық - психологиялық өзгешеліктеріне байлағіысты. Себебі сауат ашу
жұмысы оқушылардың оқуға, ой еңбегіне қажет белгілі бір қабілет,
бейімділікті талап етеді. Осыған орай алғашқы оқу барысымда мынадай
ерекшеліктері ескеріледі: 1 . Оқу жылының бірінші жартысы тұтасымен сауат
ашуға беріледі.
2. Сабақ үстіиде әр бір 10-15 минут сайын қимылды ойын түрінде сергіту
минуттарын өткізу.
3. Баланың оқуға деген ынтасын мадақтау, мақтау, көңілдендіру.
4. Үйге тапсырма берілмейді; алайда ата-анаының көмегімен сурет салу,
орындар өткізу, қима әріптерден сөз қүрату сияқты жұмыстарды жүргізу.
5. Апта ортасында бір күн жеңілдетілген сабақтарға арналады. Бірінші
сынып балалары естігендері, көргендері, кейбіреулері оқығандары жөнінде
айтып бере алады. Алайда олардың сөйлемдері нашар, жүйесіз құрылған,
белғілі бір жоспармен айта алмайды. Егер мұғалім әңгімені дұрыс салаға
бағыттап отырмаса, тіл дамыту құр мылжың болып кетуі мүмкін.
Мұндағы- негізгі міндеттің өзі - балалардың белгілі бір жүйемен
сөйлеуін үйретеді.
Оқушылардың тілін дамыту әліппедегі текстер меы суреттер арқылы
жүргізіледі.
Әліппе кезеңіндегі ыегізгі міндет - балаларды ауызша сөйлем құрауға
үйрету.
Байланыстырып сөйлеуге үйрету сұрақ - жауап түрінде жүргізіледі.
Логикалық байланыстырып сөйлеуге үйрету үшін дефармациялық текстер алған
жақсы.
Дыбысты бұзып айту бір қатар жағдайда оны дәл қабылдай алмағандықтан
болуы мүмкін. Баланың сөйлеу кемшілігін жөндеу әр бір баламен үнемі жеке
жұмыс жүргізуді талап етеді. Егер сөйлеу анық болмаса және ол түзеле
қоймаса, мүндай жағдайда оны маман логеподке жіберу керек.
Әліппе оқулығы бастауыш білімінің мемлекеттік стандартына, бастауыш
тұжырымдамасына, оқу бағдарламасына сәйкес келуі мен жасалған. Әліппе оқу
жылының бірінші жарты жылдығында оқытылады.
Негізгі мақсат - баланы қысқа мерзім ішінде сауттандыра отырып, хат
таныту, яғни оқу мен жазуды үйрету тілін, ой-өрісін жетілдіру. Әліппеде
сауат ашу дәстүрлі үш кезеңде қарастырылған.
1 ) Әліппеге дейінгі кезең;
2) Әліппе кезеңі;
2) Әліппеден кейінгі кезең.
Оқу материалдары осы үш кезеңнің ерекшеліктеріне қарай орналасқан.
Әліппеге дейінгі кезеңнің оқу материалдары бала өмірімен байланыстырыла
берілген. Негізгі тақырыптар ретінде мектеп мүліктері, оқу құрал -
жабдықтары, денсаулық сақтау, спорт алаңы, дұрыс тамақтану, асхана, күн
тәртібі, көшеде жүру тәртібі, бағдаршам, көліктер, кітапхана, жан-
жануарлар, аңдар, қүстар, жеміс-жидектер, отбасы беріліп, олар тақырыптық,
бейнелік, жеке суреттер арқылы баланың тілін, ойъін дамытуға, сөздік қорын
байытуға, ауызша байланыстырып сөйлеуге үйретеді.
Әліппеге дейінгі кезеңге 14 сағат берілген. Ана тілін балалар сөйлеу
арқылы біледі. Міне сондықтан да тіл дамыту жұмыстарын мақсатты
ұйымдастырып, үздіксіз жүйелі жүргізу міндеті туады.
Сөйлеу арқылы адамдармен қарым-қатынас жасап қана қоймай, сонымен бірге
дүнені таниды. Тілі жақсы дамыған бала ойын дәл жеткізеді. Оқуды да
ойдағыдай меңгереді бастауыш сыныптардан бастап балалар ойын жеткізе білуді
үйрене бастайды.
Тіл дамыту үш салаға бөлінеді. Сөздік жұмысы, сөз тіркесі, сөйлеммен
жұмыс, байланыстырып сөйлеуге үйрету.
Тіл дамыту - ой дамыту. Тіл - ой құралы. Тілді дамытудың негізгі қайнар
бұлағы-баланың өзін қоршаған ортасы, басынан өтіп жатқан оқиғалар, өз
тәжірибелері. Тіл дамытуда оқулықтың маңызы зор.
Мысалы, әліппеге дейінгі кезеңнің бір сабағын алайық.
Мектеп сынып, оқу - құралдары. Бірінші сыныпқа оқушылар дайындық
тобынан келгендіктен олардың көпшілігінің мектеп, сынып туралы түсінігі
бар. Сонда да сабақты сынапта бастамай мектептің сыртында топ саяхаттан
бастауға болады.
- балалар, сіздер бірінші қыркүйекте қайда келдіңіздер?
- Біздер мектепке келдік.
- Мектеп қай жерде орналасқан?
- Ауылдың ортасында орналасқан.
Сұрақ жауап арқылы мектеп маңындағы заттарды атауға болады. Осыдан
кейін мектеп ішіне кіріп, сыныптармен танысуға болады.
- сынып деген не?
- Оқушылырдың сабақ оқитын жері.
Мектеп сынып туралы білетін тақпақтарын сұрап, егер оқушылар қиналған
жағдайда, мұғалім өзі айтып беруге болады. Сыныпқа кірген оқушыларға
оқулықты аштырып, сурет бойынша сөйлетуге болады. Әліппеге дейінгі кезеңде
көрнекілікті дұрыс пайдаланғаны жөн. Бір типтегі суреттерді көрсете бермей,
оларды жиі ауыстырып отыруға болады.
Оқулықтағы суретпен мұғалім алдымен өзі таныстырып, кейін оқушылардан
сұрайды. Парта, үстел, орындық, тақта бар оқушы ұғымдарын түсіндіріп
болғаннан кейін, нашар сөйлейтін немесе орташа сөйлейтін отбасынан келген
оқушыларға қайталату. Толық сөйлем айта алмаса, қысқа сөз тіркестерін
айттыру.
- бұл не?
- бұл парта.
- парта қайда тұр?
- парта сыныпта тұр.
Алғашқы сабақтан - ақ оқушыны сөз, сөйлем ұйымдарына үйрету. Ол үшін
оқулықтағы тапсырмалардың соңында мыпадай тапсырма берілген:
Сергіту сәтінде де сабақ тақырыбына байланысты жұмбақтар жасыруға
немесе мақалдар айтуға болады.
Мысалы: Қабат - қабат қаптама,
Ақылың болса аттама.
(Кітап)
Алты қырлы,
Алтын сырлы.
(Қалам)
Сабақтың қортындысында біз бүгін не істедік? деген шағын әңгіме
құрастыруға болады. Тіл байлығы жақсы бір оқушығіы сөйлетіп, қалғандары оны
толықтырады. Мұғалім сабақ барысында жаңа ұғымдарды еңгізе отырып,
оқушылардың сөз тіркесімен сөйлемдерді дұрыс құрауын қадағалайды. Әліпеге
дейінғі кезеңнің қалған сабақтарында басқа әдіс-тәсілдерді пайдаланып
өткізуге болады. Мектептің спорт алаңым тақырыбынан бастап оқушылар сөз,
сөйлем ұйымдарын үйренеді. Сөз бен сөйлемнің айырмашылығын түсінеді.
Оқулықта бұл ұғымдар нақты практикалық жолмен мысалдар арқылы барілген.
Дыбыс ұғымын еңгізгенде оқушыларға көк түсті не қызыл түсті дөңгелекшілер
жасатқан дұрыс. Оқушы өзі айтқан әр сөзде немесе сөйлемде неше дауысты,
неше дауыссыз бар екенін өзі көрсете алады. Бағдарлама бойынша берілген 3
қосымша caғаттың біреуін тіл дамытуға алуға болады. Ол сабақтарды.
Ертегілер әлеміне саяхат, Біздің ауыл, Менің жанұям т.б .
Тақырыптарға өткізіп, әңгіме құрауға болады. Бұл сабақтарды дәстүрлі сабақ
өткізу тәртібін сақтамай-ақ өткізуге болады. Өйткені кейбір оқушулар жуас,
ұяң мінезді болса, сабақта ашылып сөйлемейді. Сондықтан мұғалім ол
оқушылармен тіл табудың барлық тәсілдерін қолданғаны дұрыс. Сыныптың бір
бұрышын кигіз үй жиһаздарымен безендіріп, доңгелек үстел басында отырып
әңгімелесу сияқты формалары бар. Аңдар тақырыбына арналған сабақты
мектептегі биология кабинетінде өткізуге болады. Сабақтың арасында
оқушыларға жаңылтпаштар жаттатудың көмегі бар. Сол кейбір оқушылар
дыбыстарды дұрыс айтуына көмектеседі.
Мысалы: Оқуға салақтар.
Тек кітап парақтар,
Сабақта олақтар,
Далада далақтар.
Сонымен әліппеге дейінгі кезеңді аяқтағанда оқушылардың сөздік қорымен
тіл байлығы біраз жетіледі.
Әліппе кезеңіндегі тіл дамыту
Сауат ашудың әліппе кезеңі - аса күрделі де жауапты. Бұл кезеңде
оқушылар ана тіліндегі барлық дыбыстар мен олардың әріптерімен танысады,
жазуға үйренеді. Әліппе кезеңіндегі дыбыстар мен олардың әріптерінің
тізбесі мынадай:
1. А, Т, П, Н, Ғ, Р, Л, У.
2. Ш, Й, О, Қ, Д, М, Б, С, Ы, Ж, Ұ, Ң.
3. Е, К, I, Ә, И, 3, Ө, У, Г.
4. Я, Ю, X, һ, В, Ф, Е, Э, Щ, И, Ц, И, Ь, Б.
Қазақ тілінің буын құрлысын сауат ашуға байланыстыра келе, ашық буыннан
бастап оқыту негізге алынды. Әліппеде ашық буынның екі түріде қамтылады.
Себебі, мұның оқуға үйретуде езіндік жеңілдігі бар, дауыстыға яқталған
буын дауысты дыбыс сияқты созылып айтылады, сөзді буығідап айтуды
оңайлатады, яғни алғашқы буын келесі буығшың қосылып айтылуығі тілеп
түрады. Мұндай жағдайда буындарды бір-бірімен оңай қосып, сөзді тұтас
құрастырып оқуды жеңілдетеді. Дауысты дыбыс әріптерінен алдымен жуан
дауысты әріптері (А, О, Ы, Ү). Содан кейін жіңішке дауысты дыбыс әріптері
(Ә, Е, Ө, I, Y) таныстырылады. Себебі, сөйлеу тіліміздегі сөздердің басым
көпшілігі жуан айтылатын сөздер болып келетінінде.
Тілімізге басқа тілдерден еңген дыбыс әріптері(Х, һ, В, Ф, э, щ, ц, и)
әліппе кезеңінің соңына қарай таныстырылады. Өйткені, мұндай әріптер бар
сөздер күнделікті сөйлеу тілімізде жиі кездеспейді. Бастауыш сатыдағы
баланың психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес, дүниені бір тұтас
қабылдайтынындай етіп ескерілген. Әр сабақта белгілі бір тақырып өзек етіп
алынады да, баланың зейіні, ойы, тілі бір арнаға бағытталып, сол жайында
жан-жақты, жүйелі білім алуына мүмкіндік туғызылып жағдай жасалады. Мысалы
А дыбысымен әрпінде
- ақ, бақша жемістер, көкеністер.
Сабақ барысында сұрақ-жауап арқылы оқушылардың жемістер туралы
түсінетінін анықтау.
- Балалар, А- дан басталатын қандай жемістерді білесіңдер?
- Алма, алмұрт, анар. т. б.
Көрнекілік арқылы тақтадағы суреттер бойынша оқушыларды сөйлету.
Дыбыстың айтылуын жеке - жеке, кейіннен хормен айтып үйрету. Оқулықтағы
алма ағашының суретімен 33- беттегі сурет бойынша әңгіме құрату.
Әліппе кезеңінде дыбыс және әріп пен таныстыру, сөз үйрету, сөйлем,
сәйлем үлгілерімен таныстыру, өз бетінше жұмыс жасауға төселдіру, мәтінмен
жұмыс істеу, оқу дағдыларын қалыптастыру жүзеге асырылады.
Дыбыс туралы ұғым беруде дыбыс артикуляциясына ерекше мән беріп, үнемі
айтып жаттығу жасалу керек. Дыбыс артикуляциясы туралы мәліметтер Сауат
ашу әдістемесінде берілген, онымен ата-аналар баласын өз бетінше
жаттықтырып үйретуіне болады. Сауат ашу сабағының мақсаты - тек оқу мен
жазуға үйретіп қоймай, оқушылардың ойын дамыту болғандықтан, оны тіл
дамытудан бөліп қарауға болмайды.
Әліппенің бір жетілік дайындық кезеңінде мұғалім балалардың мектепке
дайындығын бақылау мақсаты мен олардың білетін ертегі, әңгімелерін, жатқа
айта білетін өлеңдерін сұрайды. Жұмбақтарды шештіреді, жаңылтпаш айтқызады.
Осылай халықтың бай ауыз әдебиеті мен көркем әдебиеті көмегі арқылы
балалардың ойы мен тілін дамыту дәрежесін байқайды. Осы мақсатта ауыз
әдебиетіндегі:
Маң, маң басқан, маң басқаы,
Екі өркешін қон басқан,
Шудаларын шаң басқан, - деген сияқты шумақтарды пайдалануға болады.
Мұндай әдемі тіл дыбыстарын естірту, дұрыс айтқызу мақсатында туған нағыз
дидактикалық материалдар ауыз әдебиетіміз де мейлінше көп.
Халқымыздың ғасырлар бойы жеткіншектерді тәрбиелеп келген бұл қазынасын
сауат ашу жұмысыл да пайдалана білу оқушылардың тілін ширатып, ақыл - ойын
байыта түсуге көп көмегін тигізеді.
Оқушыларды жаңа дыбыс жәғіе оның таңбасы мен таныстырған кезде мұғалім
сабақты үнемі тіл дамытуға бағыттай отырып жүргізеді. Бұл жұмыс
Әліппедегі сюжетті суреттерді көрсете отырып, әңгімелесуден басталады.
Оқушылар әңгімелесу арқылы, суреттен көрғендеріне байланысты сөйлем, әңгіме
құрап үйретеді, айтайын деген ойын сөз бен дәл жеткізуге, яғни сөйлем
ішіыдеғі сөздерді іріктеп таңдап пайдалануға төселеді. Әрі жаңа дыбысқа
байланысты әңгіме ішінде қайталанып келгендіктен, ол дыбысты өз ішінен
ажырата естуге машықтанады.
Әңгіме ішінде кездескен жаңа сөздердің мағынасыы түсініп меңгереді.
Бірте - бірте ол сөздердің алғашқы мағынадан басқа да мағына да
қолданылатынын байқап, ойы мен тілі бұрынғыдан да жетіле түседі. Олай
болса, сауат ашу сабақтарын жүргізе отырып, мұғалімдер тек бір жақты жаңа
дыбысты және әріпті үйрету мен ғана шектеліп қалмай, әр бір жаңа сөздің де
мағынасын түсіндіріп, кейін ол сөздердің оқушылардың сөздік қорына енуін
қадағалауы шарт.
Әліппеде оқушылардың логикалық ойлауын, түсінігін кеңейтетін
суреттер, сөздер, әңгімелер, өлең, жүмбақтар бар. Осылардың барлығын өз
мәнінде дұрыс пайдалану арқылы да оқушылардың ойы дамиды. Сөздігінде жаңа
сөз қосылып, тіл дамиды. Мысалы, әліппеде вертолет, самолет, тепловоз,
пароход, автобустың суреттері берілген. Осы суреттерді көрсетіп тану арқылы
оқушылардың сөздігіне жаңа сөз қосамыз. Тіпті ол сөздер оқушылардың
сөздігіне бүрыннан бар болған күннің өзінде де, мұғалімнің мақсаты -
суретті пайдалана отырып, оқушылардың ұғымын кеңейту. Бұлардың әр
қайсысының өзіндік ерекшелігін, қандай жағдай да пайдаланылатынын және
осындай алып машиналарды жасайтын өндірістер туралы шағын қызықты мағлүмат
беру арқылы оқушылардың түсінігін арта түседі. Еліміздің өндіріс ішіне
деген мақтаныш сезімі жүректеріне ұялайды.
Әліппедегі мал, құс, өсімдіктердің жеке суреттері де дұрыс
пайдаланған жағдайда тіл мен ойдың жетілуіне көмектеседі. Жануарлардың
құстардың суреттерін жекелеп тану мен бірге олары: үй жануарлары, аңдар,
құстар, үй кұстары, дала құстары деп топтастырып үйренеді. Белгілі бір
топқа тән қасиеттерді білу мен бірге әрі жекелеген жан - жануардың құстың
белгі қасиетін білетін болады. Сондай - ақ өсімдіктердің суреттерін көріп,
олардың бір - бірінен тиісті ерекшеліктеріне қарап, ажыратып тану мен бірге
бақша өсімдіктері, астық өсімдіктері деп топтауға болады. Әрине,
Әліппедегі суреттер бұл мақсатка жетудің жолы бола алмайды. Ондай да
мұғалім басқа қосымша материалдарды пайдаланады немесе экскурсия кезінде
көргендерін, оқушылардың бұрыннан білетіндерін естеріне түсіреді. Осының
нәтижесінде оқушылар бірдей ұғымдарды топтап жинақтауға, бірде жетелеп
талдауға үйренеді, салыстыру, ұқсас белгілерін айырмашылығын табуға
машықтанады. Ал мүның өзі - жалпы танып - білу үшін кажетті ой іс -
әрекеттері болып саналады.
1.2. Сауат ашу сабақтарына қойылатын талаптар
Сабақ барысында сауат ашуға байланысты аса қажетті педагогикалық
талаптар мұқият орындалуы тиіс. Ондай талаптардың негіздері төмендегідей:
1. Мұғалімнің сөзі, оқу материалдары баланың жас ерекшелігіне сай әрі
түсінікті болуға тиіс. Алайда бұдан оқу материлдарының бәрі де бала үшін
өте жеңіл болуы керек.
Оқу мазмұнының қиын болмауы дегеніміз - балаға оның шамасы жетпейтін
материалды ұсынуға болмайды деген сөз. Ондай материалдар, әрине білуді,
дамуды тежейді.
Сайып келгенде, түсініктілік талабы жеңілден - ауырға, белгіліден
белгісізге, жақыннан- алысқа деген дидактикалык принцип арқылы
айқындалады.
Сауат ашу кезеңіндегі негізгі оқу материалдары жеке сөздер, сөз
тіркестері, шағын сөйлемдер.
Бұл материалдардың бала жасына лайықты болуын қарастырғанда ең алдымен,
оқу обьектісі етіп алынатын сөздермен сөз тіркестерінің сөйлемдерінің
оқушыға өте жақын, таныс болуы, сондай - ақ жеке қолданылған немесе сөз
тіркесі мен сөйлем құрамында келген сөздердің дыбыстық құрамы жағынан шағын
болып келуі ескеріледі. Сөз балаға таныс және дыбысталуы жағынан жеңіл
болса, оны оқуда жазуда қиынға түспейді. Керісінше сөз балаға таныс емес
көп әрі күрделі дыбыстардан құралса, ондай сөздер әлі оқумен жазуға
төселмеген оқушыларды сауаттандыру жұмысын едәуір қиындатады. Оқушылардың
оқуға деген ынтасын төмендетеді. Балаларға таныс сөздер: айнала дүниедегі
күнделікті өздері көріп жүрген заттарды аттары олардың түсін білдіретін
ұғымдар.
Бұл заттар балаға қандай таныс болса, олардың аттары да сондай таныс.
Демек, оқушыларға сауат ашу кезінде дерексіз абстракты ұғымды білдіретін
сөздер емес, нақты ұғымды білдіретін сөздерді ұсынады.
2. Көрнекілік.
Сауат ашу сабақтарына қойылатын негізгі педагогикалық тақырыптардың
бірі - көрнекілік. Ол бастауыш мектеп тәрбиесінде бұрыннан қолданылып келе
жатқан оқытудың мұғалімдер жұртшылығының құрметіне бөленген дәстүрлі де
тұрақты әдісі. Шынында да, бастауыш сыныптарда көрнекілік құралдарсыз бірде
-бір сабақ өтілмейді деуге болады. Өйткені оқытудың мұндай құралдары
оқушылардың қабылдау ерекшелігіне өте - мөте сай келеді. Сауат ашу
сабақтарында қолданылатын қима әліппе мен кестелер, схемалар, ойыншықтар,
түрлі заттық модельдер, жеке заттардың суреттерімен сюжеттік суреттер,
плакаттар, оқу техникалық құралдар, түрлі дидактикалық материалдар сабак
барысын жандандырудың басты құралдары болып табылады. Әліппе кезеңіндегі әр
бір сабақтың тақырыбына байланысты мұғалім кіріспе әңгіме өткізсе болады.
Әңгіме қосымша материалдармен толықтырылып, техникалық құралдарды
пайдаланса, оқушының танымдық қабілеті дамиды. Мектептерде пайда
компьютерлік кабинеттерде сауат ашу кезеңіне арналған бағдарлама ойындар
болса, сабақ нәтижелі болар еді. Әліппе кезеңінде дыбыс пен әріп өзара бір
тұтас, бір - бірінен бөлінбейтін бүтін нәрсе ретінде үйретілуі тиіс. Яғни
дыбыс айтылғаннан соң, ізінше қолма - қол оның таңбасы әріп көрсетіледі.
Көрсетілген әріп қайтадан оқылып, дыбысталады. Әрбір әріптің баспа және
жазба нұсқасы олардың бас әрпі және кіші әрпі таныстырылады. Әліппе
кезеңіндегі тіл дамыту үш түрлі салада жүргізіледі. Сөздік жұмысы сөйлем
құрлысы байланыстырып сөйлеуге үйрету. Сөздік жұмысын жүргізуде екі түрлі
мақсат алға қойылады. Бірінші оқылған сөздің мағынасын түсіндіру, сол
арқылы оқушыларды саналы оқуға баулу, олардың ойлау қабілетін жетілдіру.
Екіншісі жаңа сөздер үйрету арқылы оқушылардың сөздік қорын байыту. Мысалы:
У дыбысы мен әрпін өткенде уық, ту, ay, науа сөздеріне түсінік беру,
олардың қолданылатын жерлері туралы айту. Көрнекілік арқылы тақтада
көрсетіп, оқушыларға қайталату. Сондай - ақ ту, науа сөздерін үйрету.
Қазақстан Республикасының туы туралы түсінік бере кету. Ту туралы
тақпақ жаттатуға болады. Бейнелеу өнерімен байланыстырып, тудың суретін
салдырып, онда не бейнеленгенін оқулықта баяндатуға болады. Оқушы осыдан
кейін ту туралы түсінігі кеңіп оның ойында бұл сөз туралы ақпарат қалады.
Сөздік жұмысы әр сабақта бағанадағы сөздермен және арнайы берілген өнегелі
сөздермен (көк қоршауға алынған), мәтіндегі сөздермен жүргізіледі, Әр түрлі
сөйлем үлгілерін меңгерту, сөйлем құратуға үйретуде негізгі жұмыстардың
бірі. Мұнда оқушылардың өз ойын синтаксистік құрылымдар негізінде жүйелі
айтып немесе жазып баяндауға дайындайды. Оқулықта шарапат шашу, шаш,
анау ту, алма ағаш, алма қызыл сияқты баяндаушылары зат есімнен,
етістіктен, сын есімнен жасалған, екі - үш сөзді сөйлемдер берілген.
Оқушыларға осындай сөйлем үлгілері бойынша өз бетінше сөйлем құрастыру
тапсырылады. Сөйлеммен жұмыс жүргізу кезінде дамыта оқытуға сәйкес
оқушыларды өз бетінше жұмыс істеуге үйрету көзделген. Алдымен оқушылар үлгі
бойынша қайың- ағаш, емен - ағаш, қарағай -ағаш, тәрізді сөйлемдер
құрастырады. Өз бетінше жұмыс істеу үшін көрнекі құралдарды пайдалану
қажет, яғни көкеніс, құс, аң, киім т.б. жеке - жеке суреттер қарастырылады.
Оқушылар сәбіз - көкеніс, қияр - көкеніс, қасқыр - аң, сияқты
сөйлемдер құрастырады. Әліппе кезеңінде оқушыларды сұрақ - жауап үлгілері
диалог сөйлеу арқылы үйрететін оқу материалдары қарастырылған. Мысалы, Д
дауысы мен әрпі сабағында қайда? қандай? Сұрақтарына жауап беріледі.
- Қошақан қайда? - Қошақан қорада
- Қой қайда? - Қой далада
- Доп қандай? - Доп ала
- Қарға қандай? - Қарға қара
Жалпы әліппе кезеңінде оқушыларға мынадай талаптар қойылады:
1. Сөзді дұрыс оқу
2. Сөздерге сұрақ қоя білу
3. Сөздің мағынасын түсіндіру
4. Сөздерге дыбыстық талдау жасау
5. Сөздерді буынға бөлу
6. Әр сөзді қатыстырып сөйлем құрастыру
7. Келесі сөздегі көп сөздің орнына тіркесті сөзді қойып, аталған
жұмыстарды жалғастыру.
Мысалы: қандай?
ауыр-жеңіл
жуан__________
алыс__________
Әліппе кезеңінің аяқ жағында тапсырма күрделеніп, мітіндер көлемді бола
бастайды.
Мысалы: Я дыбысын оқығанда ұя атты өлең берілген. Бұл өлеңді мәнерлеп
оқып, оқушыларға сурет бойынша әңгіме құрастыруға болады.
Өлеңді бірнеше оқушыға оқытып, мазмұнын қара сөзбен баяндауға болады.
Сондай - ақ, хормен қайталау арқылы, өлеңді жаттатуға болады. Ал, Сұр
қоян өлеңін қимылмен көрсетіп, оны оқушыларға қайталату арқылы сергіту
сәтін өткізсе, өлең есте тез сақталады. Адам, жер су аттарының бас әріппен
жазылатын байқатуда қосымша жүргізіледі:
Кісі аттары. Жер су аттары.
Аян, Баян. Сырдария, Аягөз.
Қаһарман, Вокзал мәтіндерін өткенде мәтінмен жұмыс әдістерін
біртіндеп еңгізген дұрыс. Өйткені әліппеден кейіңгі кезеңде оқушылар
мәтінмен жұмысқа тез дағдыланып кетеді. Қазақ балаларына ф, ц, щ, и, ю т.
б. Дыбыстарды үйреткенде қиындықтар туады. Себебі ол дыбыстар кездесетін
сөздерді күнделікті тұрмыста сирек қолданыламыз. Олардың көбі - шет ел
немесе орыс тілінен еңген сөздер. Сондықтан тек шеңберінде қалып қоймай,
газет, журнал, теледидар материалдарын толық түсіне білу қажет. Бұл
дыбыстардың дұрыс айтылуына қол жеткізу керек.
Әліппеден кейіңгі кезеңдегі тіл дамыту.
Оқушылар әліппе кезеңінде тіліміздегі барлық дыбыстар мен олардың
әріптерін толығымен меңгеріп, сөздерді еркін буындап және тұтас оқи алатын
болған соң, әліппеден кейінгі кезеңдегі мәтіндерді, яғни өлеңдер,
тақпақтар, әңгімелер, ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, мақал-мәтелдер
оқйды.Әліппеден кейінгі кезең өлеңдерді оқудан басталады. Олар Отан,
Астана, Әліппе өлеңдері. Бұл өлеңдер белгілі бір тақырыпқа арналған.
Оларды оқытуды төмендегідей талаптар сақталады:
1. Өлең оқылмас бұрын, оның мазмұнына қарай, оқушылармен әңгіме
өткізіледі. Мысалы, Астана өлеңін өткенде сұрақ - жауап арқылы
оқушылардың ел Астанасы туралы түсінігін анықтау.
2. Өлеңді мәнерлеп мұғалімнің өзі оқиды.
3. Өлеңді оқушылар оқиды.
4. Өлең мамзмұны талданады.
5. Сұрақтарға ауызша жауап беріледі.
Әліппедегі халық шығармалары баланың ойын, қиялын дамытып, тілін
жетілдіруде орасан зор маңызы бар екені ескеріліп, оқулықта Бір уыс
мақта, Қожанасырдың аты, Кім неден күшті? атты ертегілер берілген.
Мысалы, Мақтас қыз бен мысық ертегісін қарастырайық:
1. Ертегі туралы кіріспе әңгіме өткізіледі.
2. Мұғалім ертегіні ауызша баяндап айтады
3. Ертегіні балалар тізбектей оқиды
4. Ертегі мәнерлеп қайта оқылады
5. Ертегіні рольге бөліп оқыту
6. Ертегі талдау
Бұл ертегіні баяндау көрнекілік сұрақ - жауап әдістерін пайдаланып,
өткізуге болады. Ертегіні қорытындылау мақсатында оның сахналық көрініс
етіп қоюға болады. Сондай - ақ, бұл ертегіні мамзмұны бойынша сурет
салдырып, оны оқушыларға талдатуға болады.
Мақал - мәтелдер - балаларды жақсылыққа баулып, жамандықтан аулақтауға
үгіттейтін өнегелі сөз әрбір мақалды жаттатқызып қана қоймай, оның
мағынасының толық талдануы, мұғалімнің есінде болуы тиіс. Мысалы, бірлік
болмай, тірлік болмас. Оқусыз білім жоқ, білімсіз күнің жоқ. Талаптыға нүр
жауар. Бұл мақалдарды құр жаттатқызбай, мағынасын нақты, өмірден алған
мысалдармен түсіндіру.
Оқушының мақал - мәтелді талдау, қорытынды ой жасауына мұғалім басшылық
етуі тиіс. Жұмбақтар бойынша жұмыс, негізінен, оның шешуін табу бағытында
жүргізіледі. Қиындау жұмбақтарды шешкенде, мұғалім бағыттаушы, жетекші
сұрақтар қою арқылы оқушыларға көмектеседі. Жұмбақтар табиғат құбылыстарын,
өзін қоршаған дүниенің сырын танып білуге талпынған ойынан туған, сондықтан
оқушы үшін танымдық мәні өте зор. Әліппеде көбінесе оқу құралдарына
байланысты жұмбақтар берілген. Бастауыш сыныпта оқушылардың тілін дамытуда
үзбей жүйелі түрде жүргізуге мүмкіндік беретін - жаңылтпаштар.
Жаңылтпаштардың әсіресе бала тілін үстартудағы ролі аса жоғары. Жаңылтпаш:
1. Бала тілін мүкістігін жоюға
2. Сөздерді ашық айтуға жаттықтырады
Баланы дұрыс сөйлеуге үйрету мен қатар, айналадағы өмірмен таныстыруға
да жәрдемін тигізеді. Әліппеде:
Шілікті шаптым Оқуға салақтар
Жілікті астым Тек кітап парақтар
Шілікті жақтым Сабақта алақ бар
Жілікті шақтым Далада далақ бар
т.б. жаңылтпаштар берілген. Бұл жаңылтпаштарды оқушылар жаттайды.
Жаттау барысында оқушыларды кейбір дыбыстарды дұрыс айтуға үйренеді. Есте
сақтау қабілеті дамиды. Бұл оқылған сабақтар бойынша әліппеден кейінгі
кезеңді қорытындылап, мақал, жұмбақ, жаңылтпаш айту жарысын өткізуге
болады. Оқушының сөйлеу ортасымен логикалық жаттығулар. Оқушыға сөйлеу
ортасының әсері мол. Сондықтан, қабырғаға ілінген, тақтаға жазылған жазулар
мен көрнекі құралдар - бәрі де әрі мазмұнды, әрі сауатты, әрі көркем болуы
керек. Сөйлеу ортасы оқушыларды ана тілін құрметтеуге, ана тіліне деген
сүйіспеншілікке тәрбиелейтін дәрежеде болуы тиіс. Оқушыларды алғашқы күннен
бастап дұрыс дыбыстап сөйлеуге үйреткен жөн. Әрбір дыбыс, сөз, сөйлем дұрыс
айтылу мен қатар белгілі дауыс қарқынымен дыбысталуға тиіс. Олар өте
баяуда, өте қатты айтылмай сыныпқа естілетін біршама көтереңкі дауыспен
анық дыбысталып, салмақты, таза үнмен айтылуы керек. Бұл кезеңге жұмысты
түрлендіріп отыру аса қажет, өйткені жеті жасар оқушы бір түрлі жұмысты
орындай беруден жалығады, көп отыра алмайды. Сондықтан ой жұмысы қимылын
жұмысымен және ойын түрлерімен, әңгіме, жұмбақ айту, сурет салу
жұмыстарымен алмастырылып отыруға болады.
Сергіту сәттері дер кезінде жүргізіліп түруы керек. Сауат ашуға аса
қажетті материалы - оқулыктағы суреттер. Олар түрлі - түсті бояулар мен
берілген... Түрлі-түсті суреттер арқылы оқушылар эстетикалық әдемілікке
тәрбиеленеді, олардың жалпы ойлау және сөйлеу дәрежесі жетілдіріледі, оқу
көрнекіленеді. Мұндай суреттер арқылы сауат ашу барысында оқушыларға сөз
үйрету сөйлем, әңгіме құрату, сол сияқты түрлі дыбысты талдау -жинақтау
жүзеге асырылады.
Тіл дамытуға байланысты логикалық жаттығулар жүргізудің мәні өзор.
Логикалық жаттығулар айналадағы заттармен құбылыстарды таныту арқылы
оқушылардың жалпы ой - өрісін, қабілетін, тілін дамытады. Мұндай жаттығулар
әр топтағы заттармен жан - жануарлардың атын, сипатымен қимылы әрекетін
білдіретін сөздерді талдап жинақтап түсіндіріп, оқушылардың сөздік қорын
байытуға мүмкіндік береді.
Мысалы, Құстар: үйрек, қаз, қарға, бүркіт,тауық, Қасқыр, түлкі,
қоян, арыстан - аңдар, сияқты сөйлемдер құрастыру нәтижесінде заттардың
тобы тегі туралы жалпы ұғымдар қалыптасып, алуан түрлі жеке сөздер
үйретіледі.
Одан әрі әр топтың өзіне тән жеке ерекшеліктеріне тоқталу керек, мысалы
қүстың екі қанаты, екі аяғы бар, ол ұшады.
Логикалық жаттығулардың басқа бір түрі хабарламақ ойдың логикалық
жүйесін сақтап, әңгімені жоспар бойынша айтуға үйрету. Мысалы, қоңырау
соғылды. Сабақ басталды деген әңгімені Сабақ басталды. Қоңырау соғылды
деп құрауға болмайды.
Сауат ашу сабақтарында сөйлеу мәдениетіне баса назар аударылады.
Сабақтағы сөйлеу мәдениетінің талаптары мүлтіксіз орындалып отыруы тиіс.
Мұғалім сөзі мазмұнды дәлелді мәнерлі бейнелі болуы керек. Өйткені оқушы
сөйлеуді мұғалім нен үйренеді. Баланың тілін дамыту отбасында басталғанмен
мектеп табылдырығын аттаған соң, бұл жұмыс мұғалімге жүктеледі. Жаңа буын
оқулықтарының көмегімен бүл істі атқарып шығуға болады. Ол үшін бірінші
сыныпта қабылдайтын мұғалім жан - жақты дамыған білімді өз ісінің маманы
болуы керек. Бастауыш сыныпта жіберілген қатені кейін түзету өте қиынға
соғады. Сауат ашу кезеңіндегі жұмыстарды нәтижелі атқару үшін Әліппе
оқулығымен көп жұмыс істеу керек. Сауат ашу әдістемесін жетік
меңгермейінше баланы оқуға, жазуға, сөйлеуге үйрету қиынға соғады. Мұғалім
Әліппе аясында қалып қоймай, сабақ басқада білім салаларының
материалдарын пайдалану қажет. Сол арқылы оқушының болашақ пәндерден білім
алуға даярлық жұмысын бастап кетеді. Қыркүйекпен желтоқсан айларының
арасында бірінші сынып ата - аналарын айына екі рет шақырып, қосымша
сабақтар жүргізуге болады. Өйткені көпшілік ата - атаның білім дәрежесі
бүгінгі талаптарға сай емес.
Ата - ананың сөйлеу мәдениеті мен мұғалімнің сөйлеу мәдениетінен '
баланың тілі қалыптасады. Өкінішке орай қазақша оқулықтардың
жетіспеушілігінен және әдеби кітаптардың аздығынан ауыл мектептерінің білім
дәрежесі әлі төменгі дәрежеде. Қазіргі жаңа технологияларды пайдалану біз
үшін міндет. Сондықтан бастауыш мұғалімі көп іздені үстінде болуы шарт.
Төмендегі сабақ үлгісін дәлел ретінде ұсынамын.
Сабақтың тақырыбы: Ұ дыбысы мен орпін таныстыру.
Сабақтың мақсаты: Ұ дыбысының бас және кіші әрпін үйрету.
Суретпен жұмыс қима әріптен буын, сөз құратып оқыту.
Дамытушылық мәні: Ұ дыбысы бар сөздер ойлап табыу, ойлау қабілетін
дамыту, сөздік қорын молайту.
Тәрбиелік мәні: Оқушыларға қоршаған ортаны, табиғатты сүюге және
қамқорлық жасауға үйрету.
Көрнекілік: Ж әрпімен Ұ әрпінің баспа және жазба түрі. Құстың ұясы. Ұлу
суреті. Құстардың суреті.
Сабақтың барысы: 1. Үй тапсырмасы:
- Балалар, біз өткенде қандай әріппен таныстық?
- Ж әрпімен таныстық. Бас және кіші әріптерді жазу.
2.Оқулықтағы Жарыс мәтінін оқыту.
Жақсы мен жаман суреті бойынша екі оқушыны сөйлету. Сұрақ -жауап әдісі
бойынша:
- Суретте жылдың қай мезгілі?
- Жаз
- Жомарт не істеді?
- Жомарт ағашқа су құйды
3. Экологиялық тәрбие сәттері. а) Өсімдіктің пайдасы туралы әңгіме ә)
Оқушыларды сөйлету
4. Өткен сабақты қорытындылау
5. Жаңа сабақ. Ұ әрпімен дыбысы
а) Ұ әрпінің баспа және жазба түрімен таныстыру
ә) Ұ дыбысынан басталатын сөздерді ата
б) Ұ дыбысының айтылуы
в) Ұ дыбысы дауысты дыбыс. Ұ дыбысы жуан.
6. Оқулықпен жұмыс Сурет бойынша әңгіме (сұрақ - жауап)
- Мынау не?
- Ұя
- Ұяда не бар екен?
- Ұяда балапандар бар
7.Ұ дыбысы бар адам аттарын атау Нұрбол, Мұхтар, Ұлжан.
8. Буын құрау Ұт, ұн, ұш.
9. Сөз құрату Ұтты, ұнтақ, ұшқыш.
10. Сөйлем қүрату. Балалар ұшақ көрді.
11. Сергіту сәті
12. Ұлу суретімен таныстыру.
- Ұлу - бауыр аяқты, былқылдақ денелі жәндік. Ылғалды жерлерде тіршілік
етеді. Ұ - лу. Буынға бөлу.
13. Оқу түрлері:
1. Мұғалім оқып береді
2. Хор мен оқу
3. Тізбектеп оқу
4. Мәнерлеп оқу
14. Дәптермен жұмыс
а) Ұ әрпін жазу.
ә) Ұ әрпін сөз ішінде жазу
15. Сөздік
Нұр - күннің нұры, сәулесі. Құран - дін туралы кітап
16. Бағалау.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz