Қазақстан Республикасының шет мемлекеттерімен экономикалық қарым–қатынастар орнатуы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе.
І. Егеменді елдер арасындағы қарым қатынастардың пайда болуы.
1.1. Экономикалық және саяси қатынастар.
1.2. Өнер, білім саласындағы байланыстар.
ІІ. Қазақстан Республикасының шет мемлекеттерімен экономикалық
қарым–қатынастар орнатуы.
2.1. Саяси қатынастардағы жетістіктер.
2.2. Экономика саласындағы жетістіктер.
2.3. Қазақстанның ТМД елдерімен экономикалық қарым-қатынасы.
2.4. Қазақстанның Таяу және Орта Шығыс елдерімен қарым-қатынасы.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Кеңестер Одағының Тарауына байланысты, 1990
жылдың 25 қазанында егемендігін, 1991 жылдың 16 желтоқсанында тәуелсіздігін
жариялады. Бүгінгі таңда өзінің ұлттық жалауы, елтаңбасы мен әнұраны бар
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігің әлемнің 100-ден астам
елі танып, мойындап отыр. Екі жүз алпыс жыл бойғы бодандық бұғауын серпіп
тастап, әлемдік өркениетке жол ашқан бұл тәуелсіздіктің біздің халқымыз
үшін мән-маңызы қаншалықты зор екені туралы аз айтылып, аз жазылған жоқ.
Осы тәуелсіздік үшін ата-бабаларымыздың жүздеген жылдар бойы, Ресей
патшалығымен күресіп келгені тарихтан да белгілі. Сондықтан ендігі мәселе
сол жеңісті шеруді жалғастырып, баянды етуде жатыр. Демек, біздің алдымызда
өндірісті өркендетудің, халықтың әл-ауқатын жақсартып, рухани өмірін байыта
түсудің қуатты құралы болып табылатын, дүние жүзілік дамуда өзін дәлелдеген
жарықтық экономикалық өтпелі кезенінде қазақ жерінде тәуелсіз гүлденген
мемлекетті одан әрі дамыту тұр.
Осы орайда мемлекеттік егемендік туралы Декларация мен тәуелсіздік
туралы Заң Қазақстан Республикасы үшін нақты мүмкіндіктерге кең өріс
ашқанын айтуымыз керек.
1993 жылы қантардың 28-гі он екінші сайланған Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Кеңесінің тоғызыншы сессиясында Қазақстан Республикасының
конституциясы қабылданды[1]. Бұл тарихи құжатқа орай меңшіктің алуан түрлі
формаларын қалыптастыруға, сондай-ақ ғылыми-техникалық, экономикалық,
әлеуметтік және рухани прогресті жеделдету, өндіріс тиімділігін
интенсивтендіру мен арттыру, мақсаттары мен түпкі мүдделерінің ортақтығы
біріктірген адамдардың тұрмыс деңгейін ұдайы көтеру жолындағы жарықтық
қатынастарға көшуге жағдай жасалды. Сонымен қоса мемлекеттік тіл болып,
қазақ тілі қабылданды. Ал орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі болып келді.
Қазақстан демократиялық мемлекет болғандықтан, елді парламент арқылы
басқару үшін, 1994 жылы бірінші рет парламентте депуттар сайлауы болды.
Бірақ бұл парламентке сайлау кезінде кейбір кемшіліктер болғаны үшін көп
ұзамай таратылды. Дегенмен, Қазақстан қалыпты жұмыс істейтін өкімет
билігінің заң шығарушы тармағынсыз қала алмады.
Конституциямыз бен заңдарымызға сәйкес, 1995 жылдың желтоқсан айында
парламентке ерікті сайлау өткізілді. Қазіргі күнде Қазақстанда екі палаталы
Парламент-сенат пен Мәжіліс жұмыс істеуде. Бұл жаңа парламент – шын
мәніндегі кәсіби парламент.
Сонымен қоса 1993 жылғы Конституция, қазіргі даму кезеңіне сай
келмегіндіктен, өткен 1995 жылы жаңа Конституция қабылданды. Жаңа
Конституция бойынша Президент өзі үкіметті жасақтайды. Бұл Конституция
бойынша Президент билігі күшейтіледі.
1995 жылы сәуірдің 30-да Президент Н.Назарбаевтың өкілеттілігін 2000-ші
жылдың аяғаны дейін созу үшін референдум өткізілді. Бұл референдумда
Н.Назарбаев үшін 95,4% дауыс берілді. Сөйтіп Н.Назарбаев өзі бастаған
реформаларын аяғына дейін жеткізуге мүмкіндік алды. 1995 жылы өкімет
билігінде осындай өзгерістер болды. Қазіргі таңда Қазақстан БҰҰ-ның және
тағы басқа көптеген ықпалды халықаралық ұйымдардың мүшесі болып отыр. Мұның
өзі Қазақстанның басқа елдерге кең танылуына және оның тәуелсіздігіне жол
ашты.
Оның үстіне демократиялық және зиялы мемлекет ретінде ол барлық
мемлекеттер мен тең әрі өзара тиімді ынтымақтастық орнатуға мүмкіндік алды.
Бұл жерде Қазақстан Республикасының сыртқы саяси бағдары сан қырлы
Қазақстан дипломатиясына, ұлттық мемлекеттікдербестікті қалыптастыруға аса
үлкен көңіл бөліп отырған Қазақстан Республикасы Президентінің жемісті
еңбегін атап өту керек.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Хатшысы Бутрос Гали: Н.Назарбаевтың
сыртқы саяси қызметі қазіргі заманғы халықаралық қатынастардың елеулі
бөлігін құрайды[2], деді кездейсоқ емес.
Қазақстан Республикасының Таяу және алыс шет елдермен қарым-қатынасын
зерттеу – бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр. Бұл қарым-қатынастар
жөнінде соңғы жылдары жазылған әдебиеттер жоқ. Тек Кеңес Одағы кезінде жан-
жақты зертеліп жазылған еңбектер баршалқ. Ал егемендік алғаннан кейінгі
таяу және алыс шет елдермен қарым-қатынас жөнінде ғалымдарымыз бен баспа
беттерінде жарық көріп жүр.
Дипломдық жұмыста қаралатын мәселелер бойынша ғалымдарымыз қандай
жұмыстар істеді деген заңды сұраққа жауап беруіміз керек.
М.Раушанбекұлының, Қазақстан Республикасы халықаралық қатынастар
жүйесінде деген мақаласында автор Қазақстанның халықаралық ұйымдарға мүше
болғаның, таяу және алыс шет елдермен жүріп жатқан қарым-қатынастарға
тоқтала келіп, автор Біздің саясатымыздың басқалармен тең құқықтылық
жағдайда болуы тұрақты сипатқа ие болып келеді,-дейді.3
Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан Республикалары мемлекетаралық Кеңесі
атқару комитетінің төрағасы С.Пірімбетовтың Центрально-Азиатская
интеграция: итоги и опыт первого года сотрудничества деген мақаласында
автор 1990 жылдан бері үш мемлекет ауасындағы экономикалық байланыстарға
тоқтала келіп, экономикада қол жеткен жетістіктер мен экономикалық
бірлесудің тиімділігі жөніндегі мәселелерге көп көңіл бөлген. Орталық Азия
мемлекеттерінің бірігуі, осы мемлекеттердің өзі үшін өте қажет екенін айта
келіп, Орта Азияның мемлекеттердің бірлесуі әлемдік экономикаға бірлесуге
жол ашады. 44
Қазақстан Республикасы сыртқы істер министрлігінің атташесі
Д.Қадырбекұлының Казахстан в системе региональной интеграции деген
мақаласында жаңа тәуелсіз мемлекеттердің саясатына, Ресейдің қөзқарасын
ашып көрсеткен. Сонымен қоса Қазақстанның экономикалық ынтымақтастық
ұйымымен байланысын, Орталық Азия мемлекеттері арасындағы экономикалық ұйым
және Ресей, Беларусь, Қазақстан арасында Кеден Одағының құрылғандығын
жазып, бұл Одақтың маңыздылығын ашып көрсеткен, Каспий мәселесіне тоқталып,
экспортқа мұнай шығару үшін мұнай құбыры жолдарын салу жөніндегі мәселеге
жанжақты тоқталған.5
Соңғы кездерде Қазақстан Республикасы сыртқы істер министрі Қ.Тоқаевтың
мақалалары баспасөз беттерінде жиі көрініп жүр. 1995 жылы Саясат
журналында басылып шыққан Некоторые аспекты практической реализации внешне
политического курса Казахстана деген мақаласында автор Республикамыздың
сыртқы саясатта жасалған келісімдер мен оның әр жақты қырларына,
маңыздылығына ой жүгіртіп, талдау жасаған.
Халықаралық ұйымдар, алыс және жақын шетелдермен орнаған қарым-
қатынастар жөнінде жазған. Сыртқы істер министрлігінің алдында тұрған
мақсаттарына тоқталған.6
1995 жылы 25 қазанда Егемен Қазақстан газетінде жарық көрген Сыртқы
саясат: ойлану кезеңі, іс-әрекет кезеңі деген мақаласында Қ.Тоқаев
тәуелсіздік алғаннан бері сыртқы саясатта атқарылған жұмыстарды сипаттаған.
Қорыта келіп автор Осы жылы біздің министрлік ТМД елдерімен интеграциялық
үрдістердің жалғаса түсіп, біздің дәстүрлі әріптестерімізбен
байланыстарымыздың дами және жаңадан қарым-қатынастар орнатуына көп
күшжігер жұмайды. Сондай-ақ Қазақстанның жасасқан халықаралық шешімдерін
міндетті түрде жүзеге асыруға да күш саламыз, дейді.7
Для Казахстана процесс СВМДА становиттся одним из важнейших
направлений внешней политики деген мақаласында Қ.Тоқаев АІСШК –нің
Қазақстанның саясаты мен экономикасына тиімді екенін атап көрсеткен және
АІСШК-ні құру үшін ПРезидентіміз Н.Назарбаев ұсынған құжаттарда талқылауда
кеңеске қатысушы мемлекеттер тарапынан ПРезидентіміздің идеялары қолдау
тапқанын атап айтқан.8
Сонымен қоса Қ.Тоқаевтың Казахстанская дипломатия: первые шаги, новые
задачи (мысль 1995 №3), Сындарлы кезендегі сыртқы саясат (Халық кеңесі
1996 №1) деген мақалалары жарыққа шықты.
Президент Н.Назарбаевтың Укрепление независимости через устойчивое
развитие - деген мақаласында, демократиялық даму жолдары, тұрақты
уақыттағы мемлекеттің дамуына, Республиканың интеграциялық мүмкіншілігіне,
Елдің халықаралық ұйымдармен қатынасы және мәдени байланыстар жөнінде
жазылған. Қазақстан мен Ресей өзара тәуелділік деген мақаласында
Қ.Смайлов екі көрші мемлекеттің арасындағы экономикалық байланыстарға баса
назар
7 Тоқаев Қ. Панорама.-1996.-№6.
8 Қ.Тоқаев. Некоторые аспекты практической реализации внешнеполитического
курса Казахстана. Саясат.-1995.-№5
аударып, Қазақстанның сом айналымынан шығу себебін көрсеткен.9
Біз дипломдық жұмысымызда мына мәселелердің маңайында зерттеу жүргізіп,
пікір айтқымыз келеді.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейінгі алыс және таяу
шет елдермен саяси қарым-қатынастары;
Қазақстан Республикасының алыс және таяу шет елдермен саяси
экономикалық байланыстары.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды мен әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І-тарауда – таяу шет елдермен саяси экономикалық және мәдени
байланыстар жөніндегі мәселелер қаралады.
ІІ-тарауда алыс шетелдермен саяси экономикалық қарым-қатынастар
қаралады.
Біз зерттеп отырған мәселе өте күрделі де тың болғандықтан, бір еңбекте
оның барлық мәселелерін қаиту мүмкін емес. Сондықта, қазіргі уақытта
баспасөз беттерінен жарық көрген құжаттарды пайдаоалнып,Қазақстан
Республикасының тәуелсіздік алғаннан кейінгі халықаралық қатынастар
жүйесіндегі кейбір мәселелері қамтылды.
9 К.Смайлов. Қазақстан мен Ресей: өзара тәуелділік Ақиқат.-1994.-№3
І Тарау. Егеменді елдер арасындағы қарым-қатынастардың пайда болуы.
1.1. Экономикалық және саяст қатынастар
Соңғы бес-алты жыл көлемінде Қазақстанның саяси, экономикалық өмірінде
өте күрделі өзгерістер болып жатыр. Бұлардың ең басты – республиканың
кешегі кеңестік қоғамнан жаңа экономикалық, саяси әлеуметтік құрылымға
көшу. Екінші сөзбен айтқанда, ел нарықтық экономикаға бет бұрды. Нарықтық
экономикаға көшу дегеніміз – қоғамда жаңа экономикалық қатынастардың
қалыптасуымен, жеке меншіктің пайда болуымен тығыз байланысты.
Бұрын біз қоғамның әлеуметтік құрылымына талдау жасағанда оны жұмысшы
табынан, шаруалардан және зиялы қауым өкілдерінен тұрады. деп түсінгенбіз.
Әрине, кеңестік қоғамда бұлардан басқа да (страттар) топтар аз болған жоқ.
Мысалы, зейнеткерлер, жұмыссыздар, әскерилер, оқушы жастар, мемлекеттік,
партиялар бюрократия деп аталатын жоғары орта дәрежелі шенеуніктер сияқты
бірқатар топтарды атауға болар еді.
Кеңестік қоғамды біз еңбекшілер қоғамы деп, оған жұмысшы табы
жетекшілік етеді деп түсініп келдік. Соған орай коммунистік партияны, ең
алдымен, осы жұмысшы табының партиясы деп ұғындық. Сөз жоқ, бұл кезенде де
Кеңес қоғамының әлеуметтік құрылымында өзгерістер болып жатты.
Олардың ең бастысы – сол кездегі түсінік бойынша, таптардың өзара
жақындасуы, яғни интеграциялық процестер еді. Айталық, коммунистік
партияның соңғы съездерінде келтірілген тұжырымдарға қарағанда, кемелденген
социализмде таптар арасындағы айырмашылықтар жойылып, Кеңестер елі тапсыз
қоғамға айналады делінген. Сондай-ақ бұл процестің барысында жұмысшы
тобының шешу роль атқаратындығы, коммунистік қоғамда ой еңбегі мен дене
еңбегі арасындағы айырмашылықтар жойылып, келешекте ол біртектес қоғамға
айналатындығы атап көрсетілген коммунистік ілім бойынша қоғамның әлеуметтік
құрылымы туралы басты түсініктер, міне, осы тектес болатын.
Өмір коммунистік идеологияны, қоғамның әлеуметтік құрылымы туралы
большевиктік көзқарасты теріске шығарды. Яғни, бұл теорияның өзі
абстракциялық теория, өмірмен байланысы шамалы, қиялдау теориясы екенін
дәлелдеді. Тіпті, кеңестік қоғамның өзінде-ақғ әсіресе, соңғы 20-30 жыл
ішінде таптар арасындағы интеграциялық (жақындасу) процесі күшейе түсті.
Бірақ бұл жағдайды большевиктердің ескергісі келмеді.
Өмір ілгері жылжиды, заман өзгереді, соған орай қоғам да өзгереді.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі 1990 жылы 25 қазанда бар әлемге Қазақстанның
егемендігін паш етті. 1991 жылы 16 желтоқсанда қазақтың Кеңес Социалистік
Республикасы Қазақстан Республикасы болып өзгертіліп, оның тәуелсіз,
демократиялық, құқықты мемлекет екендігі жарияланды. Қазақстанның
тәуелсіздігін 114 мемлекет мойындап, оның 84-мен дипломатиялық қарым-
қатынас орнатылды.10
Президент Н.ә.Назарбаевтың ойға лағандары және сыртқы саясат саласында
еліміздің жеткен табыстары Қазақстанның одан әрі қауіпсіз түрде дамуына
кепілдік беретін игі бастамалар бар деп айтуға негіз береді - дейді
Республикамыздың сыртқы істер Министрі Қ.Тоқаев.11
10Қазақстан Республикасы халықаралық қатынастар жүйесінде. Ақиқат.№7.-
1995
11 Сыртқы саясат:ойлану, іс-әрекет кезеңі Егеменді Қазақстан.-1995
жыл,25қазан
Сырттай қарағанда, біздің мемлекетіміздің қауіпсіздігі оны қамтамасыз
етуге тиіс сияқты құралдардан арылумен тікелей байланысты болғаны
таңқаларлық, әйтсе де саяси жағынан өзін-өзі ақтайтын жағдай болып
көрінеді. Бұл жерде әңгіме ядролық қару туралы болып отыр. Саяси және
әлеуметтік экономиканы тұрақты атмосферада ғана өткізуге болатынын жақсы
түсіне отырып Қазақстан Республикасы қауыпсыздандыру және халықаралық
қаіпсіздендіру жүйесін құруға белсенді қатысып отыр. Семей полигонын жабу
және ядролық қару-жарақтан бас тарту, СШҚ-1 шартына қосылуы, ядролық қару-
жарақты таратпау шартын қолдауы, Қазақстанның тәуелсіздігі мен
қауіпсіздігін ұлы державалардың тарапынан кепілдік әперді.
Семей полигоны жабу жұмысында Қазақстандағы Невада-Семей антиядролық
қозғалысының жетекшісі, белгілі ақын Олжас Сулейменовтың еңбегін айта
кеткен жөн. Дүниежүзілік қауымдастықтың көпшлігі адамзаттың жлйылып кетуіне
ядролық қарудың қауіп төндіретінің түсініп үлгерді. Сондай-ақ ядролық
қарусыздандыру саласындағы едәуір ілгерушілік байқалды. Бұл СШҚ-1 шартының
күшіне енді, ядролық қаруды таратпау туралы шарттың ұзартылуы еді.
Саясаткерлердің осындай бірлескен және келісілген іс-әрекеттері ғана
қауіпсіз дүниені құруға әкеле алады. Әскери ресурстарды өсіре түсу арқылы
емес, қауіпсіздік жүйесін құру жолымен ғана көптеген адамдардың – этникалық
және діни жанжалдардың мүмкін болатын құрбандарының өмірін сақтап қалуға
болады. Осы бағытта тиімді жұмыс істеу үшін халықаралық ұйымдардың ролін
арттыру қажет. Осы арада бәрінен бұрын БҰҰ айту керек.
Қазақстан Республикасы 1992 жылдың 2наурызында БҰҰ-ның 46 сессиясында
бір ауыздан осы ұйымның мүшесі болып сайланды.12 Қазақстан дүниежүзілік
ұйымның ішінара өзгертілуін қалайды, алайда бұл өзгерту ғаламдық жағдай
үшін ауыр зардаптар мен бірге БҰҰ-ның тіршілік етуіне ешқандай қатер
тудырмау керек. КСРО-ның құлауы және БҰҰ-на халықаралық құқықтың
субъектілерінің кіруі, БҰҰ-на жаңаша көзқарастардың қажет екендігін
дәлелдейтін фактілер. Өйткені былай алып қарағанда да құрылтайшы
мемлекеттер мен қауіпсіздік Кеңесінің құрамы едәуір өзгеріске ұшырады. Осы
халықаралық ұйымдардың практикалық пайдалылығына сенгендіктен Қазақстан
олардың қызметіне араласып отыр. Мұнымен бірге негізгі 2 міндет:
халықаралық қауіпсіздікті нығайтуға шама шарқынша үлес қосу және өзі үшін
барынша саяси және экономикалық үлес пайда алу шешімін табады.
Осы жайында айта отырып Орталық Азия үшін Қазақстан, Өзбекстан,
Қырғызстанның БҰҰ-ның көгілдір қасқаларына ұқсас әскери бөлімшелерден
құру туралы жасаған ұсынысын айта кеткен жөн.13 Бұл ұсынысқа БҰҰ-ның Бас
хатшысы түсініспен қолдау білдірді.
Ал ЕҚЫҚ-ға келетін болсақ, Қазақстан оның ТМД аумағындағы бітімшілік
акцияларына іс жүзінде қатыса отырып, даулы мәселелер мен жанжалдарды
реттеудің әмбебап принциптерін қолдауына жәрдемдесу қажет. Осының көрінісі
– кезінде ол ЕҚЫК аясында Әзірбайжан мен Армения арасында делдалдық қызмет
туралы ұсыныс
жасады. Сондай-ақ Таулы Карабах бойынша Қазақстанда ЕҚЫК-нің МИнскі тобына
қосу туралы мәселеге әзірлік жұмысына белсене қатысты.
Кезінде Таулы карабахтығы Қан төгісті тоқтату жөнінде президентіміз
Н.Назарбаев Әзірбайжан мен Армения президенттері А.Муталибовпен және П.Тер-
Петросян мен және ТМД қарулы
13 М.Раушанбекұлы Қазақстан Республикасы халықаралық қатынастар
жүйесінде. Ақиқат.-1995.-№7
күштерінің бас қолбасшысы В.Самсоновпен келіссөздер жүргізді14.
Тәжікістанға да осындай мақсатпен үш рет барып ОТТ нүтелерде болып,
жалаушысы жақтарды жарастыруға көмектесті. 1995 жылы маусымда Алматыда
Н.Назарбаевтың қатысуымен Тәжікістан өкіметі делегациясы (М.Убайдуллаев)
мен оппозиция (А.Туроджонзаде) делегацияларының арасынла келіссөздер өтті.
Олар маусым айының аяғына дейін тайм-аут алды, - деп жариялады. Н.Назарбаев
А.Туроджонзаде келіссөз нәтижесіне разы болып жуық арада Тәжікістан
конституциясында өзгеріс болатының хабарлады.15 Бұл келіссөз
Тәжікістандағы бейбітшілік пен ұлттық келісімге қол жеткізуде маңызды үлес
болып табылады. Бұл процесс әзірге күрделі түрде жүріп жатыр, әйтсе де біз
бейбіт келіссөздер мен сындарлы пікір алмасулар алға қойылған мақсатқа қол
жеткізудің жалғыз ғана нақты жолы екендігіне кәміл сенеміз.
Сонымен қоса Қазақстанның аймақаралық қауіпсіздік жүйесін құру
жөніндегі белсенділігінің логикалық жалғасы оның Азиядағы өзара бірлескен
іс-қимыл мен Сенім шаралары жөніндегі кеңесті (АІСШҚ) шақыру туралы
бастамасы болып табылады.
Осы идеяны ұсына отырып, Қазақстан аймақ мемлекеттерінің экономикалық
және мәдени прогресс жолымен біркелкі дамуының,
демократия мен заңды құрметеу принциптеріне негізделген өз мемлекеттілігін
нығайтуының аса маңызды шарттары ретінде берік және ұзақ мерзімдік
бейбітшілікті, тұрақтылықты қамтамасыз етге тең түрде мүдделі екендігін
көрсетеді. Осы жылы Алматыда өткен АІСШК-нің мәжілісіне байланысты
Қазақстана Сыртқы істер министрі Қ.Тоқаев
қорытындылай келе былай деді – Біз мәжілісімізді Президентіміздің
14 Казахстанская правда.-1992.-5 март.
15 Казахстанская правда.-1995.-3 шілде
АІСШК дегі идеясын асыратын маңызды кезең деп қарадық. Әжептеуір алға жылжу
болды. Біз сыртқы саяси ведомстволардың бастықтарының орынбасарларын жинап,
кезінде арнайы жұмыс тобымен істеп шығарылған құжаттарды талқыыладық.
Бұлардың ішіндегі негізгісі ол АІСШК процесіне қатысатын Азия елдерінің
қарым-қатынасы жөніндегі Декларация. Осы кеңеске келген 15 ел өкілдері
негізінен Н.Назарбаевтың идеясын қолдады16, - деді.
АӘСШК идеяларының жүзеге асырылу барысы қазіргі кезенде жалпы азиялық
қауіпсіздік жүйесін құру процесін одан әрі дамыту үшін қолайлы халықаралық
жағдайлвр туып отырғандығын көрсетеді. Әйтсе, де практика көрсеткендегі,
дипломатияның аймақтық механизмдерін қалыптастыруға ұзақ уақыт керек.
Ресейге қатысты айтқанда, ҚСРО-ның ыдырауымен бұзылған шаруашылық
байланыстарды қалпына келтіру жөніндегі прагматикалық қадамдарды Қазақстан
тоталитарлық заманнан толық қол үзген соң ғана жарқын егемен және тәуелсіз
болашақты құруға басады деген қиялға берілуден артық көрді.
Қазақстанның Ресеймен одақтастық қатынастарға ұмтылуда табандылық
көрсеткені кейде Қазақстан егемендігінің жоғалғаны туралы жариялаған
Келісімге кемейтіндер тарапынан қатты сынға
ұшырап отырды. Сондай-ақ Ресейдің масылына айналатындай көрген кейбір
Ресейлік саясаткерлер тарапынан да күдікті көзқарас туғызды. Шындығында
Қазақстан жалпы проблемалардыбірлесіп шешуді көздеген қарапайым түсінікті
басшылыққа алды.
КСРО тарағаннан кейін 1992 жылы 25 мамырда Үлкен кремль Сарайының Владимир
залында Ресей Федерациясы мен Қазақстан
16Для Казахстана процесс СВНДА становится одним из важнейших направлений в
внешней политике Панорама.-1996.-№6-февраль.
арасында достық қарым-қатынас және өзара көмек жөніндегі шартқа қол
қойылды. Шартқа қол қою рәсімінде сөз сөйлеген Ресей Президенті Б.Ельцин:
Біз қол қойған шарт, біздің мемлекет аралық байланысқа тосын нәрсе емес.
Біздің мемлекеттеріміздің арасындағы сенімділікті арттыруға, бізде тұрақты
тенденция бар. Ресей – Қазақстан диалогы бұрынғы Одақ Республикаларының
ішіндегі негізгісі болып табылады. Оған жай ғана түсінік бар: Ресей мен
Қазақстан өз халықтарының ықыласын сөз жүзінде емес, іс жүзінде іске асырып
отыр, - деді17.
Мәскеуде 1995 жылы 20 қантарда экономика, әскери-саяси салаларда қол
қойылған келісімдер біздің елдеріміз арасындағы кедергілерді ғана жойған
жоқ, азаматтықты таңдауға байланысты, күрделі мәселелерді шешуге ғана
бағытталған жоқ, сонымен бірге көптеген саясаткерлер мойындағандай, ортақ
кеңістікті құру жолындағы белгілі бір шамад Евразиялық Одаққа жол ашты,-
дейді Қазақстан Сыртқы істер министрі Қ.Тоқаев.18
Президент Н.Ә.Назарбаев ұсынған Евразиялық одақ идеясы өзінің саяси –
интеллектуалдық толықтығымен ТМД-дағы қазіргі әр-түрлі тұжырымдамаларды
басып озады. Осы идея негізінде – оның субъектілерінің егемендігіне қайшы
келмейтін, қайта бірігуді қажет ететін мемлекеттердің күш-қуатын нығайтатын
интеграция жатыр. Еуразия Одағына енудің негізгі шарты, оған қатысушы мүше
елдердің бір-бірімен қарсы соғыс қимылдарын тоқтатуы; экономикалық тосқауыл
қоюға және басқа да жазалау әрекеттеріне жол болмауға тиіс. Қорғаныс
Одағының шеңберінде этносаралық және мемлекеттің ішіндегі мүмкін болатын
шиеленістер мен қақтығыстар жол
17 Договор между Казахстаном и Россией подписан. Казахстанская правда.-
1992.-27 мамыр №121.
18 Қ.Тоқаев. Сыртқы саясат: ойлану кезені. Іс-әрекет кезеңі. Егемен
Қазақстан.-1995ж.,25қазан
бермеуді алдын-ала қамтамасыз ете алатын тиімді механизм құруға болар еді,
- дейді Н.Әназарбаев.19
ТМД елдері арасындағы тағы бір алға басқан саясат – ол кеден (таможня)
одағы. Бұл мәселе бойынша 3 елдің (Беларусь, Ресей, Қазақстан) премьер-
министрлері М.Чигирь, В.Черномырдин, Ә.Қажыгельдиннің бірлескен Үндеуін
айтуға болады.20
1992 жылы 15 мамырда Ташкентте Орта Азия республикаларының ұжымдық
қауіпсіздік жөнінде 2-жақты келісім шарты жасалған болатын. Орта Азиядағы
Түркіменстаннан басқа 4 мемлекет қол қойды. Сондай-ақ бұл құжатқа Ресей мен
Армения да қол қойды.
Бұған Түркістанда қол қойылған Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы өзара
қарым-қатынас. ынтымақтастық көмек туралы шартты қосуға болады.
1994 жылы 29-30 сәуірде Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан арасында
бірынғай экономикалық кеңістік құру туралы шартқа қол қойылды.
Қазақстан, Қырғызстан мен Өзбекстан ұлттық және аумақтық қауіпсіздікті
ету мақсатында өз күш-жігерлерін мына бағыттарға шоғырландырып отыр.
1. Жеке қорғаныс саласында – ұлттық қарулы күштерді құру және
нығайту.
2. Ұжымдық қорғаныс саласында – ТМД шеңберінде ұжымдық қауіпсіздік
жүйесін құру.21
Себебі, Ташкентте 1992 жылы 15 мамырда қол қойылған ұжымдық
19 Н.Назарбаев Еуразияны аңысын аңдаған белдеуден арытуға бел буған
адам Орталық Қазақстан.-1995.-18-24 қазан.
20 Кедендік бақылау жойылды Егемен Қазақстан.-1995.-11 қазан.
21. Ө.Қасенов. Орта Азиядағы Қауіпсіздіктің әскери қырлары. Халық кеңесі.-
1994.- 24 сентябрь.
қауіпсіздік туралы шарттың орындалу тұтқасы әлі күнге дейін жасалған жоқ.
Осы жылы 26-шы қантарда Ресей әскери министрі П.Грачев пен Қазақстан
әскери министрі Ә.Қасымов әскери қарым-қатынас жүйесінде жасалған 6
документке қол қойды.22 Әскери қарым-қатынас жүйесінде Ресей Қазақстанға
Каспий теңізінде теңіз флотын құруға және әскери кадрлар дайындауға
көмектесуге келісіп, әскери-ғылыми одақ құру шартына қол қойды.
Қазақстан қарулы қарулы күштерін айтқанда ондағы кадр мәселесін айтпай
кетуге болмайды. Бұрынғы кеңес Одағы кезінде әр жердегі бөлімдерде қызмет
істеген қазақ жігіттерінің саны 3-ақ мың екен. Бас штабтың әскери
академиясын 3-ақ қазақ бітірген. Әскери ғылым бойынша 2-ақ қазақ
кандидаттық диссертация қорғаған.
Ресеймен арадағы келісім бойынша Пенза ракета артиллерия училищесінде,
Тольятти авиация училищесінде Қазақстаннан барған жастар оқитын болды.
Сонымен қатар Туркияда, Францияда, Москвадағы Фрунзе академиясында да қазақ
жігіттері оқып жатыр. Сонымен қатар Достастықтың қауіпсіздігіне қамтамасыз
ету үшін және халықаралық ынтымақтастық, ғылым, халық шаруашылығы мүддесіне
ғарыш кеңістігін пайдалануға және зерттеуге Байқоныр космодромын сақтап оны
дамыту керек.
Дербес және халықаралық жоспарларды іске асыру үшін, Байқоныр космодромының
маңыздылығы түсіне отырып Қазақстан мен Ресей арасында біраз шарттарға қол
қойылды.23 Бұл шарт бойынша Байқоныр жері Қазақстан Республикасының меншігі
болып қалады.
22 Панорама. 1996г.- февраль.
23 Соглашение между Казахстаном и Россией о порядке использования
космодрома Байконур. Казахстанская правда.-1994.-2 июль.
Өйткені, конституция бойынша Қазақстан бөлінбейтін біртұтас мемлекет.
Сөйте тұра Қазақстан Байқоныр космодромын Ресейге 20 жылға жалға берді.
Шарт бойынша 20 жыл мерзім біткеннен кейін, тағы 10 жылға созуға болады.
Ленинск қаласында жұмыс істейтін Ресей азаматтары Ресей заңдарына ғана
бағынады. Қазақстан мен Ресей ғарыш кеңістігін зерттеуге бірігіп жұмыс
істейді. Осы келісім нәтижесінде қазақ азаматтары Тоқтар Әубәкіров пен
Талғат Мұсабаев ғарыш кеңістігінде болып қайтты.
Сондай-ақ Қазақстан мен Украина Республикалары арасында да ғарыш
қызметін жүзеге асыру туралы меморандумға қол қойылды.24
1995 жылы Қазақстан тағы да бір Дүнижүзілік ұйымына мүше болды. Ол Ислам
конфиренциясы ұйымы еді (ОИК). Ұйымның өз банкісі бар. Бұл дамудағы Ислам
банкісі (ИБР) Ислам конфиренциясы ұйымы дүние жүзіндегі белді ұйымдармен,
әсіресе, БҰҰ-мен тығыз байланысты. Бұл ұйымға Ресей Федерациясының да
кіретін ойы бар. Өйткені, Ресей құрамындағы Башқұртастан, Татарстан елдері
де мұсылман халқы. Бірақ, Ресей әзірге бақылаушы ретінде ғана болады.25
Осы жылы қантарда Москвада ТМД елдерінің басшыларының кездесуі болғанын
білеміз. Мұнда ТМД елдері бейбітшілікті қолдау үшін, коллективті күш
жайында және бейбітшілікті қолдаудағы операцияларға қатысу үшін, әскери
және азаматтық қызметкерлерді дайындау және оқыту жөніндегі келісімге,
Кеден және төлем-төлеу одақтарын құру көріністері жөнінде, Тәжікістан
Республикасындағы Коллективті күштердің болу мерзімін созу жөніндегі
барлығы 24 құжатқа қол қойылды.
Б.Ельцин өз хабарында бұл құжаттардың әлі де түзетуге
24 Панорама.-1996.-март
25 Новое поколение.-1996.-№8.-март.
ұшырайтындықтары мүмкін екенін айтты.
Келіссөз нәтижесін бағалаған кейбір ресейліктер түңіліп қалды. Айталық,
Абхазиядағы жанжалды реттеу проблемалары күйреуге ұшырады. Ең бастысы,-
деді Б.Ельцин бұл біздің елдердің даму тенденциясы анықталды. Бұл
тенденция ТМД мемлекеттерінің интеграцияға ерікті қозғалысы. Бұл
интеграцияға барлығы қосылған жоқ, бірақ көпшілігі қолдады. ТМД жүйесінде
заң ұйымын, келісімдер мен шарттар базасын құрудағы істер алға басуда. Енді
бұл құжаттарда іс жүзінде іске асыру керек. ТМД мемлекеттерінің басшылары
бір дауыстан КСРО-ны қайта құру жөніндегі ұсынысты бірауыздан жауып,
тоқтатып тастады.26
Осы жылы 21 ақпанда Алматыға ресми сапармен Ресей Федерациясының жаңа
сыртқы істер министрі Е.Примаков келді. Қ.Тоқаев пен және Назарбаевпен
болған кездесуде қоғамдық және экономикалық интеграция проблемалары
талқыланды.27
Примаков Қазақстан өзінің саяси, экономикалық және географиялық
күшімен абыройлы болғандықтан, Ресейдің негізгі серіктерінің бірі болып
табылады,-деп атап көрсетті.
Бұрынғы КСРО кезіндегі республикалар қазір өз еншілері өздеріне
тигенмен әлде бір-бірінен соншалықты құрық үзіп кете қойған жоқ. Бұрынғы
республиканың экономикалық дамуында ортақ және ұқсас сипаттар бар еді.
Бұдан әрине дүниеге жаңа келген барлық егеменді тәуелсіз мемлекеттердегі
экономикалық реформа біркелкі болады деген сөз шықпайды. Балтық бойындағы
үш мемлекетті былай қойғанда, Украина мен Белорусь мемлееттері нарықтық
экономикаға өз жолдарымен көшіп жатыр. Әрине, оларда бұл үшін қажетті
26 Новое поколение. – 1996.-№3
27 Встреча в МИДе. Новое поколение.-1996г.-№7
объективтік жағдайларда бар. Мәселен, аталған 2 мемлекетте өнеркәсіптің көп
салалары жақсы дамыған. Ал Қазақстан экономикасы негізінен шикізат өндіріп,
оны сол күйінде бассқа республикалар мен шетелдерге шығаруға бейімделген
еді.
Экономикадағы кейінгі кезенде осы кемшіліктерді жоюға бағытталған
бірқатар реформалар жүргізілуде. Тек алға басып тұрғаны шамалы. Ресейдегі
реформаның асығыс басталып, алғашқы кезеңі сәтсіз аяқталғаны жөнінде көп
сын-пікірлер айтылды. Е.Гайдар басқарған осы реформа нәтижесінде берілген
Р.Хасбулатовтың ащы пікірінде шындық бар.
Айтуға қиын болғанмен, қортынды біреу – ол экономикалық саясаттың
толық күйрегені.28
Қазақстанда да реформа жүргізуде қателіктер болғанын Республика
президенті Н.Ә.Назарбае та мойындайды.29
Реформаны үлкен бір тармағы сыртқы экономикалық байланысты нығайту. Бұл
байланыстар жасалып та жатыр. Беларусь мемлекеті бізге БелАз және МАЗ
марка автомобильдер, тракторлар, халық тұтынатын тауарлар шығарады. Олардан
әкелінетін тауарлардың жалпы сомасы 1991 жылғы бағамен 1,3 млрд. көлемінде.
Ал Қазақстан республикасы сондай мөлшердегі омаға беларусь мемлекетіне қара
және түсті металдар прокатын, жүн, мақта, тері береді. Тек, бір өкініштісі
шикізат ретінде хромды руданың дүниежүзілік қорының 20 пайызы Ақтөбеде. Ол
шикізатты тек қана Дон кен-байыту комбинаты өндіреді.30
Бүкіл ТМД-да апиынды өндейтін жалғыз кәспорын – Шымкенттегі
28. Правда.-1992.-№3
29 Казахстанская правда.-№229-230. 1992г.
30 Казахстанская правда.-№229-230. 1992г.
химфарм зауат. Тек оны өзіміз шетке шығарып, сата алмай, пайдалана отырмыз.
Бұрынға одақтан шыққан мемлекеттерде енді қайта бірікпейді. Біріксе,
экономиуалық салада ғана бірігеді (оның негізінде әскери блок құрылуы
мүмкін). Әлемдегі ондай бірлестіктің ең үлкен және қалыптасқан түрі –
Еуропалық экономикалық қоғамдастық (ЕЭҚ). Одақтан бөлінген мемлекеттер осы
үлгімен кірігуі мүмкін. Сонда ЕЭҚ тағыдай ортақ валюта пайда болады.
Жетпіс жыл бойы барлық республикалар өздерінің тәуелсіздігін қойып өз
мүдделерін ұмытып, ортақ шаруа атқарып, ортақ қазанға қызмет етті. Барлық
шаруашылық, бар тіршілік осылай құрылып, осыған бейімделді. Кешегі біртұтас
Кеңестік экономикада 700 мыңнан астам кәсіпорын жұмыс істеді. Олар 25 млн.
түрлі өнім шығарады.
Олардың арасында бір-бірімен алым-берім жасап, қарым-қатынас орнату үшін
500 млрд. байлауыш желілері тартылған. Демек соншама келісім-шарттар
жасалынатын. Бір орталықтан басқарған шаруа қатан тәртіппен қадағаланып,
сол келісім шарттардың бәрі негізінен орындалып отыратын.
ТМД елдерінен Қазақстанға бір жылда 7 млрд. доллардың дүние заты
әкелінеді де, оларға Қазақстаннан 8 млрдғ долларға қазына байлық сатылады
екен. Демек, алатынымыздан беретініміз 1 млрд. долларға асып түседі.
Қазақстан мен Ресейдің арасындағы экономикалық өзара тәуелділік ең
алдымен кімнің-кімге не беретініне және не алатынына байланысты. әрине,
Ресей секілді қуатты мемлекет тарихи тұрғыдан да, қазіргі экономикалық
жағдайдан да Қазақстаннан әлдеқайда басым түсіп отыр. Мысал: Ресейдің
есебінен Қазақстан өз қажетінің 70-75 пайызын өтейтін болса, Ресей
Қазақстан есебінен өз қажетінің 78 пайызын ғана өтей алады.31 Ресей беретін
өнімдердің ең басты да көлемді бір тобы –ағаш материалдары, құрылыс
жабдықтары. Ресей орманға бай ел. Сондықтан бұрын бүкіл одақты ағаш және
ағаш материалдарымен Ресей жабдықтап отыратын Қазақстан Ресейге оның
есесіне шикізатты көп береді. Мұнысы түсінікті жері жақын. Экономикалық
жағынан тиімді. Ресейге Қазақстан жалына батыс аймақтан8 млн. тонна шикі
мұнай береді де, оның есесіне Ресейдің Тюмень облысынан сонша мұнай алады.
32 Ал сол мұнайды басқа елдерге сату үшін Ресей жері арқылы өтетін мұнай
құбырын бір тәулік жауып тастаса одан 4 млн. доллар зиян шегеді екен.
Осылайша
шығыны көп, бағасы төмен шикізатты өндіретін өлке гһнегізінен зиянға батады
да, одан таза металл, дайын өнім шығаратын аймақ пайдаға кенеледі.
Қазақстан соңғы кезде шетел фирма компанияларымен бірлесіп, бірігіп
пайдаланын, екі жаққа да тиімді болып табылатын келісімдерге қол қойылып,
іске кірісе бастады. Оның өзінде Еуропаға, Америкаға өнім шығару, жеткізу
үшін қажет болатын жолдар мен құбырлар бәрі-бір Ресейдің жерімен өтеді.
Каспий теңізінен шығып Еділ-Дон каналы арқылы Қара теңізге, сондай-ақ Еділ
өзені арқылы Ақтеңізге, содан әрі Балтық теңізіне шығатын су жолы да ЯРесей
жерімен өтеді. Екі елдің арасындағы кедендік қатынастың қандай болатынына
байланысты біздің ара қатынасымыз да түпкілікті айқындалмақ. Рас, біз Қытай
арқылы Қиыр шығысқа Жапонияға, Тынық мұхит аймағына жетеміз.33
Сондай-ақ трансазиялық теміржолмен, автомобиль жолымен Пәкістанға, каспий
су жолымен Онтүстікке, Парсы шығанағына, Жер
31 Н.Райхонов. Бүгін және ертен. Ақиқат.-1992.-№1
32 Е.Бабақұларов, Ж.Жансүгіров.-Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және
саяси дамуы. Саясат.-1995ж.-№2 июль
33 Смаилов К. Қазақстан мен Ресей: өзара тәуелділік ақиқат.-1994.-№3
Орта теңізіне шыға аламыз. Дегенмен, алым-берістің басым аумағы Ресей
шекарасы арқылы өтіп, Ресейдің қатысуымен, араласуымен болады. Осыны
ескергенде Ресеймен арадағы саяси, экономикалық одақтастық аса қажет.
Қазақстан экономикасы өзінің қазба байлықтарына аяқ тіреп қана тығырықтан
шығып кете алады. Сөйтіп қазіргі бар қажетіміздің 70 пайызын өтеп отырған
ресей тарапынан әлі де көп көмек алуға тура келеді. Ресей де бірқатар
салада Қазақстанға мүдделі.34 Мысалы: Оралдың қара металлургиясы түгелдей
Қазақстан рудасына қарап отыр. Ресейдің 100-ге жуық электрстанциялары
Екібастұздың көмірін жағады. Бұрынғы Одақтағы түсті металдардың қоймасы
болған Қазақстан бүгін де әлем деңгейінде Ресей үшін де көптегенқымбат
металлдардың бірден-бір иесі, қожасы болып отыр. Ресей Қазақстанның
вольфрамына, хромитіне, марганціне өте ділгер болып отыр. Ресейдің атом
станциялары үшін отын болып жағылатын уранның көп көлемі бізден шығарылады.
Міне, осы тұрғыдан келгенде Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-
қаиынасиың екі жаққа да бере пайдасы әлі де аз емес. Өтіп бара жатқан 20
ғасырмен, келе жатқан 21 ғасырдың аралығындағы кезендегі Ресей мен
Қазақстан экономикалық қарым-қатынас осындай.35
Орталық Азия мемлекеттері таяудағы шет елдерден өздеріне халық
шаруашылығының 103 саласы (барлығы 104 сала болатын) шығаратын өнімдерін
оларға шығаратын.36
Тәуелсіздік жариялағаннан кейін ортаазиялық мемлекеттер өзара келісімдер
арқылы мемлекетаралық тауар тасқының реттеп отырды. Бұл тасқынның шарықтау
шегі 1992 жылға келді. Сол кезде
34 Смаилов К. Қазақстан мен Ресей: өзара тәуелділік ақиқат.-1994.-№3
35 Егемен Қазақстан.-1994 жыл.-29 наурыз.
36 Біз тамыры бар, тағдыры мұндас халықтармыз Азия.-1993.-№45
Қазақстанның Өзбекстаннан әкелетін өнімдерінің үлес салмағы ТМД елдерінен
әкелінетін барлық өнімнің 13 пайызындай, Қырғызстаннан әкелінетін өнім – 4
пайыз болды. Ал Қазақстаннан Өзбекстанға 916 млн. АҚШ доллары немесе барлық
ТМД елдеріне жөнелтілген өнімнің 15 пайызы, Қырғызстанға – 230 млн. доллар
немесе 5 пайыз көлемінде өнім шығарылады.37
Орталық Азия мемлекеттерінің өнеркәсіп әлуеті зор. Тек 1994 жылы Қазақстан,
Қырғызстан және Өзбекстанның ішкі жалпы өнімнің көлемі АҚШ-тың 14 млрд.
долларынан асты.38
1994 жылғы 30 сәуірде Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан Президенттері
осы 3 республика арасында Біртұтас Экономикалық Шартқа қол қойды.
Үш мемлекеттің мүддегі ведомстволары бірнеше мәжілістерінде 1994 жылы 4-
5 қазанда Бішкек қаласында, 1994 жылы 7-14 қарашада Ташкент қаласында, 1995
жылы 27-28 қантарда Алматы қаласында, 1995 жылы 21-23 сәуірде Бішкек
қаласында экономикалық бірлесудің 2000 жылға дейінгі Бағдарламасы жасалды.
Оны Шымкент қаласында 1995 жылы 1 сәуірде негізінен мақұлданып, осы жылғы
24 сәуірде Бішкекте Премье-министрлер Кеңесі оны бекітті. Онда
ынтымақтастық және даму банкі қаржыландыратын бірінші кезектегі жобаларды
қарап анықтады. Олардың қатарында Қаратау фосфориті шикізат базасын
дамыту, газ, электроэнергия приборларын шығару.
Бұхар газды ауданы – Бішкек – Алматы газжелісінің екінші тармағын салу
және т.б. бар.39
Орта Азия мемлекеттерінің экономикалық дамуына трансұлттық Пекин-
37 Орталық Азия тиімді іс-қимыл жасайтын экономикалық кеңістікке айналуы
қажет Егемен Қазақстан.-1994.-3 май
38 Найзагарин А., Эконосмическое сотрудничество с братскими республиками.-
Алматы.
39 Күштерді біріктіріп тезірек алға басуға болады. Халық кеңесі.-1994.-3
май.
Алматы-Ташкент-Тегеран-Анкара (темір жібек жол) темір жолының іске қосылуы
үлкен ықпалын тигізбек, ол тауар тасқынның бағытын өзгертуге қабілетті.
Қорытындылай келгенде Орта Азия мемлекеттерінің экономикалық дамуы үшін
олардың бірігуі қажет деп санайды көптеген оқымыстылар.
1.2 Өнер, білім саласындағы байланыстар
Мәдениет тек қана рухани байлық емес, ол сонымен қатар саяси
пройестердің индикаторы болып табылады, - дейді Президент Н.Назарбаев.40
Қай жерлерде мәдениетсіз атмосфералар болса, сол жерлерде территориямен
зорлық-зомбылық болады. Ондай жерлерде демократия мен бостандықтың желі жоқ
жерде, абыройлы өмір мен жақсы жағдай қалыптаспайды. Беделді халықаралық
ұйымдарға мүше болып, олармен әр-түрлі қарым-қатынастарға келісу тәуелсіз
мемлекетімізге аз. Әлемде мемлекетімізді танытып қана қоймай мойындатуымыз
қажет. Мемлекетімізді халқымыздың ең жақсы ұлдары философтар, жазушылар,
ақындар, ғалымдар, әншілер арқылы таниды. Қазақстан Республикасы
тәуелсіздігін алғаннан кейін дүние жүзіндегі белді мәдени орталықтарға мүше
болды.
БҰҰ-на мүше болғаннан кейін Қазақстан Республикасына, ЮНЕСКО-ға
қабылдау шарттарымен таныстыруға, ЮНЕСКО бас директоры Фредирик Майор өз
өкілдерін жібереді. Сөйтіп, Қазақстан білім, ғылым және мәдениет жөніндегі
БҰҰ-ның (ЮНЕСКО) құрамына мүше болатын 164-ші мемлекет болады.41
Қазіргі кезде Қазақстан ЮНЕСКО-мен өте тығыз қарым-қатынаста 1995 жыл
ЮНЕСКО-ның жарлығымен Абай жылы болып бекітіледі. Абайдың 150-жылдық тойын
бүкіл Дүние жүзі қауымдастығы болып тойлап өтті. Абай атамыздың
данышпандығы арқасында қазақ халқының тілін, мәдиниетін, тарихын бүкіл әлем
таныды. Өткен
40 Укрепление независимости чепез устойчивое развитие.-Речь Н.Назарбаев.
Индустриальная Караганда. 1995.-17 декабря
41 Казахстанская правда. 1992.-26 май.
жылдың қараша айында премьер-министрдің орынбасары И.Тасмағанбетов Парижде
өткен ЮНЕСКО-ның бас конференциясының 28 сессиясына қатысты. Мұнда
Фредерико Майормен болған әңгіме барысында Алтын емен ұлттық паркін
ЮНЕСКО-ның қорғауындағы объектілер санатына жатқызу туралы мәселе тұңғыш
талқыланды. Оның өзі Қазақстанға 1994 жылы қосылған табиғат және мәдениет
мұраларын қорғау туралы конвнцияның принциптеріне толық сай келеді. Бұл
жобаны жасау үшін бірлескен комиссия құрылатын болды. Сонымен қатар
Түркістан қаласының 1500 жылдығының ЮНЕСКО-ның зердерлік және мерейтойлық
күн тізбесіне қосу жөніндегі, сондай-ақ Қожа Ахмет Яссауидың кесенесін
дүнижүзілік мұра тібесіне қосу үшін Қазақстанға сарапшылар тобын жіберу
туралы келісімдер мақұлданды.
Фредерико Майор Қазақстан қалаларында бірнеше рет сапармен келді. 1995
жылы Семейде болып, Ұлы абайдың 150 жылдық тойына да қатысты.
ЮНЕСКО-ның бас директоры Фредерико Майор Абайға Абай - әлемдік маңызы
бар тұлға. Ол өз оқырмандарымен жан сезімін ғана емес, философиялық
көзқарасына ықпал еткен сан-саладағы терең білімін де бөліскен ақын әрі
ойшыл. Ол шын мәніндегі көзі ашық оқыған адам. Оның кеудесінде тәнірінің
өзі дарытқан бастаулар бар. Жырларының бәрі адамға деген махаббатқа,
қаңгездіктен туған қайғы-қасіретке деген аяушылыққа шүп-шүп толып тұр. Абай
философиясы Еуропаның классикалық философиясының адамгершілік идеяларымен
ғажап үндесіп жатыр. Оны толғандырған күрделі мәселер барлық халықтар үшін
ұзақ уақыт көкейтесті болып қола бермек, - деп баға берді.42
42 Абай туралы айшықты ойлар. Ақиқат.-1995.-8 сәуір
Абайдың халқымыздың даналары арқасында елімізді бүкіл әлем танып отыр.
Бұрынғы Одақ кезінде Қазақстан мәдениеті КСРО құрамындағы басқа
Республикалар мәдениетімен тығыз байланыста болғанын білеміз. КСРО
тарағаннан кейін де ол қарым-қатынас үзілген жоқ. Қайта барған сайын даму
түсуде. Мысалы: бұрынғы КСРО театр қайраткерлерінің одағы бұдан былай
Халықаралық театрлар одағының Конференциясы деп аталады. Конференцияның
президенті болып Лавров, ал вице-президенті болып О.Ефремов сайланды. Оған
ТМД-ға қатысушы тәуелсіз мемлекеттерден де өкілдері кірді.43
Тарихта тағдыры бір, тіл мен діні бір тамырлас халықтардың әдебиеті мен
мәдениеті, ғылыми да қанаттас болу керек, екндігі белгілі. Өйткені, ел мен
елді, халық пен халықты байланыстыратын дәнекер, рухани көпір – мінеки осы
күш. Әсіресе бүгінгі саяси, экономикалық, әлеуметтік қиын-қыстау кезінде
туысқан елдер арасындағы ынтымақтастық пен достық қарым-қатынастың маңызы
өте зор. Азіргі таңда ТМД елдері арасында мәдени күндер өтуде.
Сондай мәдени күндердің бірі – ол 1995 жылы 19-24 май аралығында өткен
Қазақстандағы Өзбекстан күндері болды.44
Өзбек достарды Қазақстанның Қарағанды, Торғай, Қызыл – Орда, Оңтүстік
Қазақстан, Жамбыл облыстарында қарсы алды. Қонақтар Ә.Қастаев атындағы
мемлекеттік музейде алматылықтарды өзбек өнерімен таныстырды. Ташкент өнер
шеберлері Қ.Байсейітова атындағы музыка мектебінде өнер көрсетті.
Республика сарайында атақта Ялла, Шадлин ансамбльдері концерт қойды.
Арман кинотеатрында өзбек фильмдері қойылды. Мұндай Қазақстандағы
43 Жас алаш.-1992 жыл.-8 ақпан.
44 Төрлет өзбек бауырым, жалғассын достық баяғы. Егемен Қазақстан.-1995.-
20май.
Өзбекстандағы күндері соңғы рет 1970 жылы болған екен. Осы жолы өзбек
ағайындар Орта Азия халықтары мәдениет қайраткерлерінің құрылтайын құру
жөнінде ұсыныс жасады. Бұл ұсыныс Қазақстан, Тәжікістан мәдениет
қызметкерлері тарапынан қолдау тапты.
Сөйтіп, 1995 жылы қарашаның 21-23 күндері Ташкент қаласында Орта азия
елдері мәдениет қайраткерлерінің форумы болып өтті.45 Бұл форумға
Қазақстаннан Ж.Әбділдин, жазушылар Ә.Нұрпеисов, К.Мұхамеджанов,
Ә.Кекілбаев, ақын М.Шаханов, тағы басқа да адамдар қатысты. Басқа Орта Азия
республикаларының да белгілі адамдар қатысты.
Осы жолы Орта Азия елдері мәдени қайраткерлердің Ассамблеясы құрылды.
Басқару кеңесінің мүшелері Орта Азия елдері мәдени қайраткерлерінің
Ассамблеясының президентін сайлады. Оған атақты әлемге әйгілі жазушы
Ш.Айтматов сайлагды. Олар Өзбекстаннан П.Қабибулаев, Қырғызстаннан жазушы
К.Ахметов, Тәжікістаннан ғылым Академиясының Президенті Қ.Самадов
Қазақстаннан Қ.Найманбаев еді. Ассамблея жарлығы бойынша ассмблея құрылтайы
5 жылда 1 рет. Басқару кеңесінің мәжілісі жылына 2 рет, ал вице-
президенттер 3 айда бір рет бас қосып тұрады.46
Ассамблея орталығы болып Ташкент қаласындағы үлкен Түркістан сарайынан
орын берілді.
Форумда әдебиеті пен мәдениет саласындағы алдына қойған мақсаттары
мындай:
• аймақта бірыңғай рухани, саяси және экономикалық кеңістік құру;
• Орта Азия мемлекеттері арасындағы өзара достық, туысқандық байланыстарды
одан әрі нығайту;
45 Арбалы Заман-Қазақстан.-1995 жыл.-15 желтоқсан
46 Қ.Найманбаев. Туысқандар кездесу Қазақ әдебиеті.-28 қараша.-1995ж.
• әдебиет пен өнер, ғылым мен техника саласында информациялар алмасу;
• аймақтағы елдерде дүниеге келген;
• әдебиет пен өнер туындыларын, ғылым жетістіктерін кеңімен насихаттау;
• аударма ісін жақсарту, осы мақсатқа орай республикалар өкілдерінен
тұратын іріктеу-сұрыптау комиссиясын құру;
• Орта Азия елдерінің бұрыннан қалыптасқан озық салт-дәстүрлерін, халық
шығармашылығыг кеңінен насихаттау мақсатында жалпы халықтық мерекелік
шерулер, серуендер өткізуді қолға аул.
Форумның мақсаты, шышында да, аса маңызды. Бұл саясаттан тыс, ешқандай
мемлекеттің қарауына енбейтін би ресми орталық.
Бақытқа жету мақсатында біріккен адамдар қауымы – қасиетті, қадірлі
қауым. Бақытқа жету жолында бір-біріне жәрдем берген халық - өнегелі
халық. Дәл осылайша барлық халық бақытқа жету үшін бір-бірлеріне жәрдем
берсе, бүкіл жер жүзі өнегелі, өмірлі болады, - депті Әл-Фараби бабамыз.
Осындай бірігу мақсатыымен осы форумның алдында Бішкек қаласында
Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан республикаларының газеттерінің бас
редакторларының Семинары болып өтті. Бұл семинарда аталған газеттердің бас
редакторларының ассоциациясы құрылды.
Мұндағы қаралған негізгі мәселе республикалар арасында информация
алмасу және бірігіп жұмыс істеу мәселелері талқыланды. Бұл ассоцияцияның
келесі кездесуі осы жылдың көктемінде Алматыда өтетін болды.
1994 жылы наурызда Бішкек қаласында шетелдермен достық және мәдени
байланыстар қоғамында қала әкімшілігінің, қоғамдық ұйымдар өкілдерінің
қатысуымен Қырғыз-қазақ бауырластық қоғамы деп атауды ұсынды. Достық
деген сөзден гөрі көңілге жылылырақ сезілетін бауырластық сөзі көпшіліктің
ойынан шығып, бір ауыздан мақұлданды. Қоғамның төрағасы болып Бішкек
қаласының әкімі Ибрімов сайланды. Президиум құрамына 37 адам енді.
Қазақстан мәдениетін Дүние жүзіне танытуда, 1990 жылдан бері Алматыдағы
аты әлемге әйгілі Медеу мұз айдыныда өтіп келе жатқан Азия Дауысы
конкурсының мәні өте зор. Бұл жерде Азия Дауысы конкурсы мен
фестивальдар студиясының бас продюссері Мұрат Ерғалиевтің еңбегін атап өту
керек. Бұл фестивальде Европа, Азия, Америка, Африка құрлықтарының
көптеген мемлекеттерінен келген әншілер өнер көрсетіп келді.
Қазақстан Республикасы тек Орта Азия елдерімен ғана емес, соңымен қатар
ЯТМД республикаларының барлығымен мәдени қарым-қатынас орнатуда. Осы жылы
Москваға Азия дауысы конкурсы мен фестивальдер студиясының делегациясы
барып қайтты. Москвада ТМД елдерімен рухани байлығын байланыстыратын
мәдени бірлікте болатын (ЕАСОФ) фестивальдерінің одағы құрылды. Бұл
одақтың құрамына Украина, Беларусь, Қазақстан және Ресей Федерациясы
республикаларының мәдениет қызметкерлері енгізілді. Бұл Одақтың вице-
президенті болып М.Ерғалиев сайланды.47
Мәдениетсіз елдің-ел боып, мемлекет болып өмір сүруі екі талай Осыған
байланысты достастық мемлекет басшылары да одақ кезіндегі мәдени
байланыстарды жандандыруға қарсы болған жоқ.
ТМД елдерінің басшылары, саяси және экономикалық проблемалардан басқа
мәдени-гуманитарлық байланыстарды да
47 Еврозийская ассоциация создателей фестиваля приглашает целый имр.
Казахстанская правда.-1996.-февраль
талқылап отырды. 1996 жылдың бірінші жартысында ТМД елдерінің мәдениет
қызметкерлерінің конгрессің өткізу жоспарланды.48
Бұл ТМД елдері мәдени қызметкерлерінің конгрессі мәдени қарым-
қатынастарда жанжандыру үшін маңызы зор.
Одақ тарағаннан кейін байланыс үзіліп өзімізбен-өзіміз томаға-тұйық
қалдық. Сыртқы әлеммен рухани қатынас нашарлап кетті. әлемдік дәрежедегі
әдеби-мәдени форумдарға қатысудан тыс қалдық. Аударма ахуалы мүлдем тоқтады
десе де боды.
Жақында Бішкектегі Қазақ елшіліг Қырғыз Республикасының Президенті
А.Ақаевтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
І. Егеменді елдер арасындағы қарым қатынастардың пайда болуы.
1.1. Экономикалық және саяси қатынастар.
1.2. Өнер, білім саласындағы байланыстар.
ІІ. Қазақстан Республикасының шет мемлекеттерімен экономикалық
қарым–қатынастар орнатуы.
2.1. Саяси қатынастардағы жетістіктер.
2.2. Экономика саласындағы жетістіктер.
2.3. Қазақстанның ТМД елдерімен экономикалық қарым-қатынасы.
2.4. Қазақстанның Таяу және Орта Шығыс елдерімен қарым-қатынасы.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Кеңестер Одағының Тарауына байланысты, 1990
жылдың 25 қазанында егемендігін, 1991 жылдың 16 желтоқсанында тәуелсіздігін
жариялады. Бүгінгі таңда өзінің ұлттық жалауы, елтаңбасы мен әнұраны бар
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігің әлемнің 100-ден астам
елі танып, мойындап отыр. Екі жүз алпыс жыл бойғы бодандық бұғауын серпіп
тастап, әлемдік өркениетке жол ашқан бұл тәуелсіздіктің біздің халқымыз
үшін мән-маңызы қаншалықты зор екені туралы аз айтылып, аз жазылған жоқ.
Осы тәуелсіздік үшін ата-бабаларымыздың жүздеген жылдар бойы, Ресей
патшалығымен күресіп келгені тарихтан да белгілі. Сондықтан ендігі мәселе
сол жеңісті шеруді жалғастырып, баянды етуде жатыр. Демек, біздің алдымызда
өндірісті өркендетудің, халықтың әл-ауқатын жақсартып, рухани өмірін байыта
түсудің қуатты құралы болып табылатын, дүние жүзілік дамуда өзін дәлелдеген
жарықтық экономикалық өтпелі кезенінде қазақ жерінде тәуелсіз гүлденген
мемлекетті одан әрі дамыту тұр.
Осы орайда мемлекеттік егемендік туралы Декларация мен тәуелсіздік
туралы Заң Қазақстан Республикасы үшін нақты мүмкіндіктерге кең өріс
ашқанын айтуымыз керек.
1993 жылы қантардың 28-гі он екінші сайланған Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Кеңесінің тоғызыншы сессиясында Қазақстан Республикасының
конституциясы қабылданды[1]. Бұл тарихи құжатқа орай меңшіктің алуан түрлі
формаларын қалыптастыруға, сондай-ақ ғылыми-техникалық, экономикалық,
әлеуметтік және рухани прогресті жеделдету, өндіріс тиімділігін
интенсивтендіру мен арттыру, мақсаттары мен түпкі мүдделерінің ортақтығы
біріктірген адамдардың тұрмыс деңгейін ұдайы көтеру жолындағы жарықтық
қатынастарға көшуге жағдай жасалды. Сонымен қоса мемлекеттік тіл болып,
қазақ тілі қабылданды. Ал орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі болып келді.
Қазақстан демократиялық мемлекет болғандықтан, елді парламент арқылы
басқару үшін, 1994 жылы бірінші рет парламентте депуттар сайлауы болды.
Бірақ бұл парламентке сайлау кезінде кейбір кемшіліктер болғаны үшін көп
ұзамай таратылды. Дегенмен, Қазақстан қалыпты жұмыс істейтін өкімет
билігінің заң шығарушы тармағынсыз қала алмады.
Конституциямыз бен заңдарымызға сәйкес, 1995 жылдың желтоқсан айында
парламентке ерікті сайлау өткізілді. Қазіргі күнде Қазақстанда екі палаталы
Парламент-сенат пен Мәжіліс жұмыс істеуде. Бұл жаңа парламент – шын
мәніндегі кәсіби парламент.
Сонымен қоса 1993 жылғы Конституция, қазіргі даму кезеңіне сай
келмегіндіктен, өткен 1995 жылы жаңа Конституция қабылданды. Жаңа
Конституция бойынша Президент өзі үкіметті жасақтайды. Бұл Конституция
бойынша Президент билігі күшейтіледі.
1995 жылы сәуірдің 30-да Президент Н.Назарбаевтың өкілеттілігін 2000-ші
жылдың аяғаны дейін созу үшін референдум өткізілді. Бұл референдумда
Н.Назарбаев үшін 95,4% дауыс берілді. Сөйтіп Н.Назарбаев өзі бастаған
реформаларын аяғына дейін жеткізуге мүмкіндік алды. 1995 жылы өкімет
билігінде осындай өзгерістер болды. Қазіргі таңда Қазақстан БҰҰ-ның және
тағы басқа көптеген ықпалды халықаралық ұйымдардың мүшесі болып отыр. Мұның
өзі Қазақстанның басқа елдерге кең танылуына және оның тәуелсіздігіне жол
ашты.
Оның үстіне демократиялық және зиялы мемлекет ретінде ол барлық
мемлекеттер мен тең әрі өзара тиімді ынтымақтастық орнатуға мүмкіндік алды.
Бұл жерде Қазақстан Республикасының сыртқы саяси бағдары сан қырлы
Қазақстан дипломатиясына, ұлттық мемлекеттікдербестікті қалыптастыруға аса
үлкен көңіл бөліп отырған Қазақстан Республикасы Президентінің жемісті
еңбегін атап өту керек.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Хатшысы Бутрос Гали: Н.Назарбаевтың
сыртқы саяси қызметі қазіргі заманғы халықаралық қатынастардың елеулі
бөлігін құрайды[2], деді кездейсоқ емес.
Қазақстан Республикасының Таяу және алыс шет елдермен қарым-қатынасын
зерттеу – бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр. Бұл қарым-қатынастар
жөнінде соңғы жылдары жазылған әдебиеттер жоқ. Тек Кеңес Одағы кезінде жан-
жақты зертеліп жазылған еңбектер баршалқ. Ал егемендік алғаннан кейінгі
таяу және алыс шет елдермен қарым-қатынас жөнінде ғалымдарымыз бен баспа
беттерінде жарық көріп жүр.
Дипломдық жұмыста қаралатын мәселелер бойынша ғалымдарымыз қандай
жұмыстар істеді деген заңды сұраққа жауап беруіміз керек.
М.Раушанбекұлының, Қазақстан Республикасы халықаралық қатынастар
жүйесінде деген мақаласында автор Қазақстанның халықаралық ұйымдарға мүше
болғаның, таяу және алыс шет елдермен жүріп жатқан қарым-қатынастарға
тоқтала келіп, автор Біздің саясатымыздың басқалармен тең құқықтылық
жағдайда болуы тұрақты сипатқа ие болып келеді,-дейді.3
Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан Республикалары мемлекетаралық Кеңесі
атқару комитетінің төрағасы С.Пірімбетовтың Центрально-Азиатская
интеграция: итоги и опыт первого года сотрудничества деген мақаласында
автор 1990 жылдан бері үш мемлекет ауасындағы экономикалық байланыстарға
тоқтала келіп, экономикада қол жеткен жетістіктер мен экономикалық
бірлесудің тиімділігі жөніндегі мәселелерге көп көңіл бөлген. Орталық Азия
мемлекеттерінің бірігуі, осы мемлекеттердің өзі үшін өте қажет екенін айта
келіп, Орта Азияның мемлекеттердің бірлесуі әлемдік экономикаға бірлесуге
жол ашады. 44
Қазақстан Республикасы сыртқы істер министрлігінің атташесі
Д.Қадырбекұлының Казахстан в системе региональной интеграции деген
мақаласында жаңа тәуелсіз мемлекеттердің саясатына, Ресейдің қөзқарасын
ашып көрсеткен. Сонымен қоса Қазақстанның экономикалық ынтымақтастық
ұйымымен байланысын, Орталық Азия мемлекеттері арасындағы экономикалық ұйым
және Ресей, Беларусь, Қазақстан арасында Кеден Одағының құрылғандығын
жазып, бұл Одақтың маңыздылығын ашып көрсеткен, Каспий мәселесіне тоқталып,
экспортқа мұнай шығару үшін мұнай құбыры жолдарын салу жөніндегі мәселеге
жанжақты тоқталған.5
Соңғы кездерде Қазақстан Республикасы сыртқы істер министрі Қ.Тоқаевтың
мақалалары баспасөз беттерінде жиі көрініп жүр. 1995 жылы Саясат
журналында басылып шыққан Некоторые аспекты практической реализации внешне
политического курса Казахстана деген мақаласында автор Республикамыздың
сыртқы саясатта жасалған келісімдер мен оның әр жақты қырларына,
маңыздылығына ой жүгіртіп, талдау жасаған.
Халықаралық ұйымдар, алыс және жақын шетелдермен орнаған қарым-
қатынастар жөнінде жазған. Сыртқы істер министрлігінің алдында тұрған
мақсаттарына тоқталған.6
1995 жылы 25 қазанда Егемен Қазақстан газетінде жарық көрген Сыртқы
саясат: ойлану кезеңі, іс-әрекет кезеңі деген мақаласында Қ.Тоқаев
тәуелсіздік алғаннан бері сыртқы саясатта атқарылған жұмыстарды сипаттаған.
Қорыта келіп автор Осы жылы біздің министрлік ТМД елдерімен интеграциялық
үрдістердің жалғаса түсіп, біздің дәстүрлі әріптестерімізбен
байланыстарымыздың дами және жаңадан қарым-қатынастар орнатуына көп
күшжігер жұмайды. Сондай-ақ Қазақстанның жасасқан халықаралық шешімдерін
міндетті түрде жүзеге асыруға да күш саламыз, дейді.7
Для Казахстана процесс СВМДА становиттся одним из важнейших
направлений внешней политики деген мақаласында Қ.Тоқаев АІСШК –нің
Қазақстанның саясаты мен экономикасына тиімді екенін атап көрсеткен және
АІСШК-ні құру үшін ПРезидентіміз Н.Назарбаев ұсынған құжаттарда талқылауда
кеңеске қатысушы мемлекеттер тарапынан ПРезидентіміздің идеялары қолдау
тапқанын атап айтқан.8
Сонымен қоса Қ.Тоқаевтың Казахстанская дипломатия: первые шаги, новые
задачи (мысль 1995 №3), Сындарлы кезендегі сыртқы саясат (Халық кеңесі
1996 №1) деген мақалалары жарыққа шықты.
Президент Н.Назарбаевтың Укрепление независимости через устойчивое
развитие - деген мақаласында, демократиялық даму жолдары, тұрақты
уақыттағы мемлекеттің дамуына, Республиканың интеграциялық мүмкіншілігіне,
Елдің халықаралық ұйымдармен қатынасы және мәдени байланыстар жөнінде
жазылған. Қазақстан мен Ресей өзара тәуелділік деген мақаласында
Қ.Смайлов екі көрші мемлекеттің арасындағы экономикалық байланыстарға баса
назар
7 Тоқаев Қ. Панорама.-1996.-№6.
8 Қ.Тоқаев. Некоторые аспекты практической реализации внешнеполитического
курса Казахстана. Саясат.-1995.-№5
аударып, Қазақстанның сом айналымынан шығу себебін көрсеткен.9
Біз дипломдық жұмысымызда мына мәселелердің маңайында зерттеу жүргізіп,
пікір айтқымыз келеді.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейінгі алыс және таяу
шет елдермен саяси қарым-қатынастары;
Қазақстан Республикасының алыс және таяу шет елдермен саяси
экономикалық байланыстары.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды мен әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І-тарауда – таяу шет елдермен саяси экономикалық және мәдени
байланыстар жөніндегі мәселелер қаралады.
ІІ-тарауда алыс шетелдермен саяси экономикалық қарым-қатынастар
қаралады.
Біз зерттеп отырған мәселе өте күрделі де тың болғандықтан, бір еңбекте
оның барлық мәселелерін қаиту мүмкін емес. Сондықта, қазіргі уақытта
баспасөз беттерінен жарық көрген құжаттарды пайдаоалнып,Қазақстан
Республикасының тәуелсіздік алғаннан кейінгі халықаралық қатынастар
жүйесіндегі кейбір мәселелері қамтылды.
9 К.Смайлов. Қазақстан мен Ресей: өзара тәуелділік Ақиқат.-1994.-№3
І Тарау. Егеменді елдер арасындағы қарым-қатынастардың пайда болуы.
1.1. Экономикалық және саяст қатынастар
Соңғы бес-алты жыл көлемінде Қазақстанның саяси, экономикалық өмірінде
өте күрделі өзгерістер болып жатыр. Бұлардың ең басты – республиканың
кешегі кеңестік қоғамнан жаңа экономикалық, саяси әлеуметтік құрылымға
көшу. Екінші сөзбен айтқанда, ел нарықтық экономикаға бет бұрды. Нарықтық
экономикаға көшу дегеніміз – қоғамда жаңа экономикалық қатынастардың
қалыптасуымен, жеке меншіктің пайда болуымен тығыз байланысты.
Бұрын біз қоғамның әлеуметтік құрылымына талдау жасағанда оны жұмысшы
табынан, шаруалардан және зиялы қауым өкілдерінен тұрады. деп түсінгенбіз.
Әрине, кеңестік қоғамда бұлардан басқа да (страттар) топтар аз болған жоқ.
Мысалы, зейнеткерлер, жұмыссыздар, әскерилер, оқушы жастар, мемлекеттік,
партиялар бюрократия деп аталатын жоғары орта дәрежелі шенеуніктер сияқты
бірқатар топтарды атауға болар еді.
Кеңестік қоғамды біз еңбекшілер қоғамы деп, оған жұмысшы табы
жетекшілік етеді деп түсініп келдік. Соған орай коммунистік партияны, ең
алдымен, осы жұмысшы табының партиясы деп ұғындық. Сөз жоқ, бұл кезенде де
Кеңес қоғамының әлеуметтік құрылымында өзгерістер болып жатты.
Олардың ең бастысы – сол кездегі түсінік бойынша, таптардың өзара
жақындасуы, яғни интеграциялық процестер еді. Айталық, коммунистік
партияның соңғы съездерінде келтірілген тұжырымдарға қарағанда, кемелденген
социализмде таптар арасындағы айырмашылықтар жойылып, Кеңестер елі тапсыз
қоғамға айналады делінген. Сондай-ақ бұл процестің барысында жұмысшы
тобының шешу роль атқаратындығы, коммунистік қоғамда ой еңбегі мен дене
еңбегі арасындағы айырмашылықтар жойылып, келешекте ол біртектес қоғамға
айналатындығы атап көрсетілген коммунистік ілім бойынша қоғамның әлеуметтік
құрылымы туралы басты түсініктер, міне, осы тектес болатын.
Өмір коммунистік идеологияны, қоғамның әлеуметтік құрылымы туралы
большевиктік көзқарасты теріске шығарды. Яғни, бұл теорияның өзі
абстракциялық теория, өмірмен байланысы шамалы, қиялдау теориясы екенін
дәлелдеді. Тіпті, кеңестік қоғамның өзінде-ақғ әсіресе, соңғы 20-30 жыл
ішінде таптар арасындағы интеграциялық (жақындасу) процесі күшейе түсті.
Бірақ бұл жағдайды большевиктердің ескергісі келмеді.
Өмір ілгері жылжиды, заман өзгереді, соған орай қоғам да өзгереді.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі 1990 жылы 25 қазанда бар әлемге Қазақстанның
егемендігін паш етті. 1991 жылы 16 желтоқсанда қазақтың Кеңес Социалистік
Республикасы Қазақстан Республикасы болып өзгертіліп, оның тәуелсіз,
демократиялық, құқықты мемлекет екендігі жарияланды. Қазақстанның
тәуелсіздігін 114 мемлекет мойындап, оның 84-мен дипломатиялық қарым-
қатынас орнатылды.10
Президент Н.ә.Назарбаевтың ойға лағандары және сыртқы саясат саласында
еліміздің жеткен табыстары Қазақстанның одан әрі қауіпсіз түрде дамуына
кепілдік беретін игі бастамалар бар деп айтуға негіз береді - дейді
Республикамыздың сыртқы істер Министрі Қ.Тоқаев.11
10Қазақстан Республикасы халықаралық қатынастар жүйесінде. Ақиқат.№7.-
1995
11 Сыртқы саясат:ойлану, іс-әрекет кезеңі Егеменді Қазақстан.-1995
жыл,25қазан
Сырттай қарағанда, біздің мемлекетіміздің қауіпсіздігі оны қамтамасыз
етуге тиіс сияқты құралдардан арылумен тікелей байланысты болғаны
таңқаларлық, әйтсе де саяси жағынан өзін-өзі ақтайтын жағдай болып
көрінеді. Бұл жерде әңгіме ядролық қару туралы болып отыр. Саяси және
әлеуметтік экономиканы тұрақты атмосферада ғана өткізуге болатынын жақсы
түсіне отырып Қазақстан Республикасы қауыпсыздандыру және халықаралық
қаіпсіздендіру жүйесін құруға белсенді қатысып отыр. Семей полигонын жабу
және ядролық қару-жарақтан бас тарту, СШҚ-1 шартына қосылуы, ядролық қару-
жарақты таратпау шартын қолдауы, Қазақстанның тәуелсіздігі мен
қауіпсіздігін ұлы державалардың тарапынан кепілдік әперді.
Семей полигоны жабу жұмысында Қазақстандағы Невада-Семей антиядролық
қозғалысының жетекшісі, белгілі ақын Олжас Сулейменовтың еңбегін айта
кеткен жөн. Дүниежүзілік қауымдастықтың көпшлігі адамзаттың жлйылып кетуіне
ядролық қарудың қауіп төндіретінің түсініп үлгерді. Сондай-ақ ядролық
қарусыздандыру саласындағы едәуір ілгерушілік байқалды. Бұл СШҚ-1 шартының
күшіне енді, ядролық қаруды таратпау туралы шарттың ұзартылуы еді.
Саясаткерлердің осындай бірлескен және келісілген іс-әрекеттері ғана
қауіпсіз дүниені құруға әкеле алады. Әскери ресурстарды өсіре түсу арқылы
емес, қауіпсіздік жүйесін құру жолымен ғана көптеген адамдардың – этникалық
және діни жанжалдардың мүмкін болатын құрбандарының өмірін сақтап қалуға
болады. Осы бағытта тиімді жұмыс істеу үшін халықаралық ұйымдардың ролін
арттыру қажет. Осы арада бәрінен бұрын БҰҰ айту керек.
Қазақстан Республикасы 1992 жылдың 2наурызында БҰҰ-ның 46 сессиясында
бір ауыздан осы ұйымның мүшесі болып сайланды.12 Қазақстан дүниежүзілік
ұйымның ішінара өзгертілуін қалайды, алайда бұл өзгерту ғаламдық жағдай
үшін ауыр зардаптар мен бірге БҰҰ-ның тіршілік етуіне ешқандай қатер
тудырмау керек. КСРО-ның құлауы және БҰҰ-на халықаралық құқықтың
субъектілерінің кіруі, БҰҰ-на жаңаша көзқарастардың қажет екендігін
дәлелдейтін фактілер. Өйткені былай алып қарағанда да құрылтайшы
мемлекеттер мен қауіпсіздік Кеңесінің құрамы едәуір өзгеріске ұшырады. Осы
халықаралық ұйымдардың практикалық пайдалылығына сенгендіктен Қазақстан
олардың қызметіне араласып отыр. Мұнымен бірге негізгі 2 міндет:
халықаралық қауіпсіздікті нығайтуға шама шарқынша үлес қосу және өзі үшін
барынша саяси және экономикалық үлес пайда алу шешімін табады.
Осы жайында айта отырып Орталық Азия үшін Қазақстан, Өзбекстан,
Қырғызстанның БҰҰ-ның көгілдір қасқаларына ұқсас әскери бөлімшелерден
құру туралы жасаған ұсынысын айта кеткен жөн.13 Бұл ұсынысқа БҰҰ-ның Бас
хатшысы түсініспен қолдау білдірді.
Ал ЕҚЫҚ-ға келетін болсақ, Қазақстан оның ТМД аумағындағы бітімшілік
акцияларына іс жүзінде қатыса отырып, даулы мәселелер мен жанжалдарды
реттеудің әмбебап принциптерін қолдауына жәрдемдесу қажет. Осының көрінісі
– кезінде ол ЕҚЫК аясында Әзірбайжан мен Армения арасында делдалдық қызмет
туралы ұсыныс
жасады. Сондай-ақ Таулы Карабах бойынша Қазақстанда ЕҚЫК-нің МИнскі тобына
қосу туралы мәселеге әзірлік жұмысына белсене қатысты.
Кезінде Таулы карабахтығы Қан төгісті тоқтату жөнінде президентіміз
Н.Назарбаев Әзірбайжан мен Армения президенттері А.Муталибовпен және П.Тер-
Петросян мен және ТМД қарулы
13 М.Раушанбекұлы Қазақстан Республикасы халықаралық қатынастар
жүйесінде. Ақиқат.-1995.-№7
күштерінің бас қолбасшысы В.Самсоновпен келіссөздер жүргізді14.
Тәжікістанға да осындай мақсатпен үш рет барып ОТТ нүтелерде болып,
жалаушысы жақтарды жарастыруға көмектесті. 1995 жылы маусымда Алматыда
Н.Назарбаевтың қатысуымен Тәжікістан өкіметі делегациясы (М.Убайдуллаев)
мен оппозиция (А.Туроджонзаде) делегацияларының арасынла келіссөздер өтті.
Олар маусым айының аяғына дейін тайм-аут алды, - деп жариялады. Н.Назарбаев
А.Туроджонзаде келіссөз нәтижесіне разы болып жуық арада Тәжікістан
конституциясында өзгеріс болатының хабарлады.15 Бұл келіссөз
Тәжікістандағы бейбітшілік пен ұлттық келісімге қол жеткізуде маңызды үлес
болып табылады. Бұл процесс әзірге күрделі түрде жүріп жатыр, әйтсе де біз
бейбіт келіссөздер мен сындарлы пікір алмасулар алға қойылған мақсатқа қол
жеткізудің жалғыз ғана нақты жолы екендігіне кәміл сенеміз.
Сонымен қоса Қазақстанның аймақаралық қауіпсіздік жүйесін құру
жөніндегі белсенділігінің логикалық жалғасы оның Азиядағы өзара бірлескен
іс-қимыл мен Сенім шаралары жөніндегі кеңесті (АІСШҚ) шақыру туралы
бастамасы болып табылады.
Осы идеяны ұсына отырып, Қазақстан аймақ мемлекеттерінің экономикалық
және мәдени прогресс жолымен біркелкі дамуының,
демократия мен заңды құрметеу принциптеріне негізделген өз мемлекеттілігін
нығайтуының аса маңызды шарттары ретінде берік және ұзақ мерзімдік
бейбітшілікті, тұрақтылықты қамтамасыз етге тең түрде мүдделі екендігін
көрсетеді. Осы жылы Алматыда өткен АІСШК-нің мәжілісіне байланысты
Қазақстана Сыртқы істер министрі Қ.Тоқаев
қорытындылай келе былай деді – Біз мәжілісімізді Президентіміздің
14 Казахстанская правда.-1992.-5 март.
15 Казахстанская правда.-1995.-3 шілде
АІСШК дегі идеясын асыратын маңызды кезең деп қарадық. Әжептеуір алға жылжу
болды. Біз сыртқы саяси ведомстволардың бастықтарының орынбасарларын жинап,
кезінде арнайы жұмыс тобымен істеп шығарылған құжаттарды талқыыладық.
Бұлардың ішіндегі негізгісі ол АІСШК процесіне қатысатын Азия елдерінің
қарым-қатынасы жөніндегі Декларация. Осы кеңеске келген 15 ел өкілдері
негізінен Н.Назарбаевтың идеясын қолдады16, - деді.
АӘСШК идеяларының жүзеге асырылу барысы қазіргі кезенде жалпы азиялық
қауіпсіздік жүйесін құру процесін одан әрі дамыту үшін қолайлы халықаралық
жағдайлвр туып отырғандығын көрсетеді. Әйтсе, де практика көрсеткендегі,
дипломатияның аймақтық механизмдерін қалыптастыруға ұзақ уақыт керек.
Ресейге қатысты айтқанда, ҚСРО-ның ыдырауымен бұзылған шаруашылық
байланыстарды қалпына келтіру жөніндегі прагматикалық қадамдарды Қазақстан
тоталитарлық заманнан толық қол үзген соң ғана жарқын егемен және тәуелсіз
болашақты құруға басады деген қиялға берілуден артық көрді.
Қазақстанның Ресеймен одақтастық қатынастарға ұмтылуда табандылық
көрсеткені кейде Қазақстан егемендігінің жоғалғаны туралы жариялаған
Келісімге кемейтіндер тарапынан қатты сынға
ұшырап отырды. Сондай-ақ Ресейдің масылына айналатындай көрген кейбір
Ресейлік саясаткерлер тарапынан да күдікті көзқарас туғызды. Шындығында
Қазақстан жалпы проблемалардыбірлесіп шешуді көздеген қарапайым түсінікті
басшылыққа алды.
КСРО тарағаннан кейін 1992 жылы 25 мамырда Үлкен кремль Сарайының Владимир
залында Ресей Федерациясы мен Қазақстан
16Для Казахстана процесс СВНДА становится одним из важнейших направлений в
внешней политике Панорама.-1996.-№6-февраль.
арасында достық қарым-қатынас және өзара көмек жөніндегі шартқа қол
қойылды. Шартқа қол қою рәсімінде сөз сөйлеген Ресей Президенті Б.Ельцин:
Біз қол қойған шарт, біздің мемлекет аралық байланысқа тосын нәрсе емес.
Біздің мемлекеттеріміздің арасындағы сенімділікті арттыруға, бізде тұрақты
тенденция бар. Ресей – Қазақстан диалогы бұрынғы Одақ Республикаларының
ішіндегі негізгісі болып табылады. Оған жай ғана түсінік бар: Ресей мен
Қазақстан өз халықтарының ықыласын сөз жүзінде емес, іс жүзінде іске асырып
отыр, - деді17.
Мәскеуде 1995 жылы 20 қантарда экономика, әскери-саяси салаларда қол
қойылған келісімдер біздің елдеріміз арасындағы кедергілерді ғана жойған
жоқ, азаматтықты таңдауға байланысты, күрделі мәселелерді шешуге ғана
бағытталған жоқ, сонымен бірге көптеген саясаткерлер мойындағандай, ортақ
кеңістікті құру жолындағы белгілі бір шамад Евразиялық Одаққа жол ашты,-
дейді Қазақстан Сыртқы істер министрі Қ.Тоқаев.18
Президент Н.Ә.Назарбаев ұсынған Евразиялық одақ идеясы өзінің саяси –
интеллектуалдық толықтығымен ТМД-дағы қазіргі әр-түрлі тұжырымдамаларды
басып озады. Осы идея негізінде – оның субъектілерінің егемендігіне қайшы
келмейтін, қайта бірігуді қажет ететін мемлекеттердің күш-қуатын нығайтатын
интеграция жатыр. Еуразия Одағына енудің негізгі шарты, оған қатысушы мүше
елдердің бір-бірімен қарсы соғыс қимылдарын тоқтатуы; экономикалық тосқауыл
қоюға және басқа да жазалау әрекеттеріне жол болмауға тиіс. Қорғаныс
Одағының шеңберінде этносаралық және мемлекеттің ішіндегі мүмкін болатын
шиеленістер мен қақтығыстар жол
17 Договор между Казахстаном и Россией подписан. Казахстанская правда.-
1992.-27 мамыр №121.
18 Қ.Тоқаев. Сыртқы саясат: ойлану кезені. Іс-әрекет кезеңі. Егемен
Қазақстан.-1995ж.,25қазан
бермеуді алдын-ала қамтамасыз ете алатын тиімді механизм құруға болар еді,
- дейді Н.Әназарбаев.19
ТМД елдері арасындағы тағы бір алға басқан саясат – ол кеден (таможня)
одағы. Бұл мәселе бойынша 3 елдің (Беларусь, Ресей, Қазақстан) премьер-
министрлері М.Чигирь, В.Черномырдин, Ә.Қажыгельдиннің бірлескен Үндеуін
айтуға болады.20
1992 жылы 15 мамырда Ташкентте Орта Азия республикаларының ұжымдық
қауіпсіздік жөнінде 2-жақты келісім шарты жасалған болатын. Орта Азиядағы
Түркіменстаннан басқа 4 мемлекет қол қойды. Сондай-ақ бұл құжатқа Ресей мен
Армения да қол қойды.
Бұған Түркістанда қол қойылған Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы өзара
қарым-қатынас. ынтымақтастық көмек туралы шартты қосуға болады.
1994 жылы 29-30 сәуірде Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан арасында
бірынғай экономикалық кеңістік құру туралы шартқа қол қойылды.
Қазақстан, Қырғызстан мен Өзбекстан ұлттық және аумақтық қауіпсіздікті
ету мақсатында өз күш-жігерлерін мына бағыттарға шоғырландырып отыр.
1. Жеке қорғаныс саласында – ұлттық қарулы күштерді құру және
нығайту.
2. Ұжымдық қорғаныс саласында – ТМД шеңберінде ұжымдық қауіпсіздік
жүйесін құру.21
Себебі, Ташкентте 1992 жылы 15 мамырда қол қойылған ұжымдық
19 Н.Назарбаев Еуразияны аңысын аңдаған белдеуден арытуға бел буған
адам Орталық Қазақстан.-1995.-18-24 қазан.
20 Кедендік бақылау жойылды Егемен Қазақстан.-1995.-11 қазан.
21. Ө.Қасенов. Орта Азиядағы Қауіпсіздіктің әскери қырлары. Халық кеңесі.-
1994.- 24 сентябрь.
қауіпсіздік туралы шарттың орындалу тұтқасы әлі күнге дейін жасалған жоқ.
Осы жылы 26-шы қантарда Ресей әскери министрі П.Грачев пен Қазақстан
әскери министрі Ә.Қасымов әскери қарым-қатынас жүйесінде жасалған 6
документке қол қойды.22 Әскери қарым-қатынас жүйесінде Ресей Қазақстанға
Каспий теңізінде теңіз флотын құруға және әскери кадрлар дайындауға
көмектесуге келісіп, әскери-ғылыми одақ құру шартына қол қойды.
Қазақстан қарулы қарулы күштерін айтқанда ондағы кадр мәселесін айтпай
кетуге болмайды. Бұрынғы кеңес Одағы кезінде әр жердегі бөлімдерде қызмет
істеген қазақ жігіттерінің саны 3-ақ мың екен. Бас штабтың әскери
академиясын 3-ақ қазақ бітірген. Әскери ғылым бойынша 2-ақ қазақ
кандидаттық диссертация қорғаған.
Ресеймен арадағы келісім бойынша Пенза ракета артиллерия училищесінде,
Тольятти авиация училищесінде Қазақстаннан барған жастар оқитын болды.
Сонымен қатар Туркияда, Францияда, Москвадағы Фрунзе академиясында да қазақ
жігіттері оқып жатыр. Сонымен қатар Достастықтың қауіпсіздігіне қамтамасыз
ету үшін және халықаралық ынтымақтастық, ғылым, халық шаруашылығы мүддесіне
ғарыш кеңістігін пайдалануға және зерттеуге Байқоныр космодромын сақтап оны
дамыту керек.
Дербес және халықаралық жоспарларды іске асыру үшін, Байқоныр космодромының
маңыздылығы түсіне отырып Қазақстан мен Ресей арасында біраз шарттарға қол
қойылды.23 Бұл шарт бойынша Байқоныр жері Қазақстан Республикасының меншігі
болып қалады.
22 Панорама. 1996г.- февраль.
23 Соглашение между Казахстаном и Россией о порядке использования
космодрома Байконур. Казахстанская правда.-1994.-2 июль.
Өйткені, конституция бойынша Қазақстан бөлінбейтін біртұтас мемлекет.
Сөйте тұра Қазақстан Байқоныр космодромын Ресейге 20 жылға жалға берді.
Шарт бойынша 20 жыл мерзім біткеннен кейін, тағы 10 жылға созуға болады.
Ленинск қаласында жұмыс істейтін Ресей азаматтары Ресей заңдарына ғана
бағынады. Қазақстан мен Ресей ғарыш кеңістігін зерттеуге бірігіп жұмыс
істейді. Осы келісім нәтижесінде қазақ азаматтары Тоқтар Әубәкіров пен
Талғат Мұсабаев ғарыш кеңістігінде болып қайтты.
Сондай-ақ Қазақстан мен Украина Республикалары арасында да ғарыш
қызметін жүзеге асыру туралы меморандумға қол қойылды.24
1995 жылы Қазақстан тағы да бір Дүнижүзілік ұйымына мүше болды. Ол Ислам
конфиренциясы ұйымы еді (ОИК). Ұйымның өз банкісі бар. Бұл дамудағы Ислам
банкісі (ИБР) Ислам конфиренциясы ұйымы дүние жүзіндегі белді ұйымдармен,
әсіресе, БҰҰ-мен тығыз байланысты. Бұл ұйымға Ресей Федерациясының да
кіретін ойы бар. Өйткені, Ресей құрамындағы Башқұртастан, Татарстан елдері
де мұсылман халқы. Бірақ, Ресей әзірге бақылаушы ретінде ғана болады.25
Осы жылы қантарда Москвада ТМД елдерінің басшыларының кездесуі болғанын
білеміз. Мұнда ТМД елдері бейбітшілікті қолдау үшін, коллективті күш
жайында және бейбітшілікті қолдаудағы операцияларға қатысу үшін, әскери
және азаматтық қызметкерлерді дайындау және оқыту жөніндегі келісімге,
Кеден және төлем-төлеу одақтарын құру көріністері жөнінде, Тәжікістан
Республикасындағы Коллективті күштердің болу мерзімін созу жөніндегі
барлығы 24 құжатқа қол қойылды.
Б.Ельцин өз хабарында бұл құжаттардың әлі де түзетуге
24 Панорама.-1996.-март
25 Новое поколение.-1996.-№8.-март.
ұшырайтындықтары мүмкін екенін айтты.
Келіссөз нәтижесін бағалаған кейбір ресейліктер түңіліп қалды. Айталық,
Абхазиядағы жанжалды реттеу проблемалары күйреуге ұшырады. Ең бастысы,-
деді Б.Ельцин бұл біздің елдердің даму тенденциясы анықталды. Бұл
тенденция ТМД мемлекеттерінің интеграцияға ерікті қозғалысы. Бұл
интеграцияға барлығы қосылған жоқ, бірақ көпшілігі қолдады. ТМД жүйесінде
заң ұйымын, келісімдер мен шарттар базасын құрудағы істер алға басуда. Енді
бұл құжаттарда іс жүзінде іске асыру керек. ТМД мемлекеттерінің басшылары
бір дауыстан КСРО-ны қайта құру жөніндегі ұсынысты бірауыздан жауып,
тоқтатып тастады.26
Осы жылы 21 ақпанда Алматыға ресми сапармен Ресей Федерациясының жаңа
сыртқы істер министрі Е.Примаков келді. Қ.Тоқаев пен және Назарбаевпен
болған кездесуде қоғамдық және экономикалық интеграция проблемалары
талқыланды.27
Примаков Қазақстан өзінің саяси, экономикалық және географиялық
күшімен абыройлы болғандықтан, Ресейдің негізгі серіктерінің бірі болып
табылады,-деп атап көрсетті.
Бұрынғы КСРО кезіндегі республикалар қазір өз еншілері өздеріне
тигенмен әлде бір-бірінен соншалықты құрық үзіп кете қойған жоқ. Бұрынғы
республиканың экономикалық дамуында ортақ және ұқсас сипаттар бар еді.
Бұдан әрине дүниеге жаңа келген барлық егеменді тәуелсіз мемлекеттердегі
экономикалық реформа біркелкі болады деген сөз шықпайды. Балтық бойындағы
үш мемлекетті былай қойғанда, Украина мен Белорусь мемлееттері нарықтық
экономикаға өз жолдарымен көшіп жатыр. Әрине, оларда бұл үшін қажетті
26 Новое поколение. – 1996.-№3
27 Встреча в МИДе. Новое поколение.-1996г.-№7
объективтік жағдайларда бар. Мәселен, аталған 2 мемлекетте өнеркәсіптің көп
салалары жақсы дамыған. Ал Қазақстан экономикасы негізінен шикізат өндіріп,
оны сол күйінде бассқа республикалар мен шетелдерге шығаруға бейімделген
еді.
Экономикадағы кейінгі кезенде осы кемшіліктерді жоюға бағытталған
бірқатар реформалар жүргізілуде. Тек алға басып тұрғаны шамалы. Ресейдегі
реформаның асығыс басталып, алғашқы кезеңі сәтсіз аяқталғаны жөнінде көп
сын-пікірлер айтылды. Е.Гайдар басқарған осы реформа нәтижесінде берілген
Р.Хасбулатовтың ащы пікірінде шындық бар.
Айтуға қиын болғанмен, қортынды біреу – ол экономикалық саясаттың
толық күйрегені.28
Қазақстанда да реформа жүргізуде қателіктер болғанын Республика
президенті Н.Ә.Назарбае та мойындайды.29
Реформаны үлкен бір тармағы сыртқы экономикалық байланысты нығайту. Бұл
байланыстар жасалып та жатыр. Беларусь мемлекеті бізге БелАз және МАЗ
марка автомобильдер, тракторлар, халық тұтынатын тауарлар шығарады. Олардан
әкелінетін тауарлардың жалпы сомасы 1991 жылғы бағамен 1,3 млрд. көлемінде.
Ал Қазақстан республикасы сондай мөлшердегі омаға беларусь мемлекетіне қара
және түсті металдар прокатын, жүн, мақта, тері береді. Тек, бір өкініштісі
шикізат ретінде хромды руданың дүниежүзілік қорының 20 пайызы Ақтөбеде. Ол
шикізатты тек қана Дон кен-байыту комбинаты өндіреді.30
Бүкіл ТМД-да апиынды өндейтін жалғыз кәспорын – Шымкенттегі
28. Правда.-1992.-№3
29 Казахстанская правда.-№229-230. 1992г.
30 Казахстанская правда.-№229-230. 1992г.
химфарм зауат. Тек оны өзіміз шетке шығарып, сата алмай, пайдалана отырмыз.
Бұрынға одақтан шыққан мемлекеттерде енді қайта бірікпейді. Біріксе,
экономиуалық салада ғана бірігеді (оның негізінде әскери блок құрылуы
мүмкін). Әлемдегі ондай бірлестіктің ең үлкен және қалыптасқан түрі –
Еуропалық экономикалық қоғамдастық (ЕЭҚ). Одақтан бөлінген мемлекеттер осы
үлгімен кірігуі мүмкін. Сонда ЕЭҚ тағыдай ортақ валюта пайда болады.
Жетпіс жыл бойы барлық республикалар өздерінің тәуелсіздігін қойып өз
мүдделерін ұмытып, ортақ шаруа атқарып, ортақ қазанға қызмет етті. Барлық
шаруашылық, бар тіршілік осылай құрылып, осыған бейімделді. Кешегі біртұтас
Кеңестік экономикада 700 мыңнан астам кәсіпорын жұмыс істеді. Олар 25 млн.
түрлі өнім шығарады.
Олардың арасында бір-бірімен алым-берім жасап, қарым-қатынас орнату үшін
500 млрд. байлауыш желілері тартылған. Демек соншама келісім-шарттар
жасалынатын. Бір орталықтан басқарған шаруа қатан тәртіппен қадағаланып,
сол келісім шарттардың бәрі негізінен орындалып отыратын.
ТМД елдерінен Қазақстанға бір жылда 7 млрд. доллардың дүние заты
әкелінеді де, оларға Қазақстаннан 8 млрдғ долларға қазына байлық сатылады
екен. Демек, алатынымыздан беретініміз 1 млрд. долларға асып түседі.
Қазақстан мен Ресейдің арасындағы экономикалық өзара тәуелділік ең
алдымен кімнің-кімге не беретініне және не алатынына байланысты. әрине,
Ресей секілді қуатты мемлекет тарихи тұрғыдан да, қазіргі экономикалық
жағдайдан да Қазақстаннан әлдеқайда басым түсіп отыр. Мысал: Ресейдің
есебінен Қазақстан өз қажетінің 70-75 пайызын өтейтін болса, Ресей
Қазақстан есебінен өз қажетінің 78 пайызын ғана өтей алады.31 Ресей беретін
өнімдердің ең басты да көлемді бір тобы –ағаш материалдары, құрылыс
жабдықтары. Ресей орманға бай ел. Сондықтан бұрын бүкіл одақты ағаш және
ағаш материалдарымен Ресей жабдықтап отыратын Қазақстан Ресейге оның
есесіне шикізатты көп береді. Мұнысы түсінікті жері жақын. Экономикалық
жағынан тиімді. Ресейге Қазақстан жалына батыс аймақтан8 млн. тонна шикі
мұнай береді де, оның есесіне Ресейдің Тюмень облысынан сонша мұнай алады.
32 Ал сол мұнайды басқа елдерге сату үшін Ресей жері арқылы өтетін мұнай
құбырын бір тәулік жауып тастаса одан 4 млн. доллар зиян шегеді екен.
Осылайша
шығыны көп, бағасы төмен шикізатты өндіретін өлке гһнегізінен зиянға батады
да, одан таза металл, дайын өнім шығаратын аймақ пайдаға кенеледі.
Қазақстан соңғы кезде шетел фирма компанияларымен бірлесіп, бірігіп
пайдаланын, екі жаққа да тиімді болып табылатын келісімдерге қол қойылып,
іске кірісе бастады. Оның өзінде Еуропаға, Америкаға өнім шығару, жеткізу
үшін қажет болатын жолдар мен құбырлар бәрі-бір Ресейдің жерімен өтеді.
Каспий теңізінен шығып Еділ-Дон каналы арқылы Қара теңізге, сондай-ақ Еділ
өзені арқылы Ақтеңізге, содан әрі Балтық теңізіне шығатын су жолы да ЯРесей
жерімен өтеді. Екі елдің арасындағы кедендік қатынастың қандай болатынына
байланысты біздің ара қатынасымыз да түпкілікті айқындалмақ. Рас, біз Қытай
арқылы Қиыр шығысқа Жапонияға, Тынық мұхит аймағына жетеміз.33
Сондай-ақ трансазиялық теміржолмен, автомобиль жолымен Пәкістанға, каспий
су жолымен Онтүстікке, Парсы шығанағына, Жер
31 Н.Райхонов. Бүгін және ертен. Ақиқат.-1992.-№1
32 Е.Бабақұларов, Ж.Жансүгіров.-Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және
саяси дамуы. Саясат.-1995ж.-№2 июль
33 Смаилов К. Қазақстан мен Ресей: өзара тәуелділік ақиқат.-1994.-№3
Орта теңізіне шыға аламыз. Дегенмен, алым-берістің басым аумағы Ресей
шекарасы арқылы өтіп, Ресейдің қатысуымен, араласуымен болады. Осыны
ескергенде Ресеймен арадағы саяси, экономикалық одақтастық аса қажет.
Қазақстан экономикасы өзінің қазба байлықтарына аяқ тіреп қана тығырықтан
шығып кете алады. Сөйтіп қазіргі бар қажетіміздің 70 пайызын өтеп отырған
ресей тарапынан әлі де көп көмек алуға тура келеді. Ресей де бірқатар
салада Қазақстанға мүдделі.34 Мысалы: Оралдың қара металлургиясы түгелдей
Қазақстан рудасына қарап отыр. Ресейдің 100-ге жуық электрстанциялары
Екібастұздың көмірін жағады. Бұрынғы Одақтағы түсті металдардың қоймасы
болған Қазақстан бүгін де әлем деңгейінде Ресей үшін де көптегенқымбат
металлдардың бірден-бір иесі, қожасы болып отыр. Ресей Қазақстанның
вольфрамына, хромитіне, марганціне өте ділгер болып отыр. Ресейдің атом
станциялары үшін отын болып жағылатын уранның көп көлемі бізден шығарылады.
Міне, осы тұрғыдан келгенде Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-
қаиынасиың екі жаққа да бере пайдасы әлі де аз емес. Өтіп бара жатқан 20
ғасырмен, келе жатқан 21 ғасырдың аралығындағы кезендегі Ресей мен
Қазақстан экономикалық қарым-қатынас осындай.35
Орталық Азия мемлекеттері таяудағы шет елдерден өздеріне халық
шаруашылығының 103 саласы (барлығы 104 сала болатын) шығаратын өнімдерін
оларға шығаратын.36
Тәуелсіздік жариялағаннан кейін ортаазиялық мемлекеттер өзара келісімдер
арқылы мемлекетаралық тауар тасқының реттеп отырды. Бұл тасқынның шарықтау
шегі 1992 жылға келді. Сол кезде
34 Смаилов К. Қазақстан мен Ресей: өзара тәуелділік ақиқат.-1994.-№3
35 Егемен Қазақстан.-1994 жыл.-29 наурыз.
36 Біз тамыры бар, тағдыры мұндас халықтармыз Азия.-1993.-№45
Қазақстанның Өзбекстаннан әкелетін өнімдерінің үлес салмағы ТМД елдерінен
әкелінетін барлық өнімнің 13 пайызындай, Қырғызстаннан әкелінетін өнім – 4
пайыз болды. Ал Қазақстаннан Өзбекстанға 916 млн. АҚШ доллары немесе барлық
ТМД елдеріне жөнелтілген өнімнің 15 пайызы, Қырғызстанға – 230 млн. доллар
немесе 5 пайыз көлемінде өнім шығарылады.37
Орталық Азия мемлекеттерінің өнеркәсіп әлуеті зор. Тек 1994 жылы Қазақстан,
Қырғызстан және Өзбекстанның ішкі жалпы өнімнің көлемі АҚШ-тың 14 млрд.
долларынан асты.38
1994 жылғы 30 сәуірде Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан Президенттері
осы 3 республика арасында Біртұтас Экономикалық Шартқа қол қойды.
Үш мемлекеттің мүддегі ведомстволары бірнеше мәжілістерінде 1994 жылы 4-
5 қазанда Бішкек қаласында, 1994 жылы 7-14 қарашада Ташкент қаласында, 1995
жылы 27-28 қантарда Алматы қаласында, 1995 жылы 21-23 сәуірде Бішкек
қаласында экономикалық бірлесудің 2000 жылға дейінгі Бағдарламасы жасалды.
Оны Шымкент қаласында 1995 жылы 1 сәуірде негізінен мақұлданып, осы жылғы
24 сәуірде Бішкекте Премье-министрлер Кеңесі оны бекітті. Онда
ынтымақтастық және даму банкі қаржыландыратын бірінші кезектегі жобаларды
қарап анықтады. Олардың қатарында Қаратау фосфориті шикізат базасын
дамыту, газ, электроэнергия приборларын шығару.
Бұхар газды ауданы – Бішкек – Алматы газжелісінің екінші тармағын салу
және т.б. бар.39
Орта Азия мемлекеттерінің экономикалық дамуына трансұлттық Пекин-
37 Орталық Азия тиімді іс-қимыл жасайтын экономикалық кеңістікке айналуы
қажет Егемен Қазақстан.-1994.-3 май
38 Найзагарин А., Эконосмическое сотрудничество с братскими республиками.-
Алматы.
39 Күштерді біріктіріп тезірек алға басуға болады. Халық кеңесі.-1994.-3
май.
Алматы-Ташкент-Тегеран-Анкара (темір жібек жол) темір жолының іске қосылуы
үлкен ықпалын тигізбек, ол тауар тасқынның бағытын өзгертуге қабілетті.
Қорытындылай келгенде Орта Азия мемлекеттерінің экономикалық дамуы үшін
олардың бірігуі қажет деп санайды көптеген оқымыстылар.
1.2 Өнер, білім саласындағы байланыстар
Мәдениет тек қана рухани байлық емес, ол сонымен қатар саяси
пройестердің индикаторы болып табылады, - дейді Президент Н.Назарбаев.40
Қай жерлерде мәдениетсіз атмосфералар болса, сол жерлерде территориямен
зорлық-зомбылық болады. Ондай жерлерде демократия мен бостандықтың желі жоқ
жерде, абыройлы өмір мен жақсы жағдай қалыптаспайды. Беделді халықаралық
ұйымдарға мүше болып, олармен әр-түрлі қарым-қатынастарға келісу тәуелсіз
мемлекетімізге аз. Әлемде мемлекетімізді танытып қана қоймай мойындатуымыз
қажет. Мемлекетімізді халқымыздың ең жақсы ұлдары философтар, жазушылар,
ақындар, ғалымдар, әншілер арқылы таниды. Қазақстан Республикасы
тәуелсіздігін алғаннан кейін дүние жүзіндегі белді мәдени орталықтарға мүше
болды.
БҰҰ-на мүше болғаннан кейін Қазақстан Республикасына, ЮНЕСКО-ға
қабылдау шарттарымен таныстыруға, ЮНЕСКО бас директоры Фредирик Майор өз
өкілдерін жібереді. Сөйтіп, Қазақстан білім, ғылым және мәдениет жөніндегі
БҰҰ-ның (ЮНЕСКО) құрамына мүше болатын 164-ші мемлекет болады.41
Қазіргі кезде Қазақстан ЮНЕСКО-мен өте тығыз қарым-қатынаста 1995 жыл
ЮНЕСКО-ның жарлығымен Абай жылы болып бекітіледі. Абайдың 150-жылдық тойын
бүкіл Дүние жүзі қауымдастығы болып тойлап өтті. Абай атамыздың
данышпандығы арқасында қазақ халқының тілін, мәдиниетін, тарихын бүкіл әлем
таныды. Өткен
40 Укрепление независимости чепез устойчивое развитие.-Речь Н.Назарбаев.
Индустриальная Караганда. 1995.-17 декабря
41 Казахстанская правда. 1992.-26 май.
жылдың қараша айында премьер-министрдің орынбасары И.Тасмағанбетов Парижде
өткен ЮНЕСКО-ның бас конференциясының 28 сессиясына қатысты. Мұнда
Фредерико Майормен болған әңгіме барысында Алтын емен ұлттық паркін
ЮНЕСКО-ның қорғауындағы объектілер санатына жатқызу туралы мәселе тұңғыш
талқыланды. Оның өзі Қазақстанға 1994 жылы қосылған табиғат және мәдениет
мұраларын қорғау туралы конвнцияның принциптеріне толық сай келеді. Бұл
жобаны жасау үшін бірлескен комиссия құрылатын болды. Сонымен қатар
Түркістан қаласының 1500 жылдығының ЮНЕСКО-ның зердерлік және мерейтойлық
күн тізбесіне қосу жөніндегі, сондай-ақ Қожа Ахмет Яссауидың кесенесін
дүнижүзілік мұра тібесіне қосу үшін Қазақстанға сарапшылар тобын жіберу
туралы келісімдер мақұлданды.
Фредерико Майор Қазақстан қалаларында бірнеше рет сапармен келді. 1995
жылы Семейде болып, Ұлы абайдың 150 жылдық тойына да қатысты.
ЮНЕСКО-ның бас директоры Фредерико Майор Абайға Абай - әлемдік маңызы
бар тұлға. Ол өз оқырмандарымен жан сезімін ғана емес, философиялық
көзқарасына ықпал еткен сан-саладағы терең білімін де бөліскен ақын әрі
ойшыл. Ол шын мәніндегі көзі ашық оқыған адам. Оның кеудесінде тәнірінің
өзі дарытқан бастаулар бар. Жырларының бәрі адамға деген махаббатқа,
қаңгездіктен туған қайғы-қасіретке деген аяушылыққа шүп-шүп толып тұр. Абай
философиясы Еуропаның классикалық философиясының адамгершілік идеяларымен
ғажап үндесіп жатыр. Оны толғандырған күрделі мәселер барлық халықтар үшін
ұзақ уақыт көкейтесті болып қола бермек, - деп баға берді.42
42 Абай туралы айшықты ойлар. Ақиқат.-1995.-8 сәуір
Абайдың халқымыздың даналары арқасында елімізді бүкіл әлем танып отыр.
Бұрынғы Одақ кезінде Қазақстан мәдениеті КСРО құрамындағы басқа
Республикалар мәдениетімен тығыз байланыста болғанын білеміз. КСРО
тарағаннан кейін де ол қарым-қатынас үзілген жоқ. Қайта барған сайын даму
түсуде. Мысалы: бұрынғы КСРО театр қайраткерлерінің одағы бұдан былай
Халықаралық театрлар одағының Конференциясы деп аталады. Конференцияның
президенті болып Лавров, ал вице-президенті болып О.Ефремов сайланды. Оған
ТМД-ға қатысушы тәуелсіз мемлекеттерден де өкілдері кірді.43
Тарихта тағдыры бір, тіл мен діні бір тамырлас халықтардың әдебиеті мен
мәдениеті, ғылыми да қанаттас болу керек, екндігі белгілі. Өйткені, ел мен
елді, халық пен халықты байланыстыратын дәнекер, рухани көпір – мінеки осы
күш. Әсіресе бүгінгі саяси, экономикалық, әлеуметтік қиын-қыстау кезінде
туысқан елдер арасындағы ынтымақтастық пен достық қарым-қатынастың маңызы
өте зор. Азіргі таңда ТМД елдері арасында мәдени күндер өтуде.
Сондай мәдени күндердің бірі – ол 1995 жылы 19-24 май аралығында өткен
Қазақстандағы Өзбекстан күндері болды.44
Өзбек достарды Қазақстанның Қарағанды, Торғай, Қызыл – Орда, Оңтүстік
Қазақстан, Жамбыл облыстарында қарсы алды. Қонақтар Ә.Қастаев атындағы
мемлекеттік музейде алматылықтарды өзбек өнерімен таныстырды. Ташкент өнер
шеберлері Қ.Байсейітова атындағы музыка мектебінде өнер көрсетті.
Республика сарайында атақта Ялла, Шадлин ансамбльдері концерт қойды.
Арман кинотеатрында өзбек фильмдері қойылды. Мұндай Қазақстандағы
43 Жас алаш.-1992 жыл.-8 ақпан.
44 Төрлет өзбек бауырым, жалғассын достық баяғы. Егемен Қазақстан.-1995.-
20май.
Өзбекстандағы күндері соңғы рет 1970 жылы болған екен. Осы жолы өзбек
ағайындар Орта Азия халықтары мәдениет қайраткерлерінің құрылтайын құру
жөнінде ұсыныс жасады. Бұл ұсыныс Қазақстан, Тәжікістан мәдениет
қызметкерлері тарапынан қолдау тапты.
Сөйтіп, 1995 жылы қарашаның 21-23 күндері Ташкент қаласында Орта азия
елдері мәдениет қайраткерлерінің форумы болып өтті.45 Бұл форумға
Қазақстаннан Ж.Әбділдин, жазушылар Ә.Нұрпеисов, К.Мұхамеджанов,
Ә.Кекілбаев, ақын М.Шаханов, тағы басқа да адамдар қатысты. Басқа Орта Азия
республикаларының да белгілі адамдар қатысты.
Осы жолы Орта Азия елдері мәдени қайраткерлердің Ассамблеясы құрылды.
Басқару кеңесінің мүшелері Орта Азия елдері мәдени қайраткерлерінің
Ассамблеясының президентін сайлады. Оған атақты әлемге әйгілі жазушы
Ш.Айтматов сайлагды. Олар Өзбекстаннан П.Қабибулаев, Қырғызстаннан жазушы
К.Ахметов, Тәжікістаннан ғылым Академиясының Президенті Қ.Самадов
Қазақстаннан Қ.Найманбаев еді. Ассамблея жарлығы бойынша ассмблея құрылтайы
5 жылда 1 рет. Басқару кеңесінің мәжілісі жылына 2 рет, ал вице-
президенттер 3 айда бір рет бас қосып тұрады.46
Ассамблея орталығы болып Ташкент қаласындағы үлкен Түркістан сарайынан
орын берілді.
Форумда әдебиеті пен мәдениет саласындағы алдына қойған мақсаттары
мындай:
• аймақта бірыңғай рухани, саяси және экономикалық кеңістік құру;
• Орта Азия мемлекеттері арасындағы өзара достық, туысқандық байланыстарды
одан әрі нығайту;
45 Арбалы Заман-Қазақстан.-1995 жыл.-15 желтоқсан
46 Қ.Найманбаев. Туысқандар кездесу Қазақ әдебиеті.-28 қараша.-1995ж.
• әдебиет пен өнер, ғылым мен техника саласында информациялар алмасу;
• аймақтағы елдерде дүниеге келген;
• әдебиет пен өнер туындыларын, ғылым жетістіктерін кеңімен насихаттау;
• аударма ісін жақсарту, осы мақсатқа орай республикалар өкілдерінен
тұратын іріктеу-сұрыптау комиссиясын құру;
• Орта Азия елдерінің бұрыннан қалыптасқан озық салт-дәстүрлерін, халық
шығармашылығыг кеңінен насихаттау мақсатында жалпы халықтық мерекелік
шерулер, серуендер өткізуді қолға аул.
Форумның мақсаты, шышында да, аса маңызды. Бұл саясаттан тыс, ешқандай
мемлекеттің қарауына енбейтін би ресми орталық.
Бақытқа жету мақсатында біріккен адамдар қауымы – қасиетті, қадірлі
қауым. Бақытқа жету жолында бір-біріне жәрдем берген халық - өнегелі
халық. Дәл осылайша барлық халық бақытқа жету үшін бір-бірлеріне жәрдем
берсе, бүкіл жер жүзі өнегелі, өмірлі болады, - депті Әл-Фараби бабамыз.
Осындай бірігу мақсатыымен осы форумның алдында Бішкек қаласында
Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан республикаларының газеттерінің бас
редакторларының Семинары болып өтті. Бұл семинарда аталған газеттердің бас
редакторларының ассоциациясы құрылды.
Мұндағы қаралған негізгі мәселе республикалар арасында информация
алмасу және бірігіп жұмыс істеу мәселелері талқыланды. Бұл ассоцияцияның
келесі кездесуі осы жылдың көктемінде Алматыда өтетін болды.
1994 жылы наурызда Бішкек қаласында шетелдермен достық және мәдени
байланыстар қоғамында қала әкімшілігінің, қоғамдық ұйымдар өкілдерінің
қатысуымен Қырғыз-қазақ бауырластық қоғамы деп атауды ұсынды. Достық
деген сөзден гөрі көңілге жылылырақ сезілетін бауырластық сөзі көпшіліктің
ойынан шығып, бір ауыздан мақұлданды. Қоғамның төрағасы болып Бішкек
қаласының әкімі Ибрімов сайланды. Президиум құрамына 37 адам енді.
Қазақстан мәдениетін Дүние жүзіне танытуда, 1990 жылдан бері Алматыдағы
аты әлемге әйгілі Медеу мұз айдыныда өтіп келе жатқан Азия Дауысы
конкурсының мәні өте зор. Бұл жерде Азия Дауысы конкурсы мен
фестивальдар студиясының бас продюссері Мұрат Ерғалиевтің еңбегін атап өту
керек. Бұл фестивальде Европа, Азия, Америка, Африка құрлықтарының
көптеген мемлекеттерінен келген әншілер өнер көрсетіп келді.
Қазақстан Республикасы тек Орта Азия елдерімен ғана емес, соңымен қатар
ЯТМД республикаларының барлығымен мәдени қарым-қатынас орнатуда. Осы жылы
Москваға Азия дауысы конкурсы мен фестивальдер студиясының делегациясы
барып қайтты. Москвада ТМД елдерімен рухани байлығын байланыстыратын
мәдени бірлікте болатын (ЕАСОФ) фестивальдерінің одағы құрылды. Бұл
одақтың құрамына Украина, Беларусь, Қазақстан және Ресей Федерациясы
республикаларының мәдениет қызметкерлері енгізілді. Бұл Одақтың вице-
президенті болып М.Ерғалиев сайланды.47
Мәдениетсіз елдің-ел боып, мемлекет болып өмір сүруі екі талай Осыған
байланысты достастық мемлекет басшылары да одақ кезіндегі мәдени
байланыстарды жандандыруға қарсы болған жоқ.
ТМД елдерінің басшылары, саяси және экономикалық проблемалардан басқа
мәдени-гуманитарлық байланыстарды да
47 Еврозийская ассоциация создателей фестиваля приглашает целый имр.
Казахстанская правда.-1996.-февраль
талқылап отырды. 1996 жылдың бірінші жартысында ТМД елдерінің мәдениет
қызметкерлерінің конгрессің өткізу жоспарланды.48
Бұл ТМД елдері мәдени қызметкерлерінің конгрессі мәдени қарым-
қатынастарда жанжандыру үшін маңызы зор.
Одақ тарағаннан кейін байланыс үзіліп өзімізбен-өзіміз томаға-тұйық
қалдық. Сыртқы әлеммен рухани қатынас нашарлап кетті. әлемдік дәрежедегі
әдеби-мәдени форумдарға қатысудан тыс қалдық. Аударма ахуалы мүлдем тоқтады
десе де боды.
Жақында Бішкектегі Қазақ елшіліг Қырғыз Республикасының Президенті
А.Ақаевтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz