С. Қасқабасовтың қазақ фольклористикасының зерттелуіне қосқан үлесі
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І тарау. Академик Сейіт Қасқабасов – фольклортанушы ғалым
1.1 Фольклордың жиналуы, зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Едіге жыры және
С.Қасқабасов ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
1.3 С.Қасқабаев Абай және фольклор жайында
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ІІ тарау. С.Қасқабасовтың қазақ фольклористикасының зерттелуіне қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 41
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі
Ауыз әдебиеті - халқымыздың бейнелі сөз маржандары, мәңгілік өлмейтін
асыл да мол мұрасы. Ауыз әдебиетімен сусындамаған бірде- бір шынайы
суреткер болған емес. Ауыз әдебиеті олардың нәрлі де құнарлы топырағы.
Сөз өнерінің басы-фольклорда. Барлық халықтың, кейінгі жазба әдебиеттің
бастауы фольклор болған.
Фольклор – синтетикалық өнер түрі. Онда көбіне сөз, музыка,
хареография және театр өнері сияқты өнердің әр түрі шоғырланған. Фольклор
ағылшын сөзі халық даналығы деген ұғымды білдіреді. Фольклор – синкретті,
көпфункциялы руханият. Ол әрі танымдық, әрі эстетикалық қызмет атқарады.
Фольклор тәрбиелік мақсатта да қолданылады. Сонымен бірге фольклордың
утилитарлық қолданбалы функциясы да бар, яғни ол белгілі бір жағдайда
тұрмыстық қатеттілікті өтейді.
Қазақ фольклорын арнайы түрде жазып, жариялау ісі ХҮІІІ ғасырдың екінші
жартысында басталады. Қазақ фольклорын жинау әсіресе Ресейдің Қазақстанды
толық өзіне қарату үшін актуальді болды, сондықтан Ресейден шыққан арнаулы
экспедициялар , әр түрлі іс сапармен сахараға келген шенеуніктер,
миссионерлер, офицерлер, шенеуніктер, оқымыстылар қазақ+ әдет- ғұрпы,
тарихы, этнографиясы, мәдениеті, ән –күйі туралы мәліметтер жинауды мақсат
етіп қойған-ды. Осы саладағы жұмыстың бірі- халық поэзиясының үлгілерін де
жинау, жариялау болды. Алайда отаршылдық мақсатта жүргізілген осынау іс
қазақ фольклоры туралы ғылымды өмірге әкелді. Екі ғасырдан астам тарихы бар
фольклортану ғылымын шартты түрде былай дәуірлеуге болады:
І кезең: ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы фольклортану. Осы кезеңдерде жиналған
фольклор мағлұмат түрінде пайдаланылды. Олар көбіне шығарманың өзі емес,
тек мазмұндамасы түрінде ғана беріледі. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
бастап қазақ фольклоры ғылыми мақсатта жиналды, оны жинаудың арнайы
бағдарламасы жасалды. Ресейдің В.Радлов, Г.Потанин, А.Васильев, Я.Лютш
сияқты ғалымдарымен бірге қазақ оқығандары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, Мәшһүр Жүсіп, Ә.Бөкейханов жинастырып, зерттей бастады.
ІІ кезең: ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы фольклортану. Өткен
ғасырда қалыптасқан ғылыми шарттар осы жүзжылдықтың бірінші ширегіне дейін
жүзеге асып жатты. 1930 жылға дейін Ә. Бөкейханов, Ә.Диваев,
А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Х.Досмұхамедовтер фольклор мәтінін жинай отырып,
зерттеп жариялады. 1930-1950 жылдар аралығында фольклорға ерекше ден
қойылды. Бұл кезеңдерде С.Сейфуллиннің, М.Әуезовтың, С.Мұқановтың,
Ә.Марғұланның, М.Ғабдуллиннің, Е.Ысмайыловтың зерттеу еңбектері де жарық
көрді.
ІІІ кезең: ХХ ғасырдың екінші жартысы. Бұл – өте күрделі кезең. 1947
жылғы Қазақстан Республикасы Орталық Комитетінің атышулы қаулысы
фольклортану ғылымын таза идеологиялық қыспаққа салып, 1953 жылғы
дискуссиядан кейін фольклорды тек таптық тұрғыдан бағалаудың салдарынан
Қамбар батыр жырынан басқа жырлар халыққа жат деп танылды. Тек 1957 жылы
ғана бұл идеология қате деп танылып, фольклорды зерттеу ісі жаңа қарқын ала
бастады. Осы кезеңнен бастап эпос жанры бойынша М.Ғабдуллинің,
Р.Бердібаевтың, С.Садырбаевтың, ертегі бойынша С.Қасқабаевтың,
Е.Тұрсыновтың, аңыздар мен шешендік сөздер бойынша Б.Адамбаевтың,
С.Қасқабасовтың, дастандар бойынша Б.Әзібаевалардың еңбектері жарық көрді.
Осы аталған ғалымдардың ішінде академик Сейіт Қасқабасовтың
фольклортану ғылымының дамуына қосқан үлесі өте зор. Фольклортану саласында
Қазақ халық прозасы А.1984 ж; Қазахская волшебная сказка 1792 ж,
Родники искусства 1986, Казахская несказочная проза 1990, Колыбель
искусства 1992, Абай және фольклор 1995, Золотая жила 2000,
Жаназық 2002, Люби безмерный памятник 2002, ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы
қазақ әдебиеті2005 атты монографиялар жариялады. Аталмыш ғылым саласының
дамуы жайында академик былай дейді: Жалпы, қазақ фольклортану ғылымының
деңгейі төмен емес. Мен айтар едім, фольклортану ғылымы филология
ғылымдарының ішіндегі классикалық ғылым. Әсіресе, алпысыншы жылдардың
екінші жартысынана бастап фольклортану ғылымы жақсы қарқын ала бастады.
Қазір саясат пен идеологиядан арылды. Бүгінгі таңда біздің фольклорды
этнографиямен, тарихпен, археологиямен, тілмен байланыстырып зерттеуге
мүмкіндіктер мол. [ 1]
Академик Сейіт Қасқабасовтың қазақ фольклорының дамуы жолында жазған
еңбектері зерттеуді қажет ететін соны дүниелер. Ғалымның осы саладағы
қызметі мен еңбектерін зерттеу, пікірлерін зерделеу – тақырыптың өзектілігі
болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері:
С.Қасқабасовтың фольклортану саласының дамуына қосқан үлесін зерделеу,
саралау, еңбектеріне шолу жасай отырып, академиктің фольклортану ғылымында
алатын орнын таныту, еңбектерінің мәнін ұғыну;
Осы мақсатты орындау барысында мынадай міндеттер алға қойылды:
- Қазақ фольклористикасының даму кезеңдерін анықтау;
- С.Қасқабасовтың фольклористика саласындағы еңбектерін зерттеу;
- С.Қасқабасов зерттеу еңбектерінің ерекшелігін таныту;
Жұмыстың зерттеу нысаны:
С.Қасқабасовтың фольклортанушы ғалым екендігін дәлелдеу үшін ғалымның
еңбектері, республикалық, облыстық басылымдар қолданылды. Ақиқат,
Жұлдыз, Зерде, Парасат журналдары, Егемен Қазақстан, Арқа ажары
газеттері
Жұмыстың құрылымы:
Зерттеу жұмысы кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Сейіт Қасқабаев – фольклортанушы ғалым
С.Қасқабасовтың қазақ фольклористикасының зерттелуіне қосқан үлесі
С.Қасқабасовтың ғылыми- зерттеу еңбектері қазақ фольклорының теориясы
мен тарихына, әдебиет пен өнер проблемаларына, этнография мен ауыз әдебиеті
мұраларының тестологиясы мәселелеріне арналады. Ғалымның ғылыми – зерттеу
еңбектерінің негізгі бағыты: фольклор мен әдебиет және өнер. Әсіресе
мифология мен фольклорлық проза саласын зерттеуде айрықша ғылыми табыстарға
қол жеткізген. Ол фольклордың прозалық саласын ғылыми тұрғыдан саралап,
жанрлық жағынан жіктеген және қазақ мифологиясын типологиялық тұрғыдан
тұңғыш тұжырымдаған ғалым. Оның мифология мен прозалық фольклордың шығу
тегі мен даму жолдары, фольклордағы әр заман болмысының сипатталу
ерекшеліктері, фольклордың көркемдік әдісі туралы теориялық ой- пікірлері
мен тұжырымдары өзбек, татар, түрікмен, қарақалпақ, башқұрт ғалымдарының
зерттеулерінде қолдау тауып, негізге алынды.
С.Қасқабасов қаламынан туған 300-ге тарта еңбектің мазмұны сан салалы.
Онда әдебиет пен өнер тарихының, фольклор теориясы мен мәтінтанудың түрлі
мәселелері қамтылған. Ғалымның басшылығымен әрі қатысуымен хайуанаттар
жайлы ертегілердің академиялық басылымы орыс тілінде, Қозы Көрпеш- Баян
сұлу жырының 8 нұсқасы, В.Радлов жинаған қазақ фольклоры үлгілері мен
ақын –жыраулар шығармалары енген Алтын сандық 1993 , Ел қазынасы –
ескі сөз 1994жинақтары, Ж.Жабаевтың шығармалары жарық көрді.
Ғалым Ойөріс атты еңбегінде қазақ ғалымдарының фольклорға халық
әдебиетін жатқызу дәстүрін енгізді де, екі атауды аралас қолданып
келгендіктерін айтып өтеді. Бірақ халық әдебиеті деген атау әлем
қабылдаған фольклор ұғымын толық бере алмайды. Мысалы көркемдігі нашар,
өнер деңгейі жоқ ауызша орындалатын шығармалар толық мағынада сөз өнері,
яғни әдебиет бола ма? Сол сияқты алуан түрлі ырымдар, салттар мен нанымдар,
бата, алғыс, қарғыс, арбау, жауын шақыру, күн жайлату, жарапазандар
мағынасындағы әдебиет бола қоймас. Ендеше, халық әдебиеті ұғымын синоним
ретінде көркем фольклорды, яғни өнер қасиеті бар шығармаларды сипаттау үшін
қолданған орынды болмақ,- деп тың ой айтып, байлам жасайды. [ 1]
Фольклор мен сөз өнерінің ара жігін ажырту үшін Сейіт Қасқабасовтың
Ойөріс атты еңбегіне жүгініп көрейік: Бұл түсінік фольклордың аясын
тарылтады және сөз өнерінің эстетикалық және эмоцялық қасиетін төмендетеді.
Өнер дегеніміз – өмірді, оқиғаны, құбылысты немесе сезімді көркем түрде
бейнелеп, қайта жаңғырту. Олай болса, арбау, алғыс, қарғыс немесе әр түрлі
ырымдар мен нанымдар, болмысты я болмаса сезімді көркем түрде бейнелеуді,
жаңғыртуды мақсат етпейтіндіктен сөз өнері бола алмайды. Бұған қоса, өнер
болу үшін шығарманың поэтикасы, композицясы, іс- әрекет атқаратын
кейіпкерлері, олардың қақтығысы т.б. қасиеттері болуы керек. [1] Автор осы
тұрғыдан келгенде ұлттық өнерімізді үш түрге бөліп қарастырады: фольклор,
ауыз әдебиеті ақын, жыраулар поэзиясы және жазба әдебиет. Бұлардың
үшеуіне де ортақ белгілер болумен бірге әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері
бар. Фольклордың үш сипаты бар: а фольлор –ежелгі дүниетаным, көне
мәдениет әрі мұра; ә фольклор – тұрмыстың бір бөлшегі; б фольклор – сөз
өнері.
С.Қасқабасов фольклордың синкреттілігі мен көпфункциялылығына
тоқталады. Эстетикалық пен сейілдік- фольклордың ең маңызды функциясы деп
атап көрсетеді.
Фольклордың –ежелгі дүниетаным және көне әрі мұра екендігіне ерекше
тоқтала отырып, ғалым фольклорға көп заманның, бірнеше дәуірдің, әр түрлі
қоғамның жемісі, сондықтан ол көпқатпарлы, көпсатылы, көпмағыналы,
көпқырлы деген анықтама береді.
Фольклордың бір ерекшелігі көне дәуір адамдарының дүниетанымын,
тарихын білдіретініне ғалым басты назар аударған. Атақты зерттеуші
Ш.Уәлиханов Оңтүстік Сібір руларының тарихы туралы ескертпелер атты
еңбегінде ол халық аңыздары мен ертегілерін өмірмен, шындықпен
байланыстырады. Егер Гомердің поэзиялық аңыздарынан, Геродоттың ел аузынан
жинаған ертегілерінен аздап болса тарихтық қасиет тапсақ, егер өмірді
қаншама бұрмалап баяндағанымен, әрбір ертегінің негізінде шындық жатады
десек, қазақтардың бір- бірімен жалғасып жататын аңыздарында, өмір
бейнесінде қазіргі әдет- ғұрпында бұрынғы ата – бабаларының тарихи мәні бар
оқиғалары жататынына күмәнданбауымыз керек, -деген пікірі [3]бүгінгі күнге
дейін мәнін жоймаған пікірі мен С.Қасқабасовтың фольклор жайлы айтқан
салиқалы ойлары үндесіп жатыр.
Ежелгі дәуірдегі діни нанымдар, ұғымдар мен түсініктер, мифтер мен
әңгімелер, ырым - кәделер фольклор болып бізге жеткен. Алғашқы қауымға тән
дүнитаным мен діни нанымдардың қазақ фольклорындағы көрінісі болып анимизм,
тотемизм, магия, табу, шамандық түсініктер мен аруақтарға табыну есептеледі
және ғалым осы ұғымдарға нақты түсініктер береді.
Анимизм адамзат дамуының ерте кезінде пайда болған. Бұл наным бойынша
дүниедегі нәрсенің бәрі жанды, өлі мен тірінің адам мен табиғаттың бір-
бірінен еш айырмасы жоқ. Алғашқы қауым адамы өзін табиғаттан, жан-жануардан
бөлмеген, яғни адам мен табиғаттың теңдігі туралы заң қалыптасқан. Адам
өзін табиғаттан қоршаған ортадағы нәрсенің бәрі адам сияқты жанды нәрсе,
олар адамша тірлік етеді, сондықтан олармен адам тікелей араласа алады, оп-
оңай бір-біріне ауысады, құбылып бір-бірінің кейпіне ене алады, тілдеседі
деп нанған. Мұндай анимизм фольклорда, әсіресе миф пен ертегіде жиі
кездеседі: адам оп-оңай аңның, немесе басқа бір нәрсенің түріне енеді; я
болмаса, хайуан адам кейпіне ауыса алады, ол адамша сөйледі; немесе адам
мен жануар үйленіп, бірге ғұмыр кешеді.
Ғалымның айтуынша, магия-алғашқы қауымда пайда болып, кейін әр түрлі
өзгеріске ұшырап, әлі күнге дейін ел арасында сақталған сөздің, немесе
басқа бір іс-әрекеттің керемет қасиеті бар деп, олардың құдіретіне сену.
Табу-дүниеде зиянды күш көп, солардан аман болу үшін әр түрлі ырым,
жоралғы жасалған, олар атқарылмаса, бақытсыздық болады деп енген алғашқы
қауым адамдары реше түрлі тыйымдар ойлап тапқан. Тыйымның түрлері
фольклорда ғана емес, күнделікті тұрмыста да жиі кездеседі. Мысалы, бүйірді
таянбау,шашты жалбыратпау, есікті кермеу, түнде суға бармау, қасқырдың атын
атамау, ай сәулесінің астында ұйықтамау. Мұндай тұрмыстық тыйымның көбісі
ескі нанымдармен байланысты болса, енді біразы елдің тәжірибесінен
туындаған. Ал фольклорда кездесетін табу-кейіпкердің тағдырына әсер ететін
тыйым.
Шамандық ғалым тілімен айтсақ, алғашқы қауым ыдырап, рулық қоғам
қалыптасқан тұста және адам арасында ерекше кереметке ие, дүниенің барлық
сырын білетін, тылсым күштермен араласып жүртін айрықша жан, ғажайып кісі
болатынына сену. Оған мысал ретінде ертегі кейіпкерлерінің әрекеттерін
сипаттай келе, Ер Төстіктің жер астына түсіп кетуі, содан соң қайтадан
шығуы, Қорқыттың дүниенің төрт бұрышын шарлауы, Күнікей қыздың күн астында,
Айсұлудың ай астында болуымен өз ойын дәлелдей отырып, шамандық наным
жемісі деген қорытындыға келеді ғалым.
Ал фольклордың екінші сипаты деп фольклорды -тұрмыстың бөлшегі ретінде
атап көрсетеді. С.Қасқабасов осындай фольклордың қатарына тұрмыстық
функция атқаратын ғұрыптық және үйлену , жерлеу салтына қатысты жанрлар
жататындығын атап өтеді.
Сәби дүниеге келгенде жүзеге асырылатын әр түрлі ырым – кәделер мен
соларға қоса орындалатын ғұрыптық өлең- жырлар, тілек- баталар, дұғалар,
сол тәрізді сәбиді қырқынан шығарумен бесікке салу кезінде атқарылатын
ырымдар мен айтылатын шарапатты сөздер, тұсаукесер мен сүндет той кезінде
орындалатын кәде – жоралғылар мен өлеңдер, -бұлардың бәрі міндетті түрде
орындалуға тиісті фольклор. Ол ырымдарсыз, шарапатты тілек- батасыз, ақ
тілеулі дұғасыз аталған шаралар жүзеге асырылмайды. Демек, бұл тұста
фольклор- тұрмыстың бір бөлшегі, тіршіліктің қажетті ісі болып көрінеді,-
деп, ғалым фольклорды -тұрмыстың бөлшегі деген ойын осылайша дәлелдейді. [
1]
С.Қасқабасов атап көрсеткен фольклордың үшінші сипаты- фольклор –сөз
өнері. Фольклор - әрі әдебиет, әрі театр ролін атқарады. Қазақ қоғамында
фольклор осы шартты түгел орындады.
Сейіт Қасқабасовтың қазақ фольклористикасының зерттелуіне қосқан үлесі
ұшан –теңіз. Зерттеу барысында фольклордың тарихи даму жолдары мен
кезеңдеріне, қазақ фольклорының бүгінгі жанрлық құрамына, фольклор
жанрларының теориясы, фольклордың тарихи типологиясы, фольклор
шығармаларының текстологиясына, фольклор поэтикасын зерттеу мәселесіне
талдау жасап зерттейді.
Ғалым қазақ фольклорының бүгінгі жанрлық құрамын былайша жіктейді:
мифтер, хикаялар, еңбек пен кәсіпке байланысты фольклор, ғұрыптық фольклор,
ертегілер, әпсаналар мен хикаяттар, аңыздар мен шешендік сөздер, батырлар
жыры, тарихи жырлар, ғашықтық жырлар, дастандар, айтыс, өлеңдер, балалар
фольклоры, дидактикалық фольклор, жұмбақтар, мақал мен мәтел, терме, мысал.
Бізге жеткен фольклор – жанр жағынан бай, көркем дүниелер. Бұл
туралы академик С.Қасқабасов ...ғылымда фольклордың тарихы, оның жанрлық
құрамы дегенде басты критерий етіп фольклорлық шығармада белгілі бір
дәуірдің шындығымен қатар санасы, ұғым –түсінігі, наным- сенімі қандай
дәрежеде көрсетілетінін, қаншалықты сақталғанын, шығарманың көркемдігі қай
дәрежеде екендігін және оның қандай мақсатпен орындалатынын алады,- дейді.
[1]
Фольклордың әрбір жанрлық түріне сипаттама беріп, ерекшеліктерін
саралап өтеді. Бір ерекшелігі ертегілерді дәстүрлі үш топқа қиял-
ғажайып, хайуанаттар жайлы және шыншыл ертегілер бөліп қарамай, оларды
жанрлық жағынан байытып қарастырады. Қазақ ертегілерін академик М.Әуезов
қиял- ғажайып, хайуанаттар жайлы ертегілер және шыншыл ертегілер үш жанрға
бөледі. [ 1]Ал академик Сейіт Қасқабасов ертегілерді бес топқа жіктейді:
хайуанаттар туралы ертегілер, қиял –ғажайып ертегілер, батырлық ертегілер,
хикаялық ертегілер, сатиралық ертегілер. Ғалым еңбектерінде ертегілердің әр
түріне сипаттама береді. Батырлық ертегілердің өзі екі сипатта болатынын
атап өтеді. Бірі- батыр неше түрлі зиянкес құбыжықтармен кездесіп,
арпалысып, оларды жеңіп, елін құтқарады. Екіншісі- батырдың қарсыластары –
белгілі бір тайпа немесе басқа ел. Сол себептен де батырлық ертегілер қиял
– ғажайып негізінде де, басқаша сипатта да дамиды.
Хикаялық ертегілерді фольклордың жаңа сатыға көтерілген түрі дейді. Бұл
ертегілерде ешқандай тылсым күш жоқ, құпиялық қауіп, қорқынышты кейіпкер
кездеспейді. Бұл ертегілерді новеллалық ертегілер деп те атайды.
Новеллалық ертегілерде тәрбиелік ғибрат басым. Новеллалық ертегілер жайлы
ғалым: Қазақ фольклорында өзінің сюжеттік құрамы мен мазмұны,
композициялық құрылымы мен стилі жағынан оқшауланып тұратын бірталай ертегі
бар. Алайда ұлттық фольклортану ғылымында олар жеке зерттелмей, тұрмыс-
салт ертегілерінің тобында қарастырылып жүр. Ал бұл ертегілер өзінің
сипатты белгілері бойынша таза тұрмыс –салт ертегі емес.
- Біріншіден, онда тұрмыс –салт ертегіге тән емес қиял- ғажайыптық
элементтер көп, оқиғалар өте таңғажайыпты, шытырман болып келеді;
- Екіншіден, сюже өте күрделі, ол бірінен- бірі асқан қым-қиғаш
оқиғалар тізбегінен тұрады.
- Үшіншіден, кейіпкерлер өз мұратына жету үшін қулықпен емес, ақылмен
жетеді, дұшпандарын да ақылмен жеңеді,- деген сипаттама береді.
Ғалым осы ертегілер жайлы тың ойлар айтады. Қиял –ғажайып ертегілер
мен тұрмыс- салт ертегілерінің ортасында тұрған ертегілерді новеллалық
ертегілер деп атаған жөн деген соны байламға келеді. Новеллалық
ертегілерге ғалым Аяз би, Балтеке, Мархұма, Минар мен Бибатима, Үш
өсиет, Әке өсиеті, Ақылды кеңес ертегілерін жатқызады.
Ертегілердің бір түрі – сатиралық ертегілер. Онда ертедегі нанымдар мен
түсініктер күлкіге айалады, олар жоққа шығарылады. Ғалым сатиралық
ертегілер деп Алдар көсе, Тазша бала, Қожанасырдың атына құрылған
ертегілерді атап көрсетеді.
Фольклор жанрларының тағы бір түрі- әпсаналар мен хикаяттар. Бұл жанрды
Сейіт Қасқабасов үшке жіктейді: тарихи – мекендік әпсаналар, әлеуметтік
–утопиялық әпсаналар және діни- кітаби хикаяттар. Әпсана аңыз негізінде
туындайды. Тарихи-мекендік әпсаналар ежелгі мифтен тарайды, ал әлеуметтік –
утопиялық әпсаналар болмысты, өмірдің көкейтесті мәселелерін қамтиды.
Тарихи жырлар да ғалымның назарынан тыс қалмаған. Тарихи өлеңдерде
қазақ ұлтының бастан кешкен түрлі деректі оқиғалары, тарихи ірілі ұсақты ел
басына қиын-қыстау күн туғандағы қайғы –қасіртеі, мұң мен шері, қуанышы мен
келешек өмірге деген үміті көрініс табады. Өкінішке орай, көбіне ауызша
айтылып, суырып салмалық дәстүр үлгісіде тарағандықтан, көне дәуірлерге
қатысты өлең- жырлар ұмытылып үлгерген. Бұған бертіндегі жазу- сызу өнері
орныққан кезеңдегі түрлі идеологиялардың қырсығын тигізіп, тарих теңізіне
терең енуіне мүмкіндік бермегенін айтып өткен жөн.
Тарихи өлеңдер жанрын арнайы зерттеген ғалым –Б.Уахатов. Қазақ
өлеңдеріне қатысты еңбегінде Б.Уахатов тарихи өлеңдерді лирикалық өлеңдер
қатарына қосқан. Ол өзінің 1974 жылғы Қазақтың халық өлеңдері
монографиясында тарихи өлеңдерге арнайы орын берген. Қазақ өлеңдеріне
қатысты құнды зерттеу жүргізген ғалым былай деп жазады: Шынында да, тарихи
өлеңдердің шағын түрлерінің көлемі қысқа, эскиз секілді болып келеді де,
ұзын –сонар оқиғаның ішінен тек сол өлеңнің идеясын ашарлық сәттерді ғана
даралап көрсетеді немесе ... қазақ халқының басынан кешкен тарихи
оқиғалар көп. Бірақ, соның барлығы бірдей бір ауыз әдебиетінде сақталып
қалмаған. Тек кейінгі бір- екі ғасырда туған тарихи аңыз –әңгімелер мен
өлеңдер болмаса, арғы көне дәуірлердің нақтылы деректеріне құрылған жыр
үлгілері жоқтың қасы. Соның ішінде тарихи ұсақ жырлар, яғни бір кездегі
Қорқыт, Еділ- Жайық туралы, Шыңғыс ханның қаһарлы жорығы, Ақсақ құлан, Жошы
хан туралы өлеңдер өте аз сақталған,-дейді. Халық поэзиясының дер кезінде
хатқа түспеуінен көп қазыналар ұмытылып, кей үлгілерінің түрлі өңдеулерден
өтіп отырғаны баршамызға белгілі. Ендеше тарихи өлеңдер халық поэзиясының
бір саласы болғандықтан мұндай әрекетті айналып өтуі мүмкін емес еді.
Академик М.Әуезов Ел ескілігінің бір алуаны тарихи өлеңдер,- дей
отыра, тарих өлеңдері ең алдымен ел тіршілігінде анық болып өткен тарихи
оқиғадан туады,- деуінің өте орынды айтылғанын көреміз. [6] Қазақтың
тарихи жырларының қалыптасуына тарихи өлеңдердің әсер – ықпалы бар екенін
айтып, арнайы көңіл бөлген академик Сейіт Қасқабасов былай дейді: Тарихи
өлеңдер қоғам дамуының әр кезеңінде туып отырады, яғни бұл - оперативті
жанр. Сондықтан тарихи өлең өте ескі жанрлардың бірі. Мәселен, бүкіл түркі
халықтарының тарихи кезеңдерінің ең көне үлгісі Білге Қаған, Күлтегін,
Тоныкөк туралы Орхон –Енисей маңынан табылған шығармалар деуге болады.
Қазақ фольклортану ғылымында тарихи өлеңдер лирикалық өлеңдерге
жақындығымен ерекшеленеді. Орыс фольклортану ғылымында А.Астахова,
Б.Путиловтар ХҮІІ- ЖҮІІІ ғасырдағы өлеңдерде өзіндік көркемдік кестесі,
бейнелеу әдіс – тәсілі жағынан лирикалық өлеңдерге жақындығын атайды.
Бұндай пікір В.Я.Пропп тарапынан да айтылған. С.Қасқабасов тарихи
өлеңдердің жанрлық сипатына тоқталып, онда лирикалық сипат болатынын, бірақ
таза лирикалық болмысына сіңірген тарихи өлеңдер болатыны айтып өтті.
Тарихи өлеңде өткен оқиғалардың ізі мен дерегі, халықтың заманның әкелген
қаталдығына деген көзқарасы жататындығы анықталды.
Халқымыздың ұлы перзенті Ш.Уәлиханов фольклорлық тарихи шығармаларды
жинап, олар туралы аса маңызды пікір айтқан. Мысалы, ол Ұлы жүз
қазақтарының аңыздары мен әңгімелері атты еңбегінде қазақ фольклорында
тарихи элементтің ерекше орын алатынын айтады. [3] Сондықтан ол шежірені
аңыз -әңгіме деп фольклорлық шығарма деп қарайды. Олай болса, Шоқан –
қазақ фольклорында тарихи аңыз бен әңгімелердің бар екенін бірінші болып
байқаған зерттеуші.
Қазақ фольклорының барлық жанрын, оның ішінде тарихи жыр үлгілерін де
жинап, жарыққа шығару ісінде көп еңбек сіңірген адам – академик В.В.Радлов.
Ол өзінің 10 томдық жинағының ІІІ томына қазақтың бірнеше тарихи жырын
енгізген. Бірақ В.В.Радлов тарихи жырды жеке жанр деп бөлмеген.
Тарихи жырдың нұсқалары Г.Н.Потанин архивтерінде де бар.
Ахмет Байтұрсынұлы Әдебиет танытқыш атты еңбегінде былай деп жазады:
тарихи жыр деп тарихта бар, мағлұм уақиғалар турасында өлеңмен шығарған
сөздер айтылады. Қазақта өз тілінде жазылған тарих болғанымен, қазақта
болған оқиғалар, қазақтан шыққан адамдар турасында басқа жұрттардың
тарихында жазылған мағлұматтар бар, халықтың өзінің есінен кетпеген, қазақ
басынан кешірген уақиғалары толып жатыр. Солар туралы өлең етіп шығарған
сөздер болса, солар тарихи жыр болады. Мәселен, Орақ-Мамай, Абылай,
Кенесары- Наурызбай Ерназар, Бекет өлеңдері тарихи жырлар болып
табылады. [12]
Академик С.Қасқабасов тарихи жыр мен тарихи өлеңдерді зерттеген ғылыми
еңбектерге шолу жасай отырып, тарихи жыр мен тарихи өлең екі түрлі жанр
деген қорытындыға келеді. Сонымен қатар, ғалым тарихи жырлардың батырлар
жырларынан ерекшелігін былайша саралайды:
- біріншіден, мұндағы бас кейіпкер – көпшіліктің өз көзімен көріп,
ерлігіне тамсанған тарихи тұлғалар еді;
- Екіншіден, бұл жырларды нақты оқиғалардың баяндалуы басым еді;
- үшіншіден, тарихи жырда ғұмырнамалық сипат толық емес, яғни
батырдың керемет туып, жедел өсуінен бастап, бүкіл өмірін суреттеу
өте сирек, көбінесе, батырдың екі- үш ерлігі ғана әңгімеленеді;
- төртіншіден, мұнда батыр ерекше жағдайда туған ғажайып батыр емес,
ол кәдімгі ел арасынан шыққан қолбасшы, әрі бұрынғы батырлар сияқты
алып күштің де иесі емес, қалың жауды бір өзі қырып салмайды,
бесіншіден, бұл жырда мемлекеттік белгілер бар, батырлар бір
орталыққа бағынған, дәлірек айтқанда, бір әміршінің маңына жиналған,
соның маңына топталған.
Фольклорды бүге- шігесіне дейін зерттеген ғалым дастандар мен жырларды
да бөліп қарастырған. Ғашықтық жырларға Қозы Көрпеш –Баян сұлу, Қыз
Жібек, Айман-Шолпан жырларын жатқызады. Ал дастандардың өзін академик
алтыға бөледі: қаһармандық дастандар, ғашықтық дастандар, хикаялық
дастандар, діни дастандар, әлеуметтік –сүйіспеншілік дастандар, ертегілік
дастандар. Қаһармандақ дастанның классикалық батырлар жырына емес, біздің
батырлық ертегілерге ұқсайтындығын айта келіп, оған Иранғайып шах Ғаббас,
Бахрам, Мәлік Хасан дастандарын жатқызады.
Ал ғашықтық дастандардың сюжеті екі жастың сүйіспеншілігіне арқау
болатынын ескере отырып, бұл дастандарға Сейпіл –Мәлік, Жүсіп -Зылиқа,
Бозжігіт дастандарын жатқызады. Хикаялық дастандар сюжеті мен тақырыбы
жағынан біркелкі емес. Мұндағы басты мәселе- адамгершілік, адалдық,
имандылық пен ізгілік, ал оқиға – осылардың зұлымдыққа, зымияндыққа қарсы
күресі. Аталған дастан түріне ғалым Мұңлық -Зарлық, Шәкір –Шәкірәт,
Патшаның ұлы Әбділмәлік, Шахмаран, Абу Харис дастандарын
топтастырады.
Діни дастандар қазақ арасында ХІХ ғасырда кең тараған. Ғалым бұл
дастандарды екіге бөліп қарастырады: біріншісі, таза дінді уағыздайтын
дастандар, екіншісі, мұсылман пайғамбарлары мен әулиелерінің өмірін
баяндайтын дастандар. Бұған ғалым Қисса и әнхазрат – и Расүлдың Миғражға
қонақта болғаны, Қисса- и салсал, Қисса и Сейітбаттал дастандарын
жатқызады.
Әлеуметтік –сүйіспеншілік дастандар шындыққа жанасымды болып келеді.
Бұл дастандарға Қалқаман - Мамыр, Еңлік -Кебек, Айсары -Шорман,
Назымбек пен Күлше қыз, Ахмет-Кәшім, Ақбөбек дастандарын жатқызады.
С.Қасқабасов ертегілік дастандардың екі түрін сипаттайды:
- бірі –сюжет ертегілік болғанымен, біршама шыншыл келеді, әрі
кейіпкердің махаббат үшін күресін қамтиды;
- екіншісі- таза ертегінің сюжетіне құрылған. Ертегілік дастандарға
ғалым Құламерген, Ақыл, Қыдыр, Бақ дастандарын жатқызады.
Фольклрдың бір түрі- айтыс өнері. Айтыс туралы С.Қасқабасов былай
дейді: Фольклордың өнер екендігін барынша айғақтайтын жанр-айтыс. Ол
синкреттілігімен ерекшеленеді. Мұнда театрлық әрі драмалық өнердің басы
қосылған, сондықтан айтысты фольклорлық театр немесе фольклордың драмалық
жанры десе де болады. Академик айтысты үшке топтастырған: әдет- салт
айтыстары, қайым айтыс, мысал айтыс.
Қазақ өлеңдерін зерттеуде Ш.Уәлихановтың еңбегі зор. Ол өлеңдерді жыр,
жоқтау, қара өлең, қайым өлең, өлең деп беске бөлген.Олардың қайсысы ескі
түр, қайсысы жаңа түр екендігін, қайсысын кімдер айтатынын әңгімелейді.
Шоқанның қазақ өлеңдерін бұлай жіктеуі сыртқы түрі жағынан шамаға келеді.
Ал ғұлама ғалым, қазақ әдебиетінің негізін салушы А.Байтұрсынұлы ауыз
әдебиетін былайша жіктейді:
Бірінші топ- ертегі, аңыз әңгіме, өтірік өлең, жұмбақ, жаңылтпаш, бас
қатырғыш.
Екінші топ - батырлар жыры, тарихи жыр, айтыс, үгіт өлең, үміт өлең,
толғау, терме.
Үшінші топ -мысал, ділмар сөз, тақпақ, мақал- мәтел.
Төртінші топ – тойбастар, жар-жар, некеқияр, беташар, жоқтау,
жарапазан, бата.
Бесінші топ – жын шақыру, құрт шақыру, дерт көшіру, бесік жыры.
Ғалым С.Қасқабасов өлеңге Фольклордағы әрі көне, әрі өміршең, яғни
кез-келген дәуірде, қоғамда туып, дамып, өзгеріп отыратын айрықша жанр
деген анықтама береді. Ол өлеңдерді төрт топқа топтастырады: қара өлең,
лирикалық өлең, тарихи өлең,өтірік өлең. [ 1]
Дидактикалық фольклорға жұмбақтар, мақал- мәтелдер, терме, мысалдарды
топтастырады.
Жалпы алғанда, Академик Сейіт Қасқабасов – қазақ фольклористикасының
зерттелуіне қомақты үлес қосқан ғалым. Оның еңбектері соны пікірлерімен,
тың байламдарымен, жан- жақтылығымен құнды.
Едіге жыры және Сейіт Қасқабасов
Алтын Орда дәуіріндегі біздің ата- бабаларымыздың кейінгіге қалдырған
мирасы, асыл аманаты, баға жетпес құнды мұрасы-Едіге эпосы. Күні кеше
ғана күркіреп тұрған мемлекетін, тұтастығын, рухани бірлігін, басынан ұшқан
бағын жоқтауы, жан дауысы, имандай сыры. Бұ жерде: Народная поэзия не
фактографическая хроника: дело здесь в общегосударственных и народных
устремлениях и интересах, а не в изображении отдельных, частных событий,-
деген Б.Я.Пропптың пікірінің дұрыстығына еш шүбә жоқ.
Едіге эпосын тек қазақ ғана емес, татар, ноғай, қарақалпақ, башқұрт,
өзбек, түрікмен халықтары ХІҮ- ХҮ ғасырлардан бастап, 1944 жылға дейін
айтып келді. Жырды зерттеуге Ш.Уәлиханов, В.М.Жирмунский,
П.М.Мелиоранский, А.Н.Самойлович, М.Тынышпаев, М.Әуезов, Қ.Сәтпаев сияқты
белгілі ғалымдар үлестерін қосты. Бәрі де эпосқа жоғары баға берді.
Қырымдағы түркі тектес халықтардың ауыз әдебиетіне арналған 7 томдық
еңбегінде В.Радлов Орақ -Мамай, Доспамбет, Орақ, Мамай мен Күлке,
Едіге, Ер Тарғын, Жиренше шешен, Шора батыр, Қобыланды сияқты
шығармалар қазақ, ноғай халқының тегі бір, түбірлес тарихын дәлелдеп
береді. Зерттеуші Әбубәкір Диваев кезінде Бекет батыр жайлы ол қазақтың өз
дастандарын салыстыру арқылы пікір айтса, Едіге жырын ол моңғолдың
эпикалық дастанымен салыстырып, олардың айырмасы мен ерекшелігіне
тоқталады. Моңғолдың ноғай тілінен аударылған эпикалық дастанынан біз
Едігенің батыр, мырзаның Құтлықай баласы екенін білеміз. Құдыретті Алтын
Орда ханы Тоқтамыстың қол астындағы аңшы, қарақшы да болған. Осылай
бірнеше нұсқаларын салыстыра отырып, Әбубәкір өзі жариялатқан нұсқаның
сюжетін де қысқаша баяндап кетеді. [13]
1944 жылы 9 тамызда ВКП (б) Орталық Комитеті қабылдаған О состоянии и
мерах улучшения массово –политической работы в татарской парийной
оорганизации деген қаралы қаулы шықты. Ол қаулыда кейбір тарихшылар
Татарстан тарихын ұлтшылдық тұрғыдан жазып жүр, олардың еңбектерінде Алтын
Орда тарихын мадақтау, Едіге туралы хандық- феодалдық эпосты насихаттау
орын алған деген сияқты кіналар тағылған.
Мұндай сыңаржақ шешімнен соң Татарстандағы ғылыми – зерттеу
институтының үсті астына түсіріліп, едігетану ғылымының жолы біржола
кесілді. Бұл қаулы сол кезде КСРО –ның құрамындағы басқа елдерге де
жеткізіліп, зерттеулер сол сәтте тоқтатылды. Одан кейін Едіге эпосына
қарсы материалдар баспасөз беттеріне шыға бастады. Мысалы, 1945 жылы
Социалистік Қазақстан газетінде Едіге – халықтың залым жауы деген
Е.Бекмахановтың мақаласы басылды.
Мұнде Едіге шапқыншылық жасаушы, халыққа зәбір- жала беруші деп
көрсетілген. Е.Бекмаханов Едігені: Алтын Орда хандығының жаулап алынған
халықтар мен мемлекеттерге үстемдік жүргізген бір кездегі қуатын қалайда
қалпына келтіртуге тырысты. Ханның жасақтарына сүйеніп, ол Тоқтамысты
тақтан түсіруге, сөйтіп оның орнына Алтын Орданың қуатын қалпына келтіре
алатын Шыңғыс тұқымдарының біреуін қоюға тырысты, - деп кінә тағады.
Ғалымның бұл сөздері сол уақыт үшін Алтын Орда хандығын, оның көрнекті
қайраткері Едігені жамандау болғанымен , қазіргі дәуір үшін мақтау болып
естіледі.
Себебі ғалым бұл жерде шындықты айтып отыр. Расында да, Едіге- түркілер
мемлекеті Алтын Орданың күш-қуатын қайтадан қалпына келтіру үшін күрескен
ерен тұлға.
1953 жылы Қазақ ССР Ғылым Академиясының Президиумының ұйымдастыруымен
өткізілген қазақ эпосы туралы пікірталасы негізінде бұл жырға одан әрі күйе
жағылды. Фольклорда эпостың тарихилығы дейтін өте күрделі мәселе бар.
Бұл мәселеге назар назар қойғанда отарлық езгі, құлдық бұғау кезінде
Алтын Орда тарихына берілген теріс баға Едіге эпосын толық танып білуге
теріс ықпал еткендігін ұмытпауымыз керек. Едігенің көп версиялы, ондаған
нұсқалы, халық жүрегіне жақын болып қалыптасуының негізгі бір себебі,
тілінің көркем, композициясының шебер болғандығына байланысты емес, түркі
халықтарының есінде өшпестей орын алған тарихи оқиғаларға да қатысты. Мұнда
кейбір жырлардағыдай ертедегі түркі халқының бір бұрышында болып өткен
оқиғалардың қиял, елесі берілмей, түркі халықтарының ортақ мұң, мүддесі мен
арманынан туындайтын жағдайлар айтылады. Сондықтан эпостың тарихи
негіздерін жан- жақты зерттеудің алар орны ерекше. Сонда ғана біз эпос
туғызған орта мен жағдайдың қуатты негіздеріне көз жеткізе аламыз.
Туындының басты кейіпкерлерінің Едіге, Тоқтамыс хан, Ақсақ Темір,
Нұраддин сияқты дүниежүзіне танымал тұлғалар болуы шығарманың тарихи
негіздеріне айрықша назар аударуды қажет етеді. Себебі заманында жарты
әлемді біріктірген айбынды Алтын Орданы он сегіз жыл билеген Тоқтамыс хан,
жиырма жыл бойы оның билік тұтқасын ұстаған Едіге, әлемге әйгілі жиһангер
Ақсақ Темір есімдерінің өзі осыны талап етеді. Оның үстіне сақталып қалған
тарихи деректерде негізінен ірі оқиғалар ғана шежіреленген, ал шын мәнінде,
Едіге, Тоқтамыс, Ақсақ Темір араларындағы өзара байланыс анағұрлым
шытырман, иірім-бүкпесі көп болғаны аңғарылады. Бұл айтылғандар әлі
зерттеліп бітпеген актуальді мәселелер болып табылады.
Арадағы заңдастырылған келісім шартты бұзған үшін бабаларымыз 1382 жылы
Москваны шауып, дәрежесіне қайта келтірді. Тоқтамыс пен Едіге әскері қалаға
жақындағанда князь Дмитрий Донской қатынын алып, халқын тастап Костромаға
қашып кетті.
Едіге 1408 жылы айналысындағы орыс князьдіктерін тегіс бет қаратпай
жеңіп, арадағы келісімшартты бұзған Москваны тағы да қоршайды. Қорқыныштан
қалтыраған қала үлкен мөлшердегі сатып алу ақшасын беріп, әрең аман
қалады. Бұрынғысынша салығын төлеп тұрады.
Осы аталған жағдайлар Едіге жырының совет кезінде 50 жыл бойына
зерттелмей жабық жатуына әсер етті. Алайда, ашық жазуға тыйым салынғанымен,
қисынын келтіріп аракідік айтып қалушылар болды.
Үшіншіден, түркі халықтарын рухани жағынан ғана емес, этностық жағынан
да қайта табыстыратын өсиет сөздің Едіге эпосынан орын алуы да туындының
озықтығының бір қыры болып табылады. Едіге эпосының бүгінгі таңда елуге
тарта нұсқасы бар.
Оның ішінде Шоқан нұсқасы 1400 жол, ноғай нұсқасы 1500 жол, башқұрт
нұсқсы 5000 жол, татар нұсқасы 7000 жол, қарақалпақтағы Өтенияз нұсқасы
13680 жол да, Қияс нұсқасы 16292 жол. Бәрінде де Едіге деген ер еді, елдің
қамын жер еді деп дәріптеледі. Себебі Едіге түркі халықтарын жер бетінен
жоғалып кетуден сақтап қалды.1395 жылғы Ақсақ Темір жорығынан тұралап
қалған Алтын Орданы Литва, Польша, батыс орыс князьдіктері, Тевтон орденді
рыцарлары1398 жылы ту-талақай етіп қайтарымсыз бөліп алмақ болды.Біріккен
әскерді Литваның ұлы князі Витовт бастап келді. Бабаларымыздың басына аса
қатерлі күн туды. Осындай тар кезеңде біздің мемлекетіміздің шеріктерін
бастап Ер Едіге шықты. Борсықты түбінде өткен жойқын соғыста еуропалықтар
күйрей жеңілді. Кейіннен орыстың атақты тарихшысы Карамзин: Мұндай жеңісті
Шыңғыс та, Бату да көрмген емес деп жазды. Едіге тұсында қайта көтеріліп,
іргесін бекіткен мемлекетімізді көре алмаған Ақсақ Темірдің қайта қанды
жорық жасауға екі рет ниеті бұзылды, бірақ батылы жетпеді.
1420 жылы Едіге дүниеден озған соң, біздің Алтын орданың күш- қуаты
кеміп, бірлігі кетті. Ақыры жеті хандыққа ыдырап тынды. Бірлігі қашқан олар
тегіс бодан елге айналды. Әуелі өткенін жоқтаушылар көп болды. Кейінгі
Ә.Бөкейханов, Х.Досмұхамедовтардан кейін бірігу идеясы көзден бал-бұл ұшты.
Енді мүмкін емес нәрсеге айналды. Ол- ол ма, өткенін білетін, оны көз
алдынан қайыра елестетіп, бағасын байыптай алатын адам қазір онша көп емес.
Саусақпен санарлықтай ғана. Соның бірі- Сейіт Қасқабасов.
1988 жылы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Қазақ
фольклористикасының тарихы атты монографияны жарыққа шығарды. Оның ХІХ
ғасырдың екінші жартысындағы қазақ фольклористикасы деп аталатын екінші
тарауын, соның ішінде Г.Н.Потанин тарауын С.Қасқабасов жазған болатын.
Осы мақалада ғалым Г.Н.Потаниннің шығармашылық жолын баян ете отырып,
тыйым салынған Едіге жыры туралы, оның генезисі хақында біраз нәрсенің
бетін ашады. Арасында В.М.Жирмунскийдің еңбегін таяныш қылып, эпостағы
кейбір мотивтердің туу төркінін сөз етеді. Мұндайда қазақтың қалауын
тапсаң, қар жауар деген мақалы еске түседі. Ал тәуелсіздік алғаннан кейін
жазылып, 1992 жылы Жұлдыз журналында жария көрген Қазақ фольклорындағы
тұтастану құбылысы атты іргелі еңбегінде тұтастану құбылысын былайша
түсіндіреді: ... демек, сюжеттің әу баста пайда болуы өлең- жыр, дәлірек
айтқанда қайтыс болған батырдың іс- әрекетін сөз еткен жоқтау түрінде де
болады екен. Әрине, ол шағын шығармаларда қайтыс болған ердің өмірі толық
баяндалмайды. Батырдың жүйелі эпикалық өмірбаянынан бұрын пайда болатын
нәрсе- оның басты ерлігі туралы сюжет, өйткені бұл сюжет көп жағдайда
болған шындыққа негізделеді де, бүкіл шығарманың өзегі болып табылады.
Басқаша айтқанда батырдың халық жадында сақталып келген ерлігі ерекше тұлға
ретінде жеке бір сюжетке немесе шағын өлең- жырға негіз болып, шығарма ел
арасында айтылып, тұрақты сюжетке айналады. Содан кейін бірте-бірте
кеңейеді, өседі. Сөйтіп ғұмырнамалық циклге түседі де, батыр өмірінің
маңызды бір кезеңі болып суреттеледі. Демек, сюжетті тұтастану
ғұмырнамалықтан бұрын болады. Ал соңғысы кейінгі замандарда етек алған,
сондықтан да ол бірыңғай болып келеді. Мысалы Едіге батыр туралы жырды
алайық. Мұнда басты оқиға- Едігенің Тоқтамысқа қарсы күресі. Бұл- тарихи
факт. Ал осы шындық эпоста көптеген қосымша сюжеттермен, мотивтермен
көмкерілген. Өйтпеген күнде Едігенің өмірі эпикалық күйге түспеген болар
еді. Сөйтіп Едігенің ғұмырнамасы оның ғажайып жағдайында тууымен
басталады.
Ғалым ғұмырнамалық тұтастану мәселесін қозғағанда да Едігенің өмірге
келу тарихын Баба Ғұмыр, Баба түкті шашты Әзиздерге, оның шешесі су перісі
Кенжекейге қатысты әңгімелерге байланыстырады. Сондай- ақ тарихи тұтастану
мен географиялық тұтастануды талдағанда Қырымның қырық батырын мысалға
алады. Қырымның қырық батырын алайық, ең алдымен айтатын нәрсе, бұл эпос
тұтастанудың барлық түрінен өткен, мұнда сюжеттік циклдену де, ғұмырнамалық
циклдену де, шежірелік циклдену де, тарихи циклдену де бар.
Соңғы циклдену түрі географиялық тұтастануға үлкен әсер еткен, өйткені
мемлекеттік кезеңдегі тұтастану, бір жағынан, мемлекеттің көп жылғы тарихын
қамтыса, екінші жағынан, сол ұзақ тарихты көрсету үшін мемлекет тұрған
кеңістікті де көрсетуді керек еткен. Сөйтіп, Қырымның қырық батырында
Алтын Орда, Ноғай Ордасы, Қазақ хандығы тұстарындағы билеушілердің
қаһармандық шежіресі тұтастанудың барлық үлгісі арқылы жыр түрінде
баяндалған да, үлкен эпопеяға айналған. Ал эпопеяның алтын діңгегі- Едіге
туралы жыр,-дейді академик.Қазақ эпосындағы тарихи тұтастану мәселесін
терең зерделеген ғалымның пікірінше Едіге жыры-тарихи-қаһармандық эпосқа
жатады.
Сол жылдары С.Қасқабасов бұл мәселеге тереңдеп барып, Едіге Мағауиннің
Едіге жырының тарихилығы және көкемдік ерекшеліктері деп аталайтын
филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертациясына жетекшілік жасады. Бұл Қазақстанда Едіге жырын арнайы жан-
жақты зерттеген алғашқы көлемді еңбек болатын. Онда мынадай мәселелер
қарастырылған: жырдың Шоқан нұсқасындағы топонимдер мен этнонимдер жайы,
тарихи есімдер және олардың тарихи шынайлығы мен эпикалық шарттылығы ,
белгілі тарихи оқиғалардың жырдағы көрінісі, осы орайдағы жалпылық пен
нақтылық, тарихилық пен эпикалық дәстүр, олардың ара қатынасы, тарихилық
аясындағы сюжеттілік құрылым және композиция, бейнелеу тәсілі мен өлең
өрнегі, жырдың текстологиясы.
Міне, осы мәселелерді өзара байланыста алып, жүйелі түрде тексере
келіп, Едіге жырының тарихи негіздерін анықтап, көркемдік ерекшелігін
айқындауды мақсат еткен. Сөйтіп білікті ғалым едігетануға зор үлес қосты.
Шәкірті Е.Мағауин эпостың әйгілі Шоқан нұсқасына текстологиялық терең
зерттеу жасап, эпостың бұл нұсқасын 1992 жылы Жұлдыз журналына шығарады.
Едігенің Мағауин жариялаған нұсқасы оның ескі араб әрпінен кириллицаға
аударылған нұсқалары соның ішіндегі ең озығы болып табылады.
Бүгінгі күні Мәдени мұра стратегиялық ұлттық жобасының Әдебиеттану,
фольклортану және өнертану секциясының төрағасы, М.Әуезов атындағы Әдебиет
және өнер институтының директоры С.Қасқабасовтың жетекшілігімен 100 томдық
Бабалар сөзі жарыққа шығуда. Мақсаты- ұлт мұрасын қрпаққа жеткізу. 2006
жылы Астанадағы Фолиант баспасында басылған Бабалар сөзі сериясының 39
–шы томына Едіге жырының бірнеше нұсқасын енгізді. Олар:
1. 1905 жылы Санкт –Петербургте басылған Ш.Уәлихановтың
Едіге жыры нұсқасы;
2. Ә.Диваевтың Едіге батыр Ташкент, 1922 ж.;
3. Мәшһүр Жүсіп Көпеев жинаған Ер Едіге Алматы, 1992 жэ
4. Мұрын жырау нұсқасы – Едіге;
5. Мәулімнияз-Едіге Нұртуған нұсқасы;
6. Қоңырат қаласының тұрғыны Қарақалпақстан
Қылышбайұлы Қартбайдың орындауында жазылып алынған
Едіге батыр эпосы;
7. Халық ақыны Қалқа Жапарбаев жырлаған Едіге -Нұран
нұсқасы;
8. Аякеш Өмірзақовтың айтуынан хатқа түскен Едіге батыр
әңгімесі;
Соңғы екі мәтін бұрын еш жерде жарияланбаған және зерттелмеген. Сейіт
Қасқабасов тың тікелей тапсырмасымен және редакторлығымен аталған
институттың ғылыми қызметкері Ақеділ Тойшан 2008 жылы секция дайындаған 10
томдық Қазақ әдебиетінің тарихының бірінші томында Едіге деген мақала
бастырып, онда жырдың нұсқалары, олардың жанры туралы тиімді ойлар айтты.
Академик Сейіт Қасқабасов Абай және фольклор туралы
Академик Абай мұрасын жіті назар аударып, Абай мен фольклордың
сабақтастығын зерттеді. Осы орайда ғалым Абай және фольклор деген кітап
және Абай пэзиясының ренессанстық сипаты, Абай шығармашылығындағы ұлт
мәселесі, Абай және ұлттық идея атты мақалалар жазды. Абай және
фольклор атты еңбегінде Абайдың фольклорды қалай пайдаланғаны, оның тіл
кестесі мен сюжеттерін, жанрларын қаншалықты және қай дәрежеде қолданғаны
нақты мысалдар негізінде қарастырылады, ақынның фольклорға деген көзқарасы
айтылады. Ғалым бұрын сөз болмай жүрген жаңа ой- пікірлер ұсынады, қызықты
байқаулар, тың тұжырымдар жасайды.
Академик кітаптың беташарында М.Әуезовтың Абай туралы мына бір сөзін
еске алады: Дана ақынның өз халқынан және адам баласының өнер –ой
байлығынан және жалпы адам баласының өнер- ой байлығынан алған үш үлкен
салалы түп-төркіні барын байқаймыз.
Мұның біріншісі – қазақ халқының есте жоқ ескі заманнан жиып, өсіріп
келген өз даналығы, халықтың ауызша әдебиет қоры, ақын Абай осы қордан көп
нәр алып, сол арқылы өз өлеңін көп көркейтті. [ 6]
Ғалым С.Қасқабаев Мұхтар Әуезовтың осы ойының, өкінішке орай, қазақ
әдебиеті туралы ғылымда, абайтануда арнайы зерттелмей, жан –жақты
қарастырылмай отырғандығын, әрі қарай жалғасын таппағанына қынжылыс
білдіреді.
Абай шығармашылығын зерттеген зерттеушілердің осы мәселеге қатысты
тек жалпылама түрде айтып, нақты талдаулар жасалмай келеді. Академиктің
пікірінше, Абай поэмаларының төркінін, негізін айқындау ісі М.Әуезов
кезеңінен кейін алға жылжымағанын, көп жағдайда сол кезде айтылған
пікірлердің қайталануы орын алған.
Соңғы кезде Абайды жеке бір ақынның шәкірті, бір аймақтың ғана ақындық
мектебінен нәр алған деп айтылып жүрген сөздерге қарсы пікір білдіреді:
Абай бүкіл қазақ фольклорын, өзіне дейінгі ақын – жыраулар поэзиясын толық
меңгерген, қорытқан, сөйтіп қазақ әдебиетін жаңа сатыға көтерген ,
сондықтан оны бір ақынға теліп қою жөн емес. Бұл мәселенің бір жағы. [5]
Сонымен қатар Абай тек ұлт фольклорын емес, күллі әлем, әсіресе шығыс
халықтары фольклоры мен классикалық әдебиетін де меңгерген әрі оны өз
шығармашылығына пайдаланған. Ол Еуропа мен Ресей халықтарының мәдениетін,
әдебиетін, ғылымын меңгергенімен, олардың сюжетін өз шығармаларына арқау
етпеген, тек қара сөзінде кейбіреулерін мысалға келтіріп, ара-арасында
талдап отырған. Неге? Мұның басты себебі- қазақ пен шығыс елдерінің ежелден
жақындығы, рухани тұтастығы, тұрмыс ұқсастығы. Олардың фольклорындағы
ежелден келе жатқан ортақ сюжеттермен дастандарды, қиссалар мен жырларды,
ертегілерді Абай өз өлеңдері мен поэмаларына негіз етіп алған.
Абай қазақ өміріне сын көзбен қарап, олардың заман ағымына сай
еместігін анықтады. С.Қасқабасов: Абай шығармашылығы, ой- пікірлері
ренессанстық сипатта болды, ол Адамды, оның рухани азаттығын, білімділігін
барлық мәселеден биік қойды, қоғамдағы адам рөліне айрықша мән береді.
Сөйтіп толық адам туралы өзінің концепциясын ұсынды, өмірдегі барлық
проблеманың кілті –Адам деп тапты,-деген тың ойларын ортаға салады.
Көп уақытқа дейін гуманитарлық ғылымда Ренессанс ұғымын европаценристік
тұрғыда түсіну орын алып келді. ХХ ғасырдың соңғы ширегінен бастап
Ренессанс тек Еуропада ғана емес, Шығыс халықтары тарихында да орын алғаны
дәлелденді.
Қазақ халқының өз ренессансы бар, ол әрине Абайдан бастау алған. Осы
мәселені дәлелдеу үшін академик С.Қасқабасов бірнеше пікірлерді алға
тартады. Ренессанстың ең басты мәселесі бұрынғы мәдениетті жаңғырту ғана
емес, мұндағы ең басты қасиет – Адамға көңіл бөлу, адамды дәріптеу. Қоғамда
адамға дұрыс көңіл бөлінгенде ғана, қоғам орнықты болады. Абайға дейінгі
поззияда адам туралы көп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І тарау. Академик Сейіт Қасқабасов – фольклортанушы ғалым
1.1 Фольклордың жиналуы, зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Едіге жыры және
С.Қасқабасов ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
1.3 С.Қасқабаев Абай және фольклор жайында
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ІІ тарау. С.Қасқабасовтың қазақ фольклористикасының зерттелуіне қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 41
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі
Ауыз әдебиеті - халқымыздың бейнелі сөз маржандары, мәңгілік өлмейтін
асыл да мол мұрасы. Ауыз әдебиетімен сусындамаған бірде- бір шынайы
суреткер болған емес. Ауыз әдебиеті олардың нәрлі де құнарлы топырағы.
Сөз өнерінің басы-фольклорда. Барлық халықтың, кейінгі жазба әдебиеттің
бастауы фольклор болған.
Фольклор – синтетикалық өнер түрі. Онда көбіне сөз, музыка,
хареография және театр өнері сияқты өнердің әр түрі шоғырланған. Фольклор
ағылшын сөзі халық даналығы деген ұғымды білдіреді. Фольклор – синкретті,
көпфункциялы руханият. Ол әрі танымдық, әрі эстетикалық қызмет атқарады.
Фольклор тәрбиелік мақсатта да қолданылады. Сонымен бірге фольклордың
утилитарлық қолданбалы функциясы да бар, яғни ол белгілі бір жағдайда
тұрмыстық қатеттілікті өтейді.
Қазақ фольклорын арнайы түрде жазып, жариялау ісі ХҮІІІ ғасырдың екінші
жартысында басталады. Қазақ фольклорын жинау әсіресе Ресейдің Қазақстанды
толық өзіне қарату үшін актуальді болды, сондықтан Ресейден шыққан арнаулы
экспедициялар , әр түрлі іс сапармен сахараға келген шенеуніктер,
миссионерлер, офицерлер, шенеуніктер, оқымыстылар қазақ+ әдет- ғұрпы,
тарихы, этнографиясы, мәдениеті, ән –күйі туралы мәліметтер жинауды мақсат
етіп қойған-ды. Осы саладағы жұмыстың бірі- халық поэзиясының үлгілерін де
жинау, жариялау болды. Алайда отаршылдық мақсатта жүргізілген осынау іс
қазақ фольклоры туралы ғылымды өмірге әкелді. Екі ғасырдан астам тарихы бар
фольклортану ғылымын шартты түрде былай дәуірлеуге болады:
І кезең: ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы фольклортану. Осы кезеңдерде жиналған
фольклор мағлұмат түрінде пайдаланылды. Олар көбіне шығарманың өзі емес,
тек мазмұндамасы түрінде ғана беріледі. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
бастап қазақ фольклоры ғылыми мақсатта жиналды, оны жинаудың арнайы
бағдарламасы жасалды. Ресейдің В.Радлов, Г.Потанин, А.Васильев, Я.Лютш
сияқты ғалымдарымен бірге қазақ оқығандары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, Мәшһүр Жүсіп, Ә.Бөкейханов жинастырып, зерттей бастады.
ІІ кезең: ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы фольклортану. Өткен
ғасырда қалыптасқан ғылыми шарттар осы жүзжылдықтың бірінші ширегіне дейін
жүзеге асып жатты. 1930 жылға дейін Ә. Бөкейханов, Ә.Диваев,
А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Х.Досмұхамедовтер фольклор мәтінін жинай отырып,
зерттеп жариялады. 1930-1950 жылдар аралығында фольклорға ерекше ден
қойылды. Бұл кезеңдерде С.Сейфуллиннің, М.Әуезовтың, С.Мұқановтың,
Ә.Марғұланның, М.Ғабдуллиннің, Е.Ысмайыловтың зерттеу еңбектері де жарық
көрді.
ІІІ кезең: ХХ ғасырдың екінші жартысы. Бұл – өте күрделі кезең. 1947
жылғы Қазақстан Республикасы Орталық Комитетінің атышулы қаулысы
фольклортану ғылымын таза идеологиялық қыспаққа салып, 1953 жылғы
дискуссиядан кейін фольклорды тек таптық тұрғыдан бағалаудың салдарынан
Қамбар батыр жырынан басқа жырлар халыққа жат деп танылды. Тек 1957 жылы
ғана бұл идеология қате деп танылып, фольклорды зерттеу ісі жаңа қарқын ала
бастады. Осы кезеңнен бастап эпос жанры бойынша М.Ғабдуллинің,
Р.Бердібаевтың, С.Садырбаевтың, ертегі бойынша С.Қасқабаевтың,
Е.Тұрсыновтың, аңыздар мен шешендік сөздер бойынша Б.Адамбаевтың,
С.Қасқабасовтың, дастандар бойынша Б.Әзібаевалардың еңбектері жарық көрді.
Осы аталған ғалымдардың ішінде академик Сейіт Қасқабасовтың
фольклортану ғылымының дамуына қосқан үлесі өте зор. Фольклортану саласында
Қазақ халық прозасы А.1984 ж; Қазахская волшебная сказка 1792 ж,
Родники искусства 1986, Казахская несказочная проза 1990, Колыбель
искусства 1992, Абай және фольклор 1995, Золотая жила 2000,
Жаназық 2002, Люби безмерный памятник 2002, ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы
қазақ әдебиеті2005 атты монографиялар жариялады. Аталмыш ғылым саласының
дамуы жайында академик былай дейді: Жалпы, қазақ фольклортану ғылымының
деңгейі төмен емес. Мен айтар едім, фольклортану ғылымы филология
ғылымдарының ішіндегі классикалық ғылым. Әсіресе, алпысыншы жылдардың
екінші жартысынана бастап фольклортану ғылымы жақсы қарқын ала бастады.
Қазір саясат пен идеологиядан арылды. Бүгінгі таңда біздің фольклорды
этнографиямен, тарихпен, археологиямен, тілмен байланыстырып зерттеуге
мүмкіндіктер мол. [ 1]
Академик Сейіт Қасқабасовтың қазақ фольклорының дамуы жолында жазған
еңбектері зерттеуді қажет ететін соны дүниелер. Ғалымның осы саладағы
қызметі мен еңбектерін зерттеу, пікірлерін зерделеу – тақырыптың өзектілігі
болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері:
С.Қасқабасовтың фольклортану саласының дамуына қосқан үлесін зерделеу,
саралау, еңбектеріне шолу жасай отырып, академиктің фольклортану ғылымында
алатын орнын таныту, еңбектерінің мәнін ұғыну;
Осы мақсатты орындау барысында мынадай міндеттер алға қойылды:
- Қазақ фольклористикасының даму кезеңдерін анықтау;
- С.Қасқабасовтың фольклористика саласындағы еңбектерін зерттеу;
- С.Қасқабасов зерттеу еңбектерінің ерекшелігін таныту;
Жұмыстың зерттеу нысаны:
С.Қасқабасовтың фольклортанушы ғалым екендігін дәлелдеу үшін ғалымның
еңбектері, республикалық, облыстық басылымдар қолданылды. Ақиқат,
Жұлдыз, Зерде, Парасат журналдары, Егемен Қазақстан, Арқа ажары
газеттері
Жұмыстың құрылымы:
Зерттеу жұмысы кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Сейіт Қасқабаев – фольклортанушы ғалым
С.Қасқабасовтың қазақ фольклористикасының зерттелуіне қосқан үлесі
С.Қасқабасовтың ғылыми- зерттеу еңбектері қазақ фольклорының теориясы
мен тарихына, әдебиет пен өнер проблемаларына, этнография мен ауыз әдебиеті
мұраларының тестологиясы мәселелеріне арналады. Ғалымның ғылыми – зерттеу
еңбектерінің негізгі бағыты: фольклор мен әдебиет және өнер. Әсіресе
мифология мен фольклорлық проза саласын зерттеуде айрықша ғылыми табыстарға
қол жеткізген. Ол фольклордың прозалық саласын ғылыми тұрғыдан саралап,
жанрлық жағынан жіктеген және қазақ мифологиясын типологиялық тұрғыдан
тұңғыш тұжырымдаған ғалым. Оның мифология мен прозалық фольклордың шығу
тегі мен даму жолдары, фольклордағы әр заман болмысының сипатталу
ерекшеліктері, фольклордың көркемдік әдісі туралы теориялық ой- пікірлері
мен тұжырымдары өзбек, татар, түрікмен, қарақалпақ, башқұрт ғалымдарының
зерттеулерінде қолдау тауып, негізге алынды.
С.Қасқабасов қаламынан туған 300-ге тарта еңбектің мазмұны сан салалы.
Онда әдебиет пен өнер тарихының, фольклор теориясы мен мәтінтанудың түрлі
мәселелері қамтылған. Ғалымның басшылығымен әрі қатысуымен хайуанаттар
жайлы ертегілердің академиялық басылымы орыс тілінде, Қозы Көрпеш- Баян
сұлу жырының 8 нұсқасы, В.Радлов жинаған қазақ фольклоры үлгілері мен
ақын –жыраулар шығармалары енген Алтын сандық 1993 , Ел қазынасы –
ескі сөз 1994жинақтары, Ж.Жабаевтың шығармалары жарық көрді.
Ғалым Ойөріс атты еңбегінде қазақ ғалымдарының фольклорға халық
әдебиетін жатқызу дәстүрін енгізді де, екі атауды аралас қолданып
келгендіктерін айтып өтеді. Бірақ халық әдебиеті деген атау әлем
қабылдаған фольклор ұғымын толық бере алмайды. Мысалы көркемдігі нашар,
өнер деңгейі жоқ ауызша орындалатын шығармалар толық мағынада сөз өнері,
яғни әдебиет бола ма? Сол сияқты алуан түрлі ырымдар, салттар мен нанымдар,
бата, алғыс, қарғыс, арбау, жауын шақыру, күн жайлату, жарапазандар
мағынасындағы әдебиет бола қоймас. Ендеше, халық әдебиеті ұғымын синоним
ретінде көркем фольклорды, яғни өнер қасиеті бар шығармаларды сипаттау үшін
қолданған орынды болмақ,- деп тың ой айтып, байлам жасайды. [ 1]
Фольклор мен сөз өнерінің ара жігін ажырту үшін Сейіт Қасқабасовтың
Ойөріс атты еңбегіне жүгініп көрейік: Бұл түсінік фольклордың аясын
тарылтады және сөз өнерінің эстетикалық және эмоцялық қасиетін төмендетеді.
Өнер дегеніміз – өмірді, оқиғаны, құбылысты немесе сезімді көркем түрде
бейнелеп, қайта жаңғырту. Олай болса, арбау, алғыс, қарғыс немесе әр түрлі
ырымдар мен нанымдар, болмысты я болмаса сезімді көркем түрде бейнелеуді,
жаңғыртуды мақсат етпейтіндіктен сөз өнері бола алмайды. Бұған қоса, өнер
болу үшін шығарманың поэтикасы, композицясы, іс- әрекет атқаратын
кейіпкерлері, олардың қақтығысы т.б. қасиеттері болуы керек. [1] Автор осы
тұрғыдан келгенде ұлттық өнерімізді үш түрге бөліп қарастырады: фольклор,
ауыз әдебиеті ақын, жыраулар поэзиясы және жазба әдебиет. Бұлардың
үшеуіне де ортақ белгілер болумен бірге әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері
бар. Фольклордың үш сипаты бар: а фольлор –ежелгі дүниетаным, көне
мәдениет әрі мұра; ә фольклор – тұрмыстың бір бөлшегі; б фольклор – сөз
өнері.
С.Қасқабасов фольклордың синкреттілігі мен көпфункциялылығына
тоқталады. Эстетикалық пен сейілдік- фольклордың ең маңызды функциясы деп
атап көрсетеді.
Фольклордың –ежелгі дүниетаным және көне әрі мұра екендігіне ерекше
тоқтала отырып, ғалым фольклорға көп заманның, бірнеше дәуірдің, әр түрлі
қоғамның жемісі, сондықтан ол көпқатпарлы, көпсатылы, көпмағыналы,
көпқырлы деген анықтама береді.
Фольклордың бір ерекшелігі көне дәуір адамдарының дүниетанымын,
тарихын білдіретініне ғалым басты назар аударған. Атақты зерттеуші
Ш.Уәлиханов Оңтүстік Сібір руларының тарихы туралы ескертпелер атты
еңбегінде ол халық аңыздары мен ертегілерін өмірмен, шындықпен
байланыстырады. Егер Гомердің поэзиялық аңыздарынан, Геродоттың ел аузынан
жинаған ертегілерінен аздап болса тарихтық қасиет тапсақ, егер өмірді
қаншама бұрмалап баяндағанымен, әрбір ертегінің негізінде шындық жатады
десек, қазақтардың бір- бірімен жалғасып жататын аңыздарында, өмір
бейнесінде қазіргі әдет- ғұрпында бұрынғы ата – бабаларының тарихи мәні бар
оқиғалары жататынына күмәнданбауымыз керек, -деген пікірі [3]бүгінгі күнге
дейін мәнін жоймаған пікірі мен С.Қасқабасовтың фольклор жайлы айтқан
салиқалы ойлары үндесіп жатыр.
Ежелгі дәуірдегі діни нанымдар, ұғымдар мен түсініктер, мифтер мен
әңгімелер, ырым - кәделер фольклор болып бізге жеткен. Алғашқы қауымға тән
дүнитаным мен діни нанымдардың қазақ фольклорындағы көрінісі болып анимизм,
тотемизм, магия, табу, шамандық түсініктер мен аруақтарға табыну есептеледі
және ғалым осы ұғымдарға нақты түсініктер береді.
Анимизм адамзат дамуының ерте кезінде пайда болған. Бұл наным бойынша
дүниедегі нәрсенің бәрі жанды, өлі мен тірінің адам мен табиғаттың бір-
бірінен еш айырмасы жоқ. Алғашқы қауым адамы өзін табиғаттан, жан-жануардан
бөлмеген, яғни адам мен табиғаттың теңдігі туралы заң қалыптасқан. Адам
өзін табиғаттан қоршаған ортадағы нәрсенің бәрі адам сияқты жанды нәрсе,
олар адамша тірлік етеді, сондықтан олармен адам тікелей араласа алады, оп-
оңай бір-біріне ауысады, құбылып бір-бірінің кейпіне ене алады, тілдеседі
деп нанған. Мұндай анимизм фольклорда, әсіресе миф пен ертегіде жиі
кездеседі: адам оп-оңай аңның, немесе басқа бір нәрсенің түріне енеді; я
болмаса, хайуан адам кейпіне ауыса алады, ол адамша сөйледі; немесе адам
мен жануар үйленіп, бірге ғұмыр кешеді.
Ғалымның айтуынша, магия-алғашқы қауымда пайда болып, кейін әр түрлі
өзгеріске ұшырап, әлі күнге дейін ел арасында сақталған сөздің, немесе
басқа бір іс-әрекеттің керемет қасиеті бар деп, олардың құдіретіне сену.
Табу-дүниеде зиянды күш көп, солардан аман болу үшін әр түрлі ырым,
жоралғы жасалған, олар атқарылмаса, бақытсыздық болады деп енген алғашқы
қауым адамдары реше түрлі тыйымдар ойлап тапқан. Тыйымның түрлері
фольклорда ғана емес, күнделікті тұрмыста да жиі кездеседі. Мысалы, бүйірді
таянбау,шашты жалбыратпау, есікті кермеу, түнде суға бармау, қасқырдың атын
атамау, ай сәулесінің астында ұйықтамау. Мұндай тұрмыстық тыйымның көбісі
ескі нанымдармен байланысты болса, енді біразы елдің тәжірибесінен
туындаған. Ал фольклорда кездесетін табу-кейіпкердің тағдырына әсер ететін
тыйым.
Шамандық ғалым тілімен айтсақ, алғашқы қауым ыдырап, рулық қоғам
қалыптасқан тұста және адам арасында ерекше кереметке ие, дүниенің барлық
сырын білетін, тылсым күштермен араласып жүртін айрықша жан, ғажайып кісі
болатынына сену. Оған мысал ретінде ертегі кейіпкерлерінің әрекеттерін
сипаттай келе, Ер Төстіктің жер астына түсіп кетуі, содан соң қайтадан
шығуы, Қорқыттың дүниенің төрт бұрышын шарлауы, Күнікей қыздың күн астында,
Айсұлудың ай астында болуымен өз ойын дәлелдей отырып, шамандық наным
жемісі деген қорытындыға келеді ғалым.
Ал фольклордың екінші сипаты деп фольклорды -тұрмыстың бөлшегі ретінде
атап көрсетеді. С.Қасқабасов осындай фольклордың қатарына тұрмыстық
функция атқаратын ғұрыптық және үйлену , жерлеу салтына қатысты жанрлар
жататындығын атап өтеді.
Сәби дүниеге келгенде жүзеге асырылатын әр түрлі ырым – кәделер мен
соларға қоса орындалатын ғұрыптық өлең- жырлар, тілек- баталар, дұғалар,
сол тәрізді сәбиді қырқынан шығарумен бесікке салу кезінде атқарылатын
ырымдар мен айтылатын шарапатты сөздер, тұсаукесер мен сүндет той кезінде
орындалатын кәде – жоралғылар мен өлеңдер, -бұлардың бәрі міндетті түрде
орындалуға тиісті фольклор. Ол ырымдарсыз, шарапатты тілек- батасыз, ақ
тілеулі дұғасыз аталған шаралар жүзеге асырылмайды. Демек, бұл тұста
фольклор- тұрмыстың бір бөлшегі, тіршіліктің қажетті ісі болып көрінеді,-
деп, ғалым фольклорды -тұрмыстың бөлшегі деген ойын осылайша дәлелдейді. [
1]
С.Қасқабасов атап көрсеткен фольклордың үшінші сипаты- фольклор –сөз
өнері. Фольклор - әрі әдебиет, әрі театр ролін атқарады. Қазақ қоғамында
фольклор осы шартты түгел орындады.
Сейіт Қасқабасовтың қазақ фольклористикасының зерттелуіне қосқан үлесі
ұшан –теңіз. Зерттеу барысында фольклордың тарихи даму жолдары мен
кезеңдеріне, қазақ фольклорының бүгінгі жанрлық құрамына, фольклор
жанрларының теориясы, фольклордың тарихи типологиясы, фольклор
шығармаларының текстологиясына, фольклор поэтикасын зерттеу мәселесіне
талдау жасап зерттейді.
Ғалым қазақ фольклорының бүгінгі жанрлық құрамын былайша жіктейді:
мифтер, хикаялар, еңбек пен кәсіпке байланысты фольклор, ғұрыптық фольклор,
ертегілер, әпсаналар мен хикаяттар, аңыздар мен шешендік сөздер, батырлар
жыры, тарихи жырлар, ғашықтық жырлар, дастандар, айтыс, өлеңдер, балалар
фольклоры, дидактикалық фольклор, жұмбақтар, мақал мен мәтел, терме, мысал.
Бізге жеткен фольклор – жанр жағынан бай, көркем дүниелер. Бұл
туралы академик С.Қасқабасов ...ғылымда фольклордың тарихы, оның жанрлық
құрамы дегенде басты критерий етіп фольклорлық шығармада белгілі бір
дәуірдің шындығымен қатар санасы, ұғым –түсінігі, наным- сенімі қандай
дәрежеде көрсетілетінін, қаншалықты сақталғанын, шығарманың көркемдігі қай
дәрежеде екендігін және оның қандай мақсатпен орындалатынын алады,- дейді.
[1]
Фольклордың әрбір жанрлық түріне сипаттама беріп, ерекшеліктерін
саралап өтеді. Бір ерекшелігі ертегілерді дәстүрлі үш топқа қиял-
ғажайып, хайуанаттар жайлы және шыншыл ертегілер бөліп қарамай, оларды
жанрлық жағынан байытып қарастырады. Қазақ ертегілерін академик М.Әуезов
қиял- ғажайып, хайуанаттар жайлы ертегілер және шыншыл ертегілер үш жанрға
бөледі. [ 1]Ал академик Сейіт Қасқабасов ертегілерді бес топқа жіктейді:
хайуанаттар туралы ертегілер, қиял –ғажайып ертегілер, батырлық ертегілер,
хикаялық ертегілер, сатиралық ертегілер. Ғалым еңбектерінде ертегілердің әр
түріне сипаттама береді. Батырлық ертегілердің өзі екі сипатта болатынын
атап өтеді. Бірі- батыр неше түрлі зиянкес құбыжықтармен кездесіп,
арпалысып, оларды жеңіп, елін құтқарады. Екіншісі- батырдың қарсыластары –
белгілі бір тайпа немесе басқа ел. Сол себептен де батырлық ертегілер қиял
– ғажайып негізінде де, басқаша сипатта да дамиды.
Хикаялық ертегілерді фольклордың жаңа сатыға көтерілген түрі дейді. Бұл
ертегілерде ешқандай тылсым күш жоқ, құпиялық қауіп, қорқынышты кейіпкер
кездеспейді. Бұл ертегілерді новеллалық ертегілер деп те атайды.
Новеллалық ертегілерде тәрбиелік ғибрат басым. Новеллалық ертегілер жайлы
ғалым: Қазақ фольклорында өзінің сюжеттік құрамы мен мазмұны,
композициялық құрылымы мен стилі жағынан оқшауланып тұратын бірталай ертегі
бар. Алайда ұлттық фольклортану ғылымында олар жеке зерттелмей, тұрмыс-
салт ертегілерінің тобында қарастырылып жүр. Ал бұл ертегілер өзінің
сипатты белгілері бойынша таза тұрмыс –салт ертегі емес.
- Біріншіден, онда тұрмыс –салт ертегіге тән емес қиял- ғажайыптық
элементтер көп, оқиғалар өте таңғажайыпты, шытырман болып келеді;
- Екіншіден, сюже өте күрделі, ол бірінен- бірі асқан қым-қиғаш
оқиғалар тізбегінен тұрады.
- Үшіншіден, кейіпкерлер өз мұратына жету үшін қулықпен емес, ақылмен
жетеді, дұшпандарын да ақылмен жеңеді,- деген сипаттама береді.
Ғалым осы ертегілер жайлы тың ойлар айтады. Қиял –ғажайып ертегілер
мен тұрмыс- салт ертегілерінің ортасында тұрған ертегілерді новеллалық
ертегілер деп атаған жөн деген соны байламға келеді. Новеллалық
ертегілерге ғалым Аяз би, Балтеке, Мархұма, Минар мен Бибатима, Үш
өсиет, Әке өсиеті, Ақылды кеңес ертегілерін жатқызады.
Ертегілердің бір түрі – сатиралық ертегілер. Онда ертедегі нанымдар мен
түсініктер күлкіге айалады, олар жоққа шығарылады. Ғалым сатиралық
ертегілер деп Алдар көсе, Тазша бала, Қожанасырдың атына құрылған
ертегілерді атап көрсетеді.
Фольклор жанрларының тағы бір түрі- әпсаналар мен хикаяттар. Бұл жанрды
Сейіт Қасқабасов үшке жіктейді: тарихи – мекендік әпсаналар, әлеуметтік
–утопиялық әпсаналар және діни- кітаби хикаяттар. Әпсана аңыз негізінде
туындайды. Тарихи-мекендік әпсаналар ежелгі мифтен тарайды, ал әлеуметтік –
утопиялық әпсаналар болмысты, өмірдің көкейтесті мәселелерін қамтиды.
Тарихи жырлар да ғалымның назарынан тыс қалмаған. Тарихи өлеңдерде
қазақ ұлтының бастан кешкен түрлі деректі оқиғалары, тарихи ірілі ұсақты ел
басына қиын-қыстау күн туғандағы қайғы –қасіртеі, мұң мен шері, қуанышы мен
келешек өмірге деген үміті көрініс табады. Өкінішке орай, көбіне ауызша
айтылып, суырып салмалық дәстүр үлгісіде тарағандықтан, көне дәуірлерге
қатысты өлең- жырлар ұмытылып үлгерген. Бұған бертіндегі жазу- сызу өнері
орныққан кезеңдегі түрлі идеологиялардың қырсығын тигізіп, тарих теңізіне
терең енуіне мүмкіндік бермегенін айтып өткен жөн.
Тарихи өлеңдер жанрын арнайы зерттеген ғалым –Б.Уахатов. Қазақ
өлеңдеріне қатысты еңбегінде Б.Уахатов тарихи өлеңдерді лирикалық өлеңдер
қатарына қосқан. Ол өзінің 1974 жылғы Қазақтың халық өлеңдері
монографиясында тарихи өлеңдерге арнайы орын берген. Қазақ өлеңдеріне
қатысты құнды зерттеу жүргізген ғалым былай деп жазады: Шынында да, тарихи
өлеңдердің шағын түрлерінің көлемі қысқа, эскиз секілді болып келеді де,
ұзын –сонар оқиғаның ішінен тек сол өлеңнің идеясын ашарлық сәттерді ғана
даралап көрсетеді немесе ... қазақ халқының басынан кешкен тарихи
оқиғалар көп. Бірақ, соның барлығы бірдей бір ауыз әдебиетінде сақталып
қалмаған. Тек кейінгі бір- екі ғасырда туған тарихи аңыз –әңгімелер мен
өлеңдер болмаса, арғы көне дәуірлердің нақтылы деректеріне құрылған жыр
үлгілері жоқтың қасы. Соның ішінде тарихи ұсақ жырлар, яғни бір кездегі
Қорқыт, Еділ- Жайық туралы, Шыңғыс ханның қаһарлы жорығы, Ақсақ құлан, Жошы
хан туралы өлеңдер өте аз сақталған,-дейді. Халық поэзиясының дер кезінде
хатқа түспеуінен көп қазыналар ұмытылып, кей үлгілерінің түрлі өңдеулерден
өтіп отырғаны баршамызға белгілі. Ендеше тарихи өлеңдер халық поэзиясының
бір саласы болғандықтан мұндай әрекетті айналып өтуі мүмкін емес еді.
Академик М.Әуезов Ел ескілігінің бір алуаны тарихи өлеңдер,- дей
отыра, тарих өлеңдері ең алдымен ел тіршілігінде анық болып өткен тарихи
оқиғадан туады,- деуінің өте орынды айтылғанын көреміз. [6] Қазақтың
тарихи жырларының қалыптасуына тарихи өлеңдердің әсер – ықпалы бар екенін
айтып, арнайы көңіл бөлген академик Сейіт Қасқабасов былай дейді: Тарихи
өлеңдер қоғам дамуының әр кезеңінде туып отырады, яғни бұл - оперативті
жанр. Сондықтан тарихи өлең өте ескі жанрлардың бірі. Мәселен, бүкіл түркі
халықтарының тарихи кезеңдерінің ең көне үлгісі Білге Қаған, Күлтегін,
Тоныкөк туралы Орхон –Енисей маңынан табылған шығармалар деуге болады.
Қазақ фольклортану ғылымында тарихи өлеңдер лирикалық өлеңдерге
жақындығымен ерекшеленеді. Орыс фольклортану ғылымында А.Астахова,
Б.Путиловтар ХҮІІ- ЖҮІІІ ғасырдағы өлеңдерде өзіндік көркемдік кестесі,
бейнелеу әдіс – тәсілі жағынан лирикалық өлеңдерге жақындығын атайды.
Бұндай пікір В.Я.Пропп тарапынан да айтылған. С.Қасқабасов тарихи
өлеңдердің жанрлық сипатына тоқталып, онда лирикалық сипат болатынын, бірақ
таза лирикалық болмысына сіңірген тарихи өлеңдер болатыны айтып өтті.
Тарихи өлеңде өткен оқиғалардың ізі мен дерегі, халықтың заманның әкелген
қаталдығына деген көзқарасы жататындығы анықталды.
Халқымыздың ұлы перзенті Ш.Уәлиханов фольклорлық тарихи шығармаларды
жинап, олар туралы аса маңызды пікір айтқан. Мысалы, ол Ұлы жүз
қазақтарының аңыздары мен әңгімелері атты еңбегінде қазақ фольклорында
тарихи элементтің ерекше орын алатынын айтады. [3] Сондықтан ол шежірені
аңыз -әңгіме деп фольклорлық шығарма деп қарайды. Олай болса, Шоқан –
қазақ фольклорында тарихи аңыз бен әңгімелердің бар екенін бірінші болып
байқаған зерттеуші.
Қазақ фольклорының барлық жанрын, оның ішінде тарихи жыр үлгілерін де
жинап, жарыққа шығару ісінде көп еңбек сіңірген адам – академик В.В.Радлов.
Ол өзінің 10 томдық жинағының ІІІ томына қазақтың бірнеше тарихи жырын
енгізген. Бірақ В.В.Радлов тарихи жырды жеке жанр деп бөлмеген.
Тарихи жырдың нұсқалары Г.Н.Потанин архивтерінде де бар.
Ахмет Байтұрсынұлы Әдебиет танытқыш атты еңбегінде былай деп жазады:
тарихи жыр деп тарихта бар, мағлұм уақиғалар турасында өлеңмен шығарған
сөздер айтылады. Қазақта өз тілінде жазылған тарих болғанымен, қазақта
болған оқиғалар, қазақтан шыққан адамдар турасында басқа жұрттардың
тарихында жазылған мағлұматтар бар, халықтың өзінің есінен кетпеген, қазақ
басынан кешірген уақиғалары толып жатыр. Солар туралы өлең етіп шығарған
сөздер болса, солар тарихи жыр болады. Мәселен, Орақ-Мамай, Абылай,
Кенесары- Наурызбай Ерназар, Бекет өлеңдері тарихи жырлар болып
табылады. [12]
Академик С.Қасқабасов тарихи жыр мен тарихи өлеңдерді зерттеген ғылыми
еңбектерге шолу жасай отырып, тарихи жыр мен тарихи өлең екі түрлі жанр
деген қорытындыға келеді. Сонымен қатар, ғалым тарихи жырлардың батырлар
жырларынан ерекшелігін былайша саралайды:
- біріншіден, мұндағы бас кейіпкер – көпшіліктің өз көзімен көріп,
ерлігіне тамсанған тарихи тұлғалар еді;
- Екіншіден, бұл жырларды нақты оқиғалардың баяндалуы басым еді;
- үшіншіден, тарихи жырда ғұмырнамалық сипат толық емес, яғни
батырдың керемет туып, жедел өсуінен бастап, бүкіл өмірін суреттеу
өте сирек, көбінесе, батырдың екі- үш ерлігі ғана әңгімеленеді;
- төртіншіден, мұнда батыр ерекше жағдайда туған ғажайып батыр емес,
ол кәдімгі ел арасынан шыққан қолбасшы, әрі бұрынғы батырлар сияқты
алып күштің де иесі емес, қалың жауды бір өзі қырып салмайды,
бесіншіден, бұл жырда мемлекеттік белгілер бар, батырлар бір
орталыққа бағынған, дәлірек айтқанда, бір әміршінің маңына жиналған,
соның маңына топталған.
Фольклорды бүге- шігесіне дейін зерттеген ғалым дастандар мен жырларды
да бөліп қарастырған. Ғашықтық жырларға Қозы Көрпеш –Баян сұлу, Қыз
Жібек, Айман-Шолпан жырларын жатқызады. Ал дастандардың өзін академик
алтыға бөледі: қаһармандық дастандар, ғашықтық дастандар, хикаялық
дастандар, діни дастандар, әлеуметтік –сүйіспеншілік дастандар, ертегілік
дастандар. Қаһармандақ дастанның классикалық батырлар жырына емес, біздің
батырлық ертегілерге ұқсайтындығын айта келіп, оған Иранғайып шах Ғаббас,
Бахрам, Мәлік Хасан дастандарын жатқызады.
Ал ғашықтық дастандардың сюжеті екі жастың сүйіспеншілігіне арқау
болатынын ескере отырып, бұл дастандарға Сейпіл –Мәлік, Жүсіп -Зылиқа,
Бозжігіт дастандарын жатқызады. Хикаялық дастандар сюжеті мен тақырыбы
жағынан біркелкі емес. Мұндағы басты мәселе- адамгершілік, адалдық,
имандылық пен ізгілік, ал оқиға – осылардың зұлымдыққа, зымияндыққа қарсы
күресі. Аталған дастан түріне ғалым Мұңлық -Зарлық, Шәкір –Шәкірәт,
Патшаның ұлы Әбділмәлік, Шахмаран, Абу Харис дастандарын
топтастырады.
Діни дастандар қазақ арасында ХІХ ғасырда кең тараған. Ғалым бұл
дастандарды екіге бөліп қарастырады: біріншісі, таза дінді уағыздайтын
дастандар, екіншісі, мұсылман пайғамбарлары мен әулиелерінің өмірін
баяндайтын дастандар. Бұған ғалым Қисса и әнхазрат – и Расүлдың Миғражға
қонақта болғаны, Қисса- и салсал, Қисса и Сейітбаттал дастандарын
жатқызады.
Әлеуметтік –сүйіспеншілік дастандар шындыққа жанасымды болып келеді.
Бұл дастандарға Қалқаман - Мамыр, Еңлік -Кебек, Айсары -Шорман,
Назымбек пен Күлше қыз, Ахмет-Кәшім, Ақбөбек дастандарын жатқызады.
С.Қасқабасов ертегілік дастандардың екі түрін сипаттайды:
- бірі –сюжет ертегілік болғанымен, біршама шыншыл келеді, әрі
кейіпкердің махаббат үшін күресін қамтиды;
- екіншісі- таза ертегінің сюжетіне құрылған. Ертегілік дастандарға
ғалым Құламерген, Ақыл, Қыдыр, Бақ дастандарын жатқызады.
Фольклрдың бір түрі- айтыс өнері. Айтыс туралы С.Қасқабасов былай
дейді: Фольклордың өнер екендігін барынша айғақтайтын жанр-айтыс. Ол
синкреттілігімен ерекшеленеді. Мұнда театрлық әрі драмалық өнердің басы
қосылған, сондықтан айтысты фольклорлық театр немесе фольклордың драмалық
жанры десе де болады. Академик айтысты үшке топтастырған: әдет- салт
айтыстары, қайым айтыс, мысал айтыс.
Қазақ өлеңдерін зерттеуде Ш.Уәлихановтың еңбегі зор. Ол өлеңдерді жыр,
жоқтау, қара өлең, қайым өлең, өлең деп беске бөлген.Олардың қайсысы ескі
түр, қайсысы жаңа түр екендігін, қайсысын кімдер айтатынын әңгімелейді.
Шоқанның қазақ өлеңдерін бұлай жіктеуі сыртқы түрі жағынан шамаға келеді.
Ал ғұлама ғалым, қазақ әдебиетінің негізін салушы А.Байтұрсынұлы ауыз
әдебиетін былайша жіктейді:
Бірінші топ- ертегі, аңыз әңгіме, өтірік өлең, жұмбақ, жаңылтпаш, бас
қатырғыш.
Екінші топ - батырлар жыры, тарихи жыр, айтыс, үгіт өлең, үміт өлең,
толғау, терме.
Үшінші топ -мысал, ділмар сөз, тақпақ, мақал- мәтел.
Төртінші топ – тойбастар, жар-жар, некеқияр, беташар, жоқтау,
жарапазан, бата.
Бесінші топ – жын шақыру, құрт шақыру, дерт көшіру, бесік жыры.
Ғалым С.Қасқабасов өлеңге Фольклордағы әрі көне, әрі өміршең, яғни
кез-келген дәуірде, қоғамда туып, дамып, өзгеріп отыратын айрықша жанр
деген анықтама береді. Ол өлеңдерді төрт топқа топтастырады: қара өлең,
лирикалық өлең, тарихи өлең,өтірік өлең. [ 1]
Дидактикалық фольклорға жұмбақтар, мақал- мәтелдер, терме, мысалдарды
топтастырады.
Жалпы алғанда, Академик Сейіт Қасқабасов – қазақ фольклористикасының
зерттелуіне қомақты үлес қосқан ғалым. Оның еңбектері соны пікірлерімен,
тың байламдарымен, жан- жақтылығымен құнды.
Едіге жыры және Сейіт Қасқабасов
Алтын Орда дәуіріндегі біздің ата- бабаларымыздың кейінгіге қалдырған
мирасы, асыл аманаты, баға жетпес құнды мұрасы-Едіге эпосы. Күні кеше
ғана күркіреп тұрған мемлекетін, тұтастығын, рухани бірлігін, басынан ұшқан
бағын жоқтауы, жан дауысы, имандай сыры. Бұ жерде: Народная поэзия не
фактографическая хроника: дело здесь в общегосударственных и народных
устремлениях и интересах, а не в изображении отдельных, частных событий,-
деген Б.Я.Пропптың пікірінің дұрыстығына еш шүбә жоқ.
Едіге эпосын тек қазақ ғана емес, татар, ноғай, қарақалпақ, башқұрт,
өзбек, түрікмен халықтары ХІҮ- ХҮ ғасырлардан бастап, 1944 жылға дейін
айтып келді. Жырды зерттеуге Ш.Уәлиханов, В.М.Жирмунский,
П.М.Мелиоранский, А.Н.Самойлович, М.Тынышпаев, М.Әуезов, Қ.Сәтпаев сияқты
белгілі ғалымдар үлестерін қосты. Бәрі де эпосқа жоғары баға берді.
Қырымдағы түркі тектес халықтардың ауыз әдебиетіне арналған 7 томдық
еңбегінде В.Радлов Орақ -Мамай, Доспамбет, Орақ, Мамай мен Күлке,
Едіге, Ер Тарғын, Жиренше шешен, Шора батыр, Қобыланды сияқты
шығармалар қазақ, ноғай халқының тегі бір, түбірлес тарихын дәлелдеп
береді. Зерттеуші Әбубәкір Диваев кезінде Бекет батыр жайлы ол қазақтың өз
дастандарын салыстыру арқылы пікір айтса, Едіге жырын ол моңғолдың
эпикалық дастанымен салыстырып, олардың айырмасы мен ерекшелігіне
тоқталады. Моңғолдың ноғай тілінен аударылған эпикалық дастанынан біз
Едігенің батыр, мырзаның Құтлықай баласы екенін білеміз. Құдыретті Алтын
Орда ханы Тоқтамыстың қол астындағы аңшы, қарақшы да болған. Осылай
бірнеше нұсқаларын салыстыра отырып, Әбубәкір өзі жариялатқан нұсқаның
сюжетін де қысқаша баяндап кетеді. [13]
1944 жылы 9 тамызда ВКП (б) Орталық Комитеті қабылдаған О состоянии и
мерах улучшения массово –политической работы в татарской парийной
оорганизации деген қаралы қаулы шықты. Ол қаулыда кейбір тарихшылар
Татарстан тарихын ұлтшылдық тұрғыдан жазып жүр, олардың еңбектерінде Алтын
Орда тарихын мадақтау, Едіге туралы хандық- феодалдық эпосты насихаттау
орын алған деген сияқты кіналар тағылған.
Мұндай сыңаржақ шешімнен соң Татарстандағы ғылыми – зерттеу
институтының үсті астына түсіріліп, едігетану ғылымының жолы біржола
кесілді. Бұл қаулы сол кезде КСРО –ның құрамындағы басқа елдерге де
жеткізіліп, зерттеулер сол сәтте тоқтатылды. Одан кейін Едіге эпосына
қарсы материалдар баспасөз беттеріне шыға бастады. Мысалы, 1945 жылы
Социалистік Қазақстан газетінде Едіге – халықтың залым жауы деген
Е.Бекмахановтың мақаласы басылды.
Мұнде Едіге шапқыншылық жасаушы, халыққа зәбір- жала беруші деп
көрсетілген. Е.Бекмаханов Едігені: Алтын Орда хандығының жаулап алынған
халықтар мен мемлекеттерге үстемдік жүргізген бір кездегі қуатын қалайда
қалпына келтіртуге тырысты. Ханның жасақтарына сүйеніп, ол Тоқтамысты
тақтан түсіруге, сөйтіп оның орнына Алтын Орданың қуатын қалпына келтіре
алатын Шыңғыс тұқымдарының біреуін қоюға тырысты, - деп кінә тағады.
Ғалымның бұл сөздері сол уақыт үшін Алтын Орда хандығын, оның көрнекті
қайраткері Едігені жамандау болғанымен , қазіргі дәуір үшін мақтау болып
естіледі.
Себебі ғалым бұл жерде шындықты айтып отыр. Расында да, Едіге- түркілер
мемлекеті Алтын Орданың күш-қуатын қайтадан қалпына келтіру үшін күрескен
ерен тұлға.
1953 жылы Қазақ ССР Ғылым Академиясының Президиумының ұйымдастыруымен
өткізілген қазақ эпосы туралы пікірталасы негізінде бұл жырға одан әрі күйе
жағылды. Фольклорда эпостың тарихилығы дейтін өте күрделі мәселе бар.
Бұл мәселеге назар назар қойғанда отарлық езгі, құлдық бұғау кезінде
Алтын Орда тарихына берілген теріс баға Едіге эпосын толық танып білуге
теріс ықпал еткендігін ұмытпауымыз керек. Едігенің көп версиялы, ондаған
нұсқалы, халық жүрегіне жақын болып қалыптасуының негізгі бір себебі,
тілінің көркем, композициясының шебер болғандығына байланысты емес, түркі
халықтарының есінде өшпестей орын алған тарихи оқиғаларға да қатысты. Мұнда
кейбір жырлардағыдай ертедегі түркі халқының бір бұрышында болып өткен
оқиғалардың қиял, елесі берілмей, түркі халықтарының ортақ мұң, мүддесі мен
арманынан туындайтын жағдайлар айтылады. Сондықтан эпостың тарихи
негіздерін жан- жақты зерттеудің алар орны ерекше. Сонда ғана біз эпос
туғызған орта мен жағдайдың қуатты негіздеріне көз жеткізе аламыз.
Туындының басты кейіпкерлерінің Едіге, Тоқтамыс хан, Ақсақ Темір,
Нұраддин сияқты дүниежүзіне танымал тұлғалар болуы шығарманың тарихи
негіздеріне айрықша назар аударуды қажет етеді. Себебі заманында жарты
әлемді біріктірген айбынды Алтын Орданы он сегіз жыл билеген Тоқтамыс хан,
жиырма жыл бойы оның билік тұтқасын ұстаған Едіге, әлемге әйгілі жиһангер
Ақсақ Темір есімдерінің өзі осыны талап етеді. Оның үстіне сақталып қалған
тарихи деректерде негізінен ірі оқиғалар ғана шежіреленген, ал шын мәнінде,
Едіге, Тоқтамыс, Ақсақ Темір араларындағы өзара байланыс анағұрлым
шытырман, иірім-бүкпесі көп болғаны аңғарылады. Бұл айтылғандар әлі
зерттеліп бітпеген актуальді мәселелер болып табылады.
Арадағы заңдастырылған келісім шартты бұзған үшін бабаларымыз 1382 жылы
Москваны шауып, дәрежесіне қайта келтірді. Тоқтамыс пен Едіге әскері қалаға
жақындағанда князь Дмитрий Донской қатынын алып, халқын тастап Костромаға
қашып кетті.
Едіге 1408 жылы айналысындағы орыс князьдіктерін тегіс бет қаратпай
жеңіп, арадағы келісімшартты бұзған Москваны тағы да қоршайды. Қорқыныштан
қалтыраған қала үлкен мөлшердегі сатып алу ақшасын беріп, әрең аман
қалады. Бұрынғысынша салығын төлеп тұрады.
Осы аталған жағдайлар Едіге жырының совет кезінде 50 жыл бойына
зерттелмей жабық жатуына әсер етті. Алайда, ашық жазуға тыйым салынғанымен,
қисынын келтіріп аракідік айтып қалушылар болды.
Үшіншіден, түркі халықтарын рухани жағынан ғана емес, этностық жағынан
да қайта табыстыратын өсиет сөздің Едіге эпосынан орын алуы да туындының
озықтығының бір қыры болып табылады. Едіге эпосының бүгінгі таңда елуге
тарта нұсқасы бар.
Оның ішінде Шоқан нұсқасы 1400 жол, ноғай нұсқасы 1500 жол, башқұрт
нұсқсы 5000 жол, татар нұсқасы 7000 жол, қарақалпақтағы Өтенияз нұсқасы
13680 жол да, Қияс нұсқасы 16292 жол. Бәрінде де Едіге деген ер еді, елдің
қамын жер еді деп дәріптеледі. Себебі Едіге түркі халықтарын жер бетінен
жоғалып кетуден сақтап қалды.1395 жылғы Ақсақ Темір жорығынан тұралап
қалған Алтын Орданы Литва, Польша, батыс орыс князьдіктері, Тевтон орденді
рыцарлары1398 жылы ту-талақай етіп қайтарымсыз бөліп алмақ болды.Біріккен
әскерді Литваның ұлы князі Витовт бастап келді. Бабаларымыздың басына аса
қатерлі күн туды. Осындай тар кезеңде біздің мемлекетіміздің шеріктерін
бастап Ер Едіге шықты. Борсықты түбінде өткен жойқын соғыста еуропалықтар
күйрей жеңілді. Кейіннен орыстың атақты тарихшысы Карамзин: Мұндай жеңісті
Шыңғыс та, Бату да көрмген емес деп жазды. Едіге тұсында қайта көтеріліп,
іргесін бекіткен мемлекетімізді көре алмаған Ақсақ Темірдің қайта қанды
жорық жасауға екі рет ниеті бұзылды, бірақ батылы жетпеді.
1420 жылы Едіге дүниеден озған соң, біздің Алтын орданың күш- қуаты
кеміп, бірлігі кетті. Ақыры жеті хандыққа ыдырап тынды. Бірлігі қашқан олар
тегіс бодан елге айналды. Әуелі өткенін жоқтаушылар көп болды. Кейінгі
Ә.Бөкейханов, Х.Досмұхамедовтардан кейін бірігу идеясы көзден бал-бұл ұшты.
Енді мүмкін емес нәрсеге айналды. Ол- ол ма, өткенін білетін, оны көз
алдынан қайыра елестетіп, бағасын байыптай алатын адам қазір онша көп емес.
Саусақпен санарлықтай ғана. Соның бірі- Сейіт Қасқабасов.
1988 жылы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Қазақ
фольклористикасының тарихы атты монографияны жарыққа шығарды. Оның ХІХ
ғасырдың екінші жартысындағы қазақ фольклористикасы деп аталатын екінші
тарауын, соның ішінде Г.Н.Потанин тарауын С.Қасқабасов жазған болатын.
Осы мақалада ғалым Г.Н.Потаниннің шығармашылық жолын баян ете отырып,
тыйым салынған Едіге жыры туралы, оның генезисі хақында біраз нәрсенің
бетін ашады. Арасында В.М.Жирмунскийдің еңбегін таяныш қылып, эпостағы
кейбір мотивтердің туу төркінін сөз етеді. Мұндайда қазақтың қалауын
тапсаң, қар жауар деген мақалы еске түседі. Ал тәуелсіздік алғаннан кейін
жазылып, 1992 жылы Жұлдыз журналында жария көрген Қазақ фольклорындағы
тұтастану құбылысы атты іргелі еңбегінде тұтастану құбылысын былайша
түсіндіреді: ... демек, сюжеттің әу баста пайда болуы өлең- жыр, дәлірек
айтқанда қайтыс болған батырдың іс- әрекетін сөз еткен жоқтау түрінде де
болады екен. Әрине, ол шағын шығармаларда қайтыс болған ердің өмірі толық
баяндалмайды. Батырдың жүйелі эпикалық өмірбаянынан бұрын пайда болатын
нәрсе- оның басты ерлігі туралы сюжет, өйткені бұл сюжет көп жағдайда
болған шындыққа негізделеді де, бүкіл шығарманың өзегі болып табылады.
Басқаша айтқанда батырдың халық жадында сақталып келген ерлігі ерекше тұлға
ретінде жеке бір сюжетке немесе шағын өлең- жырға негіз болып, шығарма ел
арасында айтылып, тұрақты сюжетке айналады. Содан кейін бірте-бірте
кеңейеді, өседі. Сөйтіп ғұмырнамалық циклге түседі де, батыр өмірінің
маңызды бір кезеңі болып суреттеледі. Демек, сюжетті тұтастану
ғұмырнамалықтан бұрын болады. Ал соңғысы кейінгі замандарда етек алған,
сондықтан да ол бірыңғай болып келеді. Мысалы Едіге батыр туралы жырды
алайық. Мұнда басты оқиға- Едігенің Тоқтамысқа қарсы күресі. Бұл- тарихи
факт. Ал осы шындық эпоста көптеген қосымша сюжеттермен, мотивтермен
көмкерілген. Өйтпеген күнде Едігенің өмірі эпикалық күйге түспеген болар
еді. Сөйтіп Едігенің ғұмырнамасы оның ғажайып жағдайында тууымен
басталады.
Ғалым ғұмырнамалық тұтастану мәселесін қозғағанда да Едігенің өмірге
келу тарихын Баба Ғұмыр, Баба түкті шашты Әзиздерге, оның шешесі су перісі
Кенжекейге қатысты әңгімелерге байланыстырады. Сондай- ақ тарихи тұтастану
мен географиялық тұтастануды талдағанда Қырымның қырық батырын мысалға
алады. Қырымның қырық батырын алайық, ең алдымен айтатын нәрсе, бұл эпос
тұтастанудың барлық түрінен өткен, мұнда сюжеттік циклдену де, ғұмырнамалық
циклдену де, шежірелік циклдену де, тарихи циклдену де бар.
Соңғы циклдену түрі географиялық тұтастануға үлкен әсер еткен, өйткені
мемлекеттік кезеңдегі тұтастану, бір жағынан, мемлекеттің көп жылғы тарихын
қамтыса, екінші жағынан, сол ұзақ тарихты көрсету үшін мемлекет тұрған
кеңістікті де көрсетуді керек еткен. Сөйтіп, Қырымның қырық батырында
Алтын Орда, Ноғай Ордасы, Қазақ хандығы тұстарындағы билеушілердің
қаһармандық шежіресі тұтастанудың барлық үлгісі арқылы жыр түрінде
баяндалған да, үлкен эпопеяға айналған. Ал эпопеяның алтын діңгегі- Едіге
туралы жыр,-дейді академик.Қазақ эпосындағы тарихи тұтастану мәселесін
терең зерделеген ғалымның пікірінше Едіге жыры-тарихи-қаһармандық эпосқа
жатады.
Сол жылдары С.Қасқабасов бұл мәселеге тереңдеп барып, Едіге Мағауиннің
Едіге жырының тарихилығы және көкемдік ерекшеліктері деп аталайтын
филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертациясына жетекшілік жасады. Бұл Қазақстанда Едіге жырын арнайы жан-
жақты зерттеген алғашқы көлемді еңбек болатын. Онда мынадай мәселелер
қарастырылған: жырдың Шоқан нұсқасындағы топонимдер мен этнонимдер жайы,
тарихи есімдер және олардың тарихи шынайлығы мен эпикалық шарттылығы ,
белгілі тарихи оқиғалардың жырдағы көрінісі, осы орайдағы жалпылық пен
нақтылық, тарихилық пен эпикалық дәстүр, олардың ара қатынасы, тарихилық
аясындағы сюжеттілік құрылым және композиция, бейнелеу тәсілі мен өлең
өрнегі, жырдың текстологиясы.
Міне, осы мәселелерді өзара байланыста алып, жүйелі түрде тексере
келіп, Едіге жырының тарихи негіздерін анықтап, көркемдік ерекшелігін
айқындауды мақсат еткен. Сөйтіп білікті ғалым едігетануға зор үлес қосты.
Шәкірті Е.Мағауин эпостың әйгілі Шоқан нұсқасына текстологиялық терең
зерттеу жасап, эпостың бұл нұсқасын 1992 жылы Жұлдыз журналына шығарады.
Едігенің Мағауин жариялаған нұсқасы оның ескі араб әрпінен кириллицаға
аударылған нұсқалары соның ішіндегі ең озығы болып табылады.
Бүгінгі күні Мәдени мұра стратегиялық ұлттық жобасының Әдебиеттану,
фольклортану және өнертану секциясының төрағасы, М.Әуезов атындағы Әдебиет
және өнер институтының директоры С.Қасқабасовтың жетекшілігімен 100 томдық
Бабалар сөзі жарыққа шығуда. Мақсаты- ұлт мұрасын қрпаққа жеткізу. 2006
жылы Астанадағы Фолиант баспасында басылған Бабалар сөзі сериясының 39
–шы томына Едіге жырының бірнеше нұсқасын енгізді. Олар:
1. 1905 жылы Санкт –Петербургте басылған Ш.Уәлихановтың
Едіге жыры нұсқасы;
2. Ә.Диваевтың Едіге батыр Ташкент, 1922 ж.;
3. Мәшһүр Жүсіп Көпеев жинаған Ер Едіге Алматы, 1992 жэ
4. Мұрын жырау нұсқасы – Едіге;
5. Мәулімнияз-Едіге Нұртуған нұсқасы;
6. Қоңырат қаласының тұрғыны Қарақалпақстан
Қылышбайұлы Қартбайдың орындауында жазылып алынған
Едіге батыр эпосы;
7. Халық ақыны Қалқа Жапарбаев жырлаған Едіге -Нұран
нұсқасы;
8. Аякеш Өмірзақовтың айтуынан хатқа түскен Едіге батыр
әңгімесі;
Соңғы екі мәтін бұрын еш жерде жарияланбаған және зерттелмеген. Сейіт
Қасқабасов тың тікелей тапсырмасымен және редакторлығымен аталған
институттың ғылыми қызметкері Ақеділ Тойшан 2008 жылы секция дайындаған 10
томдық Қазақ әдебиетінің тарихының бірінші томында Едіге деген мақала
бастырып, онда жырдың нұсқалары, олардың жанры туралы тиімді ойлар айтты.
Академик Сейіт Қасқабасов Абай және фольклор туралы
Академик Абай мұрасын жіті назар аударып, Абай мен фольклордың
сабақтастығын зерттеді. Осы орайда ғалым Абай және фольклор деген кітап
және Абай пэзиясының ренессанстық сипаты, Абай шығармашылығындағы ұлт
мәселесі, Абай және ұлттық идея атты мақалалар жазды. Абай және
фольклор атты еңбегінде Абайдың фольклорды қалай пайдаланғаны, оның тіл
кестесі мен сюжеттерін, жанрларын қаншалықты және қай дәрежеде қолданғаны
нақты мысалдар негізінде қарастырылады, ақынның фольклорға деген көзқарасы
айтылады. Ғалым бұрын сөз болмай жүрген жаңа ой- пікірлер ұсынады, қызықты
байқаулар, тың тұжырымдар жасайды.
Академик кітаптың беташарында М.Әуезовтың Абай туралы мына бір сөзін
еске алады: Дана ақынның өз халқынан және адам баласының өнер –ой
байлығынан және жалпы адам баласының өнер- ой байлығынан алған үш үлкен
салалы түп-төркіні барын байқаймыз.
Мұның біріншісі – қазақ халқының есте жоқ ескі заманнан жиып, өсіріп
келген өз даналығы, халықтың ауызша әдебиет қоры, ақын Абай осы қордан көп
нәр алып, сол арқылы өз өлеңін көп көркейтті. [ 6]
Ғалым С.Қасқабаев Мұхтар Әуезовтың осы ойының, өкінішке орай, қазақ
әдебиеті туралы ғылымда, абайтануда арнайы зерттелмей, жан –жақты
қарастырылмай отырғандығын, әрі қарай жалғасын таппағанына қынжылыс
білдіреді.
Абай шығармашылығын зерттеген зерттеушілердің осы мәселеге қатысты
тек жалпылама түрде айтып, нақты талдаулар жасалмай келеді. Академиктің
пікірінше, Абай поэмаларының төркінін, негізін айқындау ісі М.Әуезов
кезеңінен кейін алға жылжымағанын, көп жағдайда сол кезде айтылған
пікірлердің қайталануы орын алған.
Соңғы кезде Абайды жеке бір ақынның шәкірті, бір аймақтың ғана ақындық
мектебінен нәр алған деп айтылып жүрген сөздерге қарсы пікір білдіреді:
Абай бүкіл қазақ фольклорын, өзіне дейінгі ақын – жыраулар поэзиясын толық
меңгерген, қорытқан, сөйтіп қазақ әдебиетін жаңа сатыға көтерген ,
сондықтан оны бір ақынға теліп қою жөн емес. Бұл мәселенің бір жағы. [5]
Сонымен қатар Абай тек ұлт фольклорын емес, күллі әлем, әсіресе шығыс
халықтары фольклоры мен классикалық әдебиетін де меңгерген әрі оны өз
шығармашылығына пайдаланған. Ол Еуропа мен Ресей халықтарының мәдениетін,
әдебиетін, ғылымын меңгергенімен, олардың сюжетін өз шығармаларына арқау
етпеген, тек қара сөзінде кейбіреулерін мысалға келтіріп, ара-арасында
талдап отырған. Неге? Мұның басты себебі- қазақ пен шығыс елдерінің ежелден
жақындығы, рухани тұтастығы, тұрмыс ұқсастығы. Олардың фольклорындағы
ежелден келе жатқан ортақ сюжеттермен дастандарды, қиссалар мен жырларды,
ертегілерді Абай өз өлеңдері мен поэмаларына негіз етіп алған.
Абай қазақ өміріне сын көзбен қарап, олардың заман ағымына сай
еместігін анықтады. С.Қасқабасов: Абай шығармашылығы, ой- пікірлері
ренессанстық сипатта болды, ол Адамды, оның рухани азаттығын, білімділігін
барлық мәселеден биік қойды, қоғамдағы адам рөліне айрықша мән береді.
Сөйтіп толық адам туралы өзінің концепциясын ұсынды, өмірдегі барлық
проблеманың кілті –Адам деп тапты,-деген тың ойларын ортаға салады.
Көп уақытқа дейін гуманитарлық ғылымда Ренессанс ұғымын европаценристік
тұрғыда түсіну орын алып келді. ХХ ғасырдың соңғы ширегінен бастап
Ренессанс тек Еуропада ғана емес, Шығыс халықтары тарихында да орын алғаны
дәлелденді.
Қазақ халқының өз ренессансы бар, ол әрине Абайдан бастау алған. Осы
мәселені дәлелдеу үшін академик С.Қасқабасов бірнеше пікірлерді алға
тартады. Ренессанстың ең басты мәселесі бұрынғы мәдениетті жаңғырту ғана
емес, мұндағы ең басты қасиет – Адамға көңіл бөлу, адамды дәріптеу. Қоғамда
адамға дұрыс көңіл бөлінгенде ғана, қоғам орнықты болады. Абайға дейінгі
поззияда адам туралы көп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz