Жанұядағы конфликтік жағдайлардың бала психикасына әсері
КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
Тарих – педагогикалық институты
ПСИХОЛОГИЯ кафедрасы
Қорғауға жіберілген күні: ----- ----------- 2007 ж.
Кафедра меңгерушісі : -------------- Р.Р.Бирюшев
ӨРТЕМБАЕВА ГҮЛСІМ Асанқызы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Жанұядағы конфликтік жағдайлардың бала
психикасына әсері
Ғылыми жетекші:
Аға оқытушы Болатбекова.Н.Ж. --
----
Көкшетау 2007
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 2
І. Жанұядағы өзара қарым-қатынас сипаттамасы
1.1.Жанұядағы өзара қарым-қатынас ерекшелігі және оның бала психикасына
әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 7
1.2. Ата-аналардың түрткілерінен туындаған тәрбиедегі қателіктер
... ... .. 18
1.3.Жанұялық конфликт, оның мәні және құрылысы мен пайда болу себептері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 32
ІІ.Ата-ана мен бала арасындағы конфликтік жағдайлардың психологиялық
факторы.
2.1.Ата – ана мен бала арасындағы өзара қарым- қатынастың типтік
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..39
2.2. Жанұямен баланың конфликтілі жағдайлары және оның алдын-алудың
негізгі бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 45
2.3.Конфликтік жағдайдағы баланың мінез- құлық стилін анықтауға мүмкіндік
беретін методтар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 48
Қортынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..60
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Кіріспе
Ұлттық тәрбие мұрасында күні бүгінге дейін өз құнын жоймаған
маңызды мәселелердің бірі ата-дәстүріміз бойынша ежелден сақталып келе
жатқан жанұя тәрбиесі.Сондықтан тәрбиесіз берілген білім-адамзаттың қас
жауы-деп Әл-Фараби бабамыз айтқандай,бүгінгі жанұядағы басты рөл-баланың
өмірдегі адамгершілік қағидаларын қалыптастыру. Жанұя ерекшеліктерді
тудырады немесе оны бұзады. Тұлғаның психикасының қалыптасуының нығаюы
немесе құлдырауы сол отбасының құзырында. Жанұядағы жағдай қандай да
болмасын, алғашқы себептермен үлкендерге қарап, балалардың өсуіне себебін
тигізеді.Жанұядағы конфликт оның айналасындағылардың моральдық климатына
және денсаулығына әсер етеді.Баланың алғашқы тәрбиешісі-ата-анасы болса,
жалпы өмірдің түп тереңі-балалық шақ деуге болады.Мысалы, Бала тәрбиесі-
бесіктен, Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер, Ұяда не көрсең,
ұшқанда соны ілерсің дегендей мақалдың да отбасындағы ата-анасын тәлім-
тәрбиесіне ықпалы зор.Бала үлкендердің іс-әрекетін, әдет, қылықтарын тез
қабылдап, соларға ұқсап өскісі келеді. Мәселесі қиын жанұяда өскен баланы
қайта тәрбиелеу өте қиынға соғады. Баланың азаматтық құқығын қалыптастыруда
жанұяның ықпалы өте зор.Сол себепті отбасындағы ата-әже.Әке-шешесі, басқа
да үлкендері тек қана сылдыр сөз бен ғана шектеліп қоймай, көрсетер
тәрбиенің мәні бар үлгі-өнегесін ісімен, тәжірибесі мен дәлелдеуі
керек.Ата-аналар балалары мен өздерінің арасындағы басталған
түсініспеушіліктердің қисынын кеш ұғады да, кикілжің туындағаннан кейін
ғана дабыл қаға бастайды.Ал конфликт бала мен ата-ана арасында сирек, не
кездейсоқ басталады.Шешесінің баласына көп көңіл бөлгендіктен, әкесінің
жанұядағы рөлі төмендейді, ол уақтылы көңіл бөлмейді және баласының жеке
басының мәселесіне назар аудармайды.Осының барлығы баланың көңіл күйіне
кедергі келтіреді. Сондықтан біз жанұядағы ата-ана мен баланың өзара
қарым-қатынасы жөнінде мәселе қозғамақпыз. Бұл тақырыпты қазіргі заманның
көкейтесті мәселесі деп ойлаймыз.Бұл тақырыптың мәні-ата-ана мен баланың
арасындағы қарым-қатынастың өркендеуіне және баланың мінез құлқына,
амандығына мәнінің ықпалы өте зор. Ақылды қария-ағып жатқан дария -
дегендей ең бастысы, алдымен ата-ана баладан нені талап ететіндерін өздері
мән бере ойлана отырып, оны алдына мақсат етіп қойғандары жөн. Халық
ұғымында ақылдылық баға жетпес қазына Түйедей бойың болғанша, оймақтай
ойың болсын деген ата-ана баласына күнделікті тіршілігінде, істі ақылға
салып отырмаса, мақсатқа жету қиын екендігін ұмытпайтындай етіп
тәрбиелейді.
Педагогикалық тұрғыда отбасы тәрбиесінде мақал–мәтелдерді қолдану
ескертусіз қалды десе де болады, мұның өзі бала тәрбиесінің танымдық іс -
әрекетінде құндылық сезімдерінің жойылып, халық даналығында Өзім
дегеннің өзегі өртенеді дегендей, тұлғаның өзін - өзі тануда, Мен өзім
білемін деген сөз тігісіне ұласып кетіп, ата-ананың тәрбиесінің нәрлігі
көрінбей қалады. Жанұядағы қарым – қатынастың ерекшеліктерін А. И. Захаров,
А. С. Спиваковская. А. Я. Варга. Э. Г. Эйдемиллер. Ю. Гиппенрейтер.
М.Буяков. З.Матейчек. Г.Хаментаускас. А. Фромм. Р. Скайдер т. Б. зерттеген.
Бала мен ата ана арасындағы қарым – қатынасты А. С.Макаренко зерттеп
Книга для родителей деген кітабын шығарған. Жанұя – бірінші ұжым оның
ішкі қарым – қатынасы барлық тұлғаға қатысты соның ішінде балаға да тән -
деп жазған.Аз да болса қызығарлық жұмысты Э.Арутюнянцта былай деген Бала
мен ата – ана арасындағы қарым – қатынас,сол жанұяның құрылымының талдауына
байланысты.Оны ол 3 – нұсқаға бөлген: дәстүрлі, балалар арасындағы,
жұбайлық. Ал А. Е.Личко болса, ол жанұяның ішкі қарым – қатынасындағы
ерекшеліктердің мәнің –Баланың шамадан тыс белсендігі, қараусыздығы
Жанұяның кумирін туғызатын жағдай және еркелігі мен ерекшелігінен тұратын
жағдай деп жазған.Сайып келгенде жұмыстың барысы ата – анамен баланың
арасында туындайтын конфликтінің психологиялық аспектісі оның ішінара
түзетуін де.
Тақырыбы:Жанұядағы конфликтік жағдайлардың бала психикасына әсері
Мақсаты:баланың психикалық ерекшелігіне назар аудару және оның конфликтік
жағдайдағы жанұямен қарым – қатынас ерекшелігін анықтау.
Міндеттері:
1. Жанұядағы өзара қарым-қатынас ерекшелігі және оның бала психикасына
әсерін анықтау.
2. Ата-ана мен бала арасындағы конфликтің психологиялық факторларын
қарастыру:
- Бала мен ата-аналар арасындағы өзара қарым- қатынастың
типтік ерекшеліктері.
- Жанұямен баланың конфликтері және оның алдын-алудың
негізгі бағыттары.
3. Ата-аналар мен баланың өзара қарым-қатынастарын зерттеуге арналған
методтарды қолдану ерекшелігін түсіну.
Зерттеу объектісі: Баланың жанұямен қарым – қатынасы.
Зерттеу пәні: Баланы тәрбиелеу ісіндегі конфликті жағдайдағы жанұя мен
қарым қатынасы.
Ғылыми болжам: Егер тәрбиенің алғашқы кезеңінде оның психикалық
ерекшелігіне баса назар аударса онда жанұямен конфликтілік себептердің
алдын алуға болады.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттерге шолу жасау , оқушылардың даму
ерекшеліктерін үнемі бақылап, диагностикалық зерттеу жүргізу.
І.Жанұядағы өзара қарым-қатынас сипаттамасы
1.1. Жанұядағы өзара қарым-қатынас ерекшелігі және оның бала психикасына
әсері.
Жанұядағы тәрбиені зерттеу мәселелері дейді П. Ф. Лесгафт. Ондағы
адамның өткен өмірі мен қазіргі өмірінің тәжірибесін салыстыра отырып,
ондағы өзінің әсерінің басқаға ықпалын көру. Ондағы байқалған өзгеріс
әсерлерін көріп білу және де оны адам санасына жеткізе білу ол адамның
ақылдылығымен даналығы.
Қандай да болмасын бейненің табиғи түрде өсіп жетілуі, еркін адами
тұлғаның дені сау болып, оның балалық шағы, жеткіншек кезеңі жақсы ортада
өтуіне байланысты. Ол қандай жағдайда?
Біріншіден . Сүйіспеншілік атмосферасы. Адам сүйіспеншілікпен
дүниеге келуі керек және балалық шағын сол сүйіспеншілік атмосферада
өткізуі, адамдардың бірін – бірі сыйлауында.
Екіншіден. Адамгершілігі бар тәрбиеші, баланы ойлауға, әділ болуға,
іспен сөзді ұштастыра білуге үйретеді.
Үшіншісі. Баланың істеген жұмысы қашанда қуантады. Ол үлкендердің
істегенін қайталап отырып оны өзінше ойын сияқты көргенмен, өзі сол жұмысты
көмекші ретінде атқарғанын ұға бермейді. Өсе келе сол жұмысты еркін
орындайтын қалге жетеді.
Төртіншіден. Бала өзінің мақсаттық іс әрекеттеріне
қанағаттанбаушылықтан оның не нәрсеге болса да қабілеттігі төмендейді.
Бесінші. Баланың барлық дамып өсуінің үйлесімі оның не нәрсені болсын
көріп білуінде.
Алтыншы. Тәрбиеші, баланы қашанда болсын өзінің шамасына қарай
айналысқан іс - әрекеттерін бақылап отыруы керек. Өйткені шамадан тыс
ауырлықтан ол қызығушылықты жойып, жалқаулыққа ауысады. Оның жасына
байланысты жұмысын ауырлату керек.
Жетінші. Білімі мен тәрбиесі баланың еліктеуі байланысты. Түйсігі мен
еліктеу методына байланысты. Түйсігі мен еліктеуі баланы айналасындағы
адамдарға әрекет жасауға ұмтылдырады. Сол үшін үлкендер балаға жақсылық
тілеп, оны жақсы көрсе оның әр қимыл әрекетің қадағалап отыру керек.
Қазіргі педагогикалық психологияда белгілі С. В. Королева жанұядағы өз ара
қарым – қатынастың күрделігі мен оның балаға ықпалы зор деген. Оның ішінде
ұстаздың рөлі өте зор, әсіресе нашар жанұяда деген. Бала мен қарым –
қатынаста ұстаз өзін биязы ұстауы керек, жанұядағы қыз бен ұлдың мінездерін
ішінара түзетуге әсер етуі керек. Мұндай ішінара түзетулерді оқусыз
түзетуге болмайды. Ол үшін өзінің стилі керек.
Қазіргі психологияда жанұяның өзара қарым – қатынасының стилі үшке
бөлінеді. 1. Ырымшылдық 2. Өктемшілдік 3. Ашық айтушылық
Біріншісі, қашанда жанұяда өзара қарым – қатынастың болмауынан.
Жанұядағы адамдардың бір – бірінен алшақтауынан, жатсынуынан, әсіресе
балаға үлкендердің көңіл бөлмеуінен туындайды. Басқада екеуінде, өктемділік
пен ашық айтпауда, екеуінде бір қосынды – қатаң өктемшілдік, рәсімсіз қарым
– қатынас, олардың қаталдық, агрессиялық, диктаттық, суықтық өзара қарым –
қатынасы. Басқасында коллегиялық демократия, бірігіп жұмыс істеу, өз ара
көмек, ұзағынан түбегейлі жанұялық үстемдік. Жанұялық қарым – қатынаста
тағы бір мінездеме бар – ол бағыттық мағанадағы қарым – қатынас.
Бағыттылық ол үш түрде болады.
Біріншісі: Артықшылдық іс - әрекет.
Екіншісі: Басқа адамдармен өз ара қарым – қатынас.
Үшіншісі: Өзіне және өзін қанағаттандыруға.
Бала мен ата – ана қарым – қатынасында жақсы бір формула бар, ол.
Қатты қысып, құшақта, жібер, қал.
Үлкендердің балаға деген көзқарасының өзгеруінен. Ата – ананың балаға кім
екенін ойлаймыз ба ?
Біріншіден: Олар балаға жылулық пен қамқорлықтың эмоциональды көзі.
Екіншіден: Жоғары дәрежелі әмірші және қай жағынан болмасын оларға
тілектес.
Үшіншіден: Олар балаларға үлгі және соларға қарап еліктеп өседі.
Төртіншіден: Ақылшысы.
Міне, осылайша қандай да болсын, қай уақытта болса да, олардың
арасындағы қарым – қатынас, олардың жастарына қарамай, ата – анамен балаға
тән осы төрт функция сол қалпында қалады.
Сәби кезі мен балалық шақта осы функцияның біріншісі жүрсе, жеткіншек
пен жасөспірім кезеңде екіншісі жүреді. Ал мектептегі кезеңде – үшінші
жүрсе, төртіншісі – бала қай жаста болса да, ата – ананың ақыл кеңесі керек
және ол басым болады.
Міне осы кезеңнен бастап, ата – анамен балаларының өз ара қарым –
қатынасының қайта құру міндеттілігі артып, олардың біріге жұмыс істеп,
оларға ақылшы болғаны дұрыс.
Енді балалардың ата – анасынан эмоциональды байланысы біртіндеп
үзіледі не керсінше нығаяды. Немесе балалары мен ата – анасының арасындағы
түсініспеушілік күннен – күнге күрделенеді. Кейде ата – аналар өз
балаларының тәртібін реттей алмай қалады. Егер де ата – аналар мөлшері мен
бағасын бағдарлап отырса, онда ол балаға жат болып көрінеді.
Осы жатсынудың түбінде не жатар?
БІРІНШІДЕН, Өскен балалармен арадағы қарым – қатынастың өзгеруі.
ЕКІНШІДЕН, Оның қажеттілігі, ата – ананың жеткіншекпен өз ара қарым –
қатынасының дұрыс еместігін және оларды түсінбеуінің себебі.
ҮШІНШІДЕН: оларға өз дегендерін істетіп, өктемдік жүргізудің салдарынан.
ТӨРТІНШІДЕН:Бала мен өз ара қарым – қатынастағы тепе теңдікті сақтамауы.
Осының барлығы баланың мінез құлқының моральдық өзгеруіне әкеліп
соғады. Жанұядағы бұданда маңызды мәселе, арадағы жеткіншектік кезең. Ата
– анамен бала жүйесі.
Ұстаз – психологтың көңіл бөлетіні – біріншіден, ата – ананың балаға
деген көз қарасының ерекшелігі. Жеткіншекпен ата – ананың ұстанымы бір
арнаға тоғысуы мүмкін, - деген В. А. Караковский.
Біріншіден, ата – ана өзін, балаларының үстінен қарау оларға алланың
әмірімен келген деп ,жеткіншекке өз ойын, пікірін, барлығымызға белгілі
Мен сияқты істе деумен ұқтырады. Бұл ұстанымның ақыры, жеткіншектердің
өмірлік стиліне қарсы, олардың қазіргі сән үлгісімен киініп , шаштарын
түзетуі, заман талабына сай музыка мен билеулерін, барлығына қатаң талап
қою енмесе соның барлығын тоқтатуға ұмтылудан басталады.
Екіншісі, ата – ана өз балаларының тез өсіп, ақыл – ойының жедел
жетіліп, олар Жастардан қалыспау керек деп, алға ұмтылуларын қолдаса,
онда олардан өздеріне деген жылылық пен алғысқа бөленеді.
Міне, осы екі ұстанымда да екі ұрпақтың өз ара қарым – қатынасының
бұзылуы, ұрпақ арасындағы үлкендердің бала алдында абыройының жойылуы,
қарым – қатынастағы тәрбиенің бұзылуына әкеліп соғады. Осы арада ұстаз неге
көңіл аудару керек? Мұндайда ата – ананың балаға деген көз қарасын өзгерту
керек екенін түсіндіру және де олардың өз ара қарым – қатынасында
үлкендердің балаға деген үстемдігін төмендетіп, абыройын жойып алмай,
беделін көтеру. Сенімді болу – беделдің көтерілуіне негіз. Біз әрине жайдан
– жай үлкендердің үстемділігіне көңіл бөлген жоқпыз.
Мамандардың ойынша, үстемділік пен беделдік бірімен бірі тығыз
ұштастырылған. Психологтар оларды үш негізден тұрады деген.
(демократиялық, өктемшілдік, немқұрайлылық).
Біріншісі – демократиялық ( ашық айту ) мұнда үлкендер балалармен
өздерін жолдас реттінде сөйлесіп, олардың тәртібін бақылап , мақтап, ақыл
айтып, олардың істеріне мәз болады.
Екіншіде, авторитарлық ( өктемшілдік ) жағдайда қарым – қатынас қысқа
бұйрықты түрде, өз дегендерін істеумен аяқталады. Баланың сезімі мен
эмоциясы есепке алынбайды. Оларға өздерінің көңіл күйіне қарай ұрысады да
мақтайды да.
Үшіншіде – немқұрайлық .Өз ара қарым – қатынаста балаға көңіл
бөлінбей не істесеңде - өзің біл деген сынай білдіреді.
Егер де осыны шкала арқылы өлшеп көретін болсаң,онда оның бір
жағдайдағы + (плюс) белгісінде ата – ананың балаға деген өте
жақын,жылы, тілектестік көз қарасы жатса,екінші жағында - (минус)
алыс,суық, жат көзқарасы көрсетілер еді. Көптеген зерттеулерде ата – ананың
сүйіспеншілігі балаға өте қажет және де оның өзге адаммен қарым –
қатынасының жақсаруына, өзін - өзі сыйлап, өзі туралы басқаның жақсы
көзқараста екенін сезінуінде.
Ал егер де ол қарым – қатынас керісінше болса, онда балаңың психикасы
қозғалып, жүйкесі жұқарып, өзгеге деген көзқарасы төмендеп, өзін кекшіл
және жиіркенушілікпен ұстайды. Қарым – қатынастың стилі тәрбиесіне
байланысты. Балаға зейін қойып, оларды мақтау бірінші орында болса,
қаталдық пен жазалау – екінші орында болады. Мұндайда ақыл алдында, ашу
соңында дейді халқымыз. Мұнда бірінші типті қолдану баланың психикасының
гормональді өсуіне, ал екіншісі баланың психикасының гормональды
төмендеуіне әкеліп соғады. Мұндай эмоциональді тон жанұядағы тәрбиенің
бақылауы мен дербестігінде, ал баланың тәуелдігі, енжарлығы, соқыр
тілалғыштығы, осының барлығы не ұқсастықтан, не қарама – қарсылықтан
болады. Өзара қарым – қатынастың стилі үлкендердің балалармен оларды қолдау
контактісінде ғана емес,олардың өзара қарым – қатынастық тәрбиенің, өзіндік
тәрбиелеу әдісінде. Осының барлығы баланың әдісінде. Осының барлығы баланың
үлкендерге қарап еліктеуіне, шындап айтқанда соларға ұстап өсуіне әкеліп
соғады.
Өз ара қарым – қатынастың стилінің мәнін сызықтың бойында есептеуге де
болады. Оның бір плюсінде сөзсіз өктемділік билесі, екінші плюссінде
демократия, ал ортасында өзара қарым – қатынастың бірдей мәні көрсетілер
еді. Егер де біз осы сияқты ойша жүріп өтсек, өзара қарым – қатынасты
жүрудің, үлкендер атқаратын және де баланың бағыну мотивті ( түрткілері
)осы мәселелердің қатысу арқылы мынандай жағдайда көруге болар еді. Шектен
тыс өктемділік, қарым – қатынаста зорлықпен (ұрып – соғумен)көндіруге
болатыны.Ақырындатып айтқанда, қорқытып істетуге әкеліп соқтырады. Өзінің
үлкендігін пайдаланып, өзін сыйлауға иландыру. Қатты айтып ананы істе,
мынаны істе деп, оны құлға айналдыру. Бала мұндай әсерден енжар, өзіндік
еркі жоқ, тілалғыш құлға айналады.
Ал қарама – қарсылық көрсеткенде шатақ шығып қарама – қатынастың
үзілуіне әкеліп соғады. Әрі қарай алғанда жеке қамқорлық, ол дегеніміз аз
да болса өзімшілдік, терең өтініп сұрау (бұл мен үшін өте маңызды, мен үшін
істеші), деп өтініп сұрау, жауапкершіліктен қашқақтау. Өзіндік идеолизм
қажеттілік әрекет – ол оған істеткізуге, оған сенім артуға, түсінуге,
соңында шешім қабылдауға, үлкен мен баланың бірігіп істейтін
жауапкершілігі.
Бұдан шығаратын қорытындымыз жанұядағы қарым – қатынаста ата –ананың
міндеті жеткіншектік кезеңді жай ғана прогресті демокртизация деп
түсінулері керек. Ата – ананың міндеті – тәрбиенің жүйесіндегі
тілектерінің нәтижесі.
Көптеген жанұяда үлкендер балаларына өздерінің білмегенін,істей
алмайтындарын үйретуге тырысады.Баланы тәрбиелеу кезінде ата –аналар
көптеген даналықтарға үйренеді Көп жасағаннан сұрама, көпті көргеннен сұра
. Жасында байқары жоқтың – жасы жеткенде айтары жоқ, Үлкен отырып –
кіші сөйлегеннен без,Еңбек адамның екінші анасы , Еңбек – емізер,
Сабыр түбі – сары алтын - деген мақал мәтелдердің айтарлары жас баланы
адамгершілікке, әдептілікке, еңбексүйгішікке баулиды, ойлануға жетелейді.
Менің ойымша ата – анаға керекті қасиет – жаңаша оқуға қызығушылық,
әзілдесіп, өзінің істеген істеріне сын көзбен қарап, қашанда ашығын айту.
Баланың сана сезімінің өсіп жетілуіне, үлкендер өте қамқорлықпен қарап,
оларды балалық, сәбилік кезіндегідей аялап білуінде. Оларға дер кезінде
ақыл – кеңестерін айтып, қашанда қолдап отырса, олардың жақсы азамат болып,
сана сезімдерінің жақсы азамат болып, сана сезімдерінің өсіп жетілулеріне
көмектеседі.
Баланың мінез құлқының тез өзгеруін ата – ана түсініп бақылап отырса,онда
олардың қателесуіне жол берілмейді.Егер де уақытымен қадағалап отырса,ата –
анамен бала арасындағы қарама – қатынас түсіністік тауып, тығырықтан
шығуға болады. Әрине, жеткіншектік өту кезеңдегі проблеманы (мәселені)
қиындықсыз, әрі тез шешуге болмайды.Ата – анамен жеткіншек шыдамдылықпен
жұмыс істеп, бірі мен бірі әңгімелесіп,бірін – бірі жақсы көруге тиіс. әр
жанұяда мұндай кезеңде, айналасындағыларды жаңаша көріп, барлығы бірімен
бірі жаңа танысқандай болады.Осындай конфликт пен торығуда, адам өзінің
ақыл –ойымен өзіне жауапкершілікті мойнына алып, осы проблеманы шешуге
тырысады.В.Сатирдың тәжірибесінен мынаны білуге болады.Ата – ана
жеткіншектік дағдарыс (кризис) кезеңі өтіп одан балаға ешқандай із қалмауын
қадағалайды.Олар өте қорқынышпен осы өтпелі кезеңді тосады.Баласының жаман
әдетке,алкогольге,есірткіге, бұзақылыққа,зорлыққа (зинақорлыққа) баруынан
сақтанады.Егер де олар осының барлығын алдын – ала қадағаласа,онда жарты
жұмыс атқарылды деген сөз.Ата – аналар өздерінің қорқыныштарынан арылу
үшін,алдын ала дабыл қақпай балаларының істеп жүрген істерін бағалап
олардың істері дұрыс деп ойласа, онда оларды қолдап, мақтап отырғандары
дұрыс. Мақтаудың да жолы бар,егер жеткіншек өз қатесін уақытымен
түсініп,оны түзетуге тырысса,онда мақтауға болады. Үлкендер жиі баланың
жағымсыздығын түсінбей,тіпті түсінгісі келмей, олардың қызығушылығы мен
шұғылданған жұмысына уақытылы көмектеспесе, олардың өмірлерін күрделендіріп
алады. Бала, әрине, олар ешқандай да қаскүнем не жауыз емес, олар да
кәдімгі адам, үлкендерше өмір сүргісі келетін,тез есеюге ұмтылған.
Айналасындағы қорқыныштан баласы қорғаштаған ата – ана,оларға барлығынан
тыйым салады.Қайта керсінше болуы керек.Балаға дұрыс жол көрсетіп,оларды
жақсы көріп,оларға түсінушілікпен қарау керек. Бала өсе келе, ата –
анасымен өз ара бір – біріне деген сенушілік пен үлкендерден ақыл – кеңес
тосады. Олар өздерімен ашық сөйлескендерге сенбейді. Адалдық пен шындық
қашанда ерекше бағаланады. Үлкендер балалар мен қарым – қатынаста
өздерінің шекараларын білулері керек. Әркім өзінің жеке өміріне құқылы.
Міне осы мәселені ерлі – зайыпты Р. Т. және Д. Байярдтар шешкен.Олар
өздерінің Сіздің мазасыз жеткіншегіңіз деген кітабында бірізділікпен
түбегейлі системаны елестетеді.Онда өткізілген тәжірибелер мен жаттығулар
да үлкен педагогикалық эффекті бар. Кітапта іс жүзінде жетекшілік ету,
тәрбие кезінде педагогикалық стереотипті жеңіп шығуға болатыны
көрсетілген. Олар мыналар: Баланы ойлалы әрекетпен тәрбиелеу.Осы
стереотипті тәрбиелеу. Осы стереотипті тәрбиеде - ата – ананың баланы
ішінара түзетуінде.Кітапта қайта – қайта олардың сезімі мен күйзеліске
назар аударған.Баярдавтардың системасы бойынша–бұл мінез құлық тренингі
емес.Бұл кітап ата – ана мен баланың арасындағы психологиялық контактің
компасы есепті. Кітаптің негізгі реферекті, бала – еркінді тұлға, тәрбие –
бұл әрине ата- ананың өзінше тәрбиесі,ықыласы.Тағы бір стереотипті көрініс
– онда жанұя тәрбиесінде ата – ана өздерін, біз баланы қатты қадағалап
отырмыз деп түсінеді.Қай қайсымыз болсақта солай ойлар едік.Біз өзімізді
де, баламызды да жақсы түсінеміз деп.Тағы да авторлар бұның қате екенін
түсіндіреді. Әрқашанда зейін қойып тыңдап, дұрыс түсінісу арқылы жұмыс
істеуге болады. Тәрбие тыңдай білуді талап етеді.
Үшінші стереотип психологиясы жанұя тәрбиесі ата ананың өзін құрбан
ету стереотипі кітаптің бірінші бөлімінде,бір тұрғыдан қарағанда ата ананың
өздеріне байланысты қарым қатынас өзімшілдік анологиясы.Азаматтың құқығы
мен мүддесін қорғау тек қана балалардың ғана емес, ата аналарға да тән
тәрбие болуға тиіс.
Төртінші стереотип – керісінше, жанұядағы тәрбиедегі қарым – қатынастың
сөздік педагогикаға еш мәні жоқ.
Ақырғы бесінші – ең маңызды. Біздің көз көзқарасымызша, жанұядағы тәрбие
спереотипі, көптеген анықтамалар бойынша ата – аналардың тәртібінде бала
дегеніміз - өте қиын мәселе,шындап айтқанда көптеген қасиет,қабілетілігі,
ұмтылысы толық ұғымдылығы,бір нәрсеге мақсаттылықпен әсер ету психологиялық
құрастыру (конструкциясы). Бала – ата – ананың адамгершілік айнасы.Мектеп
пен ата – ананың міндеті-әр балаға бақыт беру. Бақыт сан қырлы. Бұл адамның
өзінің қабілеттерін ашып, еңбекті сүйіп, оның жасампазы болуына. Өзін
қоршаған ортаның әсемдігіне ләззат алып, басқалар үшін әсемдік жасауында,
басқа адамдарды сүйіп, сүйікті болуда, балаларды нағыз адам етіп
өсіруде.Ата – ананың өзіне қоятын талабы, оның өз жанұясына құрметті,
өзінің әрбір қадамын бақылауы – міне тәрбиенің бірінші және ең басты әдісі
осы.
Тәрбие төрт түрлі болады: дене тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық, және
құлық тәрбиесі. Егер де адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның
тәрбиесі болғаны. Балада берік, дұрыс мінез пайда болу үшін негізгі екі
шартты орындау керек.
1)Баланың өз қолынан келетін іске толық ерік беру. Басқаның күшіне,
көмегіне сеніп кетпей, өз қолынан келетін істе ғана тәрбиеші көмек көрсетіп
жіберу міндетті, күшпен асатын іске кірісіп, баланың тауы шағылмас үшін.
2)Баланың ұсақтықтықпен қажытпайтын темір тәртіпке бағындыру керек.
Баланы еркіне жіберу, оны ерлікке, батыллыққа үйретсе, темір тәртіпке
бағындыру оны шыдамдылыққа, табандылыққа үйретеді.
Осы екі жағы тең адамның мінезі де күшті болады. Баланы тіпті еркіне
жібермеу оны жасқаншақ, жасың, қорқақ қылады. Ал тіпті тізгінсіз қол беру,
оның бар еркелігін орындай, беру, баланы байбастаң, ессіз тентек қылып
шығарады. Осы екі жақтың біреуіне аударып жібермей баланы, баланы ортада
ұстай білу үшін ата – ана мынаны есіне сақтау керек:
1)балаға бір нәрсе істе дегенде, ақырмай – ұрыспай, салмақпен былай да
жарайды, былайда жарайды деген секілді табансыздық көрсетпеу керек.
2)балаға бір нәрсені істе дегенде, сол бұйрықтың себебін ұққандай қылып,
ақылмен айтып тоыру керек.
Абай Құнанбаев данышпанымыз айтқандай Ұстаздық еткен жалықпас, үйретуден
балаға.Тәрбиеші баланың қаһарлы қожасы болмай, жұмсақ жолдасы бола білуі
керек. Бала еш уақытта іссіз отыра алмайтын болғандықтан, балаға ылғи
пайдалы іс беріп отыру керек. Балаға тәрбиені өзінің жас жолдасына,
жаратылысына қарай беру керек. Жас бала – жас шыбық. Жас күнінде қай түрде
иіп тастасаң, өскенде сол иілген күйінде қатып қалмақ. Теріс иіліп қалған
шыбықты артынан түзеймін десең, сындырып аласың Баланы бастан деген
сөздің мәнісі осы.
Тәрбие деген – баланың бетке қақпай, бетімен жіберу емес. Яки отырса
басқа, тұрса аяққа ұрып, көр бала қылып өсіруде емес Баланы тәрбиелеу -
өмірде ақыл мен әдіспен күресе білетін адам шығару деген сөз. Қаласа өзін,
асса барлық адам баласын әділ жолмен өрге сүйрейтін ер шығару деген сөз.
Тұрмыста түйінді мәселелерді тез шеше білетін, тұрмыстың тұңғиық теңізінде
жігерлі қайратпен кеше білетін, адалдық жолда құрбан бола алатын азамат
тәрбиелеу үшін – ата – ана бар күшін, бар білемін жұмсап, жалықпай,
шаршамай үйрете білу керек:
А)Ата - ана беделінің мәселесінің оларды толғантуы дегеніміз заңды
да жақсы нәрсе, өйткені нағыз бедел - өсіп келе жатқан ұрпақты ойдағыдай
тәрбиелеудің ең маңызды шарттарының бірі – Қандай жастағы болсын балаларға
ықпал нәтижесі тек оларды неге және қалай үйретуде ғана емес, сондай – ақ
кімнің айтып, кімнің үйрететіндігіменде анықталады, яғни тәрбиешінің мән –
жайын аша отырып.
А.С.Макаренко: оның түп – тамыры бір нәрседе – барлығын, - жұмысты, ойды,
дағдыларды, мүдделерді, сезімдерді қоса алғанда мінез – құлықта екендігін
дәлелдейді. Егер осылардың бәрі өз балаларының қандай болып шығатындығын
көргісі келетін ата – аналардың тілегін білдірсе, оларға тәрбиені
қамтамасыз ететін, және ең жақсы нәтижелеріне жол алатын жанұя да ең
жоғарғы бедел қамтамасыз етіледі.
К. Д.Ушинский: Тәрбиешінің жұмысында әзіл қалжыңға жол беретін, бірақ бүкіл
істі әзіл – қалжыңға айналдырып жібермейтін байыптылық орын алуға тиіс;
мәймонкесіз еркелік, мінсіз ақиқатшылық, дәрменсіз ізгілік, тақуасыз тәртіп
және ең бастысы нағыз ақылға сыйымды іс - әрекет болуға тиіс.
Өтпелі жас кезеңнің ерекшеліктері – жасөспірімдерде өзіне - өзі жіті
зер салу талабын тудырады. Жасөспірімді мораль, жеке бас, жеке бастың
ұжымға қатынастары т.б. мәселелер барған сайын көбірке ынталандыра түседі.
Балаларға дұрыс қарауға үйрену үшін оларды ұдайы зерттеп отыру керек. Бала
– сіздің қуанышыңыз ғана емес, сондай – ақ болашақ азаматта, ол үшін сіз
еліміздің алдында жауап беруге тиіс екендігіңізді әрқашан да есте ұстауыңыз
керек.
1.2. Ата-аналардың түрткілерінен туындаған тәрбиедегі қателіктер.
Эмоционалды қарым-қатынаста қажеттілік пен тәрбие;
Қоғамның бір мүшесі ретінде адамда өзіндік бағдар формасы болады – ол
басқа адамның психикалық тұрпатына бағытталу. Басқа адамның эмоционалдық
жағдайдағы бағдарлануды қажетсіну эмоциялық байланыстағы қажеттілік деп
аталады. Өзін қызығушылықтың заты ретінде сезінген кезде байланыс екі жақты
болады. Бала тәрбиесінің мақсаты эмоциялық байланыс жасау қажеттіліктерін
қанағаттандыруда болуы да мүмкін. Мысалы: ата-аналардың әртүрлі себептер
мен басқа адамдармен байланыста қиыншылықтардың болуы. Жиі мұндай тәрбие
барысында көптеген қиындықтар туындайды. Ата-аналардың өз мақсаттарын ұстау
үшін баланың жанұялық ортадан шығуына мүмкіндік бермейді.
Өмірдің мәнінің қажеттілігі мен тәрбиесі;
Егер тәрбие өмірдің қажеттіліктерін жүзеге асыратын болса, баламен қарым-
қатынаста үлкен проблемалар туындайды. Осы қажеттіліктерді қанағаттандырмай
адам өзін-өзі таныта алмайды да, ең жоғарғы деңгейде өзінің талабын тарата
алмайды. Адам өзін-өзі таныту үшін тәжірибелік жағынан көрсету керек.
Өмірдің қажеттіліктерін қанағаттандыру балаға деген қамқорлық болуы
мүмкін. Ананың, әкенің немесе әженің өмір сүрулері тек қана баланың
денсаулық жағдайын қадағалап отыру деп ойлауы мүмкін. Олар оны ылғи түсіне
білмейді, өздері керек болғанда ғана өздерін бақыттымын деп сезінеді. Егер
бала өсіп, олардан кетіп қойса, олар өмір барлық мағынасын жойды деп
ойлайды. Бұған оның мысал ретінде өзінің баласын қамқорлығынан шығарғысы
келмейтін ана жатады. Ол баланың дамуына зиян келтіреді.
Жетістікке жетудегі қажеттілік пен тәрбие;
Кейбір ата-аналардың бала тәрбиесінде жетістікке жеткенін дәлелдеу
түрі болып саналады. Ата-ананың тәрбиедегі мақсаты өздерінің ойларын
орындату болып саналады. Тәрбиенің мақсаты қандай да бір жағдаймен ата-
аналар жете алмаған жағдайда баланың жетуі, мұндай тәрбиеден мен-
меншілдіктің элементтерін көруге болады: Бізбаланы өзімізше
қалыптастырғымыз келеді, себебі ол біздің өмірімізді жалғастырушы. Бала
қажетті тәуелсіздіктен айырылады. Әдетте оның қызығушылықтары,
қабілеттеріескерілмейді. Бала таңдау алдында тұрады. Ата-ананың
сүйіспеншілігі мен қажеттіліктері үшін ғана өзін-өзі қысады. Мұндай
жағдайда ол жалған жолға түсіп, қиыншылыққа тап болады. Бала керексіз
сұранымдарға қарсы шыға алады, бірақ ол ата-ананың арасында келіспеушілік
тудырады.
Нақты жүйенің іске асу ретіндегі тәрбие;
Кейбір жанұяларда кездесетіні тәрбиенің мақсатын баладан алыстатып
өздері жүйелі тәрбиені өздері іске асыратын. Өз балаларына өте көп көңіл,
ауқат бөлетін білгір, мәдениетіміз-деп санайтын ата-аналар. Кейбір
тәрбиелік жүйелерді қарастыра отырып, педагогикаға қарсы мақсатына жетуге
тырысты, өз тәжірибесін іске асыруға тырысады. Қандай да тәрбиенің болсын
пайдалы жақтары болуы мүмкін, тек ғана ата-аналар ұмытпау керек: бала
тәрбиеге емес, тәрбие балаға керектігін.
Жүйені іске асыру тәрбиесі ата-аналарда іштей ұқсас, бір жалпы ерекшелік
ойланбау, баланың ішкі дүниесіне көз жібермеу.
Тәрбие белгілі бір қасиеттерді қалыптастыру ретінде;
Тарихтағы адамдар жеке басының дамуының жағдайындағы, бағалы идеялар болуы
мүмкін екенін білеміз. Өмірге пайдасын келтіретін бағалы қасиеттерді
қабылдауға болады. Ата-ана өзінің бала тәрбиесінде ерекше бағалы қасиеттері
болғанын қалайды. Мысалы: ата-анасы қызы не ұлы міндетті түрде ақылды,
білімді, білікті болу керектігін білу керек.
Ашық мысалдар көп есейген баласын кішкентай сияқты дене тәрбиесімен
айналысқанын ұнатады, өздерімен отбасылық саяхатқа, қайықта жүзуге тау
шаңғысымен айналасулы ойлайды. Қыз бала туады, ал тәрбие ертеден
ойластырылып қойылады: ер балаша киіну стилі, спорттық жаттығулар,
қуыршақтар мен ойнау, т.с.с. Мұның барлығы баланың психологиясына дұрыс
дамымауына әкеп соқтырады.
Тәрбие стратегияларында туындайтын қиыншылықтар:
Негізгі қиыншылықтар ата-ананың баласының тәртібін, сабағын, дос
таңдауын т.б.қадағалаудан туады.
Негізгі көп тараған отбасылық тәрбиенің ата-анамен баланың арасындағы
қайшылықтарға тоқталамын.
Авторитарлы ата-аналардың ересек балаларынан міндетті түрде бағынуын
талап етеді. Олар не себепте мұндай талаптар қойғанын түсіндіруге
ойланбайды. Сондықтан бала мен ата-ана арасындағы қарым-қатынас бұзылады.
Кейбір жағдайда ата-аналар ересек балаларын қараусыз, көңіл бөлмей
қалдырады. Мұндай жағдайда бала үлкендерден көмек, олардан үлгі, ізгілік
іздейді. Гиперопека – балаға көңіл бөлу, алда өмірлік бақылауда болуда
балаға кері әсер етеді.
Гиперопека – балаға артық көңіл бөлу, шексіз баланың өміріне бақылау
жасау, бей-жайлыққа құрдастарымен араласуға бөгет болады. Ата-ана мен
баланың арасындағы рухани байланыс үзіледі. Ересек бала өз ісін өзі шешкісі
келеді, бірақ ата-ана мүмкіншілік бермейді. Ересек баламен ата-ананың
арасында түсінбеушілік болады, егер оны кішкентай бала сияқты ұстаса.
Баланы біресе кішкентай, біресе ересек құқында ұстаса осы кезде де
түсінбеушілік туады.
Түсінбеушілікті ситуацияның 4 түрі бар:
1. Түйінді мәселеден кету (таза іскерлік байланыс).
2. Дүние қандай бағада болса да (үлкенге баламен байланысы бәрінен қымбат).
Ересек адам қандай да болмасын жағымсыз баланың қылығын көрмей оны мақтан
етеді.
3. Қалай болса да жеңіс (ересек адам қалай болса да жеңіп, керексіз түрдегі
баланың тәртібін басқысы келеді. Егер ол жеңілсе, басқа бір жағдайда
жеңуге тырысады. Бұл ситуация шексіз.).
4. Келісім. Бұл вариант жекелеген жеңіс болуы мүмкін қай лагерде болсын.
Бұған міндетті түрде бірге бару керек. Бұл деген бірігіп жасалған нәтиже.
Жанұядағы ата-ананың балаға деген қарым-қатынасы. Қарым-қатынас-
адамзат өмірінің аса маңызды және негізгі сферасы болып, соның нәтижесінде
тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәлім қалыптасып дамиды. Қарым-қатынас
дегеніміз өзара пікір алмасу, сезім әлемінде бірлесіп ләззат алу, қайғы,
қуанышта ортақтас болу секілдікең ауқымды эмоция аспектілерін қамтиды.
Қарым-қатынас барысында екі не бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-
сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар арасында келісім, не өзара түсіністік
тұрғысында, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы
мәлім үрдісі іске асады.
Жанұя қарым-қатынасында, олардың ішінен келісім, өзара түсіністік,
бірінің екіншісіне бойсынуы, бірінің екіншісін құптауы секілді қарым-
қатынасының қазіргі кезде басты ерекшелігі-әр тұлғаның мейлі балалары,
мейлі ересектері болсын, мағлұмат байлығы (информационные богатство) болып,
өзара қарым-қатынас осы мағлұмат алмасу кезінде өте тығыз орнығуы ықтимал.
өзара мағлұмат алмасу отбасы мүшелерінің рухани кемелденуіне алып келсе,
мұндай отбасының болашағы бар. Отбасы мүшелерін қарым-қатынас арқылы
біріктіретін, өзара туысқандық байланыстарын нығайта түсетін аса маңызды
сфера-мақсатты (отбасы материалдық қамсыздандыру мақсатындағы) бірлесіп
еңбек ету, нәтижесіне ортақтасу, бөлісу. Мұндай қарым-қатынас алдымен,
отбасы иелері-әке мен шеше ортасында түсіністіктен орнаса, соның өзі
балаларға өнеге болатыны өмірден белгілі. Бұдан басқа әке мен ұл, анасы мен
қызы, бір туғандардың бірлесіп, бір мақсатта еңбектенуі өзара түсіністікті
нығайтатын аса маңызды құрал - қарым-қатынас екені педагог, психолог
ғалымдар тарапынан дәлелденген.
Қарым-қатынас барысындағы біреудің екінші бір адамға әсерін, не
болмаса өзара қарым-қатынас нәтижесіндегі ықпалдастықтың әдіс-тәсілдері
педагогикалық сипатта болғанымен, ішкі тетіктері (механизмдері) адамның
психикалық ахуалына, сезімі, ой-санасына, қылық-жорығы, жүріс тұрысына
тікелей, жанама сөз арқылы әсер ету болып саналады.
Жанұя педагогикасында ықпал етуші мен ықпалға түсушінің орны алмасып
отырады. Мәселен, бірде ересектер балаға ықпал етсе, енді бірде балалар
ересетерге әсер етіп отырады. Жанұя қарым-қатынасында ата-ана балаға ықпал
етудегі мақсатын, өзінің талаптарын, оған түрткі беріп отырған ішкі
(мотивтері) түрткілерін қанағаттандыру үшін және мұны тікелей, кейде жанама
түрде іске асыруға тырысады. Олардың мүдделері де белгілі: балаға нақты
әдет, дағдыларды меңгерту, іскерлікке баулу, ұқыптылыққа, ерінбеуге т.б.
дағды мен әдет қалыптастыру. Ықпал ету ересектер тарапынан өз күшін
көрсету, бағындырк баланың әлсіздігіне білместігін пайдаланып билігін
жүргізіп, содан ләззат алу секілді теріс психологиялық түрткілерден
туындауы да мүмкін.
Солардың ішінде А.Е.Личко, У.А.Блинков, К.С.Лебединская, И.С.Кон, Дж.
Джанпайд, М.Ю.Долфтов т.б. әке шешесінің баламен қарым-қатынасында, оның
мінез-құлық ерекшеліктерін ескермеуінен келіспеушілік туындап, ол баланың
психикалық кеселге ұшырауына: ашушаң, қырсықты не болмаса ынжық, ез,
тартыншақ, жағымпаз, жасқаншақтық қылықтардың қалыптасуына себеп болады.
Олар осыған орай отбасы қарым-қатынасының дұрыс болмауынан келіп шығатын
тәрбиедегі қателіктерді төмендегідей жіктейді:
➢ Баланың қуанышы, күйзелісі, қайғысы секілді ішкі жан дүниесіндегі
толқыныстарды көре тұра мән бермеу, не оны байқамау, осындай балаға
қамқорлық пен бақылаудың жетіспеушілігін-гиперпроекция деп атаған;
➢ Қазымырлық пен көден бір елі таса қылмай, бақылаудың да жақсылық
әкелмейтіндігін белгілеп, оны әсіреқамқорлық (гиперпроекцияның) күшті
түрі деп белгілейді. Бұған душар болған балалар өсе келе еркіндікті қатты
аңсайды да, оған қолы жеткен кезден бастап, жүгенсіз кеткен жылқы секілді
алды-артына қарамай әр түрлі жағымсыз жағдайларға ұшырайды. Кейде мұны
реттеп алу қиынға соғады да, баланың болашағы күмәнді істерге соқтырады;
➢ Баланың жүріс тұрысын мүлде бақылаусыз қалдыру, кетірген қателіктеріне
ескертулердің болмауы, тиымсыздық, тойымсыздық балаларды ызақорлық пен
алаңғасарлық, қанағатсыздыққа тез сынып қалатын жігерсіздікке соқтырады;
➢ Ауруын, әлсіздігін сылтаулатып, ата-анаға дегенін істетуөзімшілдік,
тәкаппарлық, бағасын арттыру секілді қылықтардың қалыптасуына соқтырады.
Сондықтан, ауру баланың жағдайы қаншалықты назар аудару талап ететінін
нақты мөлшерлеу күрделі болса да,и аса маңызды мәселе екенін естен
шығармау керек;
➢ Баланың өзін қажетсіз сезінуі, ешкімге керек емес екенін түйсініп,
сезінуі тұрлаусыз, секем алғыш секілді жүйке әлсіздігіне соқтырады және
талма ауруына бейімділігін арттырады;
➢ Отбасындағы қаталдық: ата-ананың өзара қарым-қатынасындағы қаталдық-
рақымсыздық пен қатыгездіке жоқтан өзгені сылтауратып әлімжеттілік
істейтін бейбастық, содырлыққа соқтырады тазы ашуын тырнадан алады
дейді қазақ, мұндай мінезді;
➢ Балаға әлі жетпейтін міндеттер жүктеп, одан ерекше міндет күту сағын
сындырып, кінәмшілдік, өзіне сенімсіздік тудырады. Себебі, ол әке-шешесі
күткен үмітті ақтай алмаймын-ау деген қорқынышта болып, шамасы
келмейтініне көзі жеткендіктен, өзін нашар, әлсіз сезінеді;
➢ Тәбиедегі қарама-қайшылық: әкесі бір сөз айтса, бала кімнің тілін аларын
білмей, кімдікі дұрыс, кімнің айтқаны қате екенін ажырата алмай дал
болады да, ақыры өз білгенін істеп кетеді. Сөйтіп, ол ешкімнің ақылын
тыңдамайтын, ересектердің ой-пікірімен санаспайтын тоңмайын, тілазар
болып өседі.
Қарым-қатынас арқылы ықпал етудің қай түрін не тәсілін алып қарасақ
та, ол алдымен балаланың психикасына әсер ету, сол арқылы жүрегіне, жан
дүниесі мен санасына жол тауып қалаған пікірді, іс-әрекет түрінде
орындауды 1-суреттен көруге болады.
Жанұя қарым-қатынасындағы қуатты күшке ие көзге көрінбейтін ықпал,
әсер дегенді бала ақылымен, пайымдай алмаса да сезініп түйсінеді. Ер бала
болсын, қыз бала болсын әке-шешесі не істесе де оған үлгі, өнеге, содан
үйренеді, көргенін бірде болмаса, бірде қайталайды.
Ата-ананың ықпалы өзінен-өзі болақалмайды, балалар олардың қылықтарын
көздерімен көреді, ал бір көргенін тағы бір, сосын тағы бір рет көрген
соң, ол мәңгі есте қалып, санасынан мықтап орын алады. Естігені де осы
қағида бойынша бір, екі, үш естіген соң құлағында, ойында қалып қояды да,
кезінде дереу дайын формула секілді санадан қалқып шығып, іс-әрекетке
айналады. Одан соң сол формуламен бір,екі, үш рет қайталанып, мінез-
құлық, іс-әрекет, не жүріс-тұрыс ерекшелігі болып орнығып қалады. Сөзде
солай, керек кезде азына түсе қояды.
Балаға отбасы мүшелерінің сөзі, мінез-құлқы ғана емес, ондағы
қоршаған заттар да әсер етеді. Үйде кітап көп болса, отбасы иелері-әкесі
мен шешесінің ұстағаны қағаз, қалам, оқығаны кітап болса, баланың да көз
ашып көргенінің қаншалықты әсерлі болатыны ғылыми педагогикалық, көркем
әдебиеттер де айтылып келеді. Баланың естігені оқу, ғылым жайлы болса, әке-
шешесінің сөзі де сол болса, ондай баланың болашақта таңдап алар жолы да,
соған сәйкес болмақ, әрине, егер ата-ана соған оны тарта білсе.
Жалпы тәрбиелеу әдістері педагогикада сана-сезіміне ықпал ету, іс-
әрекетін ұйымдастыру, ынталандыру болып топтастырылған. Ата-ананың балаға
ықпал ету әдістері:
➢ Ықпал ету арқылы баланың өзіне сенім нығайту;
➢ Ықпал ету арқылы баланың психикасын тежеу;
➢ Ықпал ету арқылы қуаныш сезімін ояту;
➢ Ықпал ету арқылы теріс әрекеттерге итермелеу деп топтастыруға болады.
1-сурет. Отбасы қарым-қатынасының тәрбиелік ықпалының жүйесі.
Материалдық жағдай. Қоғамда жүріп жатқан тұрғындардың материалдық
жағдайына байланысты жіктелуі отбасы тәрбиесіне материалдық жағдайы әртүрлі
ата-аналардың қарым-қатынасына әсер етеді. Отбасында балаларға отбасылық
бюджеттің 25-50 % жұмсалады. Материалдық кірісі мол отбасыларды
педагогикалық көрсоқырлық, тойылғандық (шамадан тыс еркелету, көңілін
жықпау, мейманасы тасығандық) жағдайда алып барады. Татығандық дегеніміз-
өмірге, өмірдегі материалдық және рухани құндылықтарға деген жеккөрінішті,
немкетті қарым-қатынас. Жастайынан осындай ортада өскен балалардың арасынан
торығушылар, қаңғыбастар, қызықты әсерді іздеушілер өсіп шығады.
Отбасы мүшелерінің кемуі, туылған бала санының азаюы да отбасы
дамуының ерешелігін құрайды. Қалалық отбасында бір екі бала ғана
тәрбиеленеді. Бұл туудың азаюының себептері сан алуан және өте күрделі,
олар ата-аналардың жұмыс бастылығы, мектепке дейінгі мекемелермен
қамтамасыз етілмеу; бала тәрбиесіне шығының көп жұмсалуы; әйел-ананың
шамадан тыс жұмыс бастылығы; отбасының қолайсыз тұрғын үйі; тұрмыстық
жағдайы; ата-аналардың өзі үшін өмір сүруге ұмтылған тоғымарлық ұмтылысы
және т.б. Бала туудың азаюы-шағын отбасындағы тәрбие әдістерін жасау деген
және педагогикалық проблеманы алуға тосады. Қазіргі отбасы ажырасу санының
едәуір артуымен сипатталады. Ажырасудың 90 % тұрмыс қолайсыздығы мен
дайындықсыздықтың салдары. Дегенмен барлық ажырасуларға жағымсыз баға
беруге болмайды, өйткені кей жағдайда ажырасу баланың психикасына теріс
әсер ететін ұрыс-жанжал, отбасылық кикілжіннің алдын алады.
Ата-ананың беделі. А.С.Макаренканың отбасы тәрбиесі теориясына қосқан
үлесі мол, оның осы мәселе жөнінде Ата-аналар кітабы және Балаларды
тәрбиелеу туралы лекциялары балаларды отбасында тәрбиелеу жөніндегі өте
маңызды ғылыми және көркем әдебиеттер болып есептелінеді. Бұл еңбектер ата-
аналар арсында жүргізілетін педагогикалық үгіт жұмысынан бастап, оны
өрістетуге және бүкіл тәрбие жұмысының құлаш жоюында ерекше роль атқарады.
Отбасы-өте үлкен және аса жауапты жұмыс, бұл жұмысты ата-аналар басқарады,
бұл үшін қоғам алдында, өз бақыты және балалары алдында жауап береді,-деді
А.С.Макаренка. А.С.Макаренканың пікірінше, отбасы тәрбиесіне керекті басты
жағдайлар:отбасындағы еңбектің дұрыс ұйымдастырылуы, дұрыс құрылған тәртіп,
ата-аналардың отбасындағы басқа мүшелерінің арасындағы сүйіспеншілік және
сыйлау, ата-аналармен ересек отбасы мүшелерінің шын беделінің болуы. Ал шын
беделге негіз болатын жағдайлар: отбасындағы ересектердің өздерінің
азаматтық міндеттеріне жоғары жауапкершілікпен қарауы, балаларға дұрыс,
ретімен сүйіспеншілік білдіруі және талап қоя алуы. Сөйтіп, Макаренконың
көрсетуінше, отбасындағы тәрбие жұмысының шын мәні балалармен сөз, үгіт
жүзінде қатынас жасауды емес, отбасы мен балалар өмірін дұрыс
ұйымдастыруда.
Бала тәрбиесіндегі ата-ана беделінің маңызын дұрыс түсінбеу және оны
қолдану тәсілдерін психология-педагогикалық тұрғыды зерделей алмауы
салдарынан отбасы тәрбиесінде жаңсақтықтар кетіп жатады.
Халқымыз Беделдің келуі қиын, кетуі оңай, ал жалған бедел жақсы атақ
әпермейді дейді. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде бедел-қадір, құрмет,
абырой, атақ, даңқ деп, осыған орай, мұнда беделі сақталады, бедел-салды,
қадірін, абыройын бетке ұстады, беделі артты, атақ абыройы жоғарылады,
беделін көтерді, абыройы артты, құрметке бөленді, даңқы шықты немесе
беделін төкті, беделін түсірді, беделді, сыйлы, құрметі деп келтірілген.
Қарап отырсақ, осы сөздердің барлығының педагогикалық астары бар.
А.С.Макаренко: Ата-аналар кітабы деген еңбегінде беделді күмәнсіз
абырой, оның құндылығы мен қуаты балаларға көзкөрінеу, балалар оны дұрыс
сезінеді дейді. Егер бедел шынайы болса, орынсыз болса, оны да балалар
көреді нақтылап айтсақ сезеді.
Отбасы тәрбиесіне қатысты ғылыми-теорялық әдебетерді талдау, ата-
аналар арасында жүргізілген нақты практикалық матералдарды зерделей келе,
педагогкалық шарт-баланы жақсы ой, жайдары мінез, пайдалы істерге жетелеп,
еліктететін жағымды педагогикалық жағдай деп ұйғардық. Демек, обасы
тәрбиесінің педагогкалық шарттары дегеніміз балаға тәрбиелік ықпал ету үшін
ата-ана және басқа да отбасы мүшелері тарапынан жасалған жағымды жағдайлар.
Ол отбасының матералдық, рухани ахуалын қамтиды деп анықтама беріп, оларды
төмендегідей спаттамаға келіруге болады:
Бірінші, ата-ана отбасы тәрбиесіндегі алға қоятын мақсатын анықтап
алғаны жөн. Бұны баланың болашақ кәсібімен ғана байланыстыру жансақ.
Педагогика ғылымының жүздеген жылдардан бергі тәжірибесіне сүйенетін
болсақ, ол мақсат бүкіл адамзат үшін біреу ғана-баланы адамгершілікті
болуға тәрбиелеу, әрине, бұл өте қиын.
Екінші, тәрбенің мақсатын айқындап алған соң енді осы жақсылықтың үлгі
өнегесін көрсету ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих – педагогикалық институты
ПСИХОЛОГИЯ кафедрасы
Қорғауға жіберілген күні: ----- ----------- 2007 ж.
Кафедра меңгерушісі : -------------- Р.Р.Бирюшев
ӨРТЕМБАЕВА ГҮЛСІМ Асанқызы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Жанұядағы конфликтік жағдайлардың бала
психикасына әсері
Ғылыми жетекші:
Аға оқытушы Болатбекова.Н.Ж. --
----
Көкшетау 2007
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 2
І. Жанұядағы өзара қарым-қатынас сипаттамасы
1.1.Жанұядағы өзара қарым-қатынас ерекшелігі және оның бала психикасына
әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 7
1.2. Ата-аналардың түрткілерінен туындаған тәрбиедегі қателіктер
... ... .. 18
1.3.Жанұялық конфликт, оның мәні және құрылысы мен пайда болу себептері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 32
ІІ.Ата-ана мен бала арасындағы конфликтік жағдайлардың психологиялық
факторы.
2.1.Ата – ана мен бала арасындағы өзара қарым- қатынастың типтік
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..39
2.2. Жанұямен баланың конфликтілі жағдайлары және оның алдын-алудың
негізгі бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 45
2.3.Конфликтік жағдайдағы баланың мінез- құлық стилін анықтауға мүмкіндік
беретін методтар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 48
Қортынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..60
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Кіріспе
Ұлттық тәрбие мұрасында күні бүгінге дейін өз құнын жоймаған
маңызды мәселелердің бірі ата-дәстүріміз бойынша ежелден сақталып келе
жатқан жанұя тәрбиесі.Сондықтан тәрбиесіз берілген білім-адамзаттың қас
жауы-деп Әл-Фараби бабамыз айтқандай,бүгінгі жанұядағы басты рөл-баланың
өмірдегі адамгершілік қағидаларын қалыптастыру. Жанұя ерекшеліктерді
тудырады немесе оны бұзады. Тұлғаның психикасының қалыптасуының нығаюы
немесе құлдырауы сол отбасының құзырында. Жанұядағы жағдай қандай да
болмасын, алғашқы себептермен үлкендерге қарап, балалардың өсуіне себебін
тигізеді.Жанұядағы конфликт оның айналасындағылардың моральдық климатына
және денсаулығына әсер етеді.Баланың алғашқы тәрбиешісі-ата-анасы болса,
жалпы өмірдің түп тереңі-балалық шақ деуге болады.Мысалы, Бала тәрбиесі-
бесіктен, Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер, Ұяда не көрсең,
ұшқанда соны ілерсің дегендей мақалдың да отбасындағы ата-анасын тәлім-
тәрбиесіне ықпалы зор.Бала үлкендердің іс-әрекетін, әдет, қылықтарын тез
қабылдап, соларға ұқсап өскісі келеді. Мәселесі қиын жанұяда өскен баланы
қайта тәрбиелеу өте қиынға соғады. Баланың азаматтық құқығын қалыптастыруда
жанұяның ықпалы өте зор.Сол себепті отбасындағы ата-әже.Әке-шешесі, басқа
да үлкендері тек қана сылдыр сөз бен ғана шектеліп қоймай, көрсетер
тәрбиенің мәні бар үлгі-өнегесін ісімен, тәжірибесі мен дәлелдеуі
керек.Ата-аналар балалары мен өздерінің арасындағы басталған
түсініспеушіліктердің қисынын кеш ұғады да, кикілжің туындағаннан кейін
ғана дабыл қаға бастайды.Ал конфликт бала мен ата-ана арасында сирек, не
кездейсоқ басталады.Шешесінің баласына көп көңіл бөлгендіктен, әкесінің
жанұядағы рөлі төмендейді, ол уақтылы көңіл бөлмейді және баласының жеке
басының мәселесіне назар аудармайды.Осының барлығы баланың көңіл күйіне
кедергі келтіреді. Сондықтан біз жанұядағы ата-ана мен баланың өзара
қарым-қатынасы жөнінде мәселе қозғамақпыз. Бұл тақырыпты қазіргі заманның
көкейтесті мәселесі деп ойлаймыз.Бұл тақырыптың мәні-ата-ана мен баланың
арасындағы қарым-қатынастың өркендеуіне және баланың мінез құлқына,
амандығына мәнінің ықпалы өте зор. Ақылды қария-ағып жатқан дария -
дегендей ең бастысы, алдымен ата-ана баладан нені талап ететіндерін өздері
мән бере ойлана отырып, оны алдына мақсат етіп қойғандары жөн. Халық
ұғымында ақылдылық баға жетпес қазына Түйедей бойың болғанша, оймақтай
ойың болсын деген ата-ана баласына күнделікті тіршілігінде, істі ақылға
салып отырмаса, мақсатқа жету қиын екендігін ұмытпайтындай етіп
тәрбиелейді.
Педагогикалық тұрғыда отбасы тәрбиесінде мақал–мәтелдерді қолдану
ескертусіз қалды десе де болады, мұның өзі бала тәрбиесінің танымдық іс -
әрекетінде құндылық сезімдерінің жойылып, халық даналығында Өзім
дегеннің өзегі өртенеді дегендей, тұлғаның өзін - өзі тануда, Мен өзім
білемін деген сөз тігісіне ұласып кетіп, ата-ананың тәрбиесінің нәрлігі
көрінбей қалады. Жанұядағы қарым – қатынастың ерекшеліктерін А. И. Захаров,
А. С. Спиваковская. А. Я. Варга. Э. Г. Эйдемиллер. Ю. Гиппенрейтер.
М.Буяков. З.Матейчек. Г.Хаментаускас. А. Фромм. Р. Скайдер т. Б. зерттеген.
Бала мен ата ана арасындағы қарым – қатынасты А. С.Макаренко зерттеп
Книга для родителей деген кітабын шығарған. Жанұя – бірінші ұжым оның
ішкі қарым – қатынасы барлық тұлғаға қатысты соның ішінде балаға да тән -
деп жазған.Аз да болса қызығарлық жұмысты Э.Арутюнянцта былай деген Бала
мен ата – ана арасындағы қарым – қатынас,сол жанұяның құрылымының талдауына
байланысты.Оны ол 3 – нұсқаға бөлген: дәстүрлі, балалар арасындағы,
жұбайлық. Ал А. Е.Личко болса, ол жанұяның ішкі қарым – қатынасындағы
ерекшеліктердің мәнің –Баланың шамадан тыс белсендігі, қараусыздығы
Жанұяның кумирін туғызатын жағдай және еркелігі мен ерекшелігінен тұратын
жағдай деп жазған.Сайып келгенде жұмыстың барысы ата – анамен баланың
арасында туындайтын конфликтінің психологиялық аспектісі оның ішінара
түзетуін де.
Тақырыбы:Жанұядағы конфликтік жағдайлардың бала психикасына әсері
Мақсаты:баланың психикалық ерекшелігіне назар аудару және оның конфликтік
жағдайдағы жанұямен қарым – қатынас ерекшелігін анықтау.
Міндеттері:
1. Жанұядағы өзара қарым-қатынас ерекшелігі және оның бала психикасына
әсерін анықтау.
2. Ата-ана мен бала арасындағы конфликтің психологиялық факторларын
қарастыру:
- Бала мен ата-аналар арасындағы өзара қарым- қатынастың
типтік ерекшеліктері.
- Жанұямен баланың конфликтері және оның алдын-алудың
негізгі бағыттары.
3. Ата-аналар мен баланың өзара қарым-қатынастарын зерттеуге арналған
методтарды қолдану ерекшелігін түсіну.
Зерттеу объектісі: Баланың жанұямен қарым – қатынасы.
Зерттеу пәні: Баланы тәрбиелеу ісіндегі конфликті жағдайдағы жанұя мен
қарым қатынасы.
Ғылыми болжам: Егер тәрбиенің алғашқы кезеңінде оның психикалық
ерекшелігіне баса назар аударса онда жанұямен конфликтілік себептердің
алдын алуға болады.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттерге шолу жасау , оқушылардың даму
ерекшеліктерін үнемі бақылап, диагностикалық зерттеу жүргізу.
І.Жанұядағы өзара қарым-қатынас сипаттамасы
1.1. Жанұядағы өзара қарым-қатынас ерекшелігі және оның бала психикасына
әсері.
Жанұядағы тәрбиені зерттеу мәселелері дейді П. Ф. Лесгафт. Ондағы
адамның өткен өмірі мен қазіргі өмірінің тәжірибесін салыстыра отырып,
ондағы өзінің әсерінің басқаға ықпалын көру. Ондағы байқалған өзгеріс
әсерлерін көріп білу және де оны адам санасына жеткізе білу ол адамның
ақылдылығымен даналығы.
Қандай да болмасын бейненің табиғи түрде өсіп жетілуі, еркін адами
тұлғаның дені сау болып, оның балалық шағы, жеткіншек кезеңі жақсы ортада
өтуіне байланысты. Ол қандай жағдайда?
Біріншіден . Сүйіспеншілік атмосферасы. Адам сүйіспеншілікпен
дүниеге келуі керек және балалық шағын сол сүйіспеншілік атмосферада
өткізуі, адамдардың бірін – бірі сыйлауында.
Екіншіден. Адамгершілігі бар тәрбиеші, баланы ойлауға, әділ болуға,
іспен сөзді ұштастыра білуге үйретеді.
Үшіншісі. Баланың істеген жұмысы қашанда қуантады. Ол үлкендердің
істегенін қайталап отырып оны өзінше ойын сияқты көргенмен, өзі сол жұмысты
көмекші ретінде атқарғанын ұға бермейді. Өсе келе сол жұмысты еркін
орындайтын қалге жетеді.
Төртіншіден. Бала өзінің мақсаттық іс әрекеттеріне
қанағаттанбаушылықтан оның не нәрсеге болса да қабілеттігі төмендейді.
Бесінші. Баланың барлық дамып өсуінің үйлесімі оның не нәрсені болсын
көріп білуінде.
Алтыншы. Тәрбиеші, баланы қашанда болсын өзінің шамасына қарай
айналысқан іс - әрекеттерін бақылап отыруы керек. Өйткені шамадан тыс
ауырлықтан ол қызығушылықты жойып, жалқаулыққа ауысады. Оның жасына
байланысты жұмысын ауырлату керек.
Жетінші. Білімі мен тәрбиесі баланың еліктеуі байланысты. Түйсігі мен
еліктеу методына байланысты. Түйсігі мен еліктеуі баланы айналасындағы
адамдарға әрекет жасауға ұмтылдырады. Сол үшін үлкендер балаға жақсылық
тілеп, оны жақсы көрсе оның әр қимыл әрекетің қадағалап отыру керек.
Қазіргі педагогикалық психологияда белгілі С. В. Королева жанұядағы өз ара
қарым – қатынастың күрделігі мен оның балаға ықпалы зор деген. Оның ішінде
ұстаздың рөлі өте зор, әсіресе нашар жанұяда деген. Бала мен қарым –
қатынаста ұстаз өзін биязы ұстауы керек, жанұядағы қыз бен ұлдың мінездерін
ішінара түзетуге әсер етуі керек. Мұндай ішінара түзетулерді оқусыз
түзетуге болмайды. Ол үшін өзінің стилі керек.
Қазіргі психологияда жанұяның өзара қарым – қатынасының стилі үшке
бөлінеді. 1. Ырымшылдық 2. Өктемшілдік 3. Ашық айтушылық
Біріншісі, қашанда жанұяда өзара қарым – қатынастың болмауынан.
Жанұядағы адамдардың бір – бірінен алшақтауынан, жатсынуынан, әсіресе
балаға үлкендердің көңіл бөлмеуінен туындайды. Басқада екеуінде, өктемділік
пен ашық айтпауда, екеуінде бір қосынды – қатаң өктемшілдік, рәсімсіз қарым
– қатынас, олардың қаталдық, агрессиялық, диктаттық, суықтық өзара қарым –
қатынасы. Басқасында коллегиялық демократия, бірігіп жұмыс істеу, өз ара
көмек, ұзағынан түбегейлі жанұялық үстемдік. Жанұялық қарым – қатынаста
тағы бір мінездеме бар – ол бағыттық мағанадағы қарым – қатынас.
Бағыттылық ол үш түрде болады.
Біріншісі: Артықшылдық іс - әрекет.
Екіншісі: Басқа адамдармен өз ара қарым – қатынас.
Үшіншісі: Өзіне және өзін қанағаттандыруға.
Бала мен ата – ана қарым – қатынасында жақсы бір формула бар, ол.
Қатты қысып, құшақта, жібер, қал.
Үлкендердің балаға деген көзқарасының өзгеруінен. Ата – ананың балаға кім
екенін ойлаймыз ба ?
Біріншіден: Олар балаға жылулық пен қамқорлықтың эмоциональды көзі.
Екіншіден: Жоғары дәрежелі әмірші және қай жағынан болмасын оларға
тілектес.
Үшіншіден: Олар балаларға үлгі және соларға қарап еліктеп өседі.
Төртіншіден: Ақылшысы.
Міне, осылайша қандай да болсын, қай уақытта болса да, олардың
арасындағы қарым – қатынас, олардың жастарына қарамай, ата – анамен балаға
тән осы төрт функция сол қалпында қалады.
Сәби кезі мен балалық шақта осы функцияның біріншісі жүрсе, жеткіншек
пен жасөспірім кезеңде екіншісі жүреді. Ал мектептегі кезеңде – үшінші
жүрсе, төртіншісі – бала қай жаста болса да, ата – ананың ақыл кеңесі керек
және ол басым болады.
Міне осы кезеңнен бастап, ата – анамен балаларының өз ара қарым –
қатынасының қайта құру міндеттілігі артып, олардың біріге жұмыс істеп,
оларға ақылшы болғаны дұрыс.
Енді балалардың ата – анасынан эмоциональды байланысы біртіндеп
үзіледі не керсінше нығаяды. Немесе балалары мен ата – анасының арасындағы
түсініспеушілік күннен – күнге күрделенеді. Кейде ата – аналар өз
балаларының тәртібін реттей алмай қалады. Егер де ата – аналар мөлшері мен
бағасын бағдарлап отырса, онда ол балаға жат болып көрінеді.
Осы жатсынудың түбінде не жатар?
БІРІНШІДЕН, Өскен балалармен арадағы қарым – қатынастың өзгеруі.
ЕКІНШІДЕН, Оның қажеттілігі, ата – ананың жеткіншекпен өз ара қарым –
қатынасының дұрыс еместігін және оларды түсінбеуінің себебі.
ҮШІНШІДЕН: оларға өз дегендерін істетіп, өктемдік жүргізудің салдарынан.
ТӨРТІНШІДЕН:Бала мен өз ара қарым – қатынастағы тепе теңдікті сақтамауы.
Осының барлығы баланың мінез құлқының моральдық өзгеруіне әкеліп
соғады. Жанұядағы бұданда маңызды мәселе, арадағы жеткіншектік кезең. Ата
– анамен бала жүйесі.
Ұстаз – психологтың көңіл бөлетіні – біріншіден, ата – ананың балаға
деген көз қарасының ерекшелігі. Жеткіншекпен ата – ананың ұстанымы бір
арнаға тоғысуы мүмкін, - деген В. А. Караковский.
Біріншіден, ата – ана өзін, балаларының үстінен қарау оларға алланың
әмірімен келген деп ,жеткіншекке өз ойын, пікірін, барлығымызға белгілі
Мен сияқты істе деумен ұқтырады. Бұл ұстанымның ақыры, жеткіншектердің
өмірлік стиліне қарсы, олардың қазіргі сән үлгісімен киініп , шаштарын
түзетуі, заман талабына сай музыка мен билеулерін, барлығына қатаң талап
қою енмесе соның барлығын тоқтатуға ұмтылудан басталады.
Екіншісі, ата – ана өз балаларының тез өсіп, ақыл – ойының жедел
жетіліп, олар Жастардан қалыспау керек деп, алға ұмтылуларын қолдаса,
онда олардан өздеріне деген жылылық пен алғысқа бөленеді.
Міне, осы екі ұстанымда да екі ұрпақтың өз ара қарым – қатынасының
бұзылуы, ұрпақ арасындағы үлкендердің бала алдында абыройының жойылуы,
қарым – қатынастағы тәрбиенің бұзылуына әкеліп соғады. Осы арада ұстаз неге
көңіл аудару керек? Мұндайда ата – ананың балаға деген көз қарасын өзгерту
керек екенін түсіндіру және де олардың өз ара қарым – қатынасында
үлкендердің балаға деген үстемдігін төмендетіп, абыройын жойып алмай,
беделін көтеру. Сенімді болу – беделдің көтерілуіне негіз. Біз әрине жайдан
– жай үлкендердің үстемділігіне көңіл бөлген жоқпыз.
Мамандардың ойынша, үстемділік пен беделдік бірімен бірі тығыз
ұштастырылған. Психологтар оларды үш негізден тұрады деген.
(демократиялық, өктемшілдік, немқұрайлылық).
Біріншісі – демократиялық ( ашық айту ) мұнда үлкендер балалармен
өздерін жолдас реттінде сөйлесіп, олардың тәртібін бақылап , мақтап, ақыл
айтып, олардың істеріне мәз болады.
Екіншіде, авторитарлық ( өктемшілдік ) жағдайда қарым – қатынас қысқа
бұйрықты түрде, өз дегендерін істеумен аяқталады. Баланың сезімі мен
эмоциясы есепке алынбайды. Оларға өздерінің көңіл күйіне қарай ұрысады да
мақтайды да.
Үшіншіде – немқұрайлық .Өз ара қарым – қатынаста балаға көңіл
бөлінбей не істесеңде - өзің біл деген сынай білдіреді.
Егер де осыны шкала арқылы өлшеп көретін болсаң,онда оның бір
жағдайдағы + (плюс) белгісінде ата – ананың балаға деген өте
жақын,жылы, тілектестік көз қарасы жатса,екінші жағында - (минус)
алыс,суық, жат көзқарасы көрсетілер еді. Көптеген зерттеулерде ата – ананың
сүйіспеншілігі балаға өте қажет және де оның өзге адаммен қарым –
қатынасының жақсаруына, өзін - өзі сыйлап, өзі туралы басқаның жақсы
көзқараста екенін сезінуінде.
Ал егер де ол қарым – қатынас керісінше болса, онда балаңың психикасы
қозғалып, жүйкесі жұқарып, өзгеге деген көзқарасы төмендеп, өзін кекшіл
және жиіркенушілікпен ұстайды. Қарым – қатынастың стилі тәрбиесіне
байланысты. Балаға зейін қойып, оларды мақтау бірінші орында болса,
қаталдық пен жазалау – екінші орында болады. Мұндайда ақыл алдында, ашу
соңында дейді халқымыз. Мұнда бірінші типті қолдану баланың психикасының
гормональді өсуіне, ал екіншісі баланың психикасының гормональды
төмендеуіне әкеліп соғады. Мұндай эмоциональді тон жанұядағы тәрбиенің
бақылауы мен дербестігінде, ал баланың тәуелдігі, енжарлығы, соқыр
тілалғыштығы, осының барлығы не ұқсастықтан, не қарама – қарсылықтан
болады. Өзара қарым – қатынастың стилі үлкендердің балалармен оларды қолдау
контактісінде ғана емес,олардың өзара қарым – қатынастық тәрбиенің, өзіндік
тәрбиелеу әдісінде. Осының барлығы баланың әдісінде. Осының барлығы баланың
үлкендерге қарап еліктеуіне, шындап айтқанда соларға ұстап өсуіне әкеліп
соғады.
Өз ара қарым – қатынастың стилінің мәнін сызықтың бойында есептеуге де
болады. Оның бір плюсінде сөзсіз өктемділік билесі, екінші плюссінде
демократия, ал ортасында өзара қарым – қатынастың бірдей мәні көрсетілер
еді. Егер де біз осы сияқты ойша жүріп өтсек, өзара қарым – қатынасты
жүрудің, үлкендер атқаратын және де баланың бағыну мотивті ( түрткілері
)осы мәселелердің қатысу арқылы мынандай жағдайда көруге болар еді. Шектен
тыс өктемділік, қарым – қатынаста зорлықпен (ұрып – соғумен)көндіруге
болатыны.Ақырындатып айтқанда, қорқытып істетуге әкеліп соқтырады. Өзінің
үлкендігін пайдаланып, өзін сыйлауға иландыру. Қатты айтып ананы істе,
мынаны істе деп, оны құлға айналдыру. Бала мұндай әсерден енжар, өзіндік
еркі жоқ, тілалғыш құлға айналады.
Ал қарама – қарсылық көрсеткенде шатақ шығып қарама – қатынастың
үзілуіне әкеліп соғады. Әрі қарай алғанда жеке қамқорлық, ол дегеніміз аз
да болса өзімшілдік, терең өтініп сұрау (бұл мен үшін өте маңызды, мен үшін
істеші), деп өтініп сұрау, жауапкершіліктен қашқақтау. Өзіндік идеолизм
қажеттілік әрекет – ол оған істеткізуге, оған сенім артуға, түсінуге,
соңында шешім қабылдауға, үлкен мен баланың бірігіп істейтін
жауапкершілігі.
Бұдан шығаратын қорытындымыз жанұядағы қарым – қатынаста ата –ананың
міндеті жеткіншектік кезеңді жай ғана прогресті демокртизация деп
түсінулері керек. Ата – ананың міндеті – тәрбиенің жүйесіндегі
тілектерінің нәтижесі.
Көптеген жанұяда үлкендер балаларына өздерінің білмегенін,істей
алмайтындарын үйретуге тырысады.Баланы тәрбиелеу кезінде ата –аналар
көптеген даналықтарға үйренеді Көп жасағаннан сұрама, көпті көргеннен сұра
. Жасында байқары жоқтың – жасы жеткенде айтары жоқ, Үлкен отырып –
кіші сөйлегеннен без,Еңбек адамның екінші анасы , Еңбек – емізер,
Сабыр түбі – сары алтын - деген мақал мәтелдердің айтарлары жас баланы
адамгершілікке, әдептілікке, еңбексүйгішікке баулиды, ойлануға жетелейді.
Менің ойымша ата – анаға керекті қасиет – жаңаша оқуға қызығушылық,
әзілдесіп, өзінің істеген істеріне сын көзбен қарап, қашанда ашығын айту.
Баланың сана сезімінің өсіп жетілуіне, үлкендер өте қамқорлықпен қарап,
оларды балалық, сәбилік кезіндегідей аялап білуінде. Оларға дер кезінде
ақыл – кеңестерін айтып, қашанда қолдап отырса, олардың жақсы азамат болып,
сана сезімдерінің жақсы азамат болып, сана сезімдерінің өсіп жетілулеріне
көмектеседі.
Баланың мінез құлқының тез өзгеруін ата – ана түсініп бақылап отырса,онда
олардың қателесуіне жол берілмейді.Егер де уақытымен қадағалап отырса,ата –
анамен бала арасындағы қарама – қатынас түсіністік тауып, тығырықтан
шығуға болады. Әрине, жеткіншектік өту кезеңдегі проблеманы (мәселені)
қиындықсыз, әрі тез шешуге болмайды.Ата – анамен жеткіншек шыдамдылықпен
жұмыс істеп, бірі мен бірі әңгімелесіп,бірін – бірі жақсы көруге тиіс. әр
жанұяда мұндай кезеңде, айналасындағыларды жаңаша көріп, барлығы бірімен
бірі жаңа танысқандай болады.Осындай конфликт пен торығуда, адам өзінің
ақыл –ойымен өзіне жауапкершілікті мойнына алып, осы проблеманы шешуге
тырысады.В.Сатирдың тәжірибесінен мынаны білуге болады.Ата – ана
жеткіншектік дағдарыс (кризис) кезеңі өтіп одан балаға ешқандай із қалмауын
қадағалайды.Олар өте қорқынышпен осы өтпелі кезеңді тосады.Баласының жаман
әдетке,алкогольге,есірткіге, бұзақылыққа,зорлыққа (зинақорлыққа) баруынан
сақтанады.Егер де олар осының барлығын алдын – ала қадағаласа,онда жарты
жұмыс атқарылды деген сөз.Ата – аналар өздерінің қорқыныштарынан арылу
үшін,алдын ала дабыл қақпай балаларының істеп жүрген істерін бағалап
олардың істері дұрыс деп ойласа, онда оларды қолдап, мақтап отырғандары
дұрыс. Мақтаудың да жолы бар,егер жеткіншек өз қатесін уақытымен
түсініп,оны түзетуге тырысса,онда мақтауға болады. Үлкендер жиі баланың
жағымсыздығын түсінбей,тіпті түсінгісі келмей, олардың қызығушылығы мен
шұғылданған жұмысына уақытылы көмектеспесе, олардың өмірлерін күрделендіріп
алады. Бала, әрине, олар ешқандай да қаскүнем не жауыз емес, олар да
кәдімгі адам, үлкендерше өмір сүргісі келетін,тез есеюге ұмтылған.
Айналасындағы қорқыныштан баласы қорғаштаған ата – ана,оларға барлығынан
тыйым салады.Қайта керсінше болуы керек.Балаға дұрыс жол көрсетіп,оларды
жақсы көріп,оларға түсінушілікпен қарау керек. Бала өсе келе, ата –
анасымен өз ара бір – біріне деген сенушілік пен үлкендерден ақыл – кеңес
тосады. Олар өздерімен ашық сөйлескендерге сенбейді. Адалдық пен шындық
қашанда ерекше бағаланады. Үлкендер балалар мен қарым – қатынаста
өздерінің шекараларын білулері керек. Әркім өзінің жеке өміріне құқылы.
Міне осы мәселені ерлі – зайыпты Р. Т. және Д. Байярдтар шешкен.Олар
өздерінің Сіздің мазасыз жеткіншегіңіз деген кітабында бірізділікпен
түбегейлі системаны елестетеді.Онда өткізілген тәжірибелер мен жаттығулар
да үлкен педагогикалық эффекті бар. Кітапта іс жүзінде жетекшілік ету,
тәрбие кезінде педагогикалық стереотипті жеңіп шығуға болатыны
көрсетілген. Олар мыналар: Баланы ойлалы әрекетпен тәрбиелеу.Осы
стереотипті тәрбиелеу. Осы стереотипті тәрбиеде - ата – ананың баланы
ішінара түзетуінде.Кітапта қайта – қайта олардың сезімі мен күйзеліске
назар аударған.Баярдавтардың системасы бойынша–бұл мінез құлық тренингі
емес.Бұл кітап ата – ана мен баланың арасындағы психологиялық контактің
компасы есепті. Кітаптің негізгі реферекті, бала – еркінді тұлға, тәрбие –
бұл әрине ата- ананың өзінше тәрбиесі,ықыласы.Тағы бір стереотипті көрініс
– онда жанұя тәрбиесінде ата – ана өздерін, біз баланы қатты қадағалап
отырмыз деп түсінеді.Қай қайсымыз болсақта солай ойлар едік.Біз өзімізді
де, баламызды да жақсы түсінеміз деп.Тағы да авторлар бұның қате екенін
түсіндіреді. Әрқашанда зейін қойып тыңдап, дұрыс түсінісу арқылы жұмыс
істеуге болады. Тәрбие тыңдай білуді талап етеді.
Үшінші стереотип психологиясы жанұя тәрбиесі ата ананың өзін құрбан
ету стереотипі кітаптің бірінші бөлімінде,бір тұрғыдан қарағанда ата ананың
өздеріне байланысты қарым қатынас өзімшілдік анологиясы.Азаматтың құқығы
мен мүддесін қорғау тек қана балалардың ғана емес, ата аналарға да тән
тәрбие болуға тиіс.
Төртінші стереотип – керісінше, жанұядағы тәрбиедегі қарым – қатынастың
сөздік педагогикаға еш мәні жоқ.
Ақырғы бесінші – ең маңызды. Біздің көз көзқарасымызша, жанұядағы тәрбие
спереотипі, көптеген анықтамалар бойынша ата – аналардың тәртібінде бала
дегеніміз - өте қиын мәселе,шындап айтқанда көптеген қасиет,қабілетілігі,
ұмтылысы толық ұғымдылығы,бір нәрсеге мақсаттылықпен әсер ету психологиялық
құрастыру (конструкциясы). Бала – ата – ананың адамгершілік айнасы.Мектеп
пен ата – ананың міндеті-әр балаға бақыт беру. Бақыт сан қырлы. Бұл адамның
өзінің қабілеттерін ашып, еңбекті сүйіп, оның жасампазы болуына. Өзін
қоршаған ортаның әсемдігіне ләззат алып, басқалар үшін әсемдік жасауында,
басқа адамдарды сүйіп, сүйікті болуда, балаларды нағыз адам етіп
өсіруде.Ата – ананың өзіне қоятын талабы, оның өз жанұясына құрметті,
өзінің әрбір қадамын бақылауы – міне тәрбиенің бірінші және ең басты әдісі
осы.
Тәрбие төрт түрлі болады: дене тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық, және
құлық тәрбиесі. Егер де адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның
тәрбиесі болғаны. Балада берік, дұрыс мінез пайда болу үшін негізгі екі
шартты орындау керек.
1)Баланың өз қолынан келетін іске толық ерік беру. Басқаның күшіне,
көмегіне сеніп кетпей, өз қолынан келетін істе ғана тәрбиеші көмек көрсетіп
жіберу міндетті, күшпен асатын іске кірісіп, баланың тауы шағылмас үшін.
2)Баланың ұсақтықтықпен қажытпайтын темір тәртіпке бағындыру керек.
Баланы еркіне жіберу, оны ерлікке, батыллыққа үйретсе, темір тәртіпке
бағындыру оны шыдамдылыққа, табандылыққа үйретеді.
Осы екі жағы тең адамның мінезі де күшті болады. Баланы тіпті еркіне
жібермеу оны жасқаншақ, жасың, қорқақ қылады. Ал тіпті тізгінсіз қол беру,
оның бар еркелігін орындай, беру, баланы байбастаң, ессіз тентек қылып
шығарады. Осы екі жақтың біреуіне аударып жібермей баланы, баланы ортада
ұстай білу үшін ата – ана мынаны есіне сақтау керек:
1)балаға бір нәрсе істе дегенде, ақырмай – ұрыспай, салмақпен былай да
жарайды, былайда жарайды деген секілді табансыздық көрсетпеу керек.
2)балаға бір нәрсені істе дегенде, сол бұйрықтың себебін ұққандай қылып,
ақылмен айтып тоыру керек.
Абай Құнанбаев данышпанымыз айтқандай Ұстаздық еткен жалықпас, үйретуден
балаға.Тәрбиеші баланың қаһарлы қожасы болмай, жұмсақ жолдасы бола білуі
керек. Бала еш уақытта іссіз отыра алмайтын болғандықтан, балаға ылғи
пайдалы іс беріп отыру керек. Балаға тәрбиені өзінің жас жолдасына,
жаратылысына қарай беру керек. Жас бала – жас шыбық. Жас күнінде қай түрде
иіп тастасаң, өскенде сол иілген күйінде қатып қалмақ. Теріс иіліп қалған
шыбықты артынан түзеймін десең, сындырып аласың Баланы бастан деген
сөздің мәнісі осы.
Тәрбие деген – баланың бетке қақпай, бетімен жіберу емес. Яки отырса
басқа, тұрса аяққа ұрып, көр бала қылып өсіруде емес Баланы тәрбиелеу -
өмірде ақыл мен әдіспен күресе білетін адам шығару деген сөз. Қаласа өзін,
асса барлық адам баласын әділ жолмен өрге сүйрейтін ер шығару деген сөз.
Тұрмыста түйінді мәселелерді тез шеше білетін, тұрмыстың тұңғиық теңізінде
жігерлі қайратпен кеше білетін, адалдық жолда құрбан бола алатын азамат
тәрбиелеу үшін – ата – ана бар күшін, бар білемін жұмсап, жалықпай,
шаршамай үйрете білу керек:
А)Ата - ана беделінің мәселесінің оларды толғантуы дегеніміз заңды
да жақсы нәрсе, өйткені нағыз бедел - өсіп келе жатқан ұрпақты ойдағыдай
тәрбиелеудің ең маңызды шарттарының бірі – Қандай жастағы болсын балаларға
ықпал нәтижесі тек оларды неге және қалай үйретуде ғана емес, сондай – ақ
кімнің айтып, кімнің үйрететіндігіменде анықталады, яғни тәрбиешінің мән –
жайын аша отырып.
А.С.Макаренко: оның түп – тамыры бір нәрседе – барлығын, - жұмысты, ойды,
дағдыларды, мүдделерді, сезімдерді қоса алғанда мінез – құлықта екендігін
дәлелдейді. Егер осылардың бәрі өз балаларының қандай болып шығатындығын
көргісі келетін ата – аналардың тілегін білдірсе, оларға тәрбиені
қамтамасыз ететін, және ең жақсы нәтижелеріне жол алатын жанұя да ең
жоғарғы бедел қамтамасыз етіледі.
К. Д.Ушинский: Тәрбиешінің жұмысында әзіл қалжыңға жол беретін, бірақ бүкіл
істі әзіл – қалжыңға айналдырып жібермейтін байыптылық орын алуға тиіс;
мәймонкесіз еркелік, мінсіз ақиқатшылық, дәрменсіз ізгілік, тақуасыз тәртіп
және ең бастысы нағыз ақылға сыйымды іс - әрекет болуға тиіс.
Өтпелі жас кезеңнің ерекшеліктері – жасөспірімдерде өзіне - өзі жіті
зер салу талабын тудырады. Жасөспірімді мораль, жеке бас, жеке бастың
ұжымға қатынастары т.б. мәселелер барған сайын көбірке ынталандыра түседі.
Балаларға дұрыс қарауға үйрену үшін оларды ұдайы зерттеп отыру керек. Бала
– сіздің қуанышыңыз ғана емес, сондай – ақ болашақ азаматта, ол үшін сіз
еліміздің алдында жауап беруге тиіс екендігіңізді әрқашан да есте ұстауыңыз
керек.
1.2. Ата-аналардың түрткілерінен туындаған тәрбиедегі қателіктер.
Эмоционалды қарым-қатынаста қажеттілік пен тәрбие;
Қоғамның бір мүшесі ретінде адамда өзіндік бағдар формасы болады – ол
басқа адамның психикалық тұрпатына бағытталу. Басқа адамның эмоционалдық
жағдайдағы бағдарлануды қажетсіну эмоциялық байланыстағы қажеттілік деп
аталады. Өзін қызығушылықтың заты ретінде сезінген кезде байланыс екі жақты
болады. Бала тәрбиесінің мақсаты эмоциялық байланыс жасау қажеттіліктерін
қанағаттандыруда болуы да мүмкін. Мысалы: ата-аналардың әртүрлі себептер
мен басқа адамдармен байланыста қиыншылықтардың болуы. Жиі мұндай тәрбие
барысында көптеген қиындықтар туындайды. Ата-аналардың өз мақсаттарын ұстау
үшін баланың жанұялық ортадан шығуына мүмкіндік бермейді.
Өмірдің мәнінің қажеттілігі мен тәрбиесі;
Егер тәрбие өмірдің қажеттіліктерін жүзеге асыратын болса, баламен қарым-
қатынаста үлкен проблемалар туындайды. Осы қажеттіліктерді қанағаттандырмай
адам өзін-өзі таныта алмайды да, ең жоғарғы деңгейде өзінің талабын тарата
алмайды. Адам өзін-өзі таныту үшін тәжірибелік жағынан көрсету керек.
Өмірдің қажеттіліктерін қанағаттандыру балаға деген қамқорлық болуы
мүмкін. Ананың, әкенің немесе әженің өмір сүрулері тек қана баланың
денсаулық жағдайын қадағалап отыру деп ойлауы мүмкін. Олар оны ылғи түсіне
білмейді, өздері керек болғанда ғана өздерін бақыттымын деп сезінеді. Егер
бала өсіп, олардан кетіп қойса, олар өмір барлық мағынасын жойды деп
ойлайды. Бұған оның мысал ретінде өзінің баласын қамқорлығынан шығарғысы
келмейтін ана жатады. Ол баланың дамуына зиян келтіреді.
Жетістікке жетудегі қажеттілік пен тәрбие;
Кейбір ата-аналардың бала тәрбиесінде жетістікке жеткенін дәлелдеу
түрі болып саналады. Ата-ананың тәрбиедегі мақсаты өздерінің ойларын
орындату болып саналады. Тәрбиенің мақсаты қандай да бір жағдаймен ата-
аналар жете алмаған жағдайда баланың жетуі, мұндай тәрбиеден мен-
меншілдіктің элементтерін көруге болады: Бізбаланы өзімізше
қалыптастырғымыз келеді, себебі ол біздің өмірімізді жалғастырушы. Бала
қажетті тәуелсіздіктен айырылады. Әдетте оның қызығушылықтары,
қабілеттеріескерілмейді. Бала таңдау алдында тұрады. Ата-ананың
сүйіспеншілігі мен қажеттіліктері үшін ғана өзін-өзі қысады. Мұндай
жағдайда ол жалған жолға түсіп, қиыншылыққа тап болады. Бала керексіз
сұранымдарға қарсы шыға алады, бірақ ол ата-ананың арасында келіспеушілік
тудырады.
Нақты жүйенің іске асу ретіндегі тәрбие;
Кейбір жанұяларда кездесетіні тәрбиенің мақсатын баладан алыстатып
өздері жүйелі тәрбиені өздері іске асыратын. Өз балаларына өте көп көңіл,
ауқат бөлетін білгір, мәдениетіміз-деп санайтын ата-аналар. Кейбір
тәрбиелік жүйелерді қарастыра отырып, педагогикаға қарсы мақсатына жетуге
тырысты, өз тәжірибесін іске асыруға тырысады. Қандай да тәрбиенің болсын
пайдалы жақтары болуы мүмкін, тек ғана ата-аналар ұмытпау керек: бала
тәрбиеге емес, тәрбие балаға керектігін.
Жүйені іске асыру тәрбиесі ата-аналарда іштей ұқсас, бір жалпы ерекшелік
ойланбау, баланың ішкі дүниесіне көз жібермеу.
Тәрбие белгілі бір қасиеттерді қалыптастыру ретінде;
Тарихтағы адамдар жеке басының дамуының жағдайындағы, бағалы идеялар болуы
мүмкін екенін білеміз. Өмірге пайдасын келтіретін бағалы қасиеттерді
қабылдауға болады. Ата-ана өзінің бала тәрбиесінде ерекше бағалы қасиеттері
болғанын қалайды. Мысалы: ата-анасы қызы не ұлы міндетті түрде ақылды,
білімді, білікті болу керектігін білу керек.
Ашық мысалдар көп есейген баласын кішкентай сияқты дене тәрбиесімен
айналысқанын ұнатады, өздерімен отбасылық саяхатқа, қайықта жүзуге тау
шаңғысымен айналасулы ойлайды. Қыз бала туады, ал тәрбие ертеден
ойластырылып қойылады: ер балаша киіну стилі, спорттық жаттығулар,
қуыршақтар мен ойнау, т.с.с. Мұның барлығы баланың психологиясына дұрыс
дамымауына әкеп соқтырады.
Тәрбие стратегияларында туындайтын қиыншылықтар:
Негізгі қиыншылықтар ата-ананың баласының тәртібін, сабағын, дос
таңдауын т.б.қадағалаудан туады.
Негізгі көп тараған отбасылық тәрбиенің ата-анамен баланың арасындағы
қайшылықтарға тоқталамын.
Авторитарлы ата-аналардың ересек балаларынан міндетті түрде бағынуын
талап етеді. Олар не себепте мұндай талаптар қойғанын түсіндіруге
ойланбайды. Сондықтан бала мен ата-ана арасындағы қарым-қатынас бұзылады.
Кейбір жағдайда ата-аналар ересек балаларын қараусыз, көңіл бөлмей
қалдырады. Мұндай жағдайда бала үлкендерден көмек, олардан үлгі, ізгілік
іздейді. Гиперопека – балаға көңіл бөлу, алда өмірлік бақылауда болуда
балаға кері әсер етеді.
Гиперопека – балаға артық көңіл бөлу, шексіз баланың өміріне бақылау
жасау, бей-жайлыққа құрдастарымен араласуға бөгет болады. Ата-ана мен
баланың арасындағы рухани байланыс үзіледі. Ересек бала өз ісін өзі шешкісі
келеді, бірақ ата-ана мүмкіншілік бермейді. Ересек баламен ата-ананың
арасында түсінбеушілік болады, егер оны кішкентай бала сияқты ұстаса.
Баланы біресе кішкентай, біресе ересек құқында ұстаса осы кезде де
түсінбеушілік туады.
Түсінбеушілікті ситуацияның 4 түрі бар:
1. Түйінді мәселеден кету (таза іскерлік байланыс).
2. Дүние қандай бағада болса да (үлкенге баламен байланысы бәрінен қымбат).
Ересек адам қандай да болмасын жағымсыз баланың қылығын көрмей оны мақтан
етеді.
3. Қалай болса да жеңіс (ересек адам қалай болса да жеңіп, керексіз түрдегі
баланың тәртібін басқысы келеді. Егер ол жеңілсе, басқа бір жағдайда
жеңуге тырысады. Бұл ситуация шексіз.).
4. Келісім. Бұл вариант жекелеген жеңіс болуы мүмкін қай лагерде болсын.
Бұған міндетті түрде бірге бару керек. Бұл деген бірігіп жасалған нәтиже.
Жанұядағы ата-ананың балаға деген қарым-қатынасы. Қарым-қатынас-
адамзат өмірінің аса маңызды және негізгі сферасы болып, соның нәтижесінде
тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәлім қалыптасып дамиды. Қарым-қатынас
дегеніміз өзара пікір алмасу, сезім әлемінде бірлесіп ләззат алу, қайғы,
қуанышта ортақтас болу секілдікең ауқымды эмоция аспектілерін қамтиды.
Қарым-қатынас барысында екі не бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-
сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар арасында келісім, не өзара түсіністік
тұрғысында, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы
мәлім үрдісі іске асады.
Жанұя қарым-қатынасында, олардың ішінен келісім, өзара түсіністік,
бірінің екіншісіне бойсынуы, бірінің екіншісін құптауы секілді қарым-
қатынасының қазіргі кезде басты ерекшелігі-әр тұлғаның мейлі балалары,
мейлі ересектері болсын, мағлұмат байлығы (информационные богатство) болып,
өзара қарым-қатынас осы мағлұмат алмасу кезінде өте тығыз орнығуы ықтимал.
өзара мағлұмат алмасу отбасы мүшелерінің рухани кемелденуіне алып келсе,
мұндай отбасының болашағы бар. Отбасы мүшелерін қарым-қатынас арқылы
біріктіретін, өзара туысқандық байланыстарын нығайта түсетін аса маңызды
сфера-мақсатты (отбасы материалдық қамсыздандыру мақсатындағы) бірлесіп
еңбек ету, нәтижесіне ортақтасу, бөлісу. Мұндай қарым-қатынас алдымен,
отбасы иелері-әке мен шеше ортасында түсіністіктен орнаса, соның өзі
балаларға өнеге болатыны өмірден белгілі. Бұдан басқа әке мен ұл, анасы мен
қызы, бір туғандардың бірлесіп, бір мақсатта еңбектенуі өзара түсіністікті
нығайтатын аса маңызды құрал - қарым-қатынас екені педагог, психолог
ғалымдар тарапынан дәлелденген.
Қарым-қатынас барысындағы біреудің екінші бір адамға әсерін, не
болмаса өзара қарым-қатынас нәтижесіндегі ықпалдастықтың әдіс-тәсілдері
педагогикалық сипатта болғанымен, ішкі тетіктері (механизмдері) адамның
психикалық ахуалына, сезімі, ой-санасына, қылық-жорығы, жүріс тұрысына
тікелей, жанама сөз арқылы әсер ету болып саналады.
Жанұя педагогикасында ықпал етуші мен ықпалға түсушінің орны алмасып
отырады. Мәселен, бірде ересектер балаға ықпал етсе, енді бірде балалар
ересетерге әсер етіп отырады. Жанұя қарым-қатынасында ата-ана балаға ықпал
етудегі мақсатын, өзінің талаптарын, оған түрткі беріп отырған ішкі
(мотивтері) түрткілерін қанағаттандыру үшін және мұны тікелей, кейде жанама
түрде іске асыруға тырысады. Олардың мүдделері де белгілі: балаға нақты
әдет, дағдыларды меңгерту, іскерлікке баулу, ұқыптылыққа, ерінбеуге т.б.
дағды мен әдет қалыптастыру. Ықпал ету ересектер тарапынан өз күшін
көрсету, бағындырк баланың әлсіздігіне білместігін пайдаланып билігін
жүргізіп, содан ләззат алу секілді теріс психологиялық түрткілерден
туындауы да мүмкін.
Солардың ішінде А.Е.Личко, У.А.Блинков, К.С.Лебединская, И.С.Кон, Дж.
Джанпайд, М.Ю.Долфтов т.б. әке шешесінің баламен қарым-қатынасында, оның
мінез-құлық ерекшеліктерін ескермеуінен келіспеушілік туындап, ол баланың
психикалық кеселге ұшырауына: ашушаң, қырсықты не болмаса ынжық, ез,
тартыншақ, жағымпаз, жасқаншақтық қылықтардың қалыптасуына себеп болады.
Олар осыған орай отбасы қарым-қатынасының дұрыс болмауынан келіп шығатын
тәрбиедегі қателіктерді төмендегідей жіктейді:
➢ Баланың қуанышы, күйзелісі, қайғысы секілді ішкі жан дүниесіндегі
толқыныстарды көре тұра мән бермеу, не оны байқамау, осындай балаға
қамқорлық пен бақылаудың жетіспеушілігін-гиперпроекция деп атаған;
➢ Қазымырлық пен көден бір елі таса қылмай, бақылаудың да жақсылық
әкелмейтіндігін белгілеп, оны әсіреқамқорлық (гиперпроекцияның) күшті
түрі деп белгілейді. Бұған душар болған балалар өсе келе еркіндікті қатты
аңсайды да, оған қолы жеткен кезден бастап, жүгенсіз кеткен жылқы секілді
алды-артына қарамай әр түрлі жағымсыз жағдайларға ұшырайды. Кейде мұны
реттеп алу қиынға соғады да, баланың болашағы күмәнді істерге соқтырады;
➢ Баланың жүріс тұрысын мүлде бақылаусыз қалдыру, кетірген қателіктеріне
ескертулердің болмауы, тиымсыздық, тойымсыздық балаларды ызақорлық пен
алаңғасарлық, қанағатсыздыққа тез сынып қалатын жігерсіздікке соқтырады;
➢ Ауруын, әлсіздігін сылтаулатып, ата-анаға дегенін істетуөзімшілдік,
тәкаппарлық, бағасын арттыру секілді қылықтардың қалыптасуына соқтырады.
Сондықтан, ауру баланың жағдайы қаншалықты назар аудару талап ететінін
нақты мөлшерлеу күрделі болса да,и аса маңызды мәселе екенін естен
шығармау керек;
➢ Баланың өзін қажетсіз сезінуі, ешкімге керек емес екенін түйсініп,
сезінуі тұрлаусыз, секем алғыш секілді жүйке әлсіздігіне соқтырады және
талма ауруына бейімділігін арттырады;
➢ Отбасындағы қаталдық: ата-ананың өзара қарым-қатынасындағы қаталдық-
рақымсыздық пен қатыгездіке жоқтан өзгені сылтауратып әлімжеттілік
істейтін бейбастық, содырлыққа соқтырады тазы ашуын тырнадан алады
дейді қазақ, мұндай мінезді;
➢ Балаға әлі жетпейтін міндеттер жүктеп, одан ерекше міндет күту сағын
сындырып, кінәмшілдік, өзіне сенімсіздік тудырады. Себебі, ол әке-шешесі
күткен үмітті ақтай алмаймын-ау деген қорқынышта болып, шамасы
келмейтініне көзі жеткендіктен, өзін нашар, әлсіз сезінеді;
➢ Тәбиедегі қарама-қайшылық: әкесі бір сөз айтса, бала кімнің тілін аларын
білмей, кімдікі дұрыс, кімнің айтқаны қате екенін ажырата алмай дал
болады да, ақыры өз білгенін істеп кетеді. Сөйтіп, ол ешкімнің ақылын
тыңдамайтын, ересектердің ой-пікірімен санаспайтын тоңмайын, тілазар
болып өседі.
Қарым-қатынас арқылы ықпал етудің қай түрін не тәсілін алып қарасақ
та, ол алдымен балаланың психикасына әсер ету, сол арқылы жүрегіне, жан
дүниесі мен санасына жол тауып қалаған пікірді, іс-әрекет түрінде
орындауды 1-суреттен көруге болады.
Жанұя қарым-қатынасындағы қуатты күшке ие көзге көрінбейтін ықпал,
әсер дегенді бала ақылымен, пайымдай алмаса да сезініп түйсінеді. Ер бала
болсын, қыз бала болсын әке-шешесі не істесе де оған үлгі, өнеге, содан
үйренеді, көргенін бірде болмаса, бірде қайталайды.
Ата-ананың ықпалы өзінен-өзі болақалмайды, балалар олардың қылықтарын
көздерімен көреді, ал бір көргенін тағы бір, сосын тағы бір рет көрген
соң, ол мәңгі есте қалып, санасынан мықтап орын алады. Естігені де осы
қағида бойынша бір, екі, үш естіген соң құлағында, ойында қалып қояды да,
кезінде дереу дайын формула секілді санадан қалқып шығып, іс-әрекетке
айналады. Одан соң сол формуламен бір,екі, үш рет қайталанып, мінез-
құлық, іс-әрекет, не жүріс-тұрыс ерекшелігі болып орнығып қалады. Сөзде
солай, керек кезде азына түсе қояды.
Балаға отбасы мүшелерінің сөзі, мінез-құлқы ғана емес, ондағы
қоршаған заттар да әсер етеді. Үйде кітап көп болса, отбасы иелері-әкесі
мен шешесінің ұстағаны қағаз, қалам, оқығаны кітап болса, баланың да көз
ашып көргенінің қаншалықты әсерлі болатыны ғылыми педагогикалық, көркем
әдебиеттер де айтылып келеді. Баланың естігені оқу, ғылым жайлы болса, әке-
шешесінің сөзі де сол болса, ондай баланың болашақта таңдап алар жолы да,
соған сәйкес болмақ, әрине, егер ата-ана соған оны тарта білсе.
Жалпы тәрбиелеу әдістері педагогикада сана-сезіміне ықпал ету, іс-
әрекетін ұйымдастыру, ынталандыру болып топтастырылған. Ата-ананың балаға
ықпал ету әдістері:
➢ Ықпал ету арқылы баланың өзіне сенім нығайту;
➢ Ықпал ету арқылы баланың психикасын тежеу;
➢ Ықпал ету арқылы қуаныш сезімін ояту;
➢ Ықпал ету арқылы теріс әрекеттерге итермелеу деп топтастыруға болады.
1-сурет. Отбасы қарым-қатынасының тәрбиелік ықпалының жүйесі.
Материалдық жағдай. Қоғамда жүріп жатқан тұрғындардың материалдық
жағдайына байланысты жіктелуі отбасы тәрбиесіне материалдық жағдайы әртүрлі
ата-аналардың қарым-қатынасына әсер етеді. Отбасында балаларға отбасылық
бюджеттің 25-50 % жұмсалады. Материалдық кірісі мол отбасыларды
педагогикалық көрсоқырлық, тойылғандық (шамадан тыс еркелету, көңілін
жықпау, мейманасы тасығандық) жағдайда алып барады. Татығандық дегеніміз-
өмірге, өмірдегі материалдық және рухани құндылықтарға деген жеккөрінішті,
немкетті қарым-қатынас. Жастайынан осындай ортада өскен балалардың арасынан
торығушылар, қаңғыбастар, қызықты әсерді іздеушілер өсіп шығады.
Отбасы мүшелерінің кемуі, туылған бала санының азаюы да отбасы
дамуының ерешелігін құрайды. Қалалық отбасында бір екі бала ғана
тәрбиеленеді. Бұл туудың азаюының себептері сан алуан және өте күрделі,
олар ата-аналардың жұмыс бастылығы, мектепке дейінгі мекемелермен
қамтамасыз етілмеу; бала тәрбиесіне шығының көп жұмсалуы; әйел-ананың
шамадан тыс жұмыс бастылығы; отбасының қолайсыз тұрғын үйі; тұрмыстық
жағдайы; ата-аналардың өзі үшін өмір сүруге ұмтылған тоғымарлық ұмтылысы
және т.б. Бала туудың азаюы-шағын отбасындағы тәрбие әдістерін жасау деген
және педагогикалық проблеманы алуға тосады. Қазіргі отбасы ажырасу санының
едәуір артуымен сипатталады. Ажырасудың 90 % тұрмыс қолайсыздығы мен
дайындықсыздықтың салдары. Дегенмен барлық ажырасуларға жағымсыз баға
беруге болмайды, өйткені кей жағдайда ажырасу баланың психикасына теріс
әсер ететін ұрыс-жанжал, отбасылық кикілжіннің алдын алады.
Ата-ананың беделі. А.С.Макаренканың отбасы тәрбиесі теориясына қосқан
үлесі мол, оның осы мәселе жөнінде Ата-аналар кітабы және Балаларды
тәрбиелеу туралы лекциялары балаларды отбасында тәрбиелеу жөніндегі өте
маңызды ғылыми және көркем әдебиеттер болып есептелінеді. Бұл еңбектер ата-
аналар арсында жүргізілетін педагогикалық үгіт жұмысынан бастап, оны
өрістетуге және бүкіл тәрбие жұмысының құлаш жоюында ерекше роль атқарады.
Отбасы-өте үлкен және аса жауапты жұмыс, бұл жұмысты ата-аналар басқарады,
бұл үшін қоғам алдында, өз бақыты және балалары алдында жауап береді,-деді
А.С.Макаренка. А.С.Макаренканың пікірінше, отбасы тәрбиесіне керекті басты
жағдайлар:отбасындағы еңбектің дұрыс ұйымдастырылуы, дұрыс құрылған тәртіп,
ата-аналардың отбасындағы басқа мүшелерінің арасындағы сүйіспеншілік және
сыйлау, ата-аналармен ересек отбасы мүшелерінің шын беделінің болуы. Ал шын
беделге негіз болатын жағдайлар: отбасындағы ересектердің өздерінің
азаматтық міндеттеріне жоғары жауапкершілікпен қарауы, балаларға дұрыс,
ретімен сүйіспеншілік білдіруі және талап қоя алуы. Сөйтіп, Макаренконың
көрсетуінше, отбасындағы тәрбие жұмысының шын мәні балалармен сөз, үгіт
жүзінде қатынас жасауды емес, отбасы мен балалар өмірін дұрыс
ұйымдастыруда.
Бала тәрбиесіндегі ата-ана беделінің маңызын дұрыс түсінбеу және оны
қолдану тәсілдерін психология-педагогикалық тұрғыды зерделей алмауы
салдарынан отбасы тәрбиесінде жаңсақтықтар кетіп жатады.
Халқымыз Беделдің келуі қиын, кетуі оңай, ал жалған бедел жақсы атақ
әпермейді дейді. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде бедел-қадір, құрмет,
абырой, атақ, даңқ деп, осыған орай, мұнда беделі сақталады, бедел-салды,
қадірін, абыройын бетке ұстады, беделі артты, атақ абыройы жоғарылады,
беделін көтерді, абыройы артты, құрметке бөленді, даңқы шықты немесе
беделін төкті, беделін түсірді, беделді, сыйлы, құрметі деп келтірілген.
Қарап отырсақ, осы сөздердің барлығының педагогикалық астары бар.
А.С.Макаренко: Ата-аналар кітабы деген еңбегінде беделді күмәнсіз
абырой, оның құндылығы мен қуаты балаларға көзкөрінеу, балалар оны дұрыс
сезінеді дейді. Егер бедел шынайы болса, орынсыз болса, оны да балалар
көреді нақтылап айтсақ сезеді.
Отбасы тәрбиесіне қатысты ғылыми-теорялық әдебетерді талдау, ата-
аналар арасында жүргізілген нақты практикалық матералдарды зерделей келе,
педагогкалық шарт-баланы жақсы ой, жайдары мінез, пайдалы істерге жетелеп,
еліктететін жағымды педагогикалық жағдай деп ұйғардық. Демек, обасы
тәрбиесінің педагогкалық шарттары дегеніміз балаға тәрбиелік ықпал ету үшін
ата-ана және басқа да отбасы мүшелері тарапынан жасалған жағымды жағдайлар.
Ол отбасының матералдық, рухани ахуалын қамтиды деп анықтама беріп, оларды
төмендегідей спаттамаға келіруге болады:
Бірінші, ата-ана отбасы тәрбиесіндегі алға қоятын мақсатын анықтап
алғаны жөн. Бұны баланың болашақ кәсібімен ғана байланыстыру жансақ.
Педагогика ғылымының жүздеген жылдардан бергі тәжірибесіне сүйенетін
болсақ, ол мақсат бүкіл адамзат үшін біреу ғана-баланы адамгершілікті
болуға тәрбиелеу, әрине, бұл өте қиын.
Екінші, тәрбенің мақсатын айқындап алған соң енді осы жақсылықтың үлгі
өнегесін көрсету ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz