С. Негимов фольклортанушы
ЖОСПАР.
1.Кіріспе .Өмірі, шығармашылығы ,кітаптары.
2.С.Негимов фольклортанушы.
3.С Негимов-әдебиет теориясын зерттеуші.
4.С.Негимов Мәліктанушы.
5.Мақалалары.
Негимов Серік Нығметоллаұлы 1948 жылы Көкшетау облысы, Қызылту
ауданы, Шапай кеңшары-әдебиет зерттеуші, ғалым. Филология ғылымының
докторы (1982), профессор (1993). Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік
Ұлттық университетінің филология факультетін бітірген (1971).
1966-1968ж. ж. Шапай орта мектебі жанындағы интернатта тәрбиеші,
құрылыс участкесінде жұмысшы болып істеген. 1972-1992ж. ж. ҚР.ҰҒА
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Жамбылтану және
қазіргі халық шығармашылығы бөлімінде аға лаборант, аға ғылыми
қызметкер, 1989 жылдан бері бөлім меңгерушісі. 1997 жылдан Л.Н.Гумилев
атындағы Еуразия университетінің қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі.
Негимов 500-дей ғылыми, әдеби-сын ғылыми мақалалардың авторы. Негізгі
ғылыми еңбектері ұлттық поэтика, өлең құрылысы, риторика саласына
арналған. Сондай-ақ Жамбыл және қазіргі халық поэзиясы, (1975),
Шашубайдың (1984), Доскейдің (1986), Мәлік Ғабдуллиннің (1985)
шығармаларын және Ардақ(1989), Ақ бата (1992) жинақтарын құрастырды.
Оның шығармалары:
Өлең өрімі: А. 1980 жыл.
Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелігі: А. 1991 жыл.
Ұлыстың ұлы күні: А. 1991жыл.
Өнерпаздық өрнектері: А. 1996 жыл.
Шешендік өнер: А. 1997 жыл.
Қазақтың сал-серілері: А. 2005 жыл.
БІЛІММЕН БІТЕ ҚАЙНАСЫП.
Көненің көздері-ай! ... Ауылында шежіре қарттар болса, жазып қойған
хатпен тең ! демей ме, дана халқымыз. Бала Серіктің ауылында сондай
ақсақалдар көп еді. Солардың бірі - Қабыл ақсақал. Көріпкелдігі
болатын. Зағипа деген әйелдің Ұлы Отан соғысына кеткен ағасы
майданда қайтыс болған. Сол кісіге Қабекең:
-Сенің соғысқа кеткен ағаң жақында келеді, - деді.
-Ой не айтып отырсың?! Қазір болса 1960 жыл... Соғыстың
аяқталғаны қашан?! Әрі қара қағаз алғанбыз, - деп, Зағипа сенбеді.
- Жоқ, келеді, - деді Қабыл қария.
Бір аптадан сол әлгі кісі келді. Ел - жұрт аң - таң...
Сөйтсе, Зағипаның ағасы соғыста сегіз мың метр биіктіктен ұшақтан
құлап, аман қалыпты...
Сол Қабыл ақсақал ел аралап жүріп, аяғын қыста үсітіп алған.
Аяғым - ай, аяғым - ай,
Келер ме екен дәурен баяғыдай?!, - деп басталатын өлең айтып
жүретін.
Қабекең бірде Серікке:
- Сендей Абаймен он сегізінші атадан қосыласыңдар, - дейді.
- Қалайша?!
Расында қалай?! - деп таң қалды Серік. Семейдің Шыңғыстауы қайда,
Көкшетаудың құмкөлі қайда?!. Бұл әңгіменің анық-қанығына кейіннен
Алматыға барғанда көзі жетті.
Ал Әбутәліп деген ата ауылдың көсбасшы, ақылман ақсақалы еді. Ол
кісі, кімнің үйінде шөп таусылып қалды , кімнің үйінің қорасы
жиналмай жатыр, былайша айтқанда, ауылдың бүкіл тәртібін реттеп
отыратын. Қыста өзенге ерте барып, суат ойып қою, суат маңайын таза
ұстау сол кісінің мойнында еді.
Өзі Серіктерге ағайын болып келетін.
Ескі ауыл мен жаңа ауылдың арасы төрт шақырым. Серіктер ескі
ауылда тұрды. Қысқы боранды күндері Әбутәліп ата кішкентай Серікті
мектептен үйге алып қайтатын.
Әбутәліп атаның балалары көп. Үйір - шүйір. Оларға да, Серікке де
кеспе көжені өз қолымен құйып беріп отыратын. Енді бір сәтте
бәріне ет асатын.
Серіктің әкесі Неғым жылда соғым сойғанда, Әбутәліп атаның үйіне
дәу табақ сыбаға апарады. Неге бұлай? - деп ойлайтын бала Серік.
Сөйтсе, сыбаға беру де жақсы қасиет екен – ау!
КӨРКЕМСӨЗ ҚҰДІРЕТІ. Серіктің қолына алғаш рет ақын Шәкен Әбеновтың
Кейпін батыр дастаны іліг еді.
...Сол кезде жиырма үшке келген жасы,
Қас батыр, домалаған өрге тасы.
Стамбұл түрігінен қашып сіңген
Бар еді Кейпін деген әскер басы... – деген өлең жолдары
жатталып қалыпты.
Кітап оқуға құштарлығын оятқан осы - Кейпін батыр екен.
Одан кейінгі оқыған кітабы – Сапарғали Бегалиннің Шоқан асулары
повесі. Одан кейін кітап оқуға әбден құнығып алып, Мұхаңның Абай
жолын, Сәбит Мұқановтың Мөлдір махаббатын бас алмай оқып шығады.
9- сыныпты бітіріп, жазғы каникул басталғанда, бір топ бала
үлкендерге жәрдемдесіп, жер өлшеуге шықты. Күніне жаяу жүріп, 15-20
шақырым жер өлшейді. Тамылжыған жаз. Дархан дала. Тау - тас.. Сонда
Серік бастаған бірнеше бала Қаныш Сәтпаев сияқты геолог болуды
армандады.
Жастайынан өлеңге де үйір Серік Омар Хайям мен Рудакиге еліктеп,
рубаилар жазды.
Пай - пай, шіркін, арғымақтар табаны,
Дүбірлетіп бара жатыр даланы.
Тұяқтарын қара жерге жанып ап,
Ақ сағымға жүйтки сүңгіп барады, - деп басталатын Тұлпар
атты ұзақ өлеңі аудандық Қызыл ту газетінде жарияланды.
С.Негимов Астандағы Л .Н .Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университетінің профессоры, белгілі әдебиет зерттеушісі, сыншы,
шешендіктанушы, өлеңтанушысы.
ШЫНАЙЫ ШЕШЕН – ЖАРҚЫН ТҰЛҒА.
Ғалымның сүбелі еңбектерінің бірі - Шешендік өнердің тарихы
мен теориясы. Осыған қарап Серік ағаларыңды тек теоритик десек, кем
айтқанымыз. Ол осы өнердің нағыз практигі де. Небір інжу - маржан
батаны, нақыл сөздерді өлеңдетіп, нөсерлетіп айта жөнелгенде, қайраң
қаласың.
- Шешендік өнерді қалай меңгеруге болады? – дедік Сәкеңе сауал
тастап.
- Асқақ шешеннің асыл қасиеттері тумысынан болады, - деді айтулы
ғалым.
Баланың бүлдіршін шағынан ән, күй, жыр, ертегі - аңыз естіп өсуі, ең
мәнді, қисынды, табиғи құбылыс болып саналады. Шешендік өнерге
баулудың бұлжымас шарты - осы.
Қысқасы ауызша шебер сөйлей білу – тынымсыз, толассыз жаттығудан
жалықпай еңбектенуден, ізгілік пен кісіліктен, сыршылдық пен
ойшылдықтан туады.
Шешендік – синкретті өнер. Халқымызға тән қасиет. Оны әрмен
қарай зерттей беру керек .Әр сөздің қасиетін білген ләзім.
Мәселен: Арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты - дейміз.
Ешқашан арыстандай қайратты деп айтпаймыз. Өйткені арыстанда қырық
кісінің жүрегі, бір кісінің күші бар. Ал жолбарыста қырық кісінің
күші бар, бір кісінің жүрегі бар. Сонда қазақ ,осыны ауыстырмайды.Не
болмаса: Адам сөзі тас жарады, тас жармаса, бас жарады дейді. Бұл
Мәшһүр Жүсіпте былай айтылған:
Бір жігіт биенің бауырына отыра бергенде, көз ұшында төрт салт
атты көрінеді. Аналар да көріп қалады. Екі жақ та қырағы. Жақындап
қалғанда жігіт: Япыр – ай, биемнің желініне көз тимесе екен деп,
шелекке жалпақ қара тас салады.
- Әй, жігітім біз көз ұшында көріп едік, әлі сауып отырсың ғой? –
дейді жолаушылар амандықтан соң.
- Жаңа ғана иіді, - дейді жігіт.
Аналар ұзағанда ,жігіт шелек түбіне қараса, қара тас қақ бөлінген
екен.
Тыңдай берсең, Серік ағаларының әңгімесі бірінен бірі өтеді.
Шешендік өнер де біліммен егіз – ау!
(Толымбек Әбдірайым, Астана
қаласы. Ұлан
газеті № 38, 23 қыркүйек
2008 жыл. 5 - бет.)
ШЕШЕН СӨЙЛЕУ СЫРЫ.
Шешен сөйлеудің табиғатын тексергенде ең негізгі, ең басты
мәселе – сол шешен адамның жаратылысы, табиғи психо – физиологиялық
қасиеттері, ерекшеліктері, жүйке талшықтарының сезімшіл, қозғаушы,
тітіркендіруші қасиеттері, көру, сезу, есту қабілеттері,
Образдар ассоцациясын тудыру, сыртқы дүние әсерлерін қабылдау – шешен
болмысының өзгешеліктерін анықтайтын көрсеткіштер.
Асқақ шешеннің асыл қасиеттері тумысынан болады. Жас баланың
еліктегіш болатын аяң. Оның ақыл - ой қабілеті мен сөз сөйлеуінің
нақты белгісі айналадағы дыбыстарды қайталауға құрылады. Ол баршасын
естейді, һәм қайталайды. Ол естіген дыбыстарын сол қалпында
(мәндерімен, айтылу ерекшелігімен) қайта айтады. Қазақ халқының адам
баласының небір асыл, мәйек қасиеттері Ананың сүтінен деуінің
сыры осы.
Ол табиғи әрі рухани нәр – қорек. Бесік жырлары жас баланың рухани
болмысына лайықталып шығарылған. Келісім мен мағына бір – біріне
орайлас. Бұл ретте Ғұмар Қарашевтің бала ананың құрсағында – ақ өз
тілінің музыкасын естиді, туған соң дамытады деген лебізі ойға
оралады.
Баланы бүлдіршін шағынан ән, күй, ертегі – аңыз, жыр естіп өсуі
– ең мәнді, қисынды, табиғи құбылыс болып саналады. Шешендік өнерге
баулудың бұлжымас шарты осы.
Кейнтилиан шешенді тәрбиелеу ісінде балаға сөзді анық, нақ –
нағымен сұлу айтатын ұстаз таңдау қажет деген. Тамаша табиғи
сипаттармен тұңғыш рет естіген және әдемі дауыспен оқылған текст
оның ойлау қабілетін, іштей сөйлеуін оятады.
Ойлау мен тіл тамырлас. Екеуі де жұмбақтай күрделі құбылыс.
Ойды ойдағыдай жеткізу үшін оралымды, икемді тіл қажет. Нағыз шешен
қапияда ой тауып немесе ойлап, ойша сөйлеп, лайықты тапқыр тілмен
өрнектеп жеткізеді .Оның құдіретті миы, ақыл – санасы еш уақытта
тыным таппайтын алып фабрикаға ұқсайды. Сөз образ, сөз – ұғымды
бедерлендіретін, үзіліссіз жұмысқа жегілген клеткалар жанды іштей
тындайды, ойша сөйлейді немесе түйсік сөзді көреді.
Адам әрбір мезетте өз ойын іштей дауыстап айтады - деп
жазады Эгзер.
Ал Риварал : Адам өз көкірегінің түпсіз тереңінен құпия дыбыс
үнін естиді, ол ой әлеміндегі көлбендеген заттың көріністері деген
тұжырымдама жасайды. Әрине, адамның терең ойын, көңіл – күйдің нәзік
реңктерін ,жан толғаныстарын, жасырын әуендерін жатық, жүйрік тілмен
жеткізу үшін шешеннің биік дүниетанымы, жан – жақты көркемдік -
өмірлік тәжірибесі болуы абзал.
Шешен адамға сөйлеу мен еске сақтау ерекше қажет. Әрбір
клеткаға есте ұстау қасиеті дарыған. Кез келген орган есте
сақтаудың көзі. Мысалы, көз - жарық толқындарын, құлақ – дыбыс
толқындарын еске сақтайды. Сонымен еске сақтау ерекше болған
жағдайда, үш түрлі қызмет атқарады. Біріншіден, сақтайды. Екіншіден,
қайтадан қаз қалпында өзгеріссіз айта алады. Үшіншіден жаңадан
тудырады. Шешен қайсысына көңіл бөлсе, сол өте жақсы дамиды.
Рухани қабілеті (реттеу, жүйелеу, жіктеу, ойлай білу, себеп пен
салдарын тексеру) айрықша талантты шешенде ұшан – теңіз сөз –
образдар мен оралымдардың қоры болады.
Шабыт, импровизация, елестету – есте сақтаудың түрлері. Шын
мәнісінде, шабытты кемеңгер шешен сөйлеген шақта күш – қуаты
буырқанып, толқынды ойдың құшағында тербеліп, небір ғажайып көркемдік
ассоциацияларға бой ұрып, даналық меруерттерін жайып салады.
Көне әдебиеттерде шешендік сөйлеудің процесс екендігі туралы толыққанды
зерттеу жоқ.Бүгінгі таңда жазу өнері мен сөйлеу өнерінің шек –
шекарасы,ара – қатынасы жайында ештеңе айтылмаған.
Айталық,грек шешені сөз сөйлеудің бір тәсілін ғана қолданған.Ол – жазып
алып сөйлеу.Аристотельдің Риторика дейтін игерлі зерттеуінде бір де бір
грек шешені жазып алмай біреудің ісін қорғауға құқығы болмаған.Ал латын
шешендері күні бұрын жазып – сызып дайындалмаған.
Әрине,ойланбай,толғанбай жүру мүмкін емес.Әр шешеннің болмыс – бітімі
қандай әрқилы болса, сөзге әзірленуі де әр түрлі,сан қилы.Біреулер жазып
дайындалудың қажет еместігін айтады.Оған артық күш – қуат жұмсалады
дейді.Ойша әзірлену,іштей,дауыстап жүйе – жүйесін тауып сөйлеу - әрі
тиімді,әрі өтімді,әрі логикаға қисынды,әрі көздеген мақсатқа жеткізеді,әрі
шешенді құдіретті тұлға деңгейінекөтеріп асқақтатады.Шешеннің балдай
лебізі тыңдаушының ой – қиялын дүр сілкіндіреді.
Әр шешеннің өзіндік өнерпаздық өрнектері болатыны аян.Жазып немесе
жаттап алғаны импровизация жасауға мүмкіндік береді.Есту,еске
сақтау,көру,түйсік қабілетінің күштілігінің арқасында небір ойлар,сөздер
тіріліп,оянып,дауыстап,құйылып кететіндігіне күмәніміз жоқ.
Шынайы шешен – жарқын тұлға.Оның ойлау,сөйлеу мәнері,кескін
келбеті,рухы,тәжірибесі,ішкі мәдениеті,білім өресі,дүниетанымы,талант
табиғаты,жан мен тән қуаты,мінбедегі тәртібі,ым – ишараттары,дауыс ырғағы
қызықтырмай қоймайды.
Қазақ қоғамында шешендік өнердің алатын орны зор.ұрпақ тәрбиесінде,ел
басқару жүйесінде,елді сәулелендіру жолында,әрине,халықтың сан ғасырлық
тәжірибесінде қорытылып екшелеген,жинақталып жүйеленген ақыл – нақыл,өсиет
– насихатқа негізделген отты да нақышты,шебер де шешен айтылатын ауызша
сөздің тағылымдық – танымдық әрі тәрбиелік мәні айрықша.
Ауыз - екі сөйлеу жазудан бұрын шыққан.Адам ғұмырының қалай өтетіндігі
жөніндегі статистикалық мәліметтерге сүйенсек,біздер оқу мен жазуға
қарағанда,сөйлеу мен тыңдауға қисапсыз уақыт шығындайды екенбіз.
Әлбетте,адамдардың көпшілігі сөйлеу мен тыңдауға үйір де,жазу мен оқуға
енжар.Оқығанды көкірекке тоқу оқырманның қабілет – қарымына,зейін
зердесіне тәуелді,ал ауызша яки шешен сөзді ұғып қабылдау сөйлеушінің
әсерлі,мәнерлі,ойнақы – ойнатып жеткізу қабілетіне байланысты.Тыңдарман
қауым,негізінде,шабан.Олардың құлшынысын тудыру,жігерін жану,ынтасын
ояту,ой дүниесін сілкіндіру – лекторға тиесілі.
Ауызша сөздің құрылыс – жүйесі барынша қарапайым,тұжырымды,түсінікті
болса,оны тыңдаушы шапшаң қабылдап,жүрекке ұялатады.
Ауызша сөздің айрықшылығы - әрбір сөз,сөз тіркесі,сөйлем өзгеше үн –
дыбысқа,үйлесім – келісімге ие болып және бұлар оймен,сезіммен,ерекше
лебізбен айтылып,мән – мағынасы күшейіп,көркейіп қанаттанады.
Шешеннің дауысы – аса бір өзара үйлесімді дыбыстарға,нәзік
иірімдерге,небір тербелістерге,сан алуан қызық күйлерге ие полифониялық
сипаты айрықша,күрделі құбылыс.
Сөздің мәнері мен мазмұны,эмоциялық – экспрессивтік бояуы сөйлеушінің
интонациялық ерекшеліктерін әдемі пайдалануынан түрленіп отырады.
Дауыстың 1)жоғарлылығы яки биіктігі; 2)ұзақтығы; 3)бояуы немесе
тембрі;4)күші тәрізді қасиеттері болады.Осынау қасиет – белгілерді
құбылтып қолдану – шешеннің өнерпаздық дарынына,тәжірибесіне,көркемдік
танымына,көңіл – күйіне,табиғи - рухани болмысына байланысты.
Интонация – сөз мағынасын ажарландырады.Айталық,қалқам деген сөзді
бірнеше интонациялық реңкпен айтып,мағынасын сан қилы өзгертіп жеткізуге
болады.Мысалы,жұмсақ нәзік,мейірімді,реніш,кекесінді,құр метті ...
Сонымен ауызша сөздін өзіне тән өзгешелігі ой мен сезімнің,көңіл –
күйдің,нақыш – бояуларын көрсетуге,кәміл сипаттауға
құдіретті,әлеуетті.Сөздің әсем әуезділікке құрылуы,күмбірленген үнмен,кең
тыныспен,тың серпінмен айтылуы – тыңдаушының ықылас – пейілің өзіне
аударып қызықтырады.
Шешен мен аудиторияның арасында тұтастық,тікелей байланыс
бар.Тәжірибелі,зерделі лектор аудиторияның қабылдауы мен түсінуін
ескереді.Әсіресе,аудиторияның әлеуметтік құрамы, көңіл –күй
толқындары,білім – білік,пайым – таным дәрежесі,нендей
оқиғалар,құбылыстар,жағдайлар қызықтыратыны ескерілуге тиіс.Шешен
қырағы,байқампаз болса,аудиторияның шып – шырғасын шығармай уысында
ұстайды.Егер де шешен сөзі аудиторияға ғаламат әсер ететін болса,онда
тыңдаушылардың көздері от шашып,жүздері гүл – гүл
жайнап,ықыластанып,жұмсақ жылжып,бастарын изеп,қоштағандай,қолдағандай ым
– ишараттар жасайды.Ыстық ықыласын,ізет – ниетін дауыстап та
білдіреді.Сөйтіп,шешен мен аудиторияның құлшынысы бірдей оянып,оттай
маздап,бір – бірін жетелеп,қоян – қолтық араласып,туысып кетеді.Бір
кеменің ішінде,рахаттың теңізінде жүзіп бара жатқандай сезінеді.
Кейде ортақ тіл табыса алмай,суысып кететін де жағдай болады.
Ым –ишарат және дене қимылдарынан басқа,экспрессивтік қимыл –
қозғалыстар бар.Мұны шешеннің өзі аңғармағанымен аудитория жіті
сезінеді.Мәселен,өлшеусіз жоғары,өтімді немесе дірілі бар дауыс
сөйлеушінің мазасыз күйге түскенін көрсетеді.Сөйлеу жылдамдығы мен
ырғағының өзгеруі,психологиялық және логикалық паузалардың дұрыс
жүйеленбеуі,дыбыстардың анық естілмеуі,сөздің күңгірттенуі – оның көңіл –
күйінің дегбірсіздікке ұшырағанын байқатады.
Әрбір им – ишарат пен дене қимылы белгілі бір интонациялық тұтастық
табады.Шын мәнісінде,шешеннің сөйлеу процесіндегі
лингвистикалық,интонациялық және кинетикалық құралдар бір – бірін
нығайтып,толықтырады,аудиторияның түсінуі мен қабылдауын жеңілдетеді,оған
тегеурінді ықпалын тигізеді.
Шешен сөздің ерекшелік- сипаттары мынадай:
Алдымен,шешен сөз тұп – тура топтың,жиналған әлеуметтің алдында
айтылады.Шешен қауыммен жүзбе – жүз,бетпе – бет кездесіп сұхбаттасады.Ол
бұлардың әлеуметтік құрамы мен білім дәрежесін жазбай таниды.
Екіншіден,аудиторияның қалай қабылдап отырғанын көзбе – көз таниды.
Үшіншіден,шешен әртүрлі таңбалар жүйесін комплексті пайдаланады.
Олар: 1)лингвистикалық;2)интонациялық;3)к инетикалық болып сараланады.
Төртіншіден,шешен сөздің артықшылығы – шешеннің өзіндік қасиеттерін әрі
аудиторияны қалай бағындырып билеу шеберлігін әрі толық,әрі жан –жақты
айқындап беруі.
Қазақтың шешен – билерінің тұлғасы,болмысы,сөйлеу процесіндегі өзін -
өзі ұстауы,қимыл – қозғалысы туралы әдеби –тарихи деректер жоқтың
қасы.Алайда,ауыз алты қарыс ділмар билердің мұрасын шолып байқағанда,шешен
тұлғасы жөнінде бірқыдыру мәліметтер табуға болады.Мәшһүр Жүсіп Көпеев
орыс әскерінің полковнигі,ірі,оқыған азамат Мұса Шорманов (1819-1885)
дүниеден өткенде жоқтау шығарған.Сонда ұлы жиындарда он үшінде би атанған
Шорманның асыл тұяғы Мұсаның кескін – келбетін,келісті өнерпаздығын,кемел
мүсіндепті – ау!
Бас қосылған жиында
Бұлбұлдай болып сайраған.
Бұлақтай ағып қайнаған,
Сөйлеген шақта көздері,
Шам –шырақтай жайнаған.
Болмаса толқынды топтың ортасында диірменнің тасындай ойнаған сабаздың
тегеурінді сілтесін былайша баяндайды:
Жақсылар бас қосқанда,
Алды – артынан тосса да,
Шылбырынан шалдырмай
Құбылып гүл – гүл жайнаған.
Немесе
...бал шекер тамып сөзінен
Нұр балқып раушан жүзіңнен,
Жұртыңның мейірін қандырдың
Жұрт астым деген жақсыны
Жарыса сөйлеп келгенде
Ақылынан таңдырдың.
Яки,сегіз қырлы,бір сырлы асыл ардагер,қанатты шешен болмысы мынадай:
Есіл бір сондай бекзаттың жұрт аузына қараған,
Көркі менен сымбаты,ақыл мен ілім,дәулеті,
Баршасы бірдей табылып,әр пендеге жараған.
Алаштың ардақтысы,көрнекті математик Әлімхан Әбеуұлы Ермеков 1920 жылы
Ленин басшылық жасаған Үкіметтің алқалы жиынында Қазақ автономиялы
республикасынқұру және оның шекарасын айқындау турасында төрт сағат бойы
айғақ – дәлелі,мән – дәнегі,мағына – мәйегі мол таңғажайып сөз сөйлеген.
Сонда А.Байтұрсынов:
-Япырмай,жас сұңқар Әлімханмен төрт сағат сөз сайысына төтеп берген
орыстан да Ленин тәрізді бір ұл туған екен – деп разы болған екен.
Ойы теңіздей толқыған қазақ арыстарының бірегейінің тегі де осал
емес.Әлімханның ұлы атасы Ермек Жиымбайұлы 20 жасында болыс болып
сайланса,Құнанбай қажыны құрметтейтін замандасы болса,ал өз әкесі Әбеу өрі
– қыры бірдей,шоқтығы бұланайдай,асқан шешен болыпты.Көзі бүркіттің
көзіндей,қызыл,қоңыр жанары от шашатын,үні қаздың үніндей.Алты қанат ақ
орданың ішінде жиналған қауым гуілдесіп сөйлегенде,киіз үйдің сыртындағы
адамдар Әбеудің саңқылдаған дауысын айнытпай айырады екен.Көр кілемдей
түрленіп,оза шауып,олжа алып,қайран сабаз,жұлдыздай ағады екен!
Мінеки,қазақ шешеннің заңғар тұлғасы,ұлтының ұшан – теңіз сөз
дариясында еркін жүзген ғазиз ердің кесек бейнесі (өң - әлпеті,отты
жанары,орындау шеберлігі,тұтқиылдан тапқырлық танытатындығы,көсем
сөйлейтіндігі,ақыл – парасаты) жарқын түрде сипатталған.
Асылы,шешен тыңдаушылардың рухани дүниесін байытушы,өмірдегі,қоғамдағы
алуан түрлі құбылыстарды байыбына жетіп,талдап,түсіндіруші,белгілі бір ой
– пікірлерді,халықтық мәселелерді жеткізуші,жан сала насихаттайтын
үгітші.Бұл орайда ол әлеуметтік – саяси тұлға.Сондықтан да шешен сөзінің
жүйесі,құрылысы,арқау - өзегі бар.Ол бір тәртібі,реті,дамуы бар тұтас
дүние.Шешен мен тыңдаушының арасында берік байланыс,ортақ әлеуметтік
жағдайы бар.
Шешен сөйлеудің табиғатына үңілгенде мына бір мәселелерді жіктеп
айтуға болады: 1)лингвистика жағы,яғни тілдік образдың жүйесі;
2)психологиялық яки сөйлеу мен аудитория тәртібінің ара – қатынасы;
3)әлеуметтік немесе шешен сөйлеу әлеуметке ықпал жасаудың құралы.Және де
шешеннің сөйлеу процесіндегі басқа да жәйттер
психолингвистиканың,әлеуметтік лингвистика мен психологияның аясында
тексеріледі.
ШЕШЕННІҢ ТҰЛҒАСЫ.Үздік туған шешеннің ең негізгі құралы – сөз.Сөзін
тыңдаушының жүрегін толқытып,бойын балқытып,көңіліне ұялатудың өзі асқан
өнерпаздықты,дарын – қабілетті қалайды.Шешен туралы Бөлтірік ділмар былай
толғапты:
Сөзден тәтті нәрсе жоқ.Сөзден ащы нәрсе жоқ.Сөзден жеңіл нәрсе
жоқ.Сөзден ауыр да нәрсе жоқ.Сөзіңді тіліңе билетпе,ақылына
билет.Ақылыңды,сөзінді ақылсызға қор етпе,ақылдыға айт.Не сөйлейтінінді
біл.Кімге сөйлейтініңді біл.Қалай сөйлейтініңді біл деген екен.Тұрлаулы
тұжырым.
Шешендіктің өзі биік дүниетаныммен ғылыми білімді терең
меңгерумен,халықтың тұрмыс – тіршілігін,жөн жосықтарын жүйріктенумен,жалпы
айтқанда,адамзаттың рухани мәдениетінен мол хабардар болумен,ой өрісінің
кеңдігімен тамырлас.Оның үстіне шешендік – батырлық пен батылдықты
мойындатудан тұрады.Мәселен,Бөлтірік семсер тілді шешендігімен билік –
кесім айтуда айрықша тапқырлығымен және батырлығымен әйгілі болған.Қырғыз
бен қазақтың дүрілдеп өткен бір асында Бөлтірік ересек ерліктің үлгісін
көрсетіпті:Сонда қырғыздың сегіз қырлы,бір сырлы жүйрігі:
Атса, оғын өткізген,
Атса,сөзін өткізген.
Ұстаса құлатқан,
Ұрса сұлатқан
Бөлтірік деген нар екен, -
деп,Бөлтіріктің ала – бөтен жаратылысын осылайша сипаттапты.Тезек төремен
алғаш жорыққанда Бөлтірік шешен өзі туралы:
Менің атым - Бөлтірік,
Қазақ пенен қырғызға,
Жерім жоқ айтқан өтірік.
Сөзімнен құлап мертіккен,
Не мықтылар өкіріп.
Шын буырқансам, кетермін,
Бір ауыз сөзбен өлтіріп! –
дейді.Тұтқиылдан тапқырлық таныту,өрнегі әсем өнегелі – ғибратты сөз айту
– шешен талантының бір қыры. Атақты Бөлтірік бірде төренің
білімпаз,сөйлемпаз шешендерімен сөз салыстырыпты,ой жарыстырыпты.Олар
Бөлтірік шешеннің ақыл – ой тегеурініне шыдамапты.Содан күйінгеннен
төренің өзі:
- Азбайтын,тозбайтын байлық қандай болады?Қайтпайтын,таймайтын қолдаушын
мен қорғаушын қандай болады?Жарығы тұтас елге түскен қасиетті шырақ
қандай болады?Жел жетпес жүйрік,асыл текті пырақ қандай болады? -
деп,сұрақ – сауалдарды үсті – үстіне жаудырады.Оқыста берілген
сұрақтарға сол мезетте Бөлтірік:
Дүниеде азбайтын байлық біреу,
Ол – ақыл.
Дүниеде тозбайтын байлық біреу,
Ол – ақыл.
Дүниеде қайтпайтын адал қолдаушың біреу,
Ол – ақыл.
Дүниеде таймайтын адал қорғаушың біреу,
Ол – ақыл.
Дүниеде жарығы тұтас елге түсетін қасиетті шырақ біреу,
Ол – ақыл.
Дүниеде асыл текті жел жетпес пырақ біреу,
Ол – ақыл.
деп, бұлбұл сайрапты.Табан астында кіршіксіз ойларды,мінсіз сөздерді
қалайша туындатқан!
Сұңқылдаған сұңқарға төтесіне төре тағы да:
- Ақыл,ақыл деп тақылдаған сала құлаш тіл берген құдай соған неге
бармақтай бақ бермеді екен? - деп кекетеді.Сол мезетте Бөлтірік алдыңғы
сөзін сабақтастырып:
Дүниеде ердің басына қонатын бақ біреу,
Ол – ақыл.
Дүниеде елдің басына қоятын тақ та біреу,
Ол – ақыл.
Ақылсыз басқа қонса,бақ баянсыз,
Нақылсыз насқа қонса,тақ баянсыз.
Құдай ақылсыз бас болғаннан сақтасын
Нақылсыз нас болғаннан сақтасын.
Елдің ақысын өле жегеннен сақтасын,
Ұрыныңтабысын бөле жегеннен сақтасын –
деп,түйдек – түйдек ойларын нөпірлете төгіпті.
Иә,қазақ шешен – билерінің импровизиялық қабілет – қарымы қаумалаған
қауымды дүр сілкіндіру,ой – қиял теңізінде жүздіру,ынта – ықыласын
арттыру – шешеннің табиғат сыйлаған қасиетінің үстіне табанды
ізденістерімен,білім қорын үнемі жаңартып,толықтырып,еселеп,көбейтіп
отыруымен және шапшаң жүйеге келтіріп,түйінді қорытындылар
шығарып,мәнерлі,әсерлі,әуезді тілмен жеткізумен ерекшеленеді.
ҰЛТТЫҚ ШЕШЕНДІК ӨНЕР.Халықтың рухани – мәдени өміріндегі ең бір
аяулы,ең бір ардақты өнердің бірі – шешендік өнер.Осынау қасиетті өнердің
туын асқақтата желбіреткен көсем ойлы,тапқыр тілді,сұңқар үнді ділмар
шешен – билер қазақ сахарасында демократияның жандануына,темірдей биік
тәртіптің,имандылықтың,ізгіліктің қанат жаюына әсер етті.
Ұлттың ұлы мұраттары мен ұлылығы,ірілігі мен бірлігі,саналылығы мен
пәктігі,есендігі мен еркіндігі,намысы мен ынтымағы үшін,тәуелсіздігін
қорғау,тұтастығын сақтау,қорғаныс қабілетің күшейту жолында күш –
қуатың,білім – білігін сарқа пайдаланған,ауыздыға сөз,аяқтыға жол бермеген
сол бір заманның жарқырап тұған жарық жұлдыздары,мемлекет мәлімгерлері
Үйсін Төле бидің,Қаздауысты Қазыбек бидің,айыр тілді Алшын Әйтеке бидің
таспадай өріліп,кестедей төгілген тұрлаулы тұжырымды билік
кесімдері,үлбіреген нәзік сезіммен,жан толқытарлық ғажайып
құлшыныспен,терең тебіреніспен айтылған айшықты да асыл ойлары аспандай
көнермейді,көктемдей қартаймайды.
Осы уақытқа шейін шешен – билердің мейлінше дәл ұжымды сөздері көркем
сөз ретінде қарастырылып келгені белгілі.Негізінде,шешен – билер мемлекет
тағдырын шешетін шынайы тұлғалар.Мемлекеттің көсегесінің көгеруі,дамуы
нағыз шешен – билердің тегеуірінді өнерімен,өнегесімен,қызыметімен
тамырлас.Ол – тәртіптің тұтқасын ұстаушы,ұлтының салт – дәстүрін,рухани
қасиеттерін,ерекшеліктерін бойына дарытқан текті тұлға.Ереже –
қағидаларына жүйрік,әрі жетілдіруші дархан дарын,әлеуметті ілгері
сүйрейтін,қызғыштай қорғайтын,жақсылыққа үндейтін үлгілі ұйымдастырушы.
Сондаған ғасырлар мен замандарды шолар болсақ,сонау Шыңғыс хан тұсында
жасаған Майқы би Төбейұлынан (1105-1225 жылдар шамасы),Едіге би (1354-
1419),Бәдібек би (1356-1419 жылдар шамасы),Әз Жәнібек (1406-1473),Жиренше
шешен,Шоған би (1584-1642),Әнет би (1626-1723),Қадырғали би (1530-
1638),Досай,Ескелді,Балпық,Есей,Бек болат,Тойжан,Тоқсан,Жөнкісі,Ақтайла қ,Бөл
тірік,Сары,Сырлыбек,Қарауыл Қанай
би,Мәтжан,Қазанғап,Шоң,Шорман,Байда лы,Қарамеңде,Зілқара,Алшынбай,Жөнқұ тты,Б
айкөнше,Бала би,Ноғайбай,Бөгенбай батырдың ұрпақтары Саққұлақ пен Бапан
сияқты талғанда тіреу,сасқанда сүйеу болған шешен – билер есімдері
оралады.Олар қазақ жерінде әділдіктің салтанат құруы үшін һәм қиянат –
зұлымдықтың арамшөптей қаптап кетуіне қарсы ұшан – теңіз қажыр – қайрат
жұмсаған.
Ұлттық мәдениет тарихындағы кесек тұлғаның бірі – Есім ханның
немересі,Салқам Жәңгірдің баласы Тәуке хан 1680-1718 жылдарда хандық
тізгінін мығым,бекем ұстаған.Халқының ынтымақшыл,ұйымшыл болуына ұшан –
теңіз қажыр – қайрат жұмсаған.
Қазақтың түп атасы деген еңбегіндегі деректерге зейін
қойсақ,оны Әз Тәуке,адамзаттың данасы деп атаған.
Тәуке болып ханымыз,
Рахат тауып жанымыз.
Он сан алаш бірігіп,
Ойран болды жауымыз –
дейтін халық өлеңінде,нұрлы бейнесі келісті сомдалған.Ол хандық кеңес
пен билік кеңестің мәнін,қызыметің күшейтті.Ташкент шаһарының
іргесіндегі Күлтөбеде және де Битөбе,Қарақұм дейтін жерлерде үш жүздің
басын қосқан,мемлекеттік дәрежедегі күрделі мәселелерді шешіп отырды.Яғни
мемлекет тағдырын басты мәселе етіп қойды.Күлтөбенің басында күнде кеңес
(1684-1710,1711-1723 жылдар арасы) деген ұлағатты сөз осыдан қалған.
ҰЛТТЫҚ ШЕШЕНДІК ӨНЕР ҒЫЛЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ.
Ұлттық шешендік өнер ғылымының тарихы,әлбетте,Шығыстың Аристотелі
атанған Отырарлық оқымысты Әбу Насыр Әл – Фарабиден басталады.Ол
Риторика атты күрделі трактатында ғылыми – теориялық топшылауларын
алдымен кәдімгі тәжірибелік іс – мақсаттан,қолдану аясынан туындатады.
Пікір сайысында,тіршілік таласында,дау – дамай үстінде
қоғам,адам,жер – су, мемлекет тағдырын,аса мәнді өмірлік мәселелердің
түйінің шешуде,келешегін айқындауда,риториканың әдісі мен
тәсілдерін,шешендік қарым – қабілеттің қыр – сырларын мінсіз меңгеру
қажет.
Пікір - топшылаулардың 2 түрі бар.Алғашқы түріне тоқталсақ,кей
адамда ешқандай қарсылық байқалмайды.Өйткені ол мүлде зерттемеген,бүге –
шегесіне дейін тереңдеп тексермеген,пікірдің артық – кемдігін таразылау
қажет деп таппаған ...
Екінші түріне ауыссақ,аталмыш пікірге,көзқарасқа күмәні бар,яғни сол
бір адамдардың тобына,не заманға,немесе уақытқа..
Егер кез келген адам күдіктенбесе,шүбәсіз сенсе,сонда
толыққанды,сенімді пікір туады.
Ал қажыр – қайрат жұмсалып,жан – жақты талданып,қайшылықты жақтары
ескеріліп,әбден салыстырылып,ойға оралған оралымсыздықтар тігіс жойылған
шақта,өте күшті пікір туады.
Пікір – топшылауларға құрылған өнерде бұған тиісті зат,нәрселерге
пікірлер құрастырылуға лайық. Риторика ойлау туралы ғылым,әрине,бұл
тәжірибелік өнер саласындағы медицина,егіншілік,теңізде жүзу өнері
төкілеттес.Риториканы есептемегенде,осы өнердің әрқайсысы өзінің ішкі
рухына,табиғатына қатысты шындықтан ауытқымауды тілейді.Шынайы көзқарас
дегеніміз – қандай да бір болмасын айқын пікір.
Шығыстың екінші ұстазы Әл – Фараби философиялық трактатында сөзге
тапқырлық – жақсы адамгершілік қасиет деп жазады.Тағы бір тұста қайырымды
қаланың әкімінде тамаша 12 қасиет болу керек.Соның бірі -өткір сөз иесі
және ойына түйгеннің бәрін айдан – анық айтып бере алатын ділмар болу
шарт деп түйеді.Ғұлама пікірдің қалай – қалай тұжырымдалатынына зер
салып,зерделейді.Пікір екі түрлі әдіспен қорытылатынын:не анық дәлелдеме
арқылы,не иландыру арқылы болатынын айқындайды.
ШЕШЕН СӨЗДІҢ ТҮРЛЕРІ:
Шешен сөздің түрлеріне 1) лекция; 2) баяндама; 3) жарыс сөз жатады.
Лекцияның өзі құрылыс – жүйесіне орай көпшілік алдында сөйлеу мен жоғары
оқу орындарында оқылатын курстық лекцияларға жіктеледі. Бұлардың бір –
бірінен айырмасы жер мен көктей.
Жоғарғы оқу орындарында оқылатын лекция толық курстың бір бөлімі
және ол алдынғы өткен лекцияның заңды жалғасы,ол алда болатын лекцияның
рухын,арқау – жемісін ойға салады.Аудиторияда біріңғай шәкірттер,бұрыннан
таныс сыралғы ұстаз лекция оқиды.Студент – шәкірттердің алдында екі түрлі
мақсат бар.Бірінші,интеллектуалдық (білім алу).Екіншісі,моральдық (алдағы
сынақ – емтихан сессиясында аталмыш пәнді ойдағыдай тапсыру).
Осынау шешен сөздің түрлеріне ортақ сипаттар мынау.
Басты нысана – тыңдаушының дүниетанымын тереңдету,философиялық –
эстетикалық көзқарасын қалыптастыру,қиял өрісін,ұғым – түсінігін
кеңейту,пайым –парасатын,ақыл – ойын
жетілту,ұстамдылық,мейірімділік,әді лдік,батылдық қасиеттер дарыту,тіл
ұстарту,білім беру.Сөйтіп тыңдаушылардың сезімін билейді әрі иландырады.
Ресейде академиялық сипаттағы шешендік 18 ғасырда туған.Ресей ғылым
академиясының президенті Е.Р.Дашкова Екатерина 2 рұқсат алып,ғылымының
негізгі салалары бойынша ресей тілінде жалпыға түсінікті лекциялар
курсын ұйымдастырған.Мақсаты – елді сәулелендіру.Төрт ай бойы күн сайын
мптематик С.А Котельников,жаратылыстану тарихынан Н.Я.Озерецков,химиктер
Н.П.Соколов пен Я.Д.Захаров,минералогиядан В.М.Северчин,физика бойынша
М.М.Гурьев лекциялар оқыған.Ғылыми кеңесте ғылым Академия табалдырығынан
аттап,Отанын аралауға шықты деп Е.Р.Дашкова сөз сөйлеген.
19 ғасырда Ресейде академиялық сипаттағы шешендік одан әрі
гүлденеді.Бұл кезде елдің қоғамдық – саяси санасы да оянған еді.Жоғары оқу
орнындағы лекцияның маңызы да арта түсті.Санк – Петербург,Мәскеу,Қазан
қалаларындағы жоғары оқу орындарының лекцияларына басқа факультеттің
студенттерімен бірге,көпестер,дүкеншілер,шеберлер тағы сол сияқтылар
қатысқан. 19 ғасырдың екінші жартысында ғылыми – көпшілік лекция оқу
дәстүрі кең қанат жайған.
ӨЗІҢДІ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУДІҢ НЕГІЗГІ ШАРТТАРЫ.
1.Белсенділік танытып,білмегенінді сұрауға арланба.Білгенің бір
тоғыз,білмегенің тоқсан тоғыз дейді халық даналығы.
2.Не істесең де шығармашылық ниет – талаппен,ойланып – толғанып,беріліп
істе.Құштарлықпен істесең,ақыл көзімен барласаң,батыл кіріссең,қиындықты
жеңесін,нәтижеге жетесің.Ақылдан тірегі болмаса,алмастай өткір жүрегі
болмаса,шешендік мінсіз бе? - деген Төле би нақылында мағыналы ойлар
тұжырымдалған.
3.Өзіңнің қабілетіңді,даралық өзгешеліктерінді жетілдір,ұлт тілінің
негізгі сөздік қорын меңгер.
4.Жарқын үлгілерге,тамаша құбылыстарға мән беріп,сөзіңді,ісіңді,бойынды
түзе,тағылым - өнеге ала біл,тереңіне сүңгіп,биігіне ұша біл.
5.Логикалық пен эвристикалық,рационалдық пен эмоциялық сипат - белгілерді
шебер қиюластыр.
6.Гармониялық сұлулыққа,қарапайым мен көркемділікке ұмтыл.
7.Өзіңнің жан – жақты кемелденуіңді тек қана үздіксіз еңбек арқылы
қамтамасыз ете аласың.
8.Әр нәрсенің,құбылыстың себебін,негізін,табиғатын түсін.Құнды
пікірде,қымбат ойда қуат та,сымбат та бар.Бұл орайда орыстың атақты
педагогі К.Д.Ушинскийдің мән – мәйегі айрықша мынадай ой – толғамдары еске
түседі.
Мәселен:
1.Ерекше сабырлық,ең болмағанда сырттай сабырлы болу.
2.Сөз бен істе әділ болу.
3.Қимыл – қозғалыстың ақылға қонымдылығы.
4.Тез тоқтамға келу.
5.Өзің жөнінде орынсыз бір сөз де айтпау.
6.Уақытты мақсатсыз өткізбеу,кездейсоқ іске ұрынбай,тек көңілге алған
ісіңмен ғана айналысу.
7.Қажетті,не ұнамды нәрсеге ғана бой ұсыну,көрсеқызарлыққа салынбау.
8.Әр кез өзің істеген іске мұқият есеп беріп отыру.
9.Ешуақытта өткендегі,не қазіргі, не алда болатын ісіңмен мақтанбау.
10.Осы журналды ешкімге көрсетпеу.
Міне,осылардың күллісі нағыз адамға,оның рухани дамуына қажетті
қасиеттер.Тыңдаушыны баурау үшін жүйрік тіл,шалқыған ой ғана керек емес
екен.Оған философиялық,эстетикалық көзқарас,дүниетаным,жоғары ойлау
мәдениеті,саяси қайраткерлігі,білім деңгейі,интеллектуалдық
дәрежесі,ақынжандылығы,ақ сөйлеуі,сөзінің көркем мәнерлілігі,стилистикалық
дәлділігі,дәлел айғақтарға жүгінуі,өң - әлпетінің рухани сұлулыққа ие
болуы керек.Ханда 40 кісінің ақылы болса,биде 40 кісінің ар – білімі бар
деген даналық қорытынды жайдан – жай айтылмаған.Сондықтан да әлемдік
филология тарихында риторика ерекше ғылыми пән.Бұл – сөз өнеріне,сөйлеу
шеберлігіне,ойлау әлеміне,қиял дүниесіне ғана емес,адам жаратылысының
құпияларына,имандылық сырларына да үйретеді.Риториканың тарихи
филологиялық және теориялық маңызы атап өтерлік.Ол әдеби тілдің жазба
мәдениетінің әсіресе көркем прозаның,тілдік сананың өркендеуіне әсер –
ықпалы күшті.
ШЕШЕНДІК ӨНЕР – ҰЛТТЫҚ ПРОЗА КЕҢІСТІГІНДЕ.
Қазақтың шешендік өнері ұлттық прозаның көркемдік дамуына қуатты ағын
қосып,сырлы лебіз,күйлі сарың дамытты.Шешендік стиль өрнектері Мыржақып
Дулатов,Жүсіпбек Аймауытов,Мұхтар Әуезов шығармаларында мол
қолданған.Әсіресе,әсем ырғақ,сүйкімді үйлесім,музыкалық үнділік осынау
суреткерлер прозасының шешендік рухынан шынайы көрсеткіштері.Әрине,мұндай
көркем куәліктер жазушының тегеуірінді ойлау жүйесінен,кемел
дүниетанымынан,шымыр көркемдік логикасынан,сұлулықты сезіну қабілетінен
туындайды.
Бұл орайда Міржақып Дулатовтың 1917 жылы Қазақ газетінде басылған
Сана қайда деген мақаласы шешен сөздің үлгісінде жазылған.Өлең сөздің
тақта – тақтасындай керемет сырға,ойға,ащы мұңға малынған кстелі сөз –
жазушының терең толғанысынан,азаматтық асыл тұлғасынан,халқына деген
перзенттік парызынан нәр,қорек,бастау алғандығын көруге болады.Текстке
жүгінейік:
Бір кезде өткен түс секілді,көрген күнің көр секілді еді.
Баяғыны сағынушы едің,Қазіргіге қаңығушы едің.Әттең,тәңірімен
күнің өтті.Тілің шықса,үнің шықпайды.Үнің шықса,күнің шықпайды.Дүниені
қараңғы тұман басты.Сен бір еріксіз құл едің,талантсыз туған сорлы
едің.Көп зорықтың,көп сарғайдың ...
Көзінің жасына құдай иді.
- Көзіңнің жасын. –
Өйткені жылаудан басқаны білмеуші едің.
- Қабылы Алладан,Қамы кімнен? – десе,
- Пендеден, - дер едің.
- Қам қылып пе едің? – десе,
- Жоқ,- дер едің.
- Жоқ екенін білемін,қолдануға уақытың болды ма?
Қазақ деген халық едің.
Еділ,Жайық,Есіл,НұраАрқа,Сыр, Ертіс,Орал,Алатау,Алтай мекенің еді.
Осылардай ұжмаққа меңзес жерлерің бар еді.
Айдын шалқар көлдерің бар еді.
Ту ұстап,тұлпар мінген ерлерің бар еді.
Ердің құнын екі ауыз сөзбен бітіретін билерің бар еді.
Дұшпан күндерлік күйлерің бар еді.
Ел бастайтын көсемің бар еді.
Сөз бастайтың шешенің бар еді.
Ақ киізге көтерген хаңдарын бар еді.
Ізгі қария шалдарың бар еді.
Сауық – сайран жиының бар еді.
Бақ – береке ұйымын бар еді.
Кедейің жоқ,бай едің,Төрт түлікке сай едің.
Сол күндерде арманың бар ма еді?
Жоқ секілді еді.Сонан да қазақ айрылдың.Онан қымбат нең бар еді?
Мойныңа бұғалық түсті,бұлқынбадың.
Құрық көтеріп еді,қолға тұрдың.
Арғымақ едің,жобы балдың.
Жүгенсіз мінді,қақпалап жүрді,ерқашты қылды,көне бердің.
Баяғы дәурен кезіңнен быр –быр ұшты.Қалықтың,жабықтың.
Көзіңнін жасына құдай иіді.Қан қылған жоқсың.Қан қылуға уақытың
болған жоқ.
Уақыт талас – тартысқа кетті.
Өзді - өзіңнің таласына кетті.
Елдің көркі ер еді.
Біздің қазақтың басшылары ғана моншаққа қызығып,жер жүзінде еш
халық дәреже көрмеген болыстықты зор абырой,зор бақыт көріп,адасты.
Талас қонына сіңді.Атадан балаға мирас болып қалды.
Ер адасса,ел адасушы еді.
Ерлеріміз адасып еді,еліміз де адасты.Сол адасудан әлі беті оңға
бұрылған жоқ.Көздің жасын құдай иіген кезде де жөнге түскен жоқ.Болыстық
қалып еді,жақсыларымыз болыстың тоңын комитетке кигізді.Комитетке
председатель,азға болу бұрынғыдай болыс,би болып,ел билеу,момынға тізе
көрсету екен деп адасты.
Комитет ашу бостандықты күшейту жолында халыққа қызмет ету екенін
ойламады.Ойласа да дерт кернеп шыдатпады.Ауру қалса да, әдет қалмады.
Бостандық болғалы төрт айдан асты.Қазақ арасында Комитеттен де өзге зор
істер бар екенінен хабары жоқ.
ӨЛЕҢТАНУ ӨЛКЕСІНДЕ.
Өлең сөз барынша күрделі тоқылған,әсем өрілген,сан алуан құбылыстармен
тамырласып тұтасқан,көркемдік құпиясы аса мол өнер.Өлең құрылысының әңгіме
етер жібек арқауы,алтын өзегі сөз десек,артық айтқандық емес.Өйткені,сөз
мәдениетінде,оның қазынасы дүкен – қоймасында адамзат баласының сан
ғасырлар бойы жинап – терген даналығы мен данышпандығы,ойлылығы мен
сезімталдығы,өмірлік тәжірибесі мен тарихы,ұғым – түсінігі мен көркем
шындығы жатыр.Заман көші ілгері озған сайын үнемі дамып,үздіксіз
өсіп,үзіліссіз жетіліп,жалындай маздап кемелденген,түрленген сөздің барша
қуат – құдіретін сарқа пайдаланған сөз ұстасы оның қандай нұсқа – үлгісін
болса да шешен сөйлетіп,шебер ұйымдастырып,тыныс – демін байытып,жан
дүниеңді,сезім әлеміңді сілкіндіріп,толқытып,толғандырады.А қын сөздің
мағыналық өрнегін,шырын – мәйегін,қоғамдық мәнін,өмірлік мазмұнын,көркемдік
бояуын,әуендік келісімі сияқты сипаттардың селбесуін себепке алады.Өлең
сөздің өрттей ыстық жалыны осыншалықты қасиеттердің бірлесуінен пайда
болса,оның көркемдік мазмұны интонация,дыбыс,ырғақ,пауза тағы басқа арқылы
жүзеге асады.Ендеше,осы поэтикалық құралдарға жеке – жеке тоқталып өтелік.
Өлең жүйесінің ішкі қабаттарына,ішкі иірімдеріне үңілген сайын
өлеңтану ілімінің өкілдері оның беймәлім сырларын ашуға,ұғуға бел буатыны
хақ.Мұндай проблемалардың біріне,өлең құрылысының өзекті мәселесіне
интонация және мелодика жатады.Интонация мен мелодика күрделі құбылыс.
Асылына келгенде,өнердің сиқырлы бағындағы әрбір жапырақ мыңдаған
үн шығарып құйқылжиды.Бұған қарағанда ол қалайда басқа үндерді бойына
дарытуы,яки өзге жапырақтармен үн қосуы ықтимал.Демек,осылар өлең
бұтақтарындағы тұтастық тапқан күллі сыбдырдан ауысып – түйісіп
алмасатындығын көруге болады.Сонымен өлең өлшемдеріндегі көркемдік
құралдар қаншалықты пікір айтып беруге мұрындық болып,қаншалықты ой жүгін
көтеріп тұр дегенге жауап іздеу негізгі мақсат болуға тиіс.
Интонация туралы лингвистикада,мұның негізгі тарау – тармақтары
фонетика мен фонологияда,сондай – ақ театр,музыка өнері,поэзия туралы
еңбектерде айтылады.
Интонация жүйесіне ауызекі сөйлеу теориясында (теория публичной
речи) көңіл бөлінген.Шешендік өнерін құрметтеген арнаулы мектептер Көне
Греция мен Римде болды.Олар интонациялық құбылыстың белгісі есебінде
мыналарды таныған: 1) сөйлеу мелодиясы; 2)пауза; 3)сөйлеудің шапшаңдығы
немесе баяулығы; 4)бұтақтанып мүшеленуі; 5)ырғақ; 6)сөйлеудің барысы
(потоки речи).Міне,осыдан бастап өте күрделі,нәзік сырларға толы,жұмбағы
мол,сиқырлы күші қисапсыз құбылыс болып табылатын интонацияның сыр –
сипатына үңілу мен ізденіс жолы басталды.
Жалпы лингвистикада интонацияның екі түрлі функциясын айрықша атайды:
1)синтаксистік,яғни сөйлем эмоционалды күйге көшірілмейді,сырлы астары бой
көрсетпейді; 2)эмоциялық жағдай,бұл ой – пікірдің грамматикалық мазмұнын
танытады.
Сондықтан да бәрін тұтас ала отырып,ажыратып – айқындағанда ғана
интонация мен мелодиканың нақты табиғатын тануға мүмкіндік туады.
Біз қазақ өлеңтану ілімінде интонация жөнінде жеткілікті
түйіндеулер болмағандықтан,советтік өлең теориясындағы ой – пікірлер
жөнінде айта кетуді жөн көрдік.
Орыс оқымыстылары интонация жөнінде қодау – қодау ойлар
айтқан.Белгілі лингвист – ғалым А.М.Пешковский Интонация және грамматика
деген мақаласында ырғақты және сөз мелодиясын интонация аясында
қарастырады.Ғалымның пікірінше,интонация,біріншіден,сөйл еудің эмоциялық
жағын білдіреді;екіншіден,сөйлеудің сөздік құрамынан байқалады.Мұның өзі
сөйлеудің ең шағын ритмикалық единицалары – буын мен фразаның бір екпінге
бағынған бөлшегіне(тактыларға) байланысты. Болатын нәрсе.
Үшіншіден,интонация сөйлеудің грамматикалық жағынан
қамтиды.Тұтастай алғанда ,А.М.Пешковский интонацияны екі тұрғыдан
қарастырады.
1.Интонацияның ең кіші единицалары буын мен такт болып табылады.
2.Ең үлкен единица – жай фраза мен күрделі фраза.
Өлеңтану ілімінде интонациялық құралдарға мыналарды жатқызады:
1.Үндердің белгілі бір уақыттағы шапшаңдығы.
2.Дауыс ырғағының бірде көтерілуі,бірде бәсеңдеуі.
3.Өлеңді айту мәнерінің күштілігі немесе әлсіздігі.
4.Сөйлеудің эмоциялылығы.
5.Сөйлеу мәнерінің айтылу мақсатына орай құбылып отыруы.
6.Айқындылық
7.Динамика
8.Дауыс кідірісі.
9.Мелодика.
10.Пауза.
Өлеңңін мелодиясын тану,білу оңайлыққа түспейді.Орыс өлеңінде мелодиялық
ілімнің негізін салған үлкен ғалым Б.Эйхенбаум болып есептеледі.
Мелодиканы өлеңнің синтаксисімен ,оның ырғақтық және синтамалық
табиғатымен,өлеңнің іштей бөлшектенуімен,бұтақталуымен бірге қарастыру
Б.Эйхенбаумның және мелодика ілімінің үлкен олжасы іспеттес.
Енді интонация туралы.Көрнекті ғалым Б.В.Томашевский интонацияны
айтылу мәнері (свободная сказ) деген.Ал қазақ топырағында сонау
отызыншы жылдардың өзінде аса ірі тюрколог Қ.Жұбанов сөз сазы деп
атаған.Интонацияны айтылу мәнері десек те,сөз сазы десек те ойға қонымды.
Кейбір оқымыстылар сөз сазының фонетикалық табиғатына
емес,композициялық роліне көңіл аударады.
Аудармада интонацияның табиғи қалпын сақтай білу - өлеңнің
эмоциялылығын сақтау деп ұғамыз.
Абай өз аудармасында Пушкин өлеңінің қырмызыдай ажарын,сүбей сұлу
кескінін,кесек бітімін келістіре бере алғандығының бір тетігі - өлең
интонациясын табиғи қалпынан тым өзгертпегендігінде.
Б.Эйхенбаум интонациялық ерекшелікке орай лириканы үш түрге
жіктеген:
1.Шешендік стильдегі лирика.
2.Ауызекі сөйлеу стиліндегі лирика.
3.Шырқамалы әнге негізделген лирика.
Өлең құрылысының маманы В.Холшевников шешендік және сөйлеу стиліндегі
лириканы бір текке жатқызады.Интонациялық ерекшеліктің өзі лириканы әр
түрлі реңкке бөлейді екен.
ИНТОНАЦИЯ. Енді қазақ өлеңінің интонациялық және мелодикалық
табиғатын қарастырайық:бұған көшу үшін қазақ өлең тілі әдеби қолданылуының
тарихын дәуірлеуді қажет етеді.Бұл жалпы қазақ өлеңінің түзілісінен
байқалады.
1.Халық өлеңінің құрылысы. Ол дыбыс әуезділігіне сүйенеді.Оған бір
күйлілік,бір саздылық тән.Өлең тілі синтаксисі ырғақпен қабысады,тармақ
соңындағы сөз жиегі дыбыстас боп үйлеседі.Өлең кестесінде оқыс өзгеріс
болмайды.Ал интонациялық көріністі байқауға болады.Ол қаратпа сөз арқылы
туған интонация. Мысалы:
... .Ойнап,күлмек салтанат
Қолыңдағы сырнайды,
Кім қылды екен,Кейқуат?!
Сұрағанда шың айтсаң,
Сені тәуір көрейін,
Шыңынды айтшы,Кейқуат,
Не тілесең берейін.
Халық өлеңінде белгілі бір сөзге,не сөз тіркесіне логикалық екпін түсіп,ол
психологиялық пауза арқылы ерекшеленеді.
Сөз қабілеті мен құдіретін айтқанда,оның бойынан ұшан – теңіз
мүмкіндіктерді табамыз.Мұнда ой,мазмұн,интонациялық құнарлылығын
арттырады.
Марксистік – лениндік эстетиканың қағидасы бойынша,өнердің жанрлары
мен түрлеріне ортақ объект – объективтік өмір,болмыс.Өнердің мақсаты –
шындықты эстетикалық тұрғыдан игеру,сөйтіп адамның көркемдік сезімін
тудыру болып табылады.
Ендеше,бұған сүйенсек,интонациялық байлықтың көзі ақиқат,шындық
екенін білеміз.Интонациялық қуат,құдірет өмір шындығы мен творчестволық
ойдың қабысуынан қанаттанады.Айталық,музыка интонация арқылы өмірмен
байланысады да,ондағы өзгерістерді бейнелейді.
Шындық пен ақиқаттан сусындап,нәр алған,сөздің ішкі қабатынан,табиғи
жаратылысынан,мағына – мазмұнынан туған интонациялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Кіріспе .Өмірі, шығармашылығы ,кітаптары.
2.С.Негимов фольклортанушы.
3.С Негимов-әдебиет теориясын зерттеуші.
4.С.Негимов Мәліктанушы.
5.Мақалалары.
Негимов Серік Нығметоллаұлы 1948 жылы Көкшетау облысы, Қызылту
ауданы, Шапай кеңшары-әдебиет зерттеуші, ғалым. Филология ғылымының
докторы (1982), профессор (1993). Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік
Ұлттық университетінің филология факультетін бітірген (1971).
1966-1968ж. ж. Шапай орта мектебі жанындағы интернатта тәрбиеші,
құрылыс участкесінде жұмысшы болып істеген. 1972-1992ж. ж. ҚР.ҰҒА
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Жамбылтану және
қазіргі халық шығармашылығы бөлімінде аға лаборант, аға ғылыми
қызметкер, 1989 жылдан бері бөлім меңгерушісі. 1997 жылдан Л.Н.Гумилев
атындағы Еуразия университетінің қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі.
Негимов 500-дей ғылыми, әдеби-сын ғылыми мақалалардың авторы. Негізгі
ғылыми еңбектері ұлттық поэтика, өлең құрылысы, риторика саласына
арналған. Сондай-ақ Жамбыл және қазіргі халық поэзиясы, (1975),
Шашубайдың (1984), Доскейдің (1986), Мәлік Ғабдуллиннің (1985)
шығармаларын және Ардақ(1989), Ақ бата (1992) жинақтарын құрастырды.
Оның шығармалары:
Өлең өрімі: А. 1980 жыл.
Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелігі: А. 1991 жыл.
Ұлыстың ұлы күні: А. 1991жыл.
Өнерпаздық өрнектері: А. 1996 жыл.
Шешендік өнер: А. 1997 жыл.
Қазақтың сал-серілері: А. 2005 жыл.
БІЛІММЕН БІТЕ ҚАЙНАСЫП.
Көненің көздері-ай! ... Ауылында шежіре қарттар болса, жазып қойған
хатпен тең ! демей ме, дана халқымыз. Бала Серіктің ауылында сондай
ақсақалдар көп еді. Солардың бірі - Қабыл ақсақал. Көріпкелдігі
болатын. Зағипа деген әйелдің Ұлы Отан соғысына кеткен ағасы
майданда қайтыс болған. Сол кісіге Қабекең:
-Сенің соғысқа кеткен ағаң жақында келеді, - деді.
-Ой не айтып отырсың?! Қазір болса 1960 жыл... Соғыстың
аяқталғаны қашан?! Әрі қара қағаз алғанбыз, - деп, Зағипа сенбеді.
- Жоқ, келеді, - деді Қабыл қария.
Бір аптадан сол әлгі кісі келді. Ел - жұрт аң - таң...
Сөйтсе, Зағипаның ағасы соғыста сегіз мың метр биіктіктен ұшақтан
құлап, аман қалыпты...
Сол Қабыл ақсақал ел аралап жүріп, аяғын қыста үсітіп алған.
Аяғым - ай, аяғым - ай,
Келер ме екен дәурен баяғыдай?!, - деп басталатын өлең айтып
жүретін.
Қабекең бірде Серікке:
- Сендей Абаймен он сегізінші атадан қосыласыңдар, - дейді.
- Қалайша?!
Расында қалай?! - деп таң қалды Серік. Семейдің Шыңғыстауы қайда,
Көкшетаудың құмкөлі қайда?!. Бұл әңгіменің анық-қанығына кейіннен
Алматыға барғанда көзі жетті.
Ал Әбутәліп деген ата ауылдың көсбасшы, ақылман ақсақалы еді. Ол
кісі, кімнің үйінде шөп таусылып қалды , кімнің үйінің қорасы
жиналмай жатыр, былайша айтқанда, ауылдың бүкіл тәртібін реттеп
отыратын. Қыста өзенге ерте барып, суат ойып қою, суат маңайын таза
ұстау сол кісінің мойнында еді.
Өзі Серіктерге ағайын болып келетін.
Ескі ауыл мен жаңа ауылдың арасы төрт шақырым. Серіктер ескі
ауылда тұрды. Қысқы боранды күндері Әбутәліп ата кішкентай Серікті
мектептен үйге алып қайтатын.
Әбутәліп атаның балалары көп. Үйір - шүйір. Оларға да, Серікке де
кеспе көжені өз қолымен құйып беріп отыратын. Енді бір сәтте
бәріне ет асатын.
Серіктің әкесі Неғым жылда соғым сойғанда, Әбутәліп атаның үйіне
дәу табақ сыбаға апарады. Неге бұлай? - деп ойлайтын бала Серік.
Сөйтсе, сыбаға беру де жақсы қасиет екен – ау!
КӨРКЕМСӨЗ ҚҰДІРЕТІ. Серіктің қолына алғаш рет ақын Шәкен Әбеновтың
Кейпін батыр дастаны іліг еді.
...Сол кезде жиырма үшке келген жасы,
Қас батыр, домалаған өрге тасы.
Стамбұл түрігінен қашып сіңген
Бар еді Кейпін деген әскер басы... – деген өлең жолдары
жатталып қалыпты.
Кітап оқуға құштарлығын оятқан осы - Кейпін батыр екен.
Одан кейінгі оқыған кітабы – Сапарғали Бегалиннің Шоқан асулары
повесі. Одан кейін кітап оқуға әбден құнығып алып, Мұхаңның Абай
жолын, Сәбит Мұқановтың Мөлдір махаббатын бас алмай оқып шығады.
9- сыныпты бітіріп, жазғы каникул басталғанда, бір топ бала
үлкендерге жәрдемдесіп, жер өлшеуге шықты. Күніне жаяу жүріп, 15-20
шақырым жер өлшейді. Тамылжыған жаз. Дархан дала. Тау - тас.. Сонда
Серік бастаған бірнеше бала Қаныш Сәтпаев сияқты геолог болуды
армандады.
Жастайынан өлеңге де үйір Серік Омар Хайям мен Рудакиге еліктеп,
рубаилар жазды.
Пай - пай, шіркін, арғымақтар табаны,
Дүбірлетіп бара жатыр даланы.
Тұяқтарын қара жерге жанып ап,
Ақ сағымға жүйтки сүңгіп барады, - деп басталатын Тұлпар
атты ұзақ өлеңі аудандық Қызыл ту газетінде жарияланды.
С.Негимов Астандағы Л .Н .Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университетінің профессоры, белгілі әдебиет зерттеушісі, сыншы,
шешендіктанушы, өлеңтанушысы.
ШЫНАЙЫ ШЕШЕН – ЖАРҚЫН ТҰЛҒА.
Ғалымның сүбелі еңбектерінің бірі - Шешендік өнердің тарихы
мен теориясы. Осыған қарап Серік ағаларыңды тек теоритик десек, кем
айтқанымыз. Ол осы өнердің нағыз практигі де. Небір інжу - маржан
батаны, нақыл сөздерді өлеңдетіп, нөсерлетіп айта жөнелгенде, қайраң
қаласың.
- Шешендік өнерді қалай меңгеруге болады? – дедік Сәкеңе сауал
тастап.
- Асқақ шешеннің асыл қасиеттері тумысынан болады, - деді айтулы
ғалым.
Баланың бүлдіршін шағынан ән, күй, жыр, ертегі - аңыз естіп өсуі, ең
мәнді, қисынды, табиғи құбылыс болып саналады. Шешендік өнерге
баулудың бұлжымас шарты - осы.
Қысқасы ауызша шебер сөйлей білу – тынымсыз, толассыз жаттығудан
жалықпай еңбектенуден, ізгілік пен кісіліктен, сыршылдық пен
ойшылдықтан туады.
Шешендік – синкретті өнер. Халқымызға тән қасиет. Оны әрмен
қарай зерттей беру керек .Әр сөздің қасиетін білген ләзім.
Мәселен: Арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты - дейміз.
Ешқашан арыстандай қайратты деп айтпаймыз. Өйткені арыстанда қырық
кісінің жүрегі, бір кісінің күші бар. Ал жолбарыста қырық кісінің
күші бар, бір кісінің жүрегі бар. Сонда қазақ ,осыны ауыстырмайды.Не
болмаса: Адам сөзі тас жарады, тас жармаса, бас жарады дейді. Бұл
Мәшһүр Жүсіпте былай айтылған:
Бір жігіт биенің бауырына отыра бергенде, көз ұшында төрт салт
атты көрінеді. Аналар да көріп қалады. Екі жақ та қырағы. Жақындап
қалғанда жігіт: Япыр – ай, биемнің желініне көз тимесе екен деп,
шелекке жалпақ қара тас салады.
- Әй, жігітім біз көз ұшында көріп едік, әлі сауып отырсың ғой? –
дейді жолаушылар амандықтан соң.
- Жаңа ғана иіді, - дейді жігіт.
Аналар ұзағанда ,жігіт шелек түбіне қараса, қара тас қақ бөлінген
екен.
Тыңдай берсең, Серік ағаларының әңгімесі бірінен бірі өтеді.
Шешендік өнер де біліммен егіз – ау!
(Толымбек Әбдірайым, Астана
қаласы. Ұлан
газеті № 38, 23 қыркүйек
2008 жыл. 5 - бет.)
ШЕШЕН СӨЙЛЕУ СЫРЫ.
Шешен сөйлеудің табиғатын тексергенде ең негізгі, ең басты
мәселе – сол шешен адамның жаратылысы, табиғи психо – физиологиялық
қасиеттері, ерекшеліктері, жүйке талшықтарының сезімшіл, қозғаушы,
тітіркендіруші қасиеттері, көру, сезу, есту қабілеттері,
Образдар ассоцациясын тудыру, сыртқы дүние әсерлерін қабылдау – шешен
болмысының өзгешеліктерін анықтайтын көрсеткіштер.
Асқақ шешеннің асыл қасиеттері тумысынан болады. Жас баланың
еліктегіш болатын аяң. Оның ақыл - ой қабілеті мен сөз сөйлеуінің
нақты белгісі айналадағы дыбыстарды қайталауға құрылады. Ол баршасын
естейді, һәм қайталайды. Ол естіген дыбыстарын сол қалпында
(мәндерімен, айтылу ерекшелігімен) қайта айтады. Қазақ халқының адам
баласының небір асыл, мәйек қасиеттері Ананың сүтінен деуінің
сыры осы.
Ол табиғи әрі рухани нәр – қорек. Бесік жырлары жас баланың рухани
болмысына лайықталып шығарылған. Келісім мен мағына бір – біріне
орайлас. Бұл ретте Ғұмар Қарашевтің бала ананың құрсағында – ақ өз
тілінің музыкасын естиді, туған соң дамытады деген лебізі ойға
оралады.
Баланы бүлдіршін шағынан ән, күй, ертегі – аңыз, жыр естіп өсуі
– ең мәнді, қисынды, табиғи құбылыс болып саналады. Шешендік өнерге
баулудың бұлжымас шарты осы.
Кейнтилиан шешенді тәрбиелеу ісінде балаға сөзді анық, нақ –
нағымен сұлу айтатын ұстаз таңдау қажет деген. Тамаша табиғи
сипаттармен тұңғыш рет естіген және әдемі дауыспен оқылған текст
оның ойлау қабілетін, іштей сөйлеуін оятады.
Ойлау мен тіл тамырлас. Екеуі де жұмбақтай күрделі құбылыс.
Ойды ойдағыдай жеткізу үшін оралымды, икемді тіл қажет. Нағыз шешен
қапияда ой тауып немесе ойлап, ойша сөйлеп, лайықты тапқыр тілмен
өрнектеп жеткізеді .Оның құдіретті миы, ақыл – санасы еш уақытта
тыным таппайтын алып фабрикаға ұқсайды. Сөз образ, сөз – ұғымды
бедерлендіретін, үзіліссіз жұмысқа жегілген клеткалар жанды іштей
тындайды, ойша сөйлейді немесе түйсік сөзді көреді.
Адам әрбір мезетте өз ойын іштей дауыстап айтады - деп
жазады Эгзер.
Ал Риварал : Адам өз көкірегінің түпсіз тереңінен құпия дыбыс
үнін естиді, ол ой әлеміндегі көлбендеген заттың көріністері деген
тұжырымдама жасайды. Әрине, адамның терең ойын, көңіл – күйдің нәзік
реңктерін ,жан толғаныстарын, жасырын әуендерін жатық, жүйрік тілмен
жеткізу үшін шешеннің биік дүниетанымы, жан – жақты көркемдік -
өмірлік тәжірибесі болуы абзал.
Шешен адамға сөйлеу мен еске сақтау ерекше қажет. Әрбір
клеткаға есте ұстау қасиеті дарыған. Кез келген орган есте
сақтаудың көзі. Мысалы, көз - жарық толқындарын, құлақ – дыбыс
толқындарын еске сақтайды. Сонымен еске сақтау ерекше болған
жағдайда, үш түрлі қызмет атқарады. Біріншіден, сақтайды. Екіншіден,
қайтадан қаз қалпында өзгеріссіз айта алады. Үшіншіден жаңадан
тудырады. Шешен қайсысына көңіл бөлсе, сол өте жақсы дамиды.
Рухани қабілеті (реттеу, жүйелеу, жіктеу, ойлай білу, себеп пен
салдарын тексеру) айрықша талантты шешенде ұшан – теңіз сөз –
образдар мен оралымдардың қоры болады.
Шабыт, импровизация, елестету – есте сақтаудың түрлері. Шын
мәнісінде, шабытты кемеңгер шешен сөйлеген шақта күш – қуаты
буырқанып, толқынды ойдың құшағында тербеліп, небір ғажайып көркемдік
ассоциацияларға бой ұрып, даналық меруерттерін жайып салады.
Көне әдебиеттерде шешендік сөйлеудің процесс екендігі туралы толыққанды
зерттеу жоқ.Бүгінгі таңда жазу өнері мен сөйлеу өнерінің шек –
шекарасы,ара – қатынасы жайында ештеңе айтылмаған.
Айталық,грек шешені сөз сөйлеудің бір тәсілін ғана қолданған.Ол – жазып
алып сөйлеу.Аристотельдің Риторика дейтін игерлі зерттеуінде бір де бір
грек шешені жазып алмай біреудің ісін қорғауға құқығы болмаған.Ал латын
шешендері күні бұрын жазып – сызып дайындалмаған.
Әрине,ойланбай,толғанбай жүру мүмкін емес.Әр шешеннің болмыс – бітімі
қандай әрқилы болса, сөзге әзірленуі де әр түрлі,сан қилы.Біреулер жазып
дайындалудың қажет еместігін айтады.Оған артық күш – қуат жұмсалады
дейді.Ойша әзірлену,іштей,дауыстап жүйе – жүйесін тауып сөйлеу - әрі
тиімді,әрі өтімді,әрі логикаға қисынды,әрі көздеген мақсатқа жеткізеді,әрі
шешенді құдіретті тұлға деңгейінекөтеріп асқақтатады.Шешеннің балдай
лебізі тыңдаушының ой – қиялын дүр сілкіндіреді.
Әр шешеннің өзіндік өнерпаздық өрнектері болатыны аян.Жазып немесе
жаттап алғаны импровизация жасауға мүмкіндік береді.Есту,еске
сақтау,көру,түйсік қабілетінің күштілігінің арқасында небір ойлар,сөздер
тіріліп,оянып,дауыстап,құйылып кететіндігіне күмәніміз жоқ.
Шынайы шешен – жарқын тұлға.Оның ойлау,сөйлеу мәнері,кескін
келбеті,рухы,тәжірибесі,ішкі мәдениеті,білім өресі,дүниетанымы,талант
табиғаты,жан мен тән қуаты,мінбедегі тәртібі,ым – ишараттары,дауыс ырғағы
қызықтырмай қоймайды.
Қазақ қоғамында шешендік өнердің алатын орны зор.ұрпақ тәрбиесінде,ел
басқару жүйесінде,елді сәулелендіру жолында,әрине,халықтың сан ғасырлық
тәжірибесінде қорытылып екшелеген,жинақталып жүйеленген ақыл – нақыл,өсиет
– насихатқа негізделген отты да нақышты,шебер де шешен айтылатын ауызша
сөздің тағылымдық – танымдық әрі тәрбиелік мәні айрықша.
Ауыз - екі сөйлеу жазудан бұрын шыққан.Адам ғұмырының қалай өтетіндігі
жөніндегі статистикалық мәліметтерге сүйенсек,біздер оқу мен жазуға
қарағанда,сөйлеу мен тыңдауға қисапсыз уақыт шығындайды екенбіз.
Әлбетте,адамдардың көпшілігі сөйлеу мен тыңдауға үйір де,жазу мен оқуға
енжар.Оқығанды көкірекке тоқу оқырманның қабілет – қарымына,зейін
зердесіне тәуелді,ал ауызша яки шешен сөзді ұғып қабылдау сөйлеушінің
әсерлі,мәнерлі,ойнақы – ойнатып жеткізу қабілетіне байланысты.Тыңдарман
қауым,негізінде,шабан.Олардың құлшынысын тудыру,жігерін жану,ынтасын
ояту,ой дүниесін сілкіндіру – лекторға тиесілі.
Ауызша сөздің құрылыс – жүйесі барынша қарапайым,тұжырымды,түсінікті
болса,оны тыңдаушы шапшаң қабылдап,жүрекке ұялатады.
Ауызша сөздің айрықшылығы - әрбір сөз,сөз тіркесі,сөйлем өзгеше үн –
дыбысқа,үйлесім – келісімге ие болып және бұлар оймен,сезіммен,ерекше
лебізбен айтылып,мән – мағынасы күшейіп,көркейіп қанаттанады.
Шешеннің дауысы – аса бір өзара үйлесімді дыбыстарға,нәзік
иірімдерге,небір тербелістерге,сан алуан қызық күйлерге ие полифониялық
сипаты айрықша,күрделі құбылыс.
Сөздің мәнері мен мазмұны,эмоциялық – экспрессивтік бояуы сөйлеушінің
интонациялық ерекшеліктерін әдемі пайдалануынан түрленіп отырады.
Дауыстың 1)жоғарлылығы яки биіктігі; 2)ұзақтығы; 3)бояуы немесе
тембрі;4)күші тәрізді қасиеттері болады.Осынау қасиет – белгілерді
құбылтып қолдану – шешеннің өнерпаздық дарынына,тәжірибесіне,көркемдік
танымына,көңіл – күйіне,табиғи - рухани болмысына байланысты.
Интонация – сөз мағынасын ажарландырады.Айталық,қалқам деген сөзді
бірнеше интонациялық реңкпен айтып,мағынасын сан қилы өзгертіп жеткізуге
болады.Мысалы,жұмсақ нәзік,мейірімді,реніш,кекесінді,құр метті ...
Сонымен ауызша сөздін өзіне тән өзгешелігі ой мен сезімнің,көңіл –
күйдің,нақыш – бояуларын көрсетуге,кәміл сипаттауға
құдіретті,әлеуетті.Сөздің әсем әуезділікке құрылуы,күмбірленген үнмен,кең
тыныспен,тың серпінмен айтылуы – тыңдаушының ықылас – пейілің өзіне
аударып қызықтырады.
Шешен мен аудиторияның арасында тұтастық,тікелей байланыс
бар.Тәжірибелі,зерделі лектор аудиторияның қабылдауы мен түсінуін
ескереді.Әсіресе,аудиторияның әлеуметтік құрамы, көңіл –күй
толқындары,білім – білік,пайым – таным дәрежесі,нендей
оқиғалар,құбылыстар,жағдайлар қызықтыратыны ескерілуге тиіс.Шешен
қырағы,байқампаз болса,аудиторияның шып – шырғасын шығармай уысында
ұстайды.Егер де шешен сөзі аудиторияға ғаламат әсер ететін болса,онда
тыңдаушылардың көздері от шашып,жүздері гүл – гүл
жайнап,ықыластанып,жұмсақ жылжып,бастарын изеп,қоштағандай,қолдағандай ым
– ишараттар жасайды.Ыстық ықыласын,ізет – ниетін дауыстап та
білдіреді.Сөйтіп,шешен мен аудиторияның құлшынысы бірдей оянып,оттай
маздап,бір – бірін жетелеп,қоян – қолтық араласып,туысып кетеді.Бір
кеменің ішінде,рахаттың теңізінде жүзіп бара жатқандай сезінеді.
Кейде ортақ тіл табыса алмай,суысып кететін де жағдай болады.
Ым –ишарат және дене қимылдарынан басқа,экспрессивтік қимыл –
қозғалыстар бар.Мұны шешеннің өзі аңғармағанымен аудитория жіті
сезінеді.Мәселен,өлшеусіз жоғары,өтімді немесе дірілі бар дауыс
сөйлеушінің мазасыз күйге түскенін көрсетеді.Сөйлеу жылдамдығы мен
ырғағының өзгеруі,психологиялық және логикалық паузалардың дұрыс
жүйеленбеуі,дыбыстардың анық естілмеуі,сөздің күңгірттенуі – оның көңіл –
күйінің дегбірсіздікке ұшырағанын байқатады.
Әрбір им – ишарат пен дене қимылы белгілі бір интонациялық тұтастық
табады.Шын мәнісінде,шешеннің сөйлеу процесіндегі
лингвистикалық,интонациялық және кинетикалық құралдар бір – бірін
нығайтып,толықтырады,аудиторияның түсінуі мен қабылдауын жеңілдетеді,оған
тегеурінді ықпалын тигізеді.
Шешен сөздің ерекшелік- сипаттары мынадай:
Алдымен,шешен сөз тұп – тура топтың,жиналған әлеуметтің алдында
айтылады.Шешен қауыммен жүзбе – жүз,бетпе – бет кездесіп сұхбаттасады.Ол
бұлардың әлеуметтік құрамы мен білім дәрежесін жазбай таниды.
Екіншіден,аудиторияның қалай қабылдап отырғанын көзбе – көз таниды.
Үшіншіден,шешен әртүрлі таңбалар жүйесін комплексті пайдаланады.
Олар: 1)лингвистикалық;2)интонациялық;3)к инетикалық болып сараланады.
Төртіншіден,шешен сөздің артықшылығы – шешеннің өзіндік қасиеттерін әрі
аудиторияны қалай бағындырып билеу шеберлігін әрі толық,әрі жан –жақты
айқындап беруі.
Қазақтың шешен – билерінің тұлғасы,болмысы,сөйлеу процесіндегі өзін -
өзі ұстауы,қимыл – қозғалысы туралы әдеби –тарихи деректер жоқтың
қасы.Алайда,ауыз алты қарыс ділмар билердің мұрасын шолып байқағанда,шешен
тұлғасы жөнінде бірқыдыру мәліметтер табуға болады.Мәшһүр Жүсіп Көпеев
орыс әскерінің полковнигі,ірі,оқыған азамат Мұса Шорманов (1819-1885)
дүниеден өткенде жоқтау шығарған.Сонда ұлы жиындарда он үшінде би атанған
Шорманның асыл тұяғы Мұсаның кескін – келбетін,келісті өнерпаздығын,кемел
мүсіндепті – ау!
Бас қосылған жиында
Бұлбұлдай болып сайраған.
Бұлақтай ағып қайнаған,
Сөйлеген шақта көздері,
Шам –шырақтай жайнаған.
Болмаса толқынды топтың ортасында диірменнің тасындай ойнаған сабаздың
тегеурінді сілтесін былайша баяндайды:
Жақсылар бас қосқанда,
Алды – артынан тосса да,
Шылбырынан шалдырмай
Құбылып гүл – гүл жайнаған.
Немесе
...бал шекер тамып сөзінен
Нұр балқып раушан жүзіңнен,
Жұртыңның мейірін қандырдың
Жұрт астым деген жақсыны
Жарыса сөйлеп келгенде
Ақылынан таңдырдың.
Яки,сегіз қырлы,бір сырлы асыл ардагер,қанатты шешен болмысы мынадай:
Есіл бір сондай бекзаттың жұрт аузына қараған,
Көркі менен сымбаты,ақыл мен ілім,дәулеті,
Баршасы бірдей табылып,әр пендеге жараған.
Алаштың ардақтысы,көрнекті математик Әлімхан Әбеуұлы Ермеков 1920 жылы
Ленин басшылық жасаған Үкіметтің алқалы жиынында Қазақ автономиялы
республикасынқұру және оның шекарасын айқындау турасында төрт сағат бойы
айғақ – дәлелі,мән – дәнегі,мағына – мәйегі мол таңғажайып сөз сөйлеген.
Сонда А.Байтұрсынов:
-Япырмай,жас сұңқар Әлімханмен төрт сағат сөз сайысына төтеп берген
орыстан да Ленин тәрізді бір ұл туған екен – деп разы болған екен.
Ойы теңіздей толқыған қазақ арыстарының бірегейінің тегі де осал
емес.Әлімханның ұлы атасы Ермек Жиымбайұлы 20 жасында болыс болып
сайланса,Құнанбай қажыны құрметтейтін замандасы болса,ал өз әкесі Әбеу өрі
– қыры бірдей,шоқтығы бұланайдай,асқан шешен болыпты.Көзі бүркіттің
көзіндей,қызыл,қоңыр жанары от шашатын,үні қаздың үніндей.Алты қанат ақ
орданың ішінде жиналған қауым гуілдесіп сөйлегенде,киіз үйдің сыртындағы
адамдар Әбеудің саңқылдаған дауысын айнытпай айырады екен.Көр кілемдей
түрленіп,оза шауып,олжа алып,қайран сабаз,жұлдыздай ағады екен!
Мінеки,қазақ шешеннің заңғар тұлғасы,ұлтының ұшан – теңіз сөз
дариясында еркін жүзген ғазиз ердің кесек бейнесі (өң - әлпеті,отты
жанары,орындау шеберлігі,тұтқиылдан тапқырлық танытатындығы,көсем
сөйлейтіндігі,ақыл – парасаты) жарқын түрде сипатталған.
Асылы,шешен тыңдаушылардың рухани дүниесін байытушы,өмірдегі,қоғамдағы
алуан түрлі құбылыстарды байыбына жетіп,талдап,түсіндіруші,белгілі бір ой
– пікірлерді,халықтық мәселелерді жеткізуші,жан сала насихаттайтын
үгітші.Бұл орайда ол әлеуметтік – саяси тұлға.Сондықтан да шешен сөзінің
жүйесі,құрылысы,арқау - өзегі бар.Ол бір тәртібі,реті,дамуы бар тұтас
дүние.Шешен мен тыңдаушының арасында берік байланыс,ортақ әлеуметтік
жағдайы бар.
Шешен сөйлеудің табиғатына үңілгенде мына бір мәселелерді жіктеп
айтуға болады: 1)лингвистика жағы,яғни тілдік образдың жүйесі;
2)психологиялық яки сөйлеу мен аудитория тәртібінің ара – қатынасы;
3)әлеуметтік немесе шешен сөйлеу әлеуметке ықпал жасаудың құралы.Және де
шешеннің сөйлеу процесіндегі басқа да жәйттер
психолингвистиканың,әлеуметтік лингвистика мен психологияның аясында
тексеріледі.
ШЕШЕННІҢ ТҰЛҒАСЫ.Үздік туған шешеннің ең негізгі құралы – сөз.Сөзін
тыңдаушының жүрегін толқытып,бойын балқытып,көңіліне ұялатудың өзі асқан
өнерпаздықты,дарын – қабілетті қалайды.Шешен туралы Бөлтірік ділмар былай
толғапты:
Сөзден тәтті нәрсе жоқ.Сөзден ащы нәрсе жоқ.Сөзден жеңіл нәрсе
жоқ.Сөзден ауыр да нәрсе жоқ.Сөзіңді тіліңе билетпе,ақылына
билет.Ақылыңды,сөзінді ақылсызға қор етпе,ақылдыға айт.Не сөйлейтінінді
біл.Кімге сөйлейтініңді біл.Қалай сөйлейтініңді біл деген екен.Тұрлаулы
тұжырым.
Шешендіктің өзі биік дүниетаныммен ғылыми білімді терең
меңгерумен,халықтың тұрмыс – тіршілігін,жөн жосықтарын жүйріктенумен,жалпы
айтқанда,адамзаттың рухани мәдениетінен мол хабардар болумен,ой өрісінің
кеңдігімен тамырлас.Оның үстіне шешендік – батырлық пен батылдықты
мойындатудан тұрады.Мәселен,Бөлтірік семсер тілді шешендігімен билік –
кесім айтуда айрықша тапқырлығымен және батырлығымен әйгілі болған.Қырғыз
бен қазақтың дүрілдеп өткен бір асында Бөлтірік ересек ерліктің үлгісін
көрсетіпті:Сонда қырғыздың сегіз қырлы,бір сырлы жүйрігі:
Атса, оғын өткізген,
Атса,сөзін өткізген.
Ұстаса құлатқан,
Ұрса сұлатқан
Бөлтірік деген нар екен, -
деп,Бөлтіріктің ала – бөтен жаратылысын осылайша сипаттапты.Тезек төремен
алғаш жорыққанда Бөлтірік шешен өзі туралы:
Менің атым - Бөлтірік,
Қазақ пенен қырғызға,
Жерім жоқ айтқан өтірік.
Сөзімнен құлап мертіккен,
Не мықтылар өкіріп.
Шын буырқансам, кетермін,
Бір ауыз сөзбен өлтіріп! –
дейді.Тұтқиылдан тапқырлық таныту,өрнегі әсем өнегелі – ғибратты сөз айту
– шешен талантының бір қыры. Атақты Бөлтірік бірде төренің
білімпаз,сөйлемпаз шешендерімен сөз салыстырыпты,ой жарыстырыпты.Олар
Бөлтірік шешеннің ақыл – ой тегеурініне шыдамапты.Содан күйінгеннен
төренің өзі:
- Азбайтын,тозбайтын байлық қандай болады?Қайтпайтын,таймайтын қолдаушын
мен қорғаушын қандай болады?Жарығы тұтас елге түскен қасиетті шырақ
қандай болады?Жел жетпес жүйрік,асыл текті пырақ қандай болады? -
деп,сұрақ – сауалдарды үсті – үстіне жаудырады.Оқыста берілген
сұрақтарға сол мезетте Бөлтірік:
Дүниеде азбайтын байлық біреу,
Ол – ақыл.
Дүниеде тозбайтын байлық біреу,
Ол – ақыл.
Дүниеде қайтпайтын адал қолдаушың біреу,
Ол – ақыл.
Дүниеде таймайтын адал қорғаушың біреу,
Ол – ақыл.
Дүниеде жарығы тұтас елге түсетін қасиетті шырақ біреу,
Ол – ақыл.
Дүниеде асыл текті жел жетпес пырақ біреу,
Ол – ақыл.
деп, бұлбұл сайрапты.Табан астында кіршіксіз ойларды,мінсіз сөздерді
қалайша туындатқан!
Сұңқылдаған сұңқарға төтесіне төре тағы да:
- Ақыл,ақыл деп тақылдаған сала құлаш тіл берген құдай соған неге
бармақтай бақ бермеді екен? - деп кекетеді.Сол мезетте Бөлтірік алдыңғы
сөзін сабақтастырып:
Дүниеде ердің басына қонатын бақ біреу,
Ол – ақыл.
Дүниеде елдің басына қоятын тақ та біреу,
Ол – ақыл.
Ақылсыз басқа қонса,бақ баянсыз,
Нақылсыз насқа қонса,тақ баянсыз.
Құдай ақылсыз бас болғаннан сақтасын
Нақылсыз нас болғаннан сақтасын.
Елдің ақысын өле жегеннен сақтасын,
Ұрыныңтабысын бөле жегеннен сақтасын –
деп,түйдек – түйдек ойларын нөпірлете төгіпті.
Иә,қазақ шешен – билерінің импровизиялық қабілет – қарымы қаумалаған
қауымды дүр сілкіндіру,ой – қиял теңізінде жүздіру,ынта – ықыласын
арттыру – шешеннің табиғат сыйлаған қасиетінің үстіне табанды
ізденістерімен,білім қорын үнемі жаңартып,толықтырып,еселеп,көбейтіп
отыруымен және шапшаң жүйеге келтіріп,түйінді қорытындылар
шығарып,мәнерлі,әсерлі,әуезді тілмен жеткізумен ерекшеленеді.
ҰЛТТЫҚ ШЕШЕНДІК ӨНЕР.Халықтың рухани – мәдени өміріндегі ең бір
аяулы,ең бір ардақты өнердің бірі – шешендік өнер.Осынау қасиетті өнердің
туын асқақтата желбіреткен көсем ойлы,тапқыр тілді,сұңқар үнді ділмар
шешен – билер қазақ сахарасында демократияның жандануына,темірдей биік
тәртіптің,имандылықтың,ізгіліктің қанат жаюына әсер етті.
Ұлттың ұлы мұраттары мен ұлылығы,ірілігі мен бірлігі,саналылығы мен
пәктігі,есендігі мен еркіндігі,намысы мен ынтымағы үшін,тәуелсіздігін
қорғау,тұтастығын сақтау,қорғаныс қабілетің күшейту жолында күш –
қуатың,білім – білігін сарқа пайдаланған,ауыздыға сөз,аяқтыға жол бермеген
сол бір заманның жарқырап тұған жарық жұлдыздары,мемлекет мәлімгерлері
Үйсін Төле бидің,Қаздауысты Қазыбек бидің,айыр тілді Алшын Әйтеке бидің
таспадай өріліп,кестедей төгілген тұрлаулы тұжырымды билік
кесімдері,үлбіреген нәзік сезіммен,жан толқытарлық ғажайып
құлшыныспен,терең тебіреніспен айтылған айшықты да асыл ойлары аспандай
көнермейді,көктемдей қартаймайды.
Осы уақытқа шейін шешен – билердің мейлінше дәл ұжымды сөздері көркем
сөз ретінде қарастырылып келгені белгілі.Негізінде,шешен – билер мемлекет
тағдырын шешетін шынайы тұлғалар.Мемлекеттің көсегесінің көгеруі,дамуы
нағыз шешен – билердің тегеуірінді өнерімен,өнегесімен,қызыметімен
тамырлас.Ол – тәртіптің тұтқасын ұстаушы,ұлтының салт – дәстүрін,рухани
қасиеттерін,ерекшеліктерін бойына дарытқан текті тұлға.Ереже –
қағидаларына жүйрік,әрі жетілдіруші дархан дарын,әлеуметті ілгері
сүйрейтін,қызғыштай қорғайтын,жақсылыққа үндейтін үлгілі ұйымдастырушы.
Сондаған ғасырлар мен замандарды шолар болсақ,сонау Шыңғыс хан тұсында
жасаған Майқы би Төбейұлынан (1105-1225 жылдар шамасы),Едіге би (1354-
1419),Бәдібек би (1356-1419 жылдар шамасы),Әз Жәнібек (1406-1473),Жиренше
шешен,Шоған би (1584-1642),Әнет би (1626-1723),Қадырғали би (1530-
1638),Досай,Ескелді,Балпық,Есей,Бек болат,Тойжан,Тоқсан,Жөнкісі,Ақтайла қ,Бөл
тірік,Сары,Сырлыбек,Қарауыл Қанай
би,Мәтжан,Қазанғап,Шоң,Шорман,Байда лы,Қарамеңде,Зілқара,Алшынбай,Жөнқұ тты,Б
айкөнше,Бала би,Ноғайбай,Бөгенбай батырдың ұрпақтары Саққұлақ пен Бапан
сияқты талғанда тіреу,сасқанда сүйеу болған шешен – билер есімдері
оралады.Олар қазақ жерінде әділдіктің салтанат құруы үшін һәм қиянат –
зұлымдықтың арамшөптей қаптап кетуіне қарсы ұшан – теңіз қажыр – қайрат
жұмсаған.
Ұлттық мәдениет тарихындағы кесек тұлғаның бірі – Есім ханның
немересі,Салқам Жәңгірдің баласы Тәуке хан 1680-1718 жылдарда хандық
тізгінін мығым,бекем ұстаған.Халқының ынтымақшыл,ұйымшыл болуына ұшан –
теңіз қажыр – қайрат жұмсаған.
Қазақтың түп атасы деген еңбегіндегі деректерге зейін
қойсақ,оны Әз Тәуке,адамзаттың данасы деп атаған.
Тәуке болып ханымыз,
Рахат тауып жанымыз.
Он сан алаш бірігіп,
Ойран болды жауымыз –
дейтін халық өлеңінде,нұрлы бейнесі келісті сомдалған.Ол хандық кеңес
пен билік кеңестің мәнін,қызыметің күшейтті.Ташкент шаһарының
іргесіндегі Күлтөбеде және де Битөбе,Қарақұм дейтін жерлерде үш жүздің
басын қосқан,мемлекеттік дәрежедегі күрделі мәселелерді шешіп отырды.Яғни
мемлекет тағдырын басты мәселе етіп қойды.Күлтөбенің басында күнде кеңес
(1684-1710,1711-1723 жылдар арасы) деген ұлағатты сөз осыдан қалған.
ҰЛТТЫҚ ШЕШЕНДІК ӨНЕР ҒЫЛЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ.
Ұлттық шешендік өнер ғылымының тарихы,әлбетте,Шығыстың Аристотелі
атанған Отырарлық оқымысты Әбу Насыр Әл – Фарабиден басталады.Ол
Риторика атты күрделі трактатында ғылыми – теориялық топшылауларын
алдымен кәдімгі тәжірибелік іс – мақсаттан,қолдану аясынан туындатады.
Пікір сайысында,тіршілік таласында,дау – дамай үстінде
қоғам,адам,жер – су, мемлекет тағдырын,аса мәнді өмірлік мәселелердің
түйінің шешуде,келешегін айқындауда,риториканың әдісі мен
тәсілдерін,шешендік қарым – қабілеттің қыр – сырларын мінсіз меңгеру
қажет.
Пікір - топшылаулардың 2 түрі бар.Алғашқы түріне тоқталсақ,кей
адамда ешқандай қарсылық байқалмайды.Өйткені ол мүлде зерттемеген,бүге –
шегесіне дейін тереңдеп тексермеген,пікірдің артық – кемдігін таразылау
қажет деп таппаған ...
Екінші түріне ауыссақ,аталмыш пікірге,көзқарасқа күмәні бар,яғни сол
бір адамдардың тобына,не заманға,немесе уақытқа..
Егер кез келген адам күдіктенбесе,шүбәсіз сенсе,сонда
толыққанды,сенімді пікір туады.
Ал қажыр – қайрат жұмсалып,жан – жақты талданып,қайшылықты жақтары
ескеріліп,әбден салыстырылып,ойға оралған оралымсыздықтар тігіс жойылған
шақта,өте күшті пікір туады.
Пікір – топшылауларға құрылған өнерде бұған тиісті зат,нәрселерге
пікірлер құрастырылуға лайық. Риторика ойлау туралы ғылым,әрине,бұл
тәжірибелік өнер саласындағы медицина,егіншілік,теңізде жүзу өнері
төкілеттес.Риториканы есептемегенде,осы өнердің әрқайсысы өзінің ішкі
рухына,табиғатына қатысты шындықтан ауытқымауды тілейді.Шынайы көзқарас
дегеніміз – қандай да бір болмасын айқын пікір.
Шығыстың екінші ұстазы Әл – Фараби философиялық трактатында сөзге
тапқырлық – жақсы адамгершілік қасиет деп жазады.Тағы бір тұста қайырымды
қаланың әкімінде тамаша 12 қасиет болу керек.Соның бірі -өткір сөз иесі
және ойына түйгеннің бәрін айдан – анық айтып бере алатын ділмар болу
шарт деп түйеді.Ғұлама пікірдің қалай – қалай тұжырымдалатынына зер
салып,зерделейді.Пікір екі түрлі әдіспен қорытылатынын:не анық дәлелдеме
арқылы,не иландыру арқылы болатынын айқындайды.
ШЕШЕН СӨЗДІҢ ТҮРЛЕРІ:
Шешен сөздің түрлеріне 1) лекция; 2) баяндама; 3) жарыс сөз жатады.
Лекцияның өзі құрылыс – жүйесіне орай көпшілік алдында сөйлеу мен жоғары
оқу орындарында оқылатын курстық лекцияларға жіктеледі. Бұлардың бір –
бірінен айырмасы жер мен көктей.
Жоғарғы оқу орындарында оқылатын лекция толық курстың бір бөлімі
және ол алдынғы өткен лекцияның заңды жалғасы,ол алда болатын лекцияның
рухын,арқау – жемісін ойға салады.Аудиторияда біріңғай шәкірттер,бұрыннан
таныс сыралғы ұстаз лекция оқиды.Студент – шәкірттердің алдында екі түрлі
мақсат бар.Бірінші,интеллектуалдық (білім алу).Екіншісі,моральдық (алдағы
сынақ – емтихан сессиясында аталмыш пәнді ойдағыдай тапсыру).
Осынау шешен сөздің түрлеріне ортақ сипаттар мынау.
Басты нысана – тыңдаушының дүниетанымын тереңдету,философиялық –
эстетикалық көзқарасын қалыптастыру,қиял өрісін,ұғым – түсінігін
кеңейту,пайым –парасатын,ақыл – ойын
жетілту,ұстамдылық,мейірімділік,әді лдік,батылдық қасиеттер дарыту,тіл
ұстарту,білім беру.Сөйтіп тыңдаушылардың сезімін билейді әрі иландырады.
Ресейде академиялық сипаттағы шешендік 18 ғасырда туған.Ресей ғылым
академиясының президенті Е.Р.Дашкова Екатерина 2 рұқсат алып,ғылымының
негізгі салалары бойынша ресей тілінде жалпыға түсінікті лекциялар
курсын ұйымдастырған.Мақсаты – елді сәулелендіру.Төрт ай бойы күн сайын
мптематик С.А Котельников,жаратылыстану тарихынан Н.Я.Озерецков,химиктер
Н.П.Соколов пен Я.Д.Захаров,минералогиядан В.М.Северчин,физика бойынша
М.М.Гурьев лекциялар оқыған.Ғылыми кеңесте ғылым Академия табалдырығынан
аттап,Отанын аралауға шықты деп Е.Р.Дашкова сөз сөйлеген.
19 ғасырда Ресейде академиялық сипаттағы шешендік одан әрі
гүлденеді.Бұл кезде елдің қоғамдық – саяси санасы да оянған еді.Жоғары оқу
орнындағы лекцияның маңызы да арта түсті.Санк – Петербург,Мәскеу,Қазан
қалаларындағы жоғары оқу орындарының лекцияларына басқа факультеттің
студенттерімен бірге,көпестер,дүкеншілер,шеберлер тағы сол сияқтылар
қатысқан. 19 ғасырдың екінші жартысында ғылыми – көпшілік лекция оқу
дәстүрі кең қанат жайған.
ӨЗІҢДІ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУДІҢ НЕГІЗГІ ШАРТТАРЫ.
1.Белсенділік танытып,білмегенінді сұрауға арланба.Білгенің бір
тоғыз,білмегенің тоқсан тоғыз дейді халық даналығы.
2.Не істесең де шығармашылық ниет – талаппен,ойланып – толғанып,беріліп
істе.Құштарлықпен істесең,ақыл көзімен барласаң,батыл кіріссең,қиындықты
жеңесін,нәтижеге жетесің.Ақылдан тірегі болмаса,алмастай өткір жүрегі
болмаса,шешендік мінсіз бе? - деген Төле би нақылында мағыналы ойлар
тұжырымдалған.
3.Өзіңнің қабілетіңді,даралық өзгешеліктерінді жетілдір,ұлт тілінің
негізгі сөздік қорын меңгер.
4.Жарқын үлгілерге,тамаша құбылыстарға мән беріп,сөзіңді,ісіңді,бойынды
түзе,тағылым - өнеге ала біл,тереңіне сүңгіп,биігіне ұша біл.
5.Логикалық пен эвристикалық,рационалдық пен эмоциялық сипат - белгілерді
шебер қиюластыр.
6.Гармониялық сұлулыққа,қарапайым мен көркемділікке ұмтыл.
7.Өзіңнің жан – жақты кемелденуіңді тек қана үздіксіз еңбек арқылы
қамтамасыз ете аласың.
8.Әр нәрсенің,құбылыстың себебін,негізін,табиғатын түсін.Құнды
пікірде,қымбат ойда қуат та,сымбат та бар.Бұл орайда орыстың атақты
педагогі К.Д.Ушинскийдің мән – мәйегі айрықша мынадай ой – толғамдары еске
түседі.
Мәселен:
1.Ерекше сабырлық,ең болмағанда сырттай сабырлы болу.
2.Сөз бен істе әділ болу.
3.Қимыл – қозғалыстың ақылға қонымдылығы.
4.Тез тоқтамға келу.
5.Өзің жөнінде орынсыз бір сөз де айтпау.
6.Уақытты мақсатсыз өткізбеу,кездейсоқ іске ұрынбай,тек көңілге алған
ісіңмен ғана айналысу.
7.Қажетті,не ұнамды нәрсеге ғана бой ұсыну,көрсеқызарлыққа салынбау.
8.Әр кез өзің істеген іске мұқият есеп беріп отыру.
9.Ешуақытта өткендегі,не қазіргі, не алда болатын ісіңмен мақтанбау.
10.Осы журналды ешкімге көрсетпеу.
Міне,осылардың күллісі нағыз адамға,оның рухани дамуына қажетті
қасиеттер.Тыңдаушыны баурау үшін жүйрік тіл,шалқыған ой ғана керек емес
екен.Оған философиялық,эстетикалық көзқарас,дүниетаным,жоғары ойлау
мәдениеті,саяси қайраткерлігі,білім деңгейі,интеллектуалдық
дәрежесі,ақынжандылығы,ақ сөйлеуі,сөзінің көркем мәнерлілігі,стилистикалық
дәлділігі,дәлел айғақтарға жүгінуі,өң - әлпетінің рухани сұлулыққа ие
болуы керек.Ханда 40 кісінің ақылы болса,биде 40 кісінің ар – білімі бар
деген даналық қорытынды жайдан – жай айтылмаған.Сондықтан да әлемдік
филология тарихында риторика ерекше ғылыми пән.Бұл – сөз өнеріне,сөйлеу
шеберлігіне,ойлау әлеміне,қиял дүниесіне ғана емес,адам жаратылысының
құпияларына,имандылық сырларына да үйретеді.Риториканың тарихи
филологиялық және теориялық маңызы атап өтерлік.Ол әдеби тілдің жазба
мәдениетінің әсіресе көркем прозаның,тілдік сананың өркендеуіне әсер –
ықпалы күшті.
ШЕШЕНДІК ӨНЕР – ҰЛТТЫҚ ПРОЗА КЕҢІСТІГІНДЕ.
Қазақтың шешендік өнері ұлттық прозаның көркемдік дамуына қуатты ағын
қосып,сырлы лебіз,күйлі сарың дамытты.Шешендік стиль өрнектері Мыржақып
Дулатов,Жүсіпбек Аймауытов,Мұхтар Әуезов шығармаларында мол
қолданған.Әсіресе,әсем ырғақ,сүйкімді үйлесім,музыкалық үнділік осынау
суреткерлер прозасының шешендік рухынан шынайы көрсеткіштері.Әрине,мұндай
көркем куәліктер жазушының тегеуірінді ойлау жүйесінен,кемел
дүниетанымынан,шымыр көркемдік логикасынан,сұлулықты сезіну қабілетінен
туындайды.
Бұл орайда Міржақып Дулатовтың 1917 жылы Қазақ газетінде басылған
Сана қайда деген мақаласы шешен сөздің үлгісінде жазылған.Өлең сөздің
тақта – тақтасындай керемет сырға,ойға,ащы мұңға малынған кстелі сөз –
жазушының терең толғанысынан,азаматтық асыл тұлғасынан,халқына деген
перзенттік парызынан нәр,қорек,бастау алғандығын көруге болады.Текстке
жүгінейік:
Бір кезде өткен түс секілді,көрген күнің көр секілді еді.
Баяғыны сағынушы едің,Қазіргіге қаңығушы едің.Әттең,тәңірімен
күнің өтті.Тілің шықса,үнің шықпайды.Үнің шықса,күнің шықпайды.Дүниені
қараңғы тұман басты.Сен бір еріксіз құл едің,талантсыз туған сорлы
едің.Көп зорықтың,көп сарғайдың ...
Көзінің жасына құдай иді.
- Көзіңнің жасын. –
Өйткені жылаудан басқаны білмеуші едің.
- Қабылы Алладан,Қамы кімнен? – десе,
- Пендеден, - дер едің.
- Қам қылып пе едің? – десе,
- Жоқ,- дер едің.
- Жоқ екенін білемін,қолдануға уақытың болды ма?
Қазақ деген халық едің.
Еділ,Жайық,Есіл,НұраАрқа,Сыр, Ертіс,Орал,Алатау,Алтай мекенің еді.
Осылардай ұжмаққа меңзес жерлерің бар еді.
Айдын шалқар көлдерің бар еді.
Ту ұстап,тұлпар мінген ерлерің бар еді.
Ердің құнын екі ауыз сөзбен бітіретін билерің бар еді.
Дұшпан күндерлік күйлерің бар еді.
Ел бастайтын көсемің бар еді.
Сөз бастайтың шешенің бар еді.
Ақ киізге көтерген хаңдарын бар еді.
Ізгі қария шалдарың бар еді.
Сауық – сайран жиының бар еді.
Бақ – береке ұйымын бар еді.
Кедейің жоқ,бай едің,Төрт түлікке сай едің.
Сол күндерде арманың бар ма еді?
Жоқ секілді еді.Сонан да қазақ айрылдың.Онан қымбат нең бар еді?
Мойныңа бұғалық түсті,бұлқынбадың.
Құрық көтеріп еді,қолға тұрдың.
Арғымақ едің,жобы балдың.
Жүгенсіз мінді,қақпалап жүрді,ерқашты қылды,көне бердің.
Баяғы дәурен кезіңнен быр –быр ұшты.Қалықтың,жабықтың.
Көзіңнін жасына құдай иіді.Қан қылған жоқсың.Қан қылуға уақытың
болған жоқ.
Уақыт талас – тартысқа кетті.
Өзді - өзіңнің таласына кетті.
Елдің көркі ер еді.
Біздің қазақтың басшылары ғана моншаққа қызығып,жер жүзінде еш
халық дәреже көрмеген болыстықты зор абырой,зор бақыт көріп,адасты.
Талас қонына сіңді.Атадан балаға мирас болып қалды.
Ер адасса,ел адасушы еді.
Ерлеріміз адасып еді,еліміз де адасты.Сол адасудан әлі беті оңға
бұрылған жоқ.Көздің жасын құдай иіген кезде де жөнге түскен жоқ.Болыстық
қалып еді,жақсыларымыз болыстың тоңын комитетке кигізді.Комитетке
председатель,азға болу бұрынғыдай болыс,би болып,ел билеу,момынға тізе
көрсету екен деп адасты.
Комитет ашу бостандықты күшейту жолында халыққа қызмет ету екенін
ойламады.Ойласа да дерт кернеп шыдатпады.Ауру қалса да, әдет қалмады.
Бостандық болғалы төрт айдан асты.Қазақ арасында Комитеттен де өзге зор
істер бар екенінен хабары жоқ.
ӨЛЕҢТАНУ ӨЛКЕСІНДЕ.
Өлең сөз барынша күрделі тоқылған,әсем өрілген,сан алуан құбылыстармен
тамырласып тұтасқан,көркемдік құпиясы аса мол өнер.Өлең құрылысының әңгіме
етер жібек арқауы,алтын өзегі сөз десек,артық айтқандық емес.Өйткені,сөз
мәдениетінде,оның қазынасы дүкен – қоймасында адамзат баласының сан
ғасырлар бойы жинап – терген даналығы мен данышпандығы,ойлылығы мен
сезімталдығы,өмірлік тәжірибесі мен тарихы,ұғым – түсінігі мен көркем
шындығы жатыр.Заман көші ілгері озған сайын үнемі дамып,үздіксіз
өсіп,үзіліссіз жетіліп,жалындай маздап кемелденген,түрленген сөздің барша
қуат – құдіретін сарқа пайдаланған сөз ұстасы оның қандай нұсқа – үлгісін
болса да шешен сөйлетіп,шебер ұйымдастырып,тыныс – демін байытып,жан
дүниеңді,сезім әлеміңді сілкіндіріп,толқытып,толғандырады.А қын сөздің
мағыналық өрнегін,шырын – мәйегін,қоғамдық мәнін,өмірлік мазмұнын,көркемдік
бояуын,әуендік келісімі сияқты сипаттардың селбесуін себепке алады.Өлең
сөздің өрттей ыстық жалыны осыншалықты қасиеттердің бірлесуінен пайда
болса,оның көркемдік мазмұны интонация,дыбыс,ырғақ,пауза тағы басқа арқылы
жүзеге асады.Ендеше,осы поэтикалық құралдарға жеке – жеке тоқталып өтелік.
Өлең жүйесінің ішкі қабаттарына,ішкі иірімдеріне үңілген сайын
өлеңтану ілімінің өкілдері оның беймәлім сырларын ашуға,ұғуға бел буатыны
хақ.Мұндай проблемалардың біріне,өлең құрылысының өзекті мәселесіне
интонация және мелодика жатады.Интонация мен мелодика күрделі құбылыс.
Асылына келгенде,өнердің сиқырлы бағындағы әрбір жапырақ мыңдаған
үн шығарып құйқылжиды.Бұған қарағанда ол қалайда басқа үндерді бойына
дарытуы,яки өзге жапырақтармен үн қосуы ықтимал.Демек,осылар өлең
бұтақтарындағы тұтастық тапқан күллі сыбдырдан ауысып – түйісіп
алмасатындығын көруге болады.Сонымен өлең өлшемдеріндегі көркемдік
құралдар қаншалықты пікір айтып беруге мұрындық болып,қаншалықты ой жүгін
көтеріп тұр дегенге жауап іздеу негізгі мақсат болуға тиіс.
Интонация туралы лингвистикада,мұның негізгі тарау – тармақтары
фонетика мен фонологияда,сондай – ақ театр,музыка өнері,поэзия туралы
еңбектерде айтылады.
Интонация жүйесіне ауызекі сөйлеу теориясында (теория публичной
речи) көңіл бөлінген.Шешендік өнерін құрметтеген арнаулы мектептер Көне
Греция мен Римде болды.Олар интонациялық құбылыстың белгісі есебінде
мыналарды таныған: 1) сөйлеу мелодиясы; 2)пауза; 3)сөйлеудің шапшаңдығы
немесе баяулығы; 4)бұтақтанып мүшеленуі; 5)ырғақ; 6)сөйлеудің барысы
(потоки речи).Міне,осыдан бастап өте күрделі,нәзік сырларға толы,жұмбағы
мол,сиқырлы күші қисапсыз құбылыс болып табылатын интонацияның сыр –
сипатына үңілу мен ізденіс жолы басталды.
Жалпы лингвистикада интонацияның екі түрлі функциясын айрықша атайды:
1)синтаксистік,яғни сөйлем эмоционалды күйге көшірілмейді,сырлы астары бой
көрсетпейді; 2)эмоциялық жағдай,бұл ой – пікірдің грамматикалық мазмұнын
танытады.
Сондықтан да бәрін тұтас ала отырып,ажыратып – айқындағанда ғана
интонация мен мелодиканың нақты табиғатын тануға мүмкіндік туады.
Біз қазақ өлеңтану ілімінде интонация жөнінде жеткілікті
түйіндеулер болмағандықтан,советтік өлең теориясындағы ой – пікірлер
жөнінде айта кетуді жөн көрдік.
Орыс оқымыстылары интонация жөнінде қодау – қодау ойлар
айтқан.Белгілі лингвист – ғалым А.М.Пешковский Интонация және грамматика
деген мақаласында ырғақты және сөз мелодиясын интонация аясында
қарастырады.Ғалымның пікірінше,интонация,біріншіден,сөйл еудің эмоциялық
жағын білдіреді;екіншіден,сөйлеудің сөздік құрамынан байқалады.Мұның өзі
сөйлеудің ең шағын ритмикалық единицалары – буын мен фразаның бір екпінге
бағынған бөлшегіне(тактыларға) байланысты. Болатын нәрсе.
Үшіншіден,интонация сөйлеудің грамматикалық жағынан
қамтиды.Тұтастай алғанда ,А.М.Пешковский интонацияны екі тұрғыдан
қарастырады.
1.Интонацияның ең кіші единицалары буын мен такт болып табылады.
2.Ең үлкен единица – жай фраза мен күрделі фраза.
Өлеңтану ілімінде интонациялық құралдарға мыналарды жатқызады:
1.Үндердің белгілі бір уақыттағы шапшаңдығы.
2.Дауыс ырғағының бірде көтерілуі,бірде бәсеңдеуі.
3.Өлеңді айту мәнерінің күштілігі немесе әлсіздігі.
4.Сөйлеудің эмоциялылығы.
5.Сөйлеу мәнерінің айтылу мақсатына орай құбылып отыруы.
6.Айқындылық
7.Динамика
8.Дауыс кідірісі.
9.Мелодика.
10.Пауза.
Өлеңңін мелодиясын тану,білу оңайлыққа түспейді.Орыс өлеңінде мелодиялық
ілімнің негізін салған үлкен ғалым Б.Эйхенбаум болып есептеледі.
Мелодиканы өлеңнің синтаксисімен ,оның ырғақтық және синтамалық
табиғатымен,өлеңнің іштей бөлшектенуімен,бұтақталуымен бірге қарастыру
Б.Эйхенбаумның және мелодика ілімінің үлкен олжасы іспеттес.
Енді интонация туралы.Көрнекті ғалым Б.В.Томашевский интонацияны
айтылу мәнері (свободная сказ) деген.Ал қазақ топырағында сонау
отызыншы жылдардың өзінде аса ірі тюрколог Қ.Жұбанов сөз сазы деп
атаған.Интонацияны айтылу мәнері десек те,сөз сазы десек те ойға қонымды.
Кейбір оқымыстылар сөз сазының фонетикалық табиғатына
емес,композициялық роліне көңіл аударады.
Аудармада интонацияның табиғи қалпын сақтай білу - өлеңнің
эмоциялылығын сақтау деп ұғамыз.
Абай өз аудармасында Пушкин өлеңінің қырмызыдай ажарын,сүбей сұлу
кескінін,кесек бітімін келістіре бере алғандығының бір тетігі - өлең
интонациясын табиғи қалпынан тым өзгертпегендігінде.
Б.Эйхенбаум интонациялық ерекшелікке орай лириканы үш түрге
жіктеген:
1.Шешендік стильдегі лирика.
2.Ауызекі сөйлеу стиліндегі лирика.
3.Шырқамалы әнге негізделген лирика.
Өлең құрылысының маманы В.Холшевников шешендік және сөйлеу стиліндегі
лириканы бір текке жатқызады.Интонациялық ерекшеліктің өзі лириканы әр
түрлі реңкке бөлейді екен.
ИНТОНАЦИЯ. Енді қазақ өлеңінің интонациялық және мелодикалық
табиғатын қарастырайық:бұған көшу үшін қазақ өлең тілі әдеби қолданылуының
тарихын дәуірлеуді қажет етеді.Бұл жалпы қазақ өлеңінің түзілісінен
байқалады.
1.Халық өлеңінің құрылысы. Ол дыбыс әуезділігіне сүйенеді.Оған бір
күйлілік,бір саздылық тән.Өлең тілі синтаксисі ырғақпен қабысады,тармақ
соңындағы сөз жиегі дыбыстас боп үйлеседі.Өлең кестесінде оқыс өзгеріс
болмайды.Ал интонациялық көріністі байқауға болады.Ол қаратпа сөз арқылы
туған интонация. Мысалы:
... .Ойнап,күлмек салтанат
Қолыңдағы сырнайды,
Кім қылды екен,Кейқуат?!
Сұрағанда шың айтсаң,
Сені тәуір көрейін,
Шыңынды айтшы,Кейқуат,
Не тілесең берейін.
Халық өлеңінде белгілі бір сөзге,не сөз тіркесіне логикалық екпін түсіп,ол
психологиялық пауза арқылы ерекшеленеді.
Сөз қабілеті мен құдіретін айтқанда,оның бойынан ұшан – теңіз
мүмкіндіктерді табамыз.Мұнда ой,мазмұн,интонациялық құнарлылығын
арттырады.
Марксистік – лениндік эстетиканың қағидасы бойынша,өнердің жанрлары
мен түрлеріне ортақ объект – объективтік өмір,болмыс.Өнердің мақсаты –
шындықты эстетикалық тұрғыдан игеру,сөйтіп адамның көркемдік сезімін
тудыру болып табылады.
Ендеше,бұған сүйенсек,интонациялық байлықтың көзі ақиқат,шындық
екенін білеміз.Интонациялық қуат,құдірет өмір шындығы мен творчестволық
ойдың қабысуынан қанаттанады.Айталық,музыка интонация арқылы өмірмен
байланысады да,ондағы өзгерістерді бейнелейді.
Шындық пен ақиқаттан сусындап,нәр алған,сөздің ішкі қабатынан,табиғи
жаратылысынан,мағына – мазмұнынан туған интонациялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz