Солтүстік Қазақстанның далалы (деградациялық) жайылымды жерлерін жақсарту тәсілдерін зерттеу
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш. УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 636.086.25.633.2 (574.2)
Қолжазба құқығында
Рүстемова Сания Нұрланқызы
Тақырыбы: Солтүстік Қазақстанның далалы (деградациялық) жайылымды жерлерін
жақсарту тәсілдерін зерттеу
6N 0808 - Топырақтану және агрохимия
Топырақтану және агрохимия магистрінің академиялық дәрежесін ізденуге
арналған диссертация
Ғылыми жетекші:
а.ш.ғ.докторы, профессор
Көшен Б.М.
Қорғауға рұқсат етілді
Өсімдік шаруашылығы,
топырақтану және
агрохимия кафедрасының
меңгерушісі, а.ш.ғ.к.,
доцент Сыздыкова Г.Т.
_______________2011 ж.
Көкшетау, 2011жыл
Мазмұны
ТЕРМИНДЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН 3
СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 ЗЕРТТЕУ СҰРАҒЫНЫҢ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... . 10
2ЗЕРТТЕУ ЖҮРГІЗУ ЖАҒДАЙЫНЫҢ НЫСАНЫ, ӘДІСТЕМЕСІ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ 12
ҚОРЫТЫНДЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
3СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТОПЫРАҚ-КЛИМАТ 22
ЖАҒДАЙЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.1Агроклиматтық 22
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
3.2Топырақ және өсімдік 28
жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
3.3Табиғи мал азықтық 36
жіктелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..
3.4Өсімдіктерге антропогенді 47
әсерлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
4 ДАЛАЛЫ (ДЕГРАДАЦИЯЛЫҚ) ЖАЙЫЛЫМДЫ ЖЕРЛЕРДІ ТҮБЕГЕЙЛІ ЖӘНЕ ЖЕР ҮСТІЛІК51
ЖАҚСАРТУ АМАЛДАРЫ ... ... ... ...
4.1Бастапқы жерді 51
құнарландыру ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
4.2Шалғынды кебірлі сортаң (деградациялы) жайылым жерін түбегейлі 61
жақсарту ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
4.3Солтүстік Қазақстанның далалы (деградациялық) жайылымды жерлерін 79
жақсарту тәсілдерінің
ұсынысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5 ЭКОНОМИКАЛЫҚ 81
ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .85
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ӨНДІРІСКЕ 86
ҰСЫНЫС ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ 87
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .97
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Анықтамалар
Автортофты – автотрофты организімдер (грек сөзі өзімен-өзі,
қоректену)- организмдер алғашқы автотрофты жолдармен қоректенеді.
Агрофитоценоздар – ауыл шаруашылық өнім алу үшін және үнемі адам
қамқорлығында болатын биологиялық бірлестік жасау үшін өсімдіктер мен
жануарлардың экологиялық жағынан қолайлы болмаса да жоғары түсім беретін
немесе бірнеше іріктелген түрлерін жасап шығару.
Агроценоздар немесе агроэколар – жаздық және күздік дақылдар егілетін
жер алқаптары. Олар өсірілетін жерлер өңделіп, қопсытылып, тыңайтқыш
себіліп, үнемі күтімде болады. Жабық жерлерде өсірілетін дақылдар.Жылыжайда
өсірілетін өсімдіктер. Оларға қажетті топырақ, ылғал, ауа кестесі қолдан
реттеліп отырады.
Биогеоценоз – (грек.сөзі bios - тіршілік, geo- жер жер және koinos
kassas - ценоз). Жер бетіндегі біркелкі табиғи құбылыспен (атмосфералық,
өсімдіктердің, жануарлардың, микрооганизімдердің, топырақтың және
гидроэкологиялық жағдайдың ерекше түрдегі олардың компоненттерінің қарым-
қатынасы бірімен-бірінің зат алмасу және энергия алмасуын, сонымен бірге
табиғаттың басқа құбылыстарының арасындағы алмасуын айтады.
Биосфера – (грек. сөзі bios - тіршілік, sphaira-шар) экосфера,
биогеосфера айналаны қоршаған ортадағы тірі организмдердің тіршілік ететін
табиғи ортасы.
Геохимия – жердің химиялық құрамын, элементтердің миграция жасауын,
таралу заңдылықтарын, атомдардың табиғи процестер кезіндегі орналасуымен
миграция жасау тәсілдерін зерттейтін жаратылыстану ғылымының көрнекті
саласының бірі.
Гумус немесе қарашірік – өсімдіктер мен жан-жануарлардың жердегі
қалдықтары шіріп, ыдыраған кезде микробиологиялық процестердің нәтижесінде
пайда болған топырақтың органикалык заттары. Мұның жердің құнарлылығын
қалпына келтіріп, оны тыңайтуда үлкен маңызы бар.
Деградация – (фран.тілінен аударғанда - біртіндеп нашарлау, құлдырау)
– топырақ деградациясы табиғи құбылыстар немес адамның іс-әрекеті
нәтижесінде топырақ құрылымының өзгеруіне байланысты оның құнарлығының
біртендеп нашарлануы.
Жайылым –мал жаю үшін жүйелі түрде пайдаланылатын ауылшаруашылық
жерлері және шабындыққа пайданылмайтын, тыңайған жерге жатпайтын, мал жаюға
қолайлы әрі жарамды жер телімдері.
Карбонаттық қабат –топырақ жасалу процесі кезінде карбонаттар
(көбінесе кальцийдің) жиналатын топырақ қабаты. Ылғал жетімсіз болган
жағдайда пайда болатын топырақтарда (қара, қарақоңыр) жиналады. Қалыңдығы
ондаған см-ге жетеді. Ол тығыз болады да, өсімдіктердің өсуіне қолайсыз
болады.
Кебір– геоморфологиялық ілім бойынша өз алдына рельеф типін құрайтын
өсімдіксіз тақыр немесе сораңдардан тұратын өсімдіктері өте сирек тұзды
шөлдердегі ойпаңдар. Нөсер жаңбырлар кезінде түбіне су жиналып көлшік пайда
болады. Бірақ ыстық температура жағдайында тез құрғап қалады да, көп
бұрышты жарықтар пайда болады. Сордың барлық горизонттарында оңай еритін
тұздар көп кездеседі, онымен бірге жер асты сулары жер бетіне жақын
орналасады.
Климат – (грек сөзі klimatos - көлбей, күн сәулесінің жерге жиналған
немсе қалыптасқан құбылысы. Климаттың ғасырлар бойы қалыптасқан ырғағы
болады. Оның ерекшелігі географиялық ендікке байланысты.
Ксерофиттер – (грек сөзі xeros - құрғақ және phiton- өсімдік)
құрғақшылық уақыттары мол болатын шөл және шөлейт аймақтарда өсіп-өнетін
шөптер.
Қара топырақ – екі жарты шардың дала және орманды дала зоналарында
тараған топырақ түрі; физикалық құрылымы жақсы, қара шіріндіге бай болуының
нәтижесінде ол өте құнарлы келеді. Қара топырақ көп ғасырлар бойы жылы да
құрғақ климат жағдайында саздақ, құмдақ және лёсс топырақтарда
өсімдіктердің өлуінен түзілген, қара шіріндінің қорлануынан пайда болады.
Далалық аймақта қара топырақ жер қыртысын түгелдей дерлік алып жатады да,
орманды дала аймағында күлгінделген топырақтармен алма сып келеді.
Қоңыр топырақтар – Қазақстанның құрғақ далалар зонасын алып жататын,
қара топырақты жерлердің оңтүстігінде орналасқан, түрі
піскен талшын (каштан) сияқты, саздақ және құмдақ қоңыр топырақтар. Онда
өсетін өсімдіктердің құнарсыздығына байланысты шірінді заттар аз болады
(3%) және тереңдеген сайын кеми береді, азот пен фосфор да аз болады,
астыңғы қабаттарында ерігіш тұздар болады. Көбінесе құрамында көмір қышқыл
ізбесі болғандықтан қышқыл тисе көпіріп қайнайды. Қоңыр топырақтар
құрамындағы құнарлы заттардың мөлшерімен де, құрылымымен де ауыл шаруашылық
дақылдарға өте қолайлы жене олардың гумусы көбейген сайын сапалылығы арта
түседі.
Құрылымсыз топырақ – өте ұсақталып, майдаланып кеткен топырақ. Мұндай
топырақтың капиллярлығы артып кеткендіктен, өзінің бойындағы суды тез
буландырып жібереді де, ондағы өсімдік тез шөлдейді, судан тарығады,
пайдалы өнім бермейді.
Мезофиттер – (грек сөзі mesos -орташа, phileo - сүйемін) топырақтың
ылғалдылығы орташа болған жерлерінде өсіп-өнетін өсімдіктердің түрлері.
Мелиорация – (латын сөзі melioratio - жақсарту) - топырақтың
құнарлығын арттыруға қолданылатын шара; Өсімдік әлемі жердің сапасын
жақсартатын факторлардың бірі.
Ноосфера – (грек сөзі noos ақыл, ой және сфера - шар деген мағына
білдіреді). Қазіргі кездегі адамның ақыл-ойларымен биосфераның дамуы.
Өнімділік – биоценоздардың белгілі бір жерде тірі организімдерден
алынатын биологиялық өнім (суда өсімдіктердің және агроценоздардағы
өсімдіктердің өнімі цга есебімен) алынады.
Өнім қоры – бірлестіктегі жиналған биомассалардың қоры. Әдетте жоғары
сатыдағы өсімдіктердің жинаған органикалық заттарын айтады. Өнім қоры -
жалпы қор, пайдалы қор (ағаштар, жайылымдар мен шабындықтардағы шөп қоры),
мортмассалардың қоры деп бірнешеге бөлінеді.
Өсімдік қауымдастығы – көршілерінен ерекше, ішкі біркелкі өсімдіктер
жамылғысының сапалы ерекше бөлігі; Өсімдіктер организмдері қураған, олардың
бір немесе бірнеше ұрпақтарынан тұратын және ішкі ортаны құрайтын
(фитомелиорант, зат алмасу т.б) тұрақты бірлестігі.
Пупуляция – ( франц. populion - халық) белгілі бір аумақты мекендейтін
даралардың бір түрлерінің жиынтығы.
Сортаңдар – шөлейтте, шөл және дала зоналарында тараған, құрамында әр
түрлі тұздар кездесетін топырақтың түрлері. Сорлармен салыстырғанда олардың
үстіңгі горизонттарында тұздар өте аз кездеседі де, ең терең горизонттарда
мол болады. Сортаңның екі қара шірінді горизонты (үстіңгісі — элювиалды
және астыңғысы — иллиювиальды) бар. Иллювиалды горизонтқа бүкіл үстіңгі
шайылған қара шіріндіге қосыла тотықтар мен тұнбалар жиналып, горизонттың
кепкеннен кейінгі тығыздалуына және призмалық жақпарларға жарылуына әсер
етеді. Иллювиалды горизонттан әрі қарай тұзға қанықңан горизонт жатады.
Сортаң топырақты шаруашылыққа пайдалану үшін мелиорациялық шаралар жүргізу
қажет.
Топырақ – өсімдіктердің, жануарлардың (әсіресе микроорганизімдердің),
климат жағдайларының және адамдардың әсерімен өзгерген жер бетінің үстіңгі
борпылдақ қабаты. Топырақ бойында құнарлылық қасиеті, яғни өсімдіктерді
сумен, басқа да қоректік элементтермен қамтамасыз ететін қабілеті болады.
Механикалық құрамы (топырақ түйіршіктерінің мөлшері) бойынша топырақ құмды,
құмдақ сазды және саз топырақ болып бөлінеді. Жасы мен генезисі бойынша
— қыртысты күлгін топырақ, батпақты топырақ, ормандық сұр топырақ, қара
топырақ, қоңыр топырақ, күрең топырақ, тағы басқалар болып бөлінеді.
Топырақтың жер бетінде таралуы зоналық (горизонтальды және вертикальды)
заңдылыққа байланысты.
Фауна – (fauna - көне заманның мифологиясындағы орман құдайы,
жануарлардың сақтаушысы деген ұғым). Биоценоздардағы, экожүйелердегі,
аудандардағы, облыстардағы тіршілік ететін жануарлар түрлерінің жиынтығы.
Фитомелиорация – қоршаған ортаны жақсарту жөніндегі шаралар кешені.
Экожүйелерді сақтау және жақсарту мақсатында (табиғат қорғаушы) және
қалалық ортаның жағдайларын сауықтыру үшін табиғи өсімдіктекті
қауымдастықтарды қолдау және өсіру арқылы жүргізіледі.
Фитоценоз–(грек сөзі phiton- өсімдік және koinos- жалпы)
ассосациациялардың индивидиумы, ассоциация учаскесі автотрофты
өсімдіктердің фитомассасын синтездейтін ценоэкожүйе.
Фитоценология – (фитоценоздардан алынады, грекше logos ілім)
фитоценоздар туралы ғылым саласы.
Флора – ( flora - көне заманның мифологиясындағы гүлді өсімдіктердің
құдайы деген түсінік береді). Биоттардың бір бөлімі. Биоценоздарда,
ценоэкожүйелерде, ассоциацияларда, формацияларда, өсімдік типтерінде,
аудандарда, зоналарда, облыстарды қазіргі кездегі экожүйелерде өсетін
өсімдіктер мен саңырауқұлақтардың түрлері.
Эдификатор – (латын сөзі aedificator - құрылысшылар) -
фитоценоздардағы өсімдіктердің доминантты, субдоминантты түрлерін
эдификатор деп атайды. Олар ценоэкожүйелердің негізін құрайды.
Биоценотикалық ортаның ең басты рөлін атқарады. Эдификаторлардың
фитомассалары өте жоғары болады.
Эрозия – тау жыныстары мен топырақ аққан сулардың шаюы. Шайылу және
ұсақ түйірлердің тасымалдану қарқыны тау жынысының қаттылығына, топырақ
қабаттарының жатқан бағытына, су ағынының жылдамдығына және эрозиялануына
байланыстыпайда болады.
қысқартылған сөздер
N - азот
К- калий
Р2О5 - фосфор
СО2 - көмір қышқыл газы
ГТК - гидротермиялық коэффициент
М.а.ж.- мал азық жерлер
ӨЫҚ - өнімді ылғал қоры
ТМД - Тәуелсіз елдер достастығы
СД - саты дегрессиясы
ФАР- фотосинтетикалық активті радиация
ЫС - ылғал сиымдылығы
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Ауылшараушылығында қара мал басының өсуі және
оның өнімділігін жоғарлату, табиғи жайылым қорлардың азық өндіру жағдайына
байланысты.
Солтүстік Қазақстанда мал азықтық дақылдардың шаруашылық қорына: өнім
беретін жайылымдар мен шабындықтар, далалы мал азық жерлер, құрама жем және
астық дақылдарының қалдықтарын шығаратын шаруашылықтар кіреді.
Солтүстік Қазақстанның ауылшаруашылық жерлердің жартысынан көбін,
табиғи құрғақ дала аймағы алып жатыр. Ал табиғи жерлер 21 млн.га жуық жерді
алады.
Бірақ табиғи жерлердің күй-жайы мал шаруашылық өнімділігінің
талабына сәйкес жауап бермейді. Табиғи жайылым жерлердің өнімділігі тек 1,2-
3,1цга құрайды. Осындай жағдай, шаруашылықта жем өндірісінің өсу
проблемасы, ең басты далалы жерлердің мал азығын өндіру арқылы
шешілгендігін ескертеді, ал табиғи жерлерге керекті назар аударылмады. 1га
жерге тыс көп күш түскеніне байланысты ауыл жанындағы өрістер құнарлығын
жоғалтқан және құлдыраған.
Сондықтан, қазіргі кезде табиғи мал азықтық жерлердің өнімділігінің
өсу мәселелері өзекті болып табылады.
Республика аймақтары бойынша табиғи және себілген жайылым жерлердің
технологиясын қолдану зерттемесі РНТП Корма 02.02.04. Мемлекеттік тіркеу
номері ҚР 0012300.
Зерттеудің мақсаты: Қоршаған ортаны есепке ала отырып, түбегейлі және
беткейлі жақсартудың ғылыми негіздері мен агротехникалық әзірлеудің және
дала жайылымдарына қолдану.
Зерттеудің міндеттері: Зерттелетін аймақтың агроэкологиялық жағдайы,
зерттеудің ғылыми-негіздері, табиғи жайылымдарды құнарландыру әдістерін
әзірлеу және жаңа агрофитоценозды жасау:
-Далалы (деградациялық) жайылым жерлердің құнарлағын арттыру
амалдарының зерттемесі.
-Табиғи (деградациялық) жайылымды жерлерін кебірлі сортаң шалғынды
жерлерін түбегейлі жақсарту тәсілдерін зерттеу.
-Солтүстік Қазақстанның далалы аймақтарына фитомелиоративтік
жұмыстарының даму келешегін және экономикалық тиімділігін көрсету.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Алғаш рет Солтүстік Қазақстанның далалы
аймағына арналған құлдыраған жайылымдарды түбегейлі және беткейлі
жақсартудың ғылыми негіздері мен тәжірибелерінің әдістері жасалынады.
Ксерофитті шөптерді себу арқылы, ауыл жанындағы құлдыраған дала жайылымдағы
өсімдіктерді қалпына келтіруде ұсынылған әдістердің өзіндік қолайлығы.
Теориялық құндылығы. Флоралық және фитоценоздық толық емес мүшелігімен
сипатталған, құлдыраған далалы жайылымдарын жақсартудың агротехникалық
негіздері жасалған. Ксерофиттерді өңдеуге арналған ылғал қоры мен табиғи
ресурстарын толық пайдалану жолдары анықталды. Агрономиялық негізінде
әзірленген, түбегейлі және беткейлі жақсартудың әдістері, ауылшаруашылық
ғылыми мен тәжірибесін байытады және толықтырады.
Практикалық құндылығы. Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы Солтүстік
Қазақстанда далалы (деградациялық) жайылымдарын түбегейлі және беткейлі
жақсартудың агротехникалық әдістерді әзірлеу болып болып саналады. Табиғи
және дақылды шөптерді егуде табиғи ресурстарды толық пайдалану жолдары
табылды және ылғал қоры анықталды. (Орташа жайылым өнімділігі төрт жыл
ішінде 14-23цга құрғақ затқа өсті).
Қорғауға ұсынылатын негізгі ережелер:
- Аймақтың экологиялық жағдайын зерттеп, жайылымды жерлерді жақсартудың
алғашқы өңдеу тәсілінің әдістемесін жасау.
- Далалы жайылым жерлердің жер үстілік және беткейлік өңдеу амалдарын
жасау.
- Зерттелетін тәсілдердің экономикалық тиімділігін және әдістемелерін
зерттеп, жайылымды жерде қолданып жақсарту.
Зерттеу жұмысының апробациясы: Негізгі ғылыми нәтижелер Ш.Ш. Уәлиханов
атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің агроинженерлік факультетінің
ғылыми-техникалық талқысында (2008-2010 ж.ж.), Солтүстік Қазақстан АШҒЗИ
(2009-2010ж.ж.), ҚазҒЗИ мал шаруашылығы және мал азығының өндірісі (Алматы
қаласы, 2011ж.), Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 20 жылдығына
арналған Шоқан тағылымы – 15 Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда
(Көкшетау қаласы, 2011ж. 21-24 сәуір) С.Сейфуллин оқулары (Астана қаласы,
2011ж.) баяндалып мақұлданды.
Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған мақалалар. Диссертацияның
ғылыми нәтижелері бойынша 6 еңбек жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы.
Диссертациялық жұмыс Microsoft Word 7.0 Windows жүйесінде компьютермен
теріліп, 97 бет көлемінде ұсынылған. Диссертациялық жұмыс кіріспе, негізгі
бөлім, ғылыми-практикалық ұсыныстар, қорытынды, пайданылған әдебиеттер
тізімі және 1 қосымшадан тұрады. Диссертациялық жұмыста 29 кесте және 1
қосымша берілген. Пайданылған әдебиеттердің жалпы саны - 167, соның ішінде
шетелдік авторлар саны – 14.
1 Зерттеу сұрағының тарихы және зерттеу әдістемесі
Қазіргі уақытта табиғи мал азықтық жерлерді жақсартудың және оларды
ұтымды пайдалану белсенді зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Қазақстанда және басқа ТМД елдерінде және бүкіл дүние жүзінде мал
азық жерлерді түбегейлі және беткейлі жақсартудың ғылыми негіздері мен
практикалық тәжірибелері азды-көпті жинақталған [1-2]. Тапсырманың дұрыс
қойылғанын және де мал азықтық жерлердің жақсарту мен ұтымды пайдаланудың
зерттеу бағдарламасын жалғастыру үшін, әрине істелінетін жұмыстың қорытынды
сараптамаларын жасау керек.
Әртүрлі типті шабындық және жайылым жерлерін жақсартудың, іргелі
тәжірибелік қорытынды жұмыстары, Солтүстік Қазақстанның үлкен территориялы
аймағында жүргізу жеткіліксіз. Табиғи және жасанды фитоценоздар,
биологиялық жүйе сияқты шығу тегі бойынша үлкен айырмашылық бар. Бірінші
жағдайда, табиғи шығу тегі – ол өсімдік қауымдастығының байырғы пайда
болуы, яғни адам қатысуынсыз пайда болады және олардың дамуына табиғат
апаты мен адам іс-әрекеті зиян келтірмесе, соған сәйкес табиғат
заңдылықтары бойынша дамиды[3].
Өсімдік жамылғысының өзгеруіне адам іс-әрекеті арқылы
В.Н.Вернадскийдің [4] айтуы бойынша қауымдастықтың өзгеруі, топырақ
қыртысының айналымына: соқамен жырту, ол үлкен апат келтіреді. Сонымен
бірге, жасанды өсімдік қауымдастығының практикалық тәжірибелерін
биологиялық ұғынып жасау, Н.Г.Андреев айтуы бойынша [5-6], фитоценоз
теориясының қалыптасуына, ерекше агрофитоценоз жаңа өсімдік қауымдастығының
тәжірибеде құрылуы маңызды рөль атқарады.
Қазіргі уақытта жиі табиғи жерлермен қатар, антропогенді өсімдік
қауымдастығының дәрежесі, шаруашылықта адам іс-әрекетінің антропогенді
өсімдік қауымдастығы жүргізілуде.
Бұрынғы табиғи қауымдастық пен өсімдік түрлері жойылып, жасанды
өсімдік қауымдастығы табиғи аймақ кешенінде жаңадан жасалып, адам еңбегін
қажет етуде. Жасанды фитоценоз құрылу негізінде, нақты өсімдік түрлері
жоғары сапасы мен мөлшері қарастырылуы керек. Өсімдік ассортименті, мың жыл
тіршілік етуінде жақсартылып және кеңейтіліп келеді. Жабайы өсімдіктер
түрлерінен, мәдени өсімдіктерге жаңа түрлерді енгізу, жаңа сорттар мен
мәдени өсімдік формалары енгізілуде.
Өсімдіктерді өсіру тәсілдерін жетілдіріп, сонымен қатар егіншілікте
игерілген аумақтардың ауданы кеңейтілді. Егіншілікте мәдени өсімдіктердің
қарқынды өсуі мен егістік ауданның масштабты кеңеюіне ие болуы, жасанды
өсімдік қауымдастығының сапалы түрленуін және оның өнімділігін
жоғарлатудың бағыты.
Батпақты жерлерді құрғату, шалғынды жайылым жерлерін жақсарту, тың
және егеншілік аумақтарда ірі орманды орналастыру шара бойынша, кең көлемді
жұмыстар жүргізілуде.
Биосфера, адам қызметі арқылы өзгереді де, сапалы жаңа жүйеге
"ноосфераға" ауысады [7-9].
Биологиялық факторлар арасында, биосфераның түрленіп қатысуына,
В.Н. Вернадский [10] фитомелиорантты ерекше көңіл бөлді.
Фитомелиорант - автотрофты өсімдік қауымдастығының түрлерінің -
жоғары сатыдағы өсімдіктер, балдырлар және мүктер жатады. Фитомелиорантты -
функциональды қасиетін ауыстыруға болмайтын және экономикалық тиімділігі
қатынас бойынша ең көп қолданылады.
Фитомелиорант түсінігі, В.Н.Вернадский [10] айтуы бойынша, "өсімдік
қызметінің жасанды түрлендірудің ноосфера оптимизациясында қолдану".
Ноосфераның әртүрлі облыстарын анықтауы бойынша фитомелиорант екі түрге
бөлінеді; экстерьерлік (ноосфераның ашық облысы); интерьерлік (әртүрлі
қызмет атқару). Фитомелирант қолдануы бойынша: өнімді, шаруашылықта қолдану
және арнайы болып бөлінеді.
Айта келе, фитомелирант биосфера және биогидросфераның бүкіл
оптималдауға қатысады [10-12]. Фитомелирацияның негізі жалпы теориясы,
В.Н.Вернадский [10],В.А.Андреев [13] анықтаулары бойынша,
биогеоценологиялық табиғи өсімдік қызметінің түрленудің маңызды қызметі,
заңдылық тұжырым бойынша өсімдіктердің өзгеруі, биогеоценоз және
геохимиялық айналымдардың өзгеруі, сонымен қатар осы өзгертулермен қайта
құрылған биогеоценоз компоненттері.
Табиғи фитоценоздар биогеоценозға сәйкес өнімсіз кешен фитомелиорация
қаланды, сондықтан болашақта жасанды биогеоценоздың, табиғи қауымдастық
ұқсастық жасау, жасанды фитоценоздар табиғи фитоценоздардан жақсы жасалуы
керек, бірақ өсуінің өнімділігі бойынша мүлтіксіз жоғарырақ [14-16].
Сондықтан, фитомелиорацияны биогеоценозды жақсартудың бір тәсілі
ретінде өзгерту және жақсарту бағыты [17]. "Халық шаруашылығының
қызығушылығында биогеоценоздың өзгеруін басқару, қажетті жан-жақты
айналымына талдау жасау және оның себебін көрсету, әрқайсының мәнін бағалау
керек [18].
Мал шаруашылығына табиғи мал азықтық база негізі ретінде,
фитомелиорация жасанды жайылым жасалуда, табиғи жайылымдарға салыстырып
қарағанда өте жоғары және тұрақты өнімділігімен ерекшелінеді және малдарды
әртүрлі мал азықтық жем-шөптермен жыл бойы қамтамасыз етеді.
Біздің ойымызша бұл жағдайда ғылымда кең қолданылатын агрофитоценоз
термині дұрыс келетін сияқты.
Солтүстік Қазақстанның дала аймағының жайылымдарында жоғары өнімді
фитоценоздарды жасау мүмкіншілігін көрсетіп, дала аймағының табиғи-
өзгермеген және өзгерген, мәдени, мәдени-ұқсамайтын және ұқсайтын табиғи
фитомелиорант талдауын М.У.Сағалбеков [19], Б.М. Көшен [20], Аубакиров К.
[21] еңбектерінде кездеседі.
Дала жайылымдарының өнімділігін арттырудың ең негізгі амалы табиғи
ерекшеленетін шөпоттығын жасау және айдап тастау арқылы түбегейлі жақсарту
болып табылады. Түбегейлі жақсарту барысында мәдени дақылға енгізілген және
енгізілетін жергілікті жабайы өсімдіктерді қолданады. Қазақстан мен Орта
Азияның ғылыми мекемелерінің көптеген деректері бойынша аридтік аймақтардың
жайылымдарын жақсарту үшін сексеуіл, еркек шөп, теріскен, кейреуік,
қараматау сияқты шөптері болашағы мол деп саналады т.б. [22].
Жеткілікті дымқылдану аймақтарында мал азықтық жерлерін жақсартуы
әртүрлі астық-бұршақтық қоспаларды егіс арқылы жүргізілді, дала аридтік
аймақтарында мал азықтық жерлерін жақсарту сұрақтары, құрамын іріктеу
бойынша сұрақтар, олардың ара қатынасы, агротехника және аудандардың басқа
да әлі мүлде толық зерттелмеген сұрақтары әлі тың іс болып табылады[23].
Түбегейлі жақсартуды жүргізу табиғи мал азықтық жерлерін жеделдетудің
ең басты бағыттарының бірі шөпоттығын егіс жолымен ауыстыру деп белгілейді.
Солтүстік Қазақстанның төменгі адырларында жайылымның жақсартуы барысында
жылдық жауын-шашындармен 400-500мм кейреуік, еркек шөп және басқа тұқымдас
өсімдіктер өзара жақсы үйлеседі. Жылдық атмосфералық 220-230мм жауын-
шашындарда аридтік даласының жағдайларында жоңышқа мен теріскеннің қоспасы,
көпжылғы оттармен төзімді [24-25].
Төмен өнімді шалғындардың өнімділігін жылдам арттыру жолының ең тиімді
әдістерінің бірі - егілген шабындық жасау [26] с. Табиғи пайдаланымдағы
жерлерді астық және бұршақ шөптерімен жеделдетілген шалғындандыру
барысында 8-10 жыл 50-60 ц шөпке дейін алуға болады деп, сонымен қатар
егілген шабындықтардан мал азықтық өлшемі 1200-1300кг дейін құрайды деп
автор анықтады.
Қазіргі кезде жайылым жердің егісіне келесі өсімдіктер мен өсімдік
қоспалары зерттеліп, ұсынылған: құмдық эспарцет, қызғылт беде, шалғындық
атқонақ, жима тарғақ, қылтанақсыз арпабас, шалғындық қара сұлы, биік
райграс пен шалғындық атқонақ, эспарцет пен шалғындық атқонақ [27-28].
Cолтүстік Қазақстан облысында мәдени жайылымдарды жасау әртүрлі
әдістермен жүргізіледі:
1) табиғи шабындықтарды түбегейлі жақсарту жолымен және әлсіз
тұзданған, бұталанған және батпақтанған жерлерді жеделдетілген
шалғындандыру әдісімен игеру;
2) қанағаттандырылған ботаникалық құрамы бар табиғи шабындықтарды жер
үстілік жақсарту;
3) көпжылдық шөптердің ескі егістерді жақсарту жолымен;
4) мал қоралардың маңында орналасқан жыртылатын жерлерде
шалғындыжайылымды шөптерді жаңадан егу.
Сонымен қатар, ұзақ мерзімді қолданыстағы жоғары өнімді мәдени
жайылымдарды қалаған кезде, жоғары өнімділік кепіл беретін жайылымды шөп
қоспасының құрамына ерекше назар аудару қажет екені айқындалады.Ол үшін
шөпоттығының негізін құрайтын жер үстілік шөптермен қатар, жайылымдарды
қолданудың бірінші жылдары шөп қоспасына жайылымды өте жақсы көтеретін жер
асты шөптерді қосуы қажет[29].
Солтүстік Қазақстанның көптеген аудандарында табиғи жайылымдар
қанағаттынарлық азықты шөптер жаздың бірініші жартысында беріп және жаздың
екінші жартысында шөптер тозып, желінбейтін кезде мал шаруашылығының
қажеттілігін қамтамасыз етпейтінін белгілейді [30]. Осыған байланысты,
шаруашылық малдың жазғы азығы үшін азықтық шөптердің егісін көп мөлшерлерде
жасауға мәжбүр болады. Сондықтан жақсарту сұрақтары мен табиғи шабындықтар
және жайылымдардың дұрыс қолданылуы аймақта ең басты мәселе болып табылады.
Жеделдетілген шалғындандыру айрауық-қияқөлең шалғындықтың екі мәрте
дискілеу, минералды тыңайтқыштарды енгізу ( NPK 45кг әрекетті заттекті)
және көпжылдық шөп қоспасының егісі, қолданған 3 жылда 146,4 ц шөп алынды.
Жақсартылмаған шалғындықтан осы уақытқа дейін 29,0 ц\га жиналды.Бірінші
жағдайда шөп жоғары бағалы, астық қатынастағы шөптерден, (беде, атқонақ,
сұлыбас), екінші жағдай қатты сабақты әртүрлі шөптерден тұрады.
Жақсартылмаған шалғындықпен салыстырғанда, егілген шалғындық өнімінен
протеин 8 ретке дейін көп, тұз және фосфор – 9 рет және кальций 18 ретке
дейін көбірек алынды. Жеделдетілген шалғындандыру жүргізгенде топырақтың
бірінші өңдеуін жер жыртып, қыртыстарды өңдеп дискілеу және тырмалау
жолымен өткізуге болатыны анықталды. Бұл жағдайда 3 жыл қолданғаннан кейін
103,9 ц шөп алынды.
Солтүстік Қазақстанның басқа да аудандарында эрозиямен ең тиімді
күресінің түрі құлдыраған жерлердің көлемін шалғындандыру болып табылады
Азық базасының және оның өнімділігін күшейтудің, сонымен қатар басқа ауыл
шаруашылық мәдениеттерін жер қорғайтын егіс айналымдары жүйесінде эрозияға
шалдыққан топырағы бар тау баурайындағы жерлерді шалғындандыру өте маңызды
қоры болып табылады. Жүргізілген зерттемелер айқындауы бойынша су және жел
эрозиясына шалдыққан жерлерде, шалғындандырудан кейін табиғи шабындықтардың
өнімділігін 4,5 және одан да көп шөптің жоғары өнімін алып, ал протеин 8-10
есе артық. Көк гибридті жоңышқа, эспарцет, қылтанақсыз арпабас және кең
масақты еркекшөп қоспасынан тұратын жайылым жерлерді жеделдетілген
шалғындандыруда ең өнімді болып табылады.Қоспа 50 пайыз астық және 50 пайыз
бұршақ шөптерінен тұру керек [31].
Солтүстік Қазақстан облысының әртүрлі шөп қоспаларын елдің орта
бөлігінің жайылым жақсарту барысында, жайылымды қолданыста ең өнімді болып
екі еселік шөп қоспалары: жоңышқа-арпабас, жоңышқа-бидайық және жоңышқа-
еркекшөптік [32].
Қоқыстанған және құлдыраған жайылымдар мен шабындықтарда минералды
тыңайтқыштармен бірге жергілікті флораның ішінен жоғары өнімді азықтық
өсімдіктерін егу керек [33]. Жусан, астрагал сияқты өсімдіктерді егіп,
қысқы-көктемгі жайылымдардың азықтық өнімділігін екі есе көбейтуге болады.
Теңіз деңгейінен 1200-1500м шамасымен орташа-таулы жайылымдарды
жақсарту үшін болашағы мол азықтық шөптер табылды. Сұлыбас, жима тарғақ,
жоңышқа егістіктен тұратын пайдалымдағы жерлерден 60-80г жоғарысапалы егіс
алуға болады, бұл қоқысталған шөпоттығының өнімімен салыстырғанда 2,5-4 есе
көп.
Бұталар мен жартылай бұталарды енгізу арқылы табиғи шөпті
жайылымдарды түбегейлі жақсартып және олардың өнімділігін арттыруға
болады. Бірінші кезекте аймақты ылғалмен қамтамасыз ететін, табиғи шөпті
өсімдіктердің бәсекелестігін жаппай немесе ішінара жер жырту арқылы жою,
болашағы мол түрлерін, олардың ішінен қоспаларын іріктеу және егу секілді
экологиялық жағдайдың бағасындағы биогеоценологиялық шешім өсімдік
жақсартудың негізіне салу қажет [34 ].
Солтүстік Қазақстанның сортаңды жайылымдардағы эфемер-жусанды
агроценоздарды, ауа-райы жағдайына қарамастан жартылай бұталардан тұратын
егілген жайылымдардың азықтық салмағының өнімі, эфемер және эфемероидтердің
берілген құрамы табиғи жайылымның өнімі 2-3 есе кем емес, 27,7-34,8 ц\г ауа-
құрғақ салмағына жетеді деген қорытындыға келді [35].
Табиғи жағдайларда ағаш және бұталы өсімдіктерден айырылған, жусанды-
эфемерлік шөлдерде қара және шөлді бұталардан тұратын орманды массивтерді
жасау қажет, өйткені олар ықшам климатты жақсартуына, сондай –ақ, олардың
қорғанысында жатқан өсімдіктің дұрыс дамуына әсер етеді [36-37].
Солтүстік Қазақстан жағдайында табиғи мал азықтық жерлерді жақсарту
барысында тек қана шөптердің және олардың қоспасын қабатсыз егуді қолдану
қажет. Көпжылдық шөптер егілген жылы әдетте баяу дамиды, ал мәдени
өсімдіктер тезірек өседі, шөптің өскінін басып, қысқа төзімділігін
төмендетеді. Бұл келесі жылғы өнімнің көлеміне жағымсыз әсер етеді.
Жабайы азықтық бұталар мен жартылай бұталардың аралас егістердің
мәдени жайылымдардың жағдайындағы жоғары өнімді биологиялық және эколого-
физиологиялық қасиеттерімен түсіндіреді [39]. Ортаның қорын толық қолдануға
мүмкіндік беретін өсімдіктердің жылдам өсуі мен дамуы, бұл олардың маңызды
биологиялық ерекшелігі болып табылады. Эфемероид –жусанды фитоценоздар 0-
30см және 0-90см, табиғи эфемероид фитоценоздары ауа ортасының (0-15см
қабат) және топырақтың (0-60см) шағын көлемін алатынын, экперимент
жұмыстар ретінде дәлелденген. Бұл фитоценоздар жерүсті бөліктер мен терең
емес түпті жүйелердің төмен өсуіне байланысты, ортаның қорын толық
пайдаланбайды, сондықтан бұл топырақ-климаттық жағдайларда олардың
өнімділігі төмен болады. Құрамында жартылай бұлталары бар жасанды
фитоценоздар, ауа кеңістігінде 50-70см қабат, топырақта 500-600см игереді.
Қатты зақымдалған және құлдыраған жайылым жерлер 30-шы жылдардың
басына жатқызуға болады, яғни шалғындандыру үшін алдымен мезо және
ксерофитті шөптердің морфологиялық және биологиялық типтері мен түрлерін
зерттеу керек.
Зерттеу бойынша Солтүстік Қазақстанның далалы құлдыраған жайылымдарды
жерлерінде шөпті егу, 270-300мм орташа жылдық жауын-шашын мөлшері мен
тыңайтқышты қолдану арқылы азық массасын алуға болады, ол 10 есе және одан
да жоғары табиғи өнімділіктен де асады. Ал тыңайтқышсыз қолданған егіс,
табиғи егістен айырмашылығы аз өнім береді [40-45].
Табиғи жайылым жерде қалыпты өсімдік жамылғысы қалыптасқан, беткейлік
жақсарту жайылым зерттеу жұмысын жүргізді. Жайылым жерлерге жарамды
шөптерді егуде, өндірістік тапсырма бойынша тыңайтқыштардың қалай әсер етуі
мен өсімдіктерді таңдау сұрағы да алға қойылды [46].
Ассортименттік қолданылатын шөптердің түрлері шектеулі болды, оған
ксерофитті шөптер қосылды, өйткені, осы жұмыстар күткендей қорытынды жұмыс
берген жоқ, ақыр аяғында Ертіс далалы станциясында тәжірибелік жұмыстары
қатты зақымдалған жайылым жерлерінде қалыпқа келтіру бойынша қиғақ шөбін
егіп, қанағаттынарлық нәтиже берді, бірақ олардың жұмыстары аяқсыз қалды
және ықшам ауданды жерлерде жүргізілді.
1970 жылдардан бастап табиғи жайылым жерлерін жақсарту жұмыстары бір
қалыпсыз жүргізіліп келді. Шындап келгенде, жайылым жерлерін жақсарту
зерттеуі 1990 жылдың басында назар аударылды, себебі ауыл шаруашылық
кешенін дамыту бағдарламасының мал шаруашылығында мал азықтық базасын
көтеру мақсатымен аз бонитетті жерді игеру концепциясымен байланысты болды.
Қазақстанның далалы аймағында өріс жерлерін жақсарту және ұзақ
мерзімді мәдени жайылым жерлерін 1930 жылы ғана тәжірибелік станциясының
(Долинка ауылы) профессор К.Д.Постоялковтың [46] жетекшілігмен және оның
үздіксіз қатысуымен жүргізілді. Көпжылдық экспериментті жұмыстардың
арқасында үлкен ауданды жерде, бірінші рет теориялық негізінде далалы
жайылым жерлерінде және өсімдіктердің қалыптасып жақсартылуы бойынша
теориялық негізінде мәліметтер алынды. Аубакиров К.А. [47],
К.Д.Постоялковтың [48], В.Н. Мешетич [49], Таубаев Б.Д. [50] әдістемелерін
жасау байынша көп жылдық фитоценозды шөпті жайылым алқабын айдап тастау,
Солтүстік Қазақстанның далалы аймағын жайылым жерлерін түбегейлі
жақсартудың, далалы азық жерін жақсарту деп қарастыру керек. Осының
салдарынан жайылымды жер, төмен өнімділіктен жоғары өнімді азықтық жерге
айналады. Жүргізілген зерттеу жұмыстары тәжірибелік жағынан көп мағына
береді және қазіргі уақытта көп қолданыс табуда.
Көп жылдық зерттеулер бойынша айдалып тасталған тың жерлерде жабайы
өсетін астық тұқымдасы, күрделігүлділер және крестігүлділер негізгі
өсімдіктер ретінде ксероморфты тип дақылдарын өсіру ұсынысы, осы аймақта
жайылымды жақсарту бойынша дәлелденді.
Шалғынды далалы сортаң жайылым фитомелиорация теориясы бойынша жеке
сұрақтар қарастырылды [53-54]. Ал, қара топырақты кешенде сортаңдармен
зерттеме жасады. Көпжылдық зерттеулер бойынша Ресей мен Қазақстанның
шалғынды далалы сортаң жерлері және сортаңды жерлер өз алдына ерекше бөлек
назар аударады [55-57].
Сондықтан 1940 жылдан қазіргі уақытқа дейін 150-ден астам терең
теориялық негізінде әртүрлі өсімдік құрамдарымен біраз сынақтар жүзеге
асырылды, сонымен қатар Солтүстік Қазақстанның далалы аймағының (жауын -
шашын 260-290мм) және жартылай сортаң кешенді жерлерде ұйымдастырылып
жүргізілген, өндіріске кепілдеме рұқсат берді. Солтүстік Қазақстанның
ғылыми мекемелерінің зерттеуі бойынша: далалы биогеоценоз құрылымы, өсімдік
қауымдастығының түзілу заңдылықтарын, эксперементальды жағдайға өсу
механизмі мен олардың бейімдеушілігін материалдардың жинақталуы, далалы
аймақ атырабында фитомелиоративті және мелиоративті жұмыстар арқылы өсімдік
жамылғысын қайта құруға теориялық негізінде жүргізуге болатын материалдар
жинақталған [58-62].
Бірақта, жайылым жерлерінің өнімділігін жоғалтқан құлдыраған жайылым
жерлерінде теориялық және тәжірибелік әдістемелері әлі де болса толық
зерттелмеген. Осыған байланысты У.М.Сағалбековтың [63] және Б.М.Көшеннің
[64] ескертпелері дұрыс, себебі Қазақстанда жайылым жерлерді ұтымды
пайдалану және далалы аймақта жайылымды жақсарту жүйесі жетілдірілмеген,
яғни қосымша қор терінде тың және тыңайған жерлерді игеру, мал
шаруашылығында берік мал азықтық база құруға болатыны анық айқындалған.
Өкінішке орай, далалы аймақ жайылым жерлерін ұтымсыз және жүйесіз
қолданудың салдарынан, жайылым жерлерін жақсарту шаралары болмаудың
себебімен қатар, ТМД елдеріне де қатысты жағдай [65].
Табиғилық және себілген жайылым жерлері қашан жоғары өнімділік
беретіндігі, ол күту және баптау жұмыстары қалай ұйымдастырылуына
байланысты. "Климат - топырақ - тыңайтқыш - өсімдік" кешендерін
басқаруымен, жайылым жерлерінен мал шаруашылығында жоғары мал азық өнім
алуға болады. Далалы аймақ жағдайында жем-шөп өнімділігі жақсарту
шараларымен және епті басқару арқылы және шетел зерттеулерінің анықтауы
бойынша, жем-шөп өнімділігі 5 есе және одан да көп жоғары болуы мүмкін
[66].
Нашар шаруашылық, жайылым жерлерін құлдырауға, шөлге айналуға және
өнімділігінің төмендеуіне себеп болады. Ғылыми дәлелдеме ретінде,
фитомелиоративті қатаң жұмыстар далалы жағдайда (суарусыз және тыңайтқыш
енгізусіз) біздің экологиялық зерттеулеріміз нәтижесінде әртүрлі топырақ-
климаттық жағдайда Солтүстік Қазақстанның далалы аймағында жүргізілді.
Алынған деректер негізінде, далалы аймақтың Ақмола облысының
жағдайында нұсқаулық бөлек әдістемелер құрып қолдану 5 жыл бойы (2005-
2010ж.ж.) біз далалы құлдыраған жайылым жерлерінде түбегейлі және беткейлі
жақсарту әдістемелерін сынадық.
Әсіресе далалы аймақ агрофитоценоз жайылым жерлерін құрып
тағайындауы, өсімдіктердің өсуі топырақ-климат жағдайлары және экология-
биологиялық қасиеттердің сәтсіз қолайлы жағдайлармен байланысты. Бірақ
сонымен қатар жаңа өсімдік шөптерінің жаңа түрлерін енгізуге климат
жағдайы кедергі жасамайды, ол өсімдіктер арасындағы ылғалға
жетіспеушілікпен күрес, яғни сортаңды кешенді жерлерде ксерофитті
агрофитоценозды құру, себебі ылғал жетіспеушілік әрқашан байқалады.
Экологиялық құлдыраған жайылым жерлердің - флоралық жұтаңдық және
фитоценоздық далалы өсімдік қауымдастығының экологиялық негізін байыту,
түбегейлі жақсартудың [67] әсіресе антропогендік нұсқауларын қолдану [68-
69].
Академик К.А. Асанов [70] жазуы бойынша, алда ең қиын міндеттер, ол
өсімдік қауымдастығының жоғары өнімділігі және жоғары өнім бағасының қайта
құру. Жиі жаңа топтастырудың тіршілік ету ұзақтығы қысқа мерзімді және
бірнеше өнім беретін ұрпақ түрлерінің өмір сүру деңгейі шамадан тыс
аспайды. Сондықтан осындай өсімдік қауымдастығы, салыстырмалы тұрақты
түрде арнайы жеке зертеулерді қажет етуді қолдайды.
Автор өсімдік қауымдастығын қайта құруын 3 түрге бөледі:
1. Өсімдік қауымдастығының құрамының өзгеруінен қайта құру.
2.Өсімдік қауымдастығының фитоценологиялық ортаның өзгеруімен қайта
құру.
3.Сукцессия өзгеруінің сипаттамасы.
Солтүстік Қазақстанның далалы аймақ жағдайында нағыз қолайлысы,
бірінші жағдай болады, яғни өсімдікке қауымдастығының құрамының өзгеруінен
қайта құру. Әсіресе осындай жақсартулар негізі қауымдастықтан,
фитоценологиялық сапасы толық емес және флораның кедейлеушілік территориялы
жерлердегі айырмашылығымен тиімдірек.
Бір уақытта К.А.Асанов бойынша екінші жағдай күшке қосылады [70],
себебі егіс жиірек дайын топырақта өндіріледі, егістік нұсқаулықтарды
енгізу үлкен қабат ортаға ие болады, фитогенді алқаптар айқын көрініс
байқалады [71].
Қазақстанның орталық құрғақ далалы аймағының түпкілікті өсімдік
қауымдастығының сортаңды құлдыраған жайылымдарында өсімдік тіршілік
түрлерінің болмауы, жайылым өнімділігін төмендетеді.
Жайылым жерлерін жақсарту үшін көп ярусты өсімдік қауымдастығында
жоғары өсетін және төмен өсетін шөптердің жер беткейіндегі бөлігінде және
тамыр жүйелері әр түрлі өсімдік тіршілік түрлерінің әртүрлі деңгейде өсетін
шөптердің әр түрлі құру қажет. Осындай қауымдастықтар эдифакторлары жоғары
болатын өнімділігі мен төзімділігі жағынан қолайсыз жағдай далаларында да
болады. Өсімдік қауымдастығының тіршілікке толық қабілетті түрлерінің
жақсарту құрғақ далалы аймақтық жұтаң табиғи қорларында қолданылады [72-
74].
Зотов А.А. [75] ескертуі бойынша, фитоценозды айқындау үшін жеке
өсімдіктер арасында бәсекелестік керек.
Өсімдіктердің бәсекелестікке қабілетті болуы, яғни ол эдификатор
топтастырылу болып болады. Фитогенді алқаптарды тығыз тұтасуы (тамыр
жүйесі, жер беткейі бөлігі) өсімдік қауымдастығында бәсекелес тіршілік ету
ортасының өзгерушілерулерінен, өсімдік қауымдастығының арасындағы басқа
компоненттерін және құрамдарын қалыпқа келтіреді [76-79].
Жайылымды жерлерде фитомелиоративті жұмыстарының табысы экологиялық
жағдайға байланысты, себебі топырақ, өсімдік сипаттамасы, жауын-шашын және
жер суларының мекендерінің типологиялық толық кешенді факторларды есепке
алу арқылы жеке зерттелінеді.
Далалы аймақта келесі экологиялық жағдайлар бөлінеді[80]:
1. Жеткілікті атмосфералық ылғалдану - жауын-шашын 280мм-ден жоғары
және булануы 1400мм. Бүкіл фитомелиоранты өсімдіктердің өскіндерінің
өміршендік тіршілігі жақсы.
2. Қағаттынарлық атмосфералық ылғалдану - 210-280мм жауын-шашын
булануы 1800мм. Ксерофитті түрлердің өнімінің шығу қағаттынарлық.
Ксерофитті өскіндерінің өміршендігі қағатттынарлық.
3. Жеткіліксіз атмосфералық жауын-шашынның кем дегенде 210мм-ден
жауын-шашын төмен, булануы 2800мм. Өскіндердің өміршендігі қалыпты бірақ,
топырақтың өңдеуі арқылы топырақ механикалық құрамын және ылғалдың жиналуын
талап етеді.
Солтүстік Қазақстанның далалы аймақ агроклимат көрсеткіші бойынша, 11
пайыз ауданы әлсіз құрғақшылық аймаққа жатады, 47 пайзы құрғақ құрғақшылық
аймақ алады. Сондықтан Солтүстік Қазақстанның далалы аймақтарының 75 пайзы
салыстырмалы түрде фитомелиоративті жұмыстарға қолайлы болып келеді. Осыған
байланысты далалы аймақта жеке зерттеулерді қабылдау, мал азықтық
өсімдіктерді өсіруде ерекше маңызды болып табылады.
Әсіресе өсімдіктердің экологиялық, далалы жайылым құраушы, тамыр
жүйесінің морфологиясы, топырақ сипаттамасы, су режимдерінің құлдыраған
жайылым жерлерін жақсарту негізі, көпжылдық өсімдік топтарының түрлі
ксерофиттерті өсімдіктер бағдарлауды қамтамассыз ету қажетсінеді.
Өсімдіктер ылғалды негізінен топырақ горизонтының жоғары қабатынан
қолданылады: олардың тамырлары әдетте 50-110см аралығында қолданылады және
өміршендігі өсімдіктердің атмосфераның ылғалдануына байланысты экологиялық
орта жағдайы мен өсімдіктердің биологиялық ерекшіліктерін фитомелиоранты
өсімдіктерді таңдау үшін жұмыстары көптеген авторлардың жұмыстарынан
кездеседі [81-85].
Фитомелиорантты таңдағанда су режимі ескеріледі, өсімдіктер
түрлерінен қауымдастық құрып, ылғал шығынын аз үнемдейтін өсімдіктер, мал
азықтық масса жоғары беретін өсімдіктермен сәйкес келуі керек [86].
Ксерофитті өсімдік топтарынан кең көлемді фитомелиорантты жұмыстар
арқылы жайылым алабын құрғанда, өсімдіктер түрлерінің арасындағы ара-
қатынасы есепке алынуы керек.
Жабайы мал азықтық өсімдіктердің агротехникалық егіс және үстеме
егудің ғылыми зерттеулері, сонымен қатар сұлыбас, бетеге, ақселеу
өсімдіктері далалы аймақ жайылым жерлердің жақсарту мақсатында [87],
өсімдіктердің биоэкологиялық ерекшеліктерінің жоғары агротехникалық егіс
және үстеме егіс амалдарының талап қойып сынауы, жалпы соңғы жылдары дұрыс
бағыт алды. Ең маңыздысы, жасанды бірлестікті енгізуде өсімдіктер түрлері
төзімді болуы керек (88), себебі қалыпты өсімдік түрлерінің популяцияларын
жасалынып [89], олар толық айналымнан және қалыпты қайта жаңартылып өтеді
де [90], ал керсінше төзімсіз өсімдіктер популяцияларының жас шыбықтары
болмайды.
Жайылым жерлерді жақсартудың ең маңызды әдістемелік зерттемесі,
территорияның жалпы агроэкологиялық бағасына мән беріледі [91], яғни
негізі ылғалмен қамтамассыз ету, сонымен қатар күзгі-қысқы және көктемгі
маусымдардың агроклиматтық жағдайлары [92].
Меншікті мәлімет сараптамалары, әдебиет көздерінің мәлімет
деректеріне талдау қорытынды жасауы бойынша, Солтүстік Қазақстанның далалы
экологиялық аймақтың жалпы кескіндерін анықтауымен қатар, Автралия [93-96],
Солтүстік Америка [97-100], Канаданың [101-104] кейбір далалы аймақтарының
ұқсастығы бар екені анықталды. Далалы аймақ өсімдіктерінің сипатамасының
мәліметтері, экологиялық экстремальды жағдайға өсімдіктердің төзімділігін
зерттеу бойынша шетел ғалымдарының еңбектерінде де келтіріледі [88-93].
Көптеген әлем елдерінің далалы аймақ жерлерін жақсарту шаралары және далалы
жайылым жерлерін ұтымды пайдалану жұмыстары жүргізілуде [94-103].
Құлдыраған жайылым жерлерін түбегейлі жақсарту шаралары, далалы аймақ
жайылым жерлерін жақсартудың келелі мәселені шешумен байланысты.
А.И.Бараевтың [104] анықтауы бойынша, бүкіл әлемдік елдердің далалы
аймақтарының қатты құлдыраған жайылым жерлерін жақсарту шараларының
жасалынған тәжірибе жұмыстары маңызды. Бұл жасалынған тәжірибе жұмыстары
қатты құлдыраған жайылым жерлерінде қолданып келеді және бүкіл әлем
елдерінде де қолданылатын болады. Фитомелиорант мамандары, құлдыраған
жайылым жерлерінің ылғал қоры жеткіліксіз аймақтарды игеру және оларды
жақсарту шаралары бойынша өте сенімді зерттеме жасады. Сонымен қатар, Латын
Америкасында осы проблеманы зерттеуде: "құлдыраған жайылым жерлерін
жақсарту", "экология, жайылым жерлерін басқару және өнімділік" осы аталған
проблеманы қазіргі уақытта бүкіл әлем елдерінің далалы аймақтарда маңызды
екеніне куә болуда. Кейбір елдердің жетістіктеріне қарамастан [105-108],
жалпы сұрыптау жұмыстарының қорытындысы бойынша, құлдыраған және бұзылған
жайылым жерлерін далалы аймақ жағдайында жақсарту әдістемелері әлі де болса
жеткіліксіз. Осы мәселені далалы аймақтағы жайылым жерлерін жақсарту
шаралары бойынша айтуға болады. Далалы аймақ жағдайында біздің
зерттеулеріміздің жоғары көрсетілген зерттеу жұмыстары және биоэкологиялық
негізінде әдістеменің қайта құрылуы және жайылым өнімділігін жоғарлатудың,
ғылыми, әдістемелік және тәжірибелік жағынан маңызды мағына береді. Далалы
аймақтың технологиялық жақсарту шаралары, экологиялық негізде жасалынды, ол
қарапайым және перспективті. Тәжірибе бойынша Қазақстанда енгізілумен
қатар, Ресей, Украина және басқа елдер мен континенттердің далалы
аймақтарында енгізілуде. Ол алға қойылған тапсырмалалардың ғылыми және
тәжірибелік жұмыстардың тұрақтануымен делелденуде [109-111].
2 Зерттеу жүргізу жағдайының нысаны, әдістемесі және зерттеу
қорытындысы
Әр түрлі алға қойылған тапсырмалар процесінде теориялық талдамалар
Солтүстік Қазақстанның далалы аймақ жайылым жерлерінің түбегейлі және
беткейлі жақсартудың, әр түрлі тәжірибелік жақсарту амалдары арқылы, әр
түрлі әдістемелерін зерттеу амалдарын жасауына себеп болды.
Дала экожүйесін арнайы жұмыстар зерттемесі негізінде, олардың
сынғыштық және тез бұзылуы дұрыс қолданбау процесінде, жалпы әдістемелік
кесте бойынша, көптеген барлығына танымал әдістемелерден бас тартуға тура
келеді, бореалді аймақта жыртылған жерлерді және мезофильді шағын жерлерін
зерттеуде, жасалынған әдістемелері далалы аймақ жайылым жерлерін жақсарту
зерттемелерінде аз тиімді екенін анықталды.
Агроэкологиялық зерттеудің жағдайы экологиялық әдіс кескіні бойынша
жүргізілді. Алаң ұзындығы шамамен 2км міндетті қиылысу негізі нысан
рельефімен. Топырақты зерттеу топырақ қабатының толтырмасының экологиялық
кескінмен жүргізілді. Топырақ ылғалдылығы әдістемелік құралы (1980ж.) мен
анықталып, сараптама топырақтың генетикалық горизонтты бойынша механикалық
құрамы және химиялық қасиетті жалпы қолданылатын әдістемемен анықталды.
Топырақтың физикалық су көрсеткіштері әр қайсысының топырақ кескінінен
алынды: көлемдік интервалы 10см цилиндр 500см куб болатын, максималды
гигроскропиялық ылғалдылық және әдістемесімен жүргізілді.
Фитомелиоранттарды комплексті зерттеу әртүрлі әдістемелермен
жүргізілді. Өсімдіктер түршілік құрамын зeрттеу геоботаника әдістемелерінің
сипаттамалары бойынша П.Г.Раменскийдің және Н.Т.Нечаева.
Финологиялық байқау И.Н.Бейдеман әдістемесі бойынша жүргізілді.
Өсімдіктің тамыр жүйесін зерттеу Н.А.Каченский, П.К.Красильникова,
М.С.Шамыта, И.Г.Рустамова әдістемелері бойынша жүргізілді.
Өсімдіктердің негізгі тіршілік ету бойынша И.Г.Серебрякова
классификациясы бойынша және Н.Т.Нечаева, К.Г.Антонова модификациясы
бойынша жүргізілді.
Фитомелиоранттардың табиғи жағдайдағы және агрофитоценоздағы жас
ерекшелігі, молдылығы және азықтың өнімділігі тұрақты зерттеу алаңы 150-
200м, ал ені 2-4м болатын Н.Т.Ничаева бойынша жүргізілді.
Фитомасса қорының есеп-қисабы және жылдық өсімталдылығы және де
маусымдық өсу динамикасы көпшілік мақұлдаған орманды далалы және далалы
аймақ әдістемелері бойынша зерттелді. Жұмыс мазмұндамасы Биологиялық
әртүрлі табиғи аймақ айналымдарының зерттеу әдістемесі және шалғындық
және жайылым тәжірибелерінің әдістемесі (1971ж. 1бөлім, 2бөлім)
В.Р.Вильямс зерттемесі.
Өсімдіктердің жер астындағы және жер үстіңдегі органдарының
арақатынасын, фитомелиоранттардың әр түрлі жас ерекшеліктері айқындалып,
өсімдіктер қаңқасының қазу арқылы, тамыр жүйесі толығымен толық терең
қабатымен анықталды.
Қолайлы биоклиматтың параметрлер агротехникасы құлдыраған
(деградациялық) жайылым жерлерін жақсарту процессі далалы тәжірибе
топтамасымен жүргізілді. Экологиялық жағдай тәуелділігіне байланысты қара
кәдімгі қоңыр топырақ және қара оңтүстік карбонатты топырақтарда сыналып
үш негізгі нұсқа бойынша: 1 нұсқа қара қоңыр топырақтарда және екеуі қара
оңтүстік карбонатты топырақтарда жүргізілді.Тәжірибе алаңының өлшемі 2-4га
дейін құрайды. Жалпы далалы тәжірибе ауданы шамамен 400га, 15га қара қоңыр
топырақ және 25га қара оңтүстік карбонатты топырақ.
Зерттеудің келесі нұсқалары зерттелді:
1. Физикалық су қасиетін жақсарту бірінші құнарлылықты арттыру амалы
бойынша алқапты айдап тастау (0-3,5м) табиғи өсімдіктердің өзі-өзіне
қалпына келуіне көмектеседі.
2.Табиғи (деградациялық) жайылым жерлерін кебірлі сортаң шалғынды жерлерін
түбегейлі жақсарту.
3.Түбегейлі жақсарту, қара кәдімгі қоңыр топырақтарда шөптерді бойынша
егу, қопсыту.
Топырақ және өсімдік процестерінің зерттеу жұмыстары келесі
әдістемелер арқылы қолданылды:
- Көлемдік салмақ – 12 еселі жер үстілік цилиндрлік әдіс.
- Далалық өнімділік – 5 еселі жер үстілік салмақтық әдіс.
- Суөткізгіштік – Шаин приборы, Громыко модернизациясының және ПВН-00
приборы.
- Су керілуінің сараптамасы- Е.В.Аринушкина (1961жыл).
- Сіңіру сиымдылығы – Захарчук бойынша.
- 0,5н натрийдің сіңірілуі. Көмірқышқыламмонийлі керілуі.
- Карбонатты топырақта СО2 – кальциметр.
- Жалпы гумус мөлшері – Тюрин әдісі бойынша.
- Азот мөлшері – Тюрин әдісі бойынша.
- Фосфор мөлшері – Г.М.Щеглова, Гинзбург К.А. және т.б.
- Жылжымалы фосфор мөлшері – Мачигина әдісі бойынша.
- Нитратты азот – дисульфофенол қышқыл колометрлі әдісі бойынша.
- Гранулометрлік құрам – Качиск Н.А. әдісі бойынша.
Табиғи жағдайдағы қатты фаза топырағында мәліметтер сараптамасы
бойынша, судың керілу сараптамасы нақты тұздар құрамының топырақ
ерітіндесіндегі тұздар бөлігінің суда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 636.086.25.633.2 (574.2)
Қолжазба құқығында
Рүстемова Сания Нұрланқызы
Тақырыбы: Солтүстік Қазақстанның далалы (деградациялық) жайылымды жерлерін
жақсарту тәсілдерін зерттеу
6N 0808 - Топырақтану және агрохимия
Топырақтану және агрохимия магистрінің академиялық дәрежесін ізденуге
арналған диссертация
Ғылыми жетекші:
а.ш.ғ.докторы, профессор
Көшен Б.М.
Қорғауға рұқсат етілді
Өсімдік шаруашылығы,
топырақтану және
агрохимия кафедрасының
меңгерушісі, а.ш.ғ.к.,
доцент Сыздыкова Г.Т.
_______________2011 ж.
Көкшетау, 2011жыл
Мазмұны
ТЕРМИНДЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН 3
СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 ЗЕРТТЕУ СҰРАҒЫНЫҢ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... . 10
2ЗЕРТТЕУ ЖҮРГІЗУ ЖАҒДАЙЫНЫҢ НЫСАНЫ, ӘДІСТЕМЕСІ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ 12
ҚОРЫТЫНДЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
3СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТОПЫРАҚ-КЛИМАТ 22
ЖАҒДАЙЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.1Агроклиматтық 22
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
3.2Топырақ және өсімдік 28
жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
3.3Табиғи мал азықтық 36
жіктелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..
3.4Өсімдіктерге антропогенді 47
әсерлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
4 ДАЛАЛЫ (ДЕГРАДАЦИЯЛЫҚ) ЖАЙЫЛЫМДЫ ЖЕРЛЕРДІ ТҮБЕГЕЙЛІ ЖӘНЕ ЖЕР ҮСТІЛІК51
ЖАҚСАРТУ АМАЛДАРЫ ... ... ... ...
4.1Бастапқы жерді 51
құнарландыру ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
4.2Шалғынды кебірлі сортаң (деградациялы) жайылым жерін түбегейлі 61
жақсарту ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
4.3Солтүстік Қазақстанның далалы (деградациялық) жайылымды жерлерін 79
жақсарту тәсілдерінің
ұсынысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5 ЭКОНОМИКАЛЫҚ 81
ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .85
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ӨНДІРІСКЕ 86
ҰСЫНЫС ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ 87
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .97
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Анықтамалар
Автортофты – автотрофты организімдер (грек сөзі өзімен-өзі,
қоректену)- организмдер алғашқы автотрофты жолдармен қоректенеді.
Агрофитоценоздар – ауыл шаруашылық өнім алу үшін және үнемі адам
қамқорлығында болатын биологиялық бірлестік жасау үшін өсімдіктер мен
жануарлардың экологиялық жағынан қолайлы болмаса да жоғары түсім беретін
немесе бірнеше іріктелген түрлерін жасап шығару.
Агроценоздар немесе агроэколар – жаздық және күздік дақылдар егілетін
жер алқаптары. Олар өсірілетін жерлер өңделіп, қопсытылып, тыңайтқыш
себіліп, үнемі күтімде болады. Жабық жерлерде өсірілетін дақылдар.Жылыжайда
өсірілетін өсімдіктер. Оларға қажетті топырақ, ылғал, ауа кестесі қолдан
реттеліп отырады.
Биогеоценоз – (грек.сөзі bios - тіршілік, geo- жер жер және koinos
kassas - ценоз). Жер бетіндегі біркелкі табиғи құбылыспен (атмосфералық,
өсімдіктердің, жануарлардың, микрооганизімдердің, топырақтың және
гидроэкологиялық жағдайдың ерекше түрдегі олардың компоненттерінің қарым-
қатынасы бірімен-бірінің зат алмасу және энергия алмасуын, сонымен бірге
табиғаттың басқа құбылыстарының арасындағы алмасуын айтады.
Биосфера – (грек. сөзі bios - тіршілік, sphaira-шар) экосфера,
биогеосфера айналаны қоршаған ортадағы тірі организмдердің тіршілік ететін
табиғи ортасы.
Геохимия – жердің химиялық құрамын, элементтердің миграция жасауын,
таралу заңдылықтарын, атомдардың табиғи процестер кезіндегі орналасуымен
миграция жасау тәсілдерін зерттейтін жаратылыстану ғылымының көрнекті
саласының бірі.
Гумус немесе қарашірік – өсімдіктер мен жан-жануарлардың жердегі
қалдықтары шіріп, ыдыраған кезде микробиологиялық процестердің нәтижесінде
пайда болған топырақтың органикалык заттары. Мұның жердің құнарлылығын
қалпына келтіріп, оны тыңайтуда үлкен маңызы бар.
Деградация – (фран.тілінен аударғанда - біртіндеп нашарлау, құлдырау)
– топырақ деградациясы табиғи құбылыстар немес адамның іс-әрекеті
нәтижесінде топырақ құрылымының өзгеруіне байланысты оның құнарлығының
біртендеп нашарлануы.
Жайылым –мал жаю үшін жүйелі түрде пайдаланылатын ауылшаруашылық
жерлері және шабындыққа пайданылмайтын, тыңайған жерге жатпайтын, мал жаюға
қолайлы әрі жарамды жер телімдері.
Карбонаттық қабат –топырақ жасалу процесі кезінде карбонаттар
(көбінесе кальцийдің) жиналатын топырақ қабаты. Ылғал жетімсіз болган
жағдайда пайда болатын топырақтарда (қара, қарақоңыр) жиналады. Қалыңдығы
ондаған см-ге жетеді. Ол тығыз болады да, өсімдіктердің өсуіне қолайсыз
болады.
Кебір– геоморфологиялық ілім бойынша өз алдына рельеф типін құрайтын
өсімдіксіз тақыр немесе сораңдардан тұратын өсімдіктері өте сирек тұзды
шөлдердегі ойпаңдар. Нөсер жаңбырлар кезінде түбіне су жиналып көлшік пайда
болады. Бірақ ыстық температура жағдайында тез құрғап қалады да, көп
бұрышты жарықтар пайда болады. Сордың барлық горизонттарында оңай еритін
тұздар көп кездеседі, онымен бірге жер асты сулары жер бетіне жақын
орналасады.
Климат – (грек сөзі klimatos - көлбей, күн сәулесінің жерге жиналған
немсе қалыптасқан құбылысы. Климаттың ғасырлар бойы қалыптасқан ырғағы
болады. Оның ерекшелігі географиялық ендікке байланысты.
Ксерофиттер – (грек сөзі xeros - құрғақ және phiton- өсімдік)
құрғақшылық уақыттары мол болатын шөл және шөлейт аймақтарда өсіп-өнетін
шөптер.
Қара топырақ – екі жарты шардың дала және орманды дала зоналарында
тараған топырақ түрі; физикалық құрылымы жақсы, қара шіріндіге бай болуының
нәтижесінде ол өте құнарлы келеді. Қара топырақ көп ғасырлар бойы жылы да
құрғақ климат жағдайында саздақ, құмдақ және лёсс топырақтарда
өсімдіктердің өлуінен түзілген, қара шіріндінің қорлануынан пайда болады.
Далалық аймақта қара топырақ жер қыртысын түгелдей дерлік алып жатады да,
орманды дала аймағында күлгінделген топырақтармен алма сып келеді.
Қоңыр топырақтар – Қазақстанның құрғақ далалар зонасын алып жататын,
қара топырақты жерлердің оңтүстігінде орналасқан, түрі
піскен талшын (каштан) сияқты, саздақ және құмдақ қоңыр топырақтар. Онда
өсетін өсімдіктердің құнарсыздығына байланысты шірінді заттар аз болады
(3%) және тереңдеген сайын кеми береді, азот пен фосфор да аз болады,
астыңғы қабаттарында ерігіш тұздар болады. Көбінесе құрамында көмір қышқыл
ізбесі болғандықтан қышқыл тисе көпіріп қайнайды. Қоңыр топырақтар
құрамындағы құнарлы заттардың мөлшерімен де, құрылымымен де ауыл шаруашылық
дақылдарға өте қолайлы жене олардың гумусы көбейген сайын сапалылығы арта
түседі.
Құрылымсыз топырақ – өте ұсақталып, майдаланып кеткен топырақ. Мұндай
топырақтың капиллярлығы артып кеткендіктен, өзінің бойындағы суды тез
буландырып жібереді де, ондағы өсімдік тез шөлдейді, судан тарығады,
пайдалы өнім бермейді.
Мезофиттер – (грек сөзі mesos -орташа, phileo - сүйемін) топырақтың
ылғалдылығы орташа болған жерлерінде өсіп-өнетін өсімдіктердің түрлері.
Мелиорация – (латын сөзі melioratio - жақсарту) - топырақтың
құнарлығын арттыруға қолданылатын шара; Өсімдік әлемі жердің сапасын
жақсартатын факторлардың бірі.
Ноосфера – (грек сөзі noos ақыл, ой және сфера - шар деген мағына
білдіреді). Қазіргі кездегі адамның ақыл-ойларымен биосфераның дамуы.
Өнімділік – биоценоздардың белгілі бір жерде тірі организімдерден
алынатын биологиялық өнім (суда өсімдіктердің және агроценоздардағы
өсімдіктердің өнімі цга есебімен) алынады.
Өнім қоры – бірлестіктегі жиналған биомассалардың қоры. Әдетте жоғары
сатыдағы өсімдіктердің жинаған органикалық заттарын айтады. Өнім қоры -
жалпы қор, пайдалы қор (ағаштар, жайылымдар мен шабындықтардағы шөп қоры),
мортмассалардың қоры деп бірнешеге бөлінеді.
Өсімдік қауымдастығы – көршілерінен ерекше, ішкі біркелкі өсімдіктер
жамылғысының сапалы ерекше бөлігі; Өсімдіктер организмдері қураған, олардың
бір немесе бірнеше ұрпақтарынан тұратын және ішкі ортаны құрайтын
(фитомелиорант, зат алмасу т.б) тұрақты бірлестігі.
Пупуляция – ( франц. populion - халық) белгілі бір аумақты мекендейтін
даралардың бір түрлерінің жиынтығы.
Сортаңдар – шөлейтте, шөл және дала зоналарында тараған, құрамында әр
түрлі тұздар кездесетін топырақтың түрлері. Сорлармен салыстырғанда олардың
үстіңгі горизонттарында тұздар өте аз кездеседі де, ең терең горизонттарда
мол болады. Сортаңның екі қара шірінді горизонты (үстіңгісі — элювиалды
және астыңғысы — иллиювиальды) бар. Иллювиалды горизонтқа бүкіл үстіңгі
шайылған қара шіріндіге қосыла тотықтар мен тұнбалар жиналып, горизонттың
кепкеннен кейінгі тығыздалуына және призмалық жақпарларға жарылуына әсер
етеді. Иллювиалды горизонттан әрі қарай тұзға қанықңан горизонт жатады.
Сортаң топырақты шаруашылыққа пайдалану үшін мелиорациялық шаралар жүргізу
қажет.
Топырақ – өсімдіктердің, жануарлардың (әсіресе микроорганизімдердің),
климат жағдайларының және адамдардың әсерімен өзгерген жер бетінің үстіңгі
борпылдақ қабаты. Топырақ бойында құнарлылық қасиеті, яғни өсімдіктерді
сумен, басқа да қоректік элементтермен қамтамасыз ететін қабілеті болады.
Механикалық құрамы (топырақ түйіршіктерінің мөлшері) бойынша топырақ құмды,
құмдақ сазды және саз топырақ болып бөлінеді. Жасы мен генезисі бойынша
— қыртысты күлгін топырақ, батпақты топырақ, ормандық сұр топырақ, қара
топырақ, қоңыр топырақ, күрең топырақ, тағы басқалар болып бөлінеді.
Топырақтың жер бетінде таралуы зоналық (горизонтальды және вертикальды)
заңдылыққа байланысты.
Фауна – (fauna - көне заманның мифологиясындағы орман құдайы,
жануарлардың сақтаушысы деген ұғым). Биоценоздардағы, экожүйелердегі,
аудандардағы, облыстардағы тіршілік ететін жануарлар түрлерінің жиынтығы.
Фитомелиорация – қоршаған ортаны жақсарту жөніндегі шаралар кешені.
Экожүйелерді сақтау және жақсарту мақсатында (табиғат қорғаушы) және
қалалық ортаның жағдайларын сауықтыру үшін табиғи өсімдіктекті
қауымдастықтарды қолдау және өсіру арқылы жүргізіледі.
Фитоценоз–(грек сөзі phiton- өсімдік және koinos- жалпы)
ассосациациялардың индивидиумы, ассоциация учаскесі автотрофты
өсімдіктердің фитомассасын синтездейтін ценоэкожүйе.
Фитоценология – (фитоценоздардан алынады, грекше logos ілім)
фитоценоздар туралы ғылым саласы.
Флора – ( flora - көне заманның мифологиясындағы гүлді өсімдіктердің
құдайы деген түсінік береді). Биоттардың бір бөлімі. Биоценоздарда,
ценоэкожүйелерде, ассоциацияларда, формацияларда, өсімдік типтерінде,
аудандарда, зоналарда, облыстарды қазіргі кездегі экожүйелерде өсетін
өсімдіктер мен саңырауқұлақтардың түрлері.
Эдификатор – (латын сөзі aedificator - құрылысшылар) -
фитоценоздардағы өсімдіктердің доминантты, субдоминантты түрлерін
эдификатор деп атайды. Олар ценоэкожүйелердің негізін құрайды.
Биоценотикалық ортаның ең басты рөлін атқарады. Эдификаторлардың
фитомассалары өте жоғары болады.
Эрозия – тау жыныстары мен топырақ аққан сулардың шаюы. Шайылу және
ұсақ түйірлердің тасымалдану қарқыны тау жынысының қаттылығына, топырақ
қабаттарының жатқан бағытына, су ағынының жылдамдығына және эрозиялануына
байланыстыпайда болады.
қысқартылған сөздер
N - азот
К- калий
Р2О5 - фосфор
СО2 - көмір қышқыл газы
ГТК - гидротермиялық коэффициент
М.а.ж.- мал азық жерлер
ӨЫҚ - өнімді ылғал қоры
ТМД - Тәуелсіз елдер достастығы
СД - саты дегрессиясы
ФАР- фотосинтетикалық активті радиация
ЫС - ылғал сиымдылығы
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Ауылшараушылығында қара мал басының өсуі және
оның өнімділігін жоғарлату, табиғи жайылым қорлардың азық өндіру жағдайына
байланысты.
Солтүстік Қазақстанда мал азықтық дақылдардың шаруашылық қорына: өнім
беретін жайылымдар мен шабындықтар, далалы мал азық жерлер, құрама жем және
астық дақылдарының қалдықтарын шығаратын шаруашылықтар кіреді.
Солтүстік Қазақстанның ауылшаруашылық жерлердің жартысынан көбін,
табиғи құрғақ дала аймағы алып жатыр. Ал табиғи жерлер 21 млн.га жуық жерді
алады.
Бірақ табиғи жерлердің күй-жайы мал шаруашылық өнімділігінің
талабына сәйкес жауап бермейді. Табиғи жайылым жерлердің өнімділігі тек 1,2-
3,1цга құрайды. Осындай жағдай, шаруашылықта жем өндірісінің өсу
проблемасы, ең басты далалы жерлердің мал азығын өндіру арқылы
шешілгендігін ескертеді, ал табиғи жерлерге керекті назар аударылмады. 1га
жерге тыс көп күш түскеніне байланысты ауыл жанындағы өрістер құнарлығын
жоғалтқан және құлдыраған.
Сондықтан, қазіргі кезде табиғи мал азықтық жерлердің өнімділігінің
өсу мәселелері өзекті болып табылады.
Республика аймақтары бойынша табиғи және себілген жайылым жерлердің
технологиясын қолдану зерттемесі РНТП Корма 02.02.04. Мемлекеттік тіркеу
номері ҚР 0012300.
Зерттеудің мақсаты: Қоршаған ортаны есепке ала отырып, түбегейлі және
беткейлі жақсартудың ғылыми негіздері мен агротехникалық әзірлеудің және
дала жайылымдарына қолдану.
Зерттеудің міндеттері: Зерттелетін аймақтың агроэкологиялық жағдайы,
зерттеудің ғылыми-негіздері, табиғи жайылымдарды құнарландыру әдістерін
әзірлеу және жаңа агрофитоценозды жасау:
-Далалы (деградациялық) жайылым жерлердің құнарлағын арттыру
амалдарының зерттемесі.
-Табиғи (деградациялық) жайылымды жерлерін кебірлі сортаң шалғынды
жерлерін түбегейлі жақсарту тәсілдерін зерттеу.
-Солтүстік Қазақстанның далалы аймақтарына фитомелиоративтік
жұмыстарының даму келешегін және экономикалық тиімділігін көрсету.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Алғаш рет Солтүстік Қазақстанның далалы
аймағына арналған құлдыраған жайылымдарды түбегейлі және беткейлі
жақсартудың ғылыми негіздері мен тәжірибелерінің әдістері жасалынады.
Ксерофитті шөптерді себу арқылы, ауыл жанындағы құлдыраған дала жайылымдағы
өсімдіктерді қалпына келтіруде ұсынылған әдістердің өзіндік қолайлығы.
Теориялық құндылығы. Флоралық және фитоценоздық толық емес мүшелігімен
сипатталған, құлдыраған далалы жайылымдарын жақсартудың агротехникалық
негіздері жасалған. Ксерофиттерді өңдеуге арналған ылғал қоры мен табиғи
ресурстарын толық пайдалану жолдары анықталды. Агрономиялық негізінде
әзірленген, түбегейлі және беткейлі жақсартудың әдістері, ауылшаруашылық
ғылыми мен тәжірибесін байытады және толықтырады.
Практикалық құндылығы. Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы Солтүстік
Қазақстанда далалы (деградациялық) жайылымдарын түбегейлі және беткейлі
жақсартудың агротехникалық әдістерді әзірлеу болып болып саналады. Табиғи
және дақылды шөптерді егуде табиғи ресурстарды толық пайдалану жолдары
табылды және ылғал қоры анықталды. (Орташа жайылым өнімділігі төрт жыл
ішінде 14-23цга құрғақ затқа өсті).
Қорғауға ұсынылатын негізгі ережелер:
- Аймақтың экологиялық жағдайын зерттеп, жайылымды жерлерді жақсартудың
алғашқы өңдеу тәсілінің әдістемесін жасау.
- Далалы жайылым жерлердің жер үстілік және беткейлік өңдеу амалдарын
жасау.
- Зерттелетін тәсілдердің экономикалық тиімділігін және әдістемелерін
зерттеп, жайылымды жерде қолданып жақсарту.
Зерттеу жұмысының апробациясы: Негізгі ғылыми нәтижелер Ш.Ш. Уәлиханов
атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің агроинженерлік факультетінің
ғылыми-техникалық талқысында (2008-2010 ж.ж.), Солтүстік Қазақстан АШҒЗИ
(2009-2010ж.ж.), ҚазҒЗИ мал шаруашылығы және мал азығының өндірісі (Алматы
қаласы, 2011ж.), Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 20 жылдығына
арналған Шоқан тағылымы – 15 Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда
(Көкшетау қаласы, 2011ж. 21-24 сәуір) С.Сейфуллин оқулары (Астана қаласы,
2011ж.) баяндалып мақұлданды.
Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған мақалалар. Диссертацияның
ғылыми нәтижелері бойынша 6 еңбек жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы.
Диссертациялық жұмыс Microsoft Word 7.0 Windows жүйесінде компьютермен
теріліп, 97 бет көлемінде ұсынылған. Диссертациялық жұмыс кіріспе, негізгі
бөлім, ғылыми-практикалық ұсыныстар, қорытынды, пайданылған әдебиеттер
тізімі және 1 қосымшадан тұрады. Диссертациялық жұмыста 29 кесте және 1
қосымша берілген. Пайданылған әдебиеттердің жалпы саны - 167, соның ішінде
шетелдік авторлар саны – 14.
1 Зерттеу сұрағының тарихы және зерттеу әдістемесі
Қазіргі уақытта табиғи мал азықтық жерлерді жақсартудың және оларды
ұтымды пайдалану белсенді зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Қазақстанда және басқа ТМД елдерінде және бүкіл дүние жүзінде мал
азық жерлерді түбегейлі және беткейлі жақсартудың ғылыми негіздері мен
практикалық тәжірибелері азды-көпті жинақталған [1-2]. Тапсырманың дұрыс
қойылғанын және де мал азықтық жерлердің жақсарту мен ұтымды пайдаланудың
зерттеу бағдарламасын жалғастыру үшін, әрине істелінетін жұмыстың қорытынды
сараптамаларын жасау керек.
Әртүрлі типті шабындық және жайылым жерлерін жақсартудың, іргелі
тәжірибелік қорытынды жұмыстары, Солтүстік Қазақстанның үлкен территориялы
аймағында жүргізу жеткіліксіз. Табиғи және жасанды фитоценоздар,
биологиялық жүйе сияқты шығу тегі бойынша үлкен айырмашылық бар. Бірінші
жағдайда, табиғи шығу тегі – ол өсімдік қауымдастығының байырғы пайда
болуы, яғни адам қатысуынсыз пайда болады және олардың дамуына табиғат
апаты мен адам іс-әрекеті зиян келтірмесе, соған сәйкес табиғат
заңдылықтары бойынша дамиды[3].
Өсімдік жамылғысының өзгеруіне адам іс-әрекеті арқылы
В.Н.Вернадскийдің [4] айтуы бойынша қауымдастықтың өзгеруі, топырақ
қыртысының айналымына: соқамен жырту, ол үлкен апат келтіреді. Сонымен
бірге, жасанды өсімдік қауымдастығының практикалық тәжірибелерін
биологиялық ұғынып жасау, Н.Г.Андреев айтуы бойынша [5-6], фитоценоз
теориясының қалыптасуына, ерекше агрофитоценоз жаңа өсімдік қауымдастығының
тәжірибеде құрылуы маңызды рөль атқарады.
Қазіргі уақытта жиі табиғи жерлермен қатар, антропогенді өсімдік
қауымдастығының дәрежесі, шаруашылықта адам іс-әрекетінің антропогенді
өсімдік қауымдастығы жүргізілуде.
Бұрынғы табиғи қауымдастық пен өсімдік түрлері жойылып, жасанды
өсімдік қауымдастығы табиғи аймақ кешенінде жаңадан жасалып, адам еңбегін
қажет етуде. Жасанды фитоценоз құрылу негізінде, нақты өсімдік түрлері
жоғары сапасы мен мөлшері қарастырылуы керек. Өсімдік ассортименті, мың жыл
тіршілік етуінде жақсартылып және кеңейтіліп келеді. Жабайы өсімдіктер
түрлерінен, мәдени өсімдіктерге жаңа түрлерді енгізу, жаңа сорттар мен
мәдени өсімдік формалары енгізілуде.
Өсімдіктерді өсіру тәсілдерін жетілдіріп, сонымен қатар егіншілікте
игерілген аумақтардың ауданы кеңейтілді. Егіншілікте мәдени өсімдіктердің
қарқынды өсуі мен егістік ауданның масштабты кеңеюіне ие болуы, жасанды
өсімдік қауымдастығының сапалы түрленуін және оның өнімділігін
жоғарлатудың бағыты.
Батпақты жерлерді құрғату, шалғынды жайылым жерлерін жақсарту, тың
және егеншілік аумақтарда ірі орманды орналастыру шара бойынша, кең көлемді
жұмыстар жүргізілуде.
Биосфера, адам қызметі арқылы өзгереді де, сапалы жаңа жүйеге
"ноосфераға" ауысады [7-9].
Биологиялық факторлар арасында, биосфераның түрленіп қатысуына,
В.Н. Вернадский [10] фитомелиорантты ерекше көңіл бөлді.
Фитомелиорант - автотрофты өсімдік қауымдастығының түрлерінің -
жоғары сатыдағы өсімдіктер, балдырлар және мүктер жатады. Фитомелиорантты -
функциональды қасиетін ауыстыруға болмайтын және экономикалық тиімділігі
қатынас бойынша ең көп қолданылады.
Фитомелиорант түсінігі, В.Н.Вернадский [10] айтуы бойынша, "өсімдік
қызметінің жасанды түрлендірудің ноосфера оптимизациясында қолдану".
Ноосфераның әртүрлі облыстарын анықтауы бойынша фитомелиорант екі түрге
бөлінеді; экстерьерлік (ноосфераның ашық облысы); интерьерлік (әртүрлі
қызмет атқару). Фитомелирант қолдануы бойынша: өнімді, шаруашылықта қолдану
және арнайы болып бөлінеді.
Айта келе, фитомелирант биосфера және биогидросфераның бүкіл
оптималдауға қатысады [10-12]. Фитомелирацияның негізі жалпы теориясы,
В.Н.Вернадский [10],В.А.Андреев [13] анықтаулары бойынша,
биогеоценологиялық табиғи өсімдік қызметінің түрленудің маңызды қызметі,
заңдылық тұжырым бойынша өсімдіктердің өзгеруі, биогеоценоз және
геохимиялық айналымдардың өзгеруі, сонымен қатар осы өзгертулермен қайта
құрылған биогеоценоз компоненттері.
Табиғи фитоценоздар биогеоценозға сәйкес өнімсіз кешен фитомелиорация
қаланды, сондықтан болашақта жасанды биогеоценоздың, табиғи қауымдастық
ұқсастық жасау, жасанды фитоценоздар табиғи фитоценоздардан жақсы жасалуы
керек, бірақ өсуінің өнімділігі бойынша мүлтіксіз жоғарырақ [14-16].
Сондықтан, фитомелиорацияны биогеоценозды жақсартудың бір тәсілі
ретінде өзгерту және жақсарту бағыты [17]. "Халық шаруашылығының
қызығушылығында биогеоценоздың өзгеруін басқару, қажетті жан-жақты
айналымына талдау жасау және оның себебін көрсету, әрқайсының мәнін бағалау
керек [18].
Мал шаруашылығына табиғи мал азықтық база негізі ретінде,
фитомелиорация жасанды жайылым жасалуда, табиғи жайылымдарға салыстырып
қарағанда өте жоғары және тұрақты өнімділігімен ерекшелінеді және малдарды
әртүрлі мал азықтық жем-шөптермен жыл бойы қамтамасыз етеді.
Біздің ойымызша бұл жағдайда ғылымда кең қолданылатын агрофитоценоз
термині дұрыс келетін сияқты.
Солтүстік Қазақстанның дала аймағының жайылымдарында жоғары өнімді
фитоценоздарды жасау мүмкіншілігін көрсетіп, дала аймағының табиғи-
өзгермеген және өзгерген, мәдени, мәдени-ұқсамайтын және ұқсайтын табиғи
фитомелиорант талдауын М.У.Сағалбеков [19], Б.М. Көшен [20], Аубакиров К.
[21] еңбектерінде кездеседі.
Дала жайылымдарының өнімділігін арттырудың ең негізгі амалы табиғи
ерекшеленетін шөпоттығын жасау және айдап тастау арқылы түбегейлі жақсарту
болып табылады. Түбегейлі жақсарту барысында мәдени дақылға енгізілген және
енгізілетін жергілікті жабайы өсімдіктерді қолданады. Қазақстан мен Орта
Азияның ғылыми мекемелерінің көптеген деректері бойынша аридтік аймақтардың
жайылымдарын жақсарту үшін сексеуіл, еркек шөп, теріскен, кейреуік,
қараматау сияқты шөптері болашағы мол деп саналады т.б. [22].
Жеткілікті дымқылдану аймақтарында мал азықтық жерлерін жақсартуы
әртүрлі астық-бұршақтық қоспаларды егіс арқылы жүргізілді, дала аридтік
аймақтарында мал азықтық жерлерін жақсарту сұрақтары, құрамын іріктеу
бойынша сұрақтар, олардың ара қатынасы, агротехника және аудандардың басқа
да әлі мүлде толық зерттелмеген сұрақтары әлі тың іс болып табылады[23].
Түбегейлі жақсартуды жүргізу табиғи мал азықтық жерлерін жеделдетудің
ең басты бағыттарының бірі шөпоттығын егіс жолымен ауыстыру деп белгілейді.
Солтүстік Қазақстанның төменгі адырларында жайылымның жақсартуы барысында
жылдық жауын-шашындармен 400-500мм кейреуік, еркек шөп және басқа тұқымдас
өсімдіктер өзара жақсы үйлеседі. Жылдық атмосфералық 220-230мм жауын-
шашындарда аридтік даласының жағдайларында жоңышқа мен теріскеннің қоспасы,
көпжылғы оттармен төзімді [24-25].
Төмен өнімді шалғындардың өнімділігін жылдам арттыру жолының ең тиімді
әдістерінің бірі - егілген шабындық жасау [26] с. Табиғи пайдаланымдағы
жерлерді астық және бұршақ шөптерімен жеделдетілген шалғындандыру
барысында 8-10 жыл 50-60 ц шөпке дейін алуға болады деп, сонымен қатар
егілген шабындықтардан мал азықтық өлшемі 1200-1300кг дейін құрайды деп
автор анықтады.
Қазіргі кезде жайылым жердің егісіне келесі өсімдіктер мен өсімдік
қоспалары зерттеліп, ұсынылған: құмдық эспарцет, қызғылт беде, шалғындық
атқонақ, жима тарғақ, қылтанақсыз арпабас, шалғындық қара сұлы, биік
райграс пен шалғындық атқонақ, эспарцет пен шалғындық атқонақ [27-28].
Cолтүстік Қазақстан облысында мәдени жайылымдарды жасау әртүрлі
әдістермен жүргізіледі:
1) табиғи шабындықтарды түбегейлі жақсарту жолымен және әлсіз
тұзданған, бұталанған және батпақтанған жерлерді жеделдетілген
шалғындандыру әдісімен игеру;
2) қанағаттандырылған ботаникалық құрамы бар табиғи шабындықтарды жер
үстілік жақсарту;
3) көпжылдық шөптердің ескі егістерді жақсарту жолымен;
4) мал қоралардың маңында орналасқан жыртылатын жерлерде
шалғындыжайылымды шөптерді жаңадан егу.
Сонымен қатар, ұзақ мерзімді қолданыстағы жоғары өнімді мәдени
жайылымдарды қалаған кезде, жоғары өнімділік кепіл беретін жайылымды шөп
қоспасының құрамына ерекше назар аудару қажет екені айқындалады.Ол үшін
шөпоттығының негізін құрайтын жер үстілік шөптермен қатар, жайылымдарды
қолданудың бірінші жылдары шөп қоспасына жайылымды өте жақсы көтеретін жер
асты шөптерді қосуы қажет[29].
Солтүстік Қазақстанның көптеген аудандарында табиғи жайылымдар
қанағаттынарлық азықты шөптер жаздың бірініші жартысында беріп және жаздың
екінші жартысында шөптер тозып, желінбейтін кезде мал шаруашылығының
қажеттілігін қамтамасыз етпейтінін белгілейді [30]. Осыған байланысты,
шаруашылық малдың жазғы азығы үшін азықтық шөптердің егісін көп мөлшерлерде
жасауға мәжбүр болады. Сондықтан жақсарту сұрақтары мен табиғи шабындықтар
және жайылымдардың дұрыс қолданылуы аймақта ең басты мәселе болып табылады.
Жеделдетілген шалғындандыру айрауық-қияқөлең шалғындықтың екі мәрте
дискілеу, минералды тыңайтқыштарды енгізу ( NPK 45кг әрекетті заттекті)
және көпжылдық шөп қоспасының егісі, қолданған 3 жылда 146,4 ц шөп алынды.
Жақсартылмаған шалғындықтан осы уақытқа дейін 29,0 ц\га жиналды.Бірінші
жағдайда шөп жоғары бағалы, астық қатынастағы шөптерден, (беде, атқонақ,
сұлыбас), екінші жағдай қатты сабақты әртүрлі шөптерден тұрады.
Жақсартылмаған шалғындықпен салыстырғанда, егілген шалғындық өнімінен
протеин 8 ретке дейін көп, тұз және фосфор – 9 рет және кальций 18 ретке
дейін көбірек алынды. Жеделдетілген шалғындандыру жүргізгенде топырақтың
бірінші өңдеуін жер жыртып, қыртыстарды өңдеп дискілеу және тырмалау
жолымен өткізуге болатыны анықталды. Бұл жағдайда 3 жыл қолданғаннан кейін
103,9 ц шөп алынды.
Солтүстік Қазақстанның басқа да аудандарында эрозиямен ең тиімді
күресінің түрі құлдыраған жерлердің көлемін шалғындандыру болып табылады
Азық базасының және оның өнімділігін күшейтудің, сонымен қатар басқа ауыл
шаруашылық мәдениеттерін жер қорғайтын егіс айналымдары жүйесінде эрозияға
шалдыққан топырағы бар тау баурайындағы жерлерді шалғындандыру өте маңызды
қоры болып табылады. Жүргізілген зерттемелер айқындауы бойынша су және жел
эрозиясына шалдыққан жерлерде, шалғындандырудан кейін табиғи шабындықтардың
өнімділігін 4,5 және одан да көп шөптің жоғары өнімін алып, ал протеин 8-10
есе артық. Көк гибридті жоңышқа, эспарцет, қылтанақсыз арпабас және кең
масақты еркекшөп қоспасынан тұратын жайылым жерлерді жеделдетілген
шалғындандыруда ең өнімді болып табылады.Қоспа 50 пайыз астық және 50 пайыз
бұршақ шөптерінен тұру керек [31].
Солтүстік Қазақстан облысының әртүрлі шөп қоспаларын елдің орта
бөлігінің жайылым жақсарту барысында, жайылымды қолданыста ең өнімді болып
екі еселік шөп қоспалары: жоңышқа-арпабас, жоңышқа-бидайық және жоңышқа-
еркекшөптік [32].
Қоқыстанған және құлдыраған жайылымдар мен шабындықтарда минералды
тыңайтқыштармен бірге жергілікті флораның ішінен жоғары өнімді азықтық
өсімдіктерін егу керек [33]. Жусан, астрагал сияқты өсімдіктерді егіп,
қысқы-көктемгі жайылымдардың азықтық өнімділігін екі есе көбейтуге болады.
Теңіз деңгейінен 1200-1500м шамасымен орташа-таулы жайылымдарды
жақсарту үшін болашағы мол азықтық шөптер табылды. Сұлыбас, жима тарғақ,
жоңышқа егістіктен тұратын пайдалымдағы жерлерден 60-80г жоғарысапалы егіс
алуға болады, бұл қоқысталған шөпоттығының өнімімен салыстырғанда 2,5-4 есе
көп.
Бұталар мен жартылай бұталарды енгізу арқылы табиғи шөпті
жайылымдарды түбегейлі жақсартып және олардың өнімділігін арттыруға
болады. Бірінші кезекте аймақты ылғалмен қамтамасыз ететін, табиғи шөпті
өсімдіктердің бәсекелестігін жаппай немесе ішінара жер жырту арқылы жою,
болашағы мол түрлерін, олардың ішінен қоспаларын іріктеу және егу секілді
экологиялық жағдайдың бағасындағы биогеоценологиялық шешім өсімдік
жақсартудың негізіне салу қажет [34 ].
Солтүстік Қазақстанның сортаңды жайылымдардағы эфемер-жусанды
агроценоздарды, ауа-райы жағдайына қарамастан жартылай бұталардан тұратын
егілген жайылымдардың азықтық салмағының өнімі, эфемер және эфемероидтердің
берілген құрамы табиғи жайылымның өнімі 2-3 есе кем емес, 27,7-34,8 ц\г ауа-
құрғақ салмағына жетеді деген қорытындыға келді [35].
Табиғи жағдайларда ағаш және бұталы өсімдіктерден айырылған, жусанды-
эфемерлік шөлдерде қара және шөлді бұталардан тұратын орманды массивтерді
жасау қажет, өйткені олар ықшам климатты жақсартуына, сондай –ақ, олардың
қорғанысында жатқан өсімдіктің дұрыс дамуына әсер етеді [36-37].
Солтүстік Қазақстан жағдайында табиғи мал азықтық жерлерді жақсарту
барысында тек қана шөптердің және олардың қоспасын қабатсыз егуді қолдану
қажет. Көпжылдық шөптер егілген жылы әдетте баяу дамиды, ал мәдени
өсімдіктер тезірек өседі, шөптің өскінін басып, қысқа төзімділігін
төмендетеді. Бұл келесі жылғы өнімнің көлеміне жағымсыз әсер етеді.
Жабайы азықтық бұталар мен жартылай бұталардың аралас егістердің
мәдени жайылымдардың жағдайындағы жоғары өнімді биологиялық және эколого-
физиологиялық қасиеттерімен түсіндіреді [39]. Ортаның қорын толық қолдануға
мүмкіндік беретін өсімдіктердің жылдам өсуі мен дамуы, бұл олардың маңызды
биологиялық ерекшелігі болып табылады. Эфемероид –жусанды фитоценоздар 0-
30см және 0-90см, табиғи эфемероид фитоценоздары ауа ортасының (0-15см
қабат) және топырақтың (0-60см) шағын көлемін алатынын, экперимент
жұмыстар ретінде дәлелденген. Бұл фитоценоздар жерүсті бөліктер мен терең
емес түпті жүйелердің төмен өсуіне байланысты, ортаның қорын толық
пайдаланбайды, сондықтан бұл топырақ-климаттық жағдайларда олардың
өнімділігі төмен болады. Құрамында жартылай бұлталары бар жасанды
фитоценоздар, ауа кеңістігінде 50-70см қабат, топырақта 500-600см игереді.
Қатты зақымдалған және құлдыраған жайылым жерлер 30-шы жылдардың
басына жатқызуға болады, яғни шалғындандыру үшін алдымен мезо және
ксерофитті шөптердің морфологиялық және биологиялық типтері мен түрлерін
зерттеу керек.
Зерттеу бойынша Солтүстік Қазақстанның далалы құлдыраған жайылымдарды
жерлерінде шөпті егу, 270-300мм орташа жылдық жауын-шашын мөлшері мен
тыңайтқышты қолдану арқылы азық массасын алуға болады, ол 10 есе және одан
да жоғары табиғи өнімділіктен де асады. Ал тыңайтқышсыз қолданған егіс,
табиғи егістен айырмашылығы аз өнім береді [40-45].
Табиғи жайылым жерде қалыпты өсімдік жамылғысы қалыптасқан, беткейлік
жақсарту жайылым зерттеу жұмысын жүргізді. Жайылым жерлерге жарамды
шөптерді егуде, өндірістік тапсырма бойынша тыңайтқыштардың қалай әсер етуі
мен өсімдіктерді таңдау сұрағы да алға қойылды [46].
Ассортименттік қолданылатын шөптердің түрлері шектеулі болды, оған
ксерофитті шөптер қосылды, өйткені, осы жұмыстар күткендей қорытынды жұмыс
берген жоқ, ақыр аяғында Ертіс далалы станциясында тәжірибелік жұмыстары
қатты зақымдалған жайылым жерлерінде қалыпқа келтіру бойынша қиғақ шөбін
егіп, қанағаттынарлық нәтиже берді, бірақ олардың жұмыстары аяқсыз қалды
және ықшам ауданды жерлерде жүргізілді.
1970 жылдардан бастап табиғи жайылым жерлерін жақсарту жұмыстары бір
қалыпсыз жүргізіліп келді. Шындап келгенде, жайылым жерлерін жақсарту
зерттеуі 1990 жылдың басында назар аударылды, себебі ауыл шаруашылық
кешенін дамыту бағдарламасының мал шаруашылығында мал азықтық базасын
көтеру мақсатымен аз бонитетті жерді игеру концепциясымен байланысты болды.
Қазақстанның далалы аймағында өріс жерлерін жақсарту және ұзақ
мерзімді мәдени жайылым жерлерін 1930 жылы ғана тәжірибелік станциясының
(Долинка ауылы) профессор К.Д.Постоялковтың [46] жетекшілігмен және оның
үздіксіз қатысуымен жүргізілді. Көпжылдық экспериментті жұмыстардың
арқасында үлкен ауданды жерде, бірінші рет теориялық негізінде далалы
жайылым жерлерінде және өсімдіктердің қалыптасып жақсартылуы бойынша
теориялық негізінде мәліметтер алынды. Аубакиров К.А. [47],
К.Д.Постоялковтың [48], В.Н. Мешетич [49], Таубаев Б.Д. [50] әдістемелерін
жасау байынша көп жылдық фитоценозды шөпті жайылым алқабын айдап тастау,
Солтүстік Қазақстанның далалы аймағын жайылым жерлерін түбегейлі
жақсартудың, далалы азық жерін жақсарту деп қарастыру керек. Осының
салдарынан жайылымды жер, төмен өнімділіктен жоғары өнімді азықтық жерге
айналады. Жүргізілген зерттеу жұмыстары тәжірибелік жағынан көп мағына
береді және қазіргі уақытта көп қолданыс табуда.
Көп жылдық зерттеулер бойынша айдалып тасталған тың жерлерде жабайы
өсетін астық тұқымдасы, күрделігүлділер және крестігүлділер негізгі
өсімдіктер ретінде ксероморфты тип дақылдарын өсіру ұсынысы, осы аймақта
жайылымды жақсарту бойынша дәлелденді.
Шалғынды далалы сортаң жайылым фитомелиорация теориясы бойынша жеке
сұрақтар қарастырылды [53-54]. Ал, қара топырақты кешенде сортаңдармен
зерттеме жасады. Көпжылдық зерттеулер бойынша Ресей мен Қазақстанның
шалғынды далалы сортаң жерлері және сортаңды жерлер өз алдына ерекше бөлек
назар аударады [55-57].
Сондықтан 1940 жылдан қазіргі уақытқа дейін 150-ден астам терең
теориялық негізінде әртүрлі өсімдік құрамдарымен біраз сынақтар жүзеге
асырылды, сонымен қатар Солтүстік Қазақстанның далалы аймағының (жауын -
шашын 260-290мм) және жартылай сортаң кешенді жерлерде ұйымдастырылып
жүргізілген, өндіріске кепілдеме рұқсат берді. Солтүстік Қазақстанның
ғылыми мекемелерінің зерттеуі бойынша: далалы биогеоценоз құрылымы, өсімдік
қауымдастығының түзілу заңдылықтарын, эксперементальды жағдайға өсу
механизмі мен олардың бейімдеушілігін материалдардың жинақталуы, далалы
аймақ атырабында фитомелиоративті және мелиоративті жұмыстар арқылы өсімдік
жамылғысын қайта құруға теориялық негізінде жүргізуге болатын материалдар
жинақталған [58-62].
Бірақта, жайылым жерлерінің өнімділігін жоғалтқан құлдыраған жайылым
жерлерінде теориялық және тәжірибелік әдістемелері әлі де болса толық
зерттелмеген. Осыған байланысты У.М.Сағалбековтың [63] және Б.М.Көшеннің
[64] ескертпелері дұрыс, себебі Қазақстанда жайылым жерлерді ұтымды
пайдалану және далалы аймақта жайылымды жақсарту жүйесі жетілдірілмеген,
яғни қосымша қор терінде тың және тыңайған жерлерді игеру, мал
шаруашылығында берік мал азықтық база құруға болатыны анық айқындалған.
Өкінішке орай, далалы аймақ жайылым жерлерін ұтымсыз және жүйесіз
қолданудың салдарынан, жайылым жерлерін жақсарту шаралары болмаудың
себебімен қатар, ТМД елдеріне де қатысты жағдай [65].
Табиғилық және себілген жайылым жерлері қашан жоғары өнімділік
беретіндігі, ол күту және баптау жұмыстары қалай ұйымдастырылуына
байланысты. "Климат - топырақ - тыңайтқыш - өсімдік" кешендерін
басқаруымен, жайылым жерлерінен мал шаруашылығында жоғары мал азық өнім
алуға болады. Далалы аймақ жағдайында жем-шөп өнімділігі жақсарту
шараларымен және епті басқару арқылы және шетел зерттеулерінің анықтауы
бойынша, жем-шөп өнімділігі 5 есе және одан да көп жоғары болуы мүмкін
[66].
Нашар шаруашылық, жайылым жерлерін құлдырауға, шөлге айналуға және
өнімділігінің төмендеуіне себеп болады. Ғылыми дәлелдеме ретінде,
фитомелиоративті қатаң жұмыстар далалы жағдайда (суарусыз және тыңайтқыш
енгізусіз) біздің экологиялық зерттеулеріміз нәтижесінде әртүрлі топырақ-
климаттық жағдайда Солтүстік Қазақстанның далалы аймағында жүргізілді.
Алынған деректер негізінде, далалы аймақтың Ақмола облысының
жағдайында нұсқаулық бөлек әдістемелер құрып қолдану 5 жыл бойы (2005-
2010ж.ж.) біз далалы құлдыраған жайылым жерлерінде түбегейлі және беткейлі
жақсарту әдістемелерін сынадық.
Әсіресе далалы аймақ агрофитоценоз жайылым жерлерін құрып
тағайындауы, өсімдіктердің өсуі топырақ-климат жағдайлары және экология-
биологиялық қасиеттердің сәтсіз қолайлы жағдайлармен байланысты. Бірақ
сонымен қатар жаңа өсімдік шөптерінің жаңа түрлерін енгізуге климат
жағдайы кедергі жасамайды, ол өсімдіктер арасындағы ылғалға
жетіспеушілікпен күрес, яғни сортаңды кешенді жерлерде ксерофитті
агрофитоценозды құру, себебі ылғал жетіспеушілік әрқашан байқалады.
Экологиялық құлдыраған жайылым жерлердің - флоралық жұтаңдық және
фитоценоздық далалы өсімдік қауымдастығының экологиялық негізін байыту,
түбегейлі жақсартудың [67] әсіресе антропогендік нұсқауларын қолдану [68-
69].
Академик К.А. Асанов [70] жазуы бойынша, алда ең қиын міндеттер, ол
өсімдік қауымдастығының жоғары өнімділігі және жоғары өнім бағасының қайта
құру. Жиі жаңа топтастырудың тіршілік ету ұзақтығы қысқа мерзімді және
бірнеше өнім беретін ұрпақ түрлерінің өмір сүру деңгейі шамадан тыс
аспайды. Сондықтан осындай өсімдік қауымдастығы, салыстырмалы тұрақты
түрде арнайы жеке зертеулерді қажет етуді қолдайды.
Автор өсімдік қауымдастығын қайта құруын 3 түрге бөледі:
1. Өсімдік қауымдастығының құрамының өзгеруінен қайта құру.
2.Өсімдік қауымдастығының фитоценологиялық ортаның өзгеруімен қайта
құру.
3.Сукцессия өзгеруінің сипаттамасы.
Солтүстік Қазақстанның далалы аймақ жағдайында нағыз қолайлысы,
бірінші жағдай болады, яғни өсімдікке қауымдастығының құрамының өзгеруінен
қайта құру. Әсіресе осындай жақсартулар негізі қауымдастықтан,
фитоценологиялық сапасы толық емес және флораның кедейлеушілік территориялы
жерлердегі айырмашылығымен тиімдірек.
Бір уақытта К.А.Асанов бойынша екінші жағдай күшке қосылады [70],
себебі егіс жиірек дайын топырақта өндіріледі, егістік нұсқаулықтарды
енгізу үлкен қабат ортаға ие болады, фитогенді алқаптар айқын көрініс
байқалады [71].
Қазақстанның орталық құрғақ далалы аймағының түпкілікті өсімдік
қауымдастығының сортаңды құлдыраған жайылымдарында өсімдік тіршілік
түрлерінің болмауы, жайылым өнімділігін төмендетеді.
Жайылым жерлерін жақсарту үшін көп ярусты өсімдік қауымдастығында
жоғары өсетін және төмен өсетін шөптердің жер беткейіндегі бөлігінде және
тамыр жүйелері әр түрлі өсімдік тіршілік түрлерінің әртүрлі деңгейде өсетін
шөптердің әр түрлі құру қажет. Осындай қауымдастықтар эдифакторлары жоғары
болатын өнімділігі мен төзімділігі жағынан қолайсыз жағдай далаларында да
болады. Өсімдік қауымдастығының тіршілікке толық қабілетті түрлерінің
жақсарту құрғақ далалы аймақтық жұтаң табиғи қорларында қолданылады [72-
74].
Зотов А.А. [75] ескертуі бойынша, фитоценозды айқындау үшін жеке
өсімдіктер арасында бәсекелестік керек.
Өсімдіктердің бәсекелестікке қабілетті болуы, яғни ол эдификатор
топтастырылу болып болады. Фитогенді алқаптарды тығыз тұтасуы (тамыр
жүйесі, жер беткейі бөлігі) өсімдік қауымдастығында бәсекелес тіршілік ету
ортасының өзгерушілерулерінен, өсімдік қауымдастығының арасындағы басқа
компоненттерін және құрамдарын қалыпқа келтіреді [76-79].
Жайылымды жерлерде фитомелиоративті жұмыстарының табысы экологиялық
жағдайға байланысты, себебі топырақ, өсімдік сипаттамасы, жауын-шашын және
жер суларының мекендерінің типологиялық толық кешенді факторларды есепке
алу арқылы жеке зерттелінеді.
Далалы аймақта келесі экологиялық жағдайлар бөлінеді[80]:
1. Жеткілікті атмосфералық ылғалдану - жауын-шашын 280мм-ден жоғары
және булануы 1400мм. Бүкіл фитомелиоранты өсімдіктердің өскіндерінің
өміршендік тіршілігі жақсы.
2. Қағаттынарлық атмосфералық ылғалдану - 210-280мм жауын-шашын
булануы 1800мм. Ксерофитті түрлердің өнімінің шығу қағаттынарлық.
Ксерофитті өскіндерінің өміршендігі қағатттынарлық.
3. Жеткіліксіз атмосфералық жауын-шашынның кем дегенде 210мм-ден
жауын-шашын төмен, булануы 2800мм. Өскіндердің өміршендігі қалыпты бірақ,
топырақтың өңдеуі арқылы топырақ механикалық құрамын және ылғалдың жиналуын
талап етеді.
Солтүстік Қазақстанның далалы аймақ агроклимат көрсеткіші бойынша, 11
пайыз ауданы әлсіз құрғақшылық аймаққа жатады, 47 пайзы құрғақ құрғақшылық
аймақ алады. Сондықтан Солтүстік Қазақстанның далалы аймақтарының 75 пайзы
салыстырмалы түрде фитомелиоративті жұмыстарға қолайлы болып келеді. Осыған
байланысты далалы аймақта жеке зерттеулерді қабылдау, мал азықтық
өсімдіктерді өсіруде ерекше маңызды болып табылады.
Әсіресе өсімдіктердің экологиялық, далалы жайылым құраушы, тамыр
жүйесінің морфологиясы, топырақ сипаттамасы, су режимдерінің құлдыраған
жайылым жерлерін жақсарту негізі, көпжылдық өсімдік топтарының түрлі
ксерофиттерті өсімдіктер бағдарлауды қамтамассыз ету қажетсінеді.
Өсімдіктер ылғалды негізінен топырақ горизонтының жоғары қабатынан
қолданылады: олардың тамырлары әдетте 50-110см аралығында қолданылады және
өміршендігі өсімдіктердің атмосфераның ылғалдануына байланысты экологиялық
орта жағдайы мен өсімдіктердің биологиялық ерекшіліктерін фитомелиоранты
өсімдіктерді таңдау үшін жұмыстары көптеген авторлардың жұмыстарынан
кездеседі [81-85].
Фитомелиорантты таңдағанда су режимі ескеріледі, өсімдіктер
түрлерінен қауымдастық құрып, ылғал шығынын аз үнемдейтін өсімдіктер, мал
азықтық масса жоғары беретін өсімдіктермен сәйкес келуі керек [86].
Ксерофитті өсімдік топтарынан кең көлемді фитомелиорантты жұмыстар
арқылы жайылым алабын құрғанда, өсімдіктер түрлерінің арасындағы ара-
қатынасы есепке алынуы керек.
Жабайы мал азықтық өсімдіктердің агротехникалық егіс және үстеме
егудің ғылыми зерттеулері, сонымен қатар сұлыбас, бетеге, ақселеу
өсімдіктері далалы аймақ жайылым жерлердің жақсарту мақсатында [87],
өсімдіктердің биоэкологиялық ерекшеліктерінің жоғары агротехникалық егіс
және үстеме егіс амалдарының талап қойып сынауы, жалпы соңғы жылдары дұрыс
бағыт алды. Ең маңыздысы, жасанды бірлестікті енгізуде өсімдіктер түрлері
төзімді болуы керек (88), себебі қалыпты өсімдік түрлерінің популяцияларын
жасалынып [89], олар толық айналымнан және қалыпты қайта жаңартылып өтеді
де [90], ал керсінше төзімсіз өсімдіктер популяцияларының жас шыбықтары
болмайды.
Жайылым жерлерді жақсартудың ең маңызды әдістемелік зерттемесі,
территорияның жалпы агроэкологиялық бағасына мән беріледі [91], яғни
негізі ылғалмен қамтамассыз ету, сонымен қатар күзгі-қысқы және көктемгі
маусымдардың агроклиматтық жағдайлары [92].
Меншікті мәлімет сараптамалары, әдебиет көздерінің мәлімет
деректеріне талдау қорытынды жасауы бойынша, Солтүстік Қазақстанның далалы
экологиялық аймақтың жалпы кескіндерін анықтауымен қатар, Автралия [93-96],
Солтүстік Америка [97-100], Канаданың [101-104] кейбір далалы аймақтарының
ұқсастығы бар екені анықталды. Далалы аймақ өсімдіктерінің сипатамасының
мәліметтері, экологиялық экстремальды жағдайға өсімдіктердің төзімділігін
зерттеу бойынша шетел ғалымдарының еңбектерінде де келтіріледі [88-93].
Көптеген әлем елдерінің далалы аймақ жерлерін жақсарту шаралары және далалы
жайылым жерлерін ұтымды пайдалану жұмыстары жүргізілуде [94-103].
Құлдыраған жайылым жерлерін түбегейлі жақсарту шаралары, далалы аймақ
жайылым жерлерін жақсартудың келелі мәселені шешумен байланысты.
А.И.Бараевтың [104] анықтауы бойынша, бүкіл әлемдік елдердің далалы
аймақтарының қатты құлдыраған жайылым жерлерін жақсарту шараларының
жасалынған тәжірибе жұмыстары маңызды. Бұл жасалынған тәжірибе жұмыстары
қатты құлдыраған жайылым жерлерінде қолданып келеді және бүкіл әлем
елдерінде де қолданылатын болады. Фитомелиорант мамандары, құлдыраған
жайылым жерлерінің ылғал қоры жеткіліксіз аймақтарды игеру және оларды
жақсарту шаралары бойынша өте сенімді зерттеме жасады. Сонымен қатар, Латын
Америкасында осы проблеманы зерттеуде: "құлдыраған жайылым жерлерін
жақсарту", "экология, жайылым жерлерін басқару және өнімділік" осы аталған
проблеманы қазіргі уақытта бүкіл әлем елдерінің далалы аймақтарда маңызды
екеніне куә болуда. Кейбір елдердің жетістіктеріне қарамастан [105-108],
жалпы сұрыптау жұмыстарының қорытындысы бойынша, құлдыраған және бұзылған
жайылым жерлерін далалы аймақ жағдайында жақсарту әдістемелері әлі де болса
жеткіліксіз. Осы мәселені далалы аймақтағы жайылым жерлерін жақсарту
шаралары бойынша айтуға болады. Далалы аймақ жағдайында біздің
зерттеулеріміздің жоғары көрсетілген зерттеу жұмыстары және биоэкологиялық
негізінде әдістеменің қайта құрылуы және жайылым өнімділігін жоғарлатудың,
ғылыми, әдістемелік және тәжірибелік жағынан маңызды мағына береді. Далалы
аймақтың технологиялық жақсарту шаралары, экологиялық негізде жасалынды, ол
қарапайым және перспективті. Тәжірибе бойынша Қазақстанда енгізілумен
қатар, Ресей, Украина және басқа елдер мен континенттердің далалы
аймақтарында енгізілуде. Ол алға қойылған тапсырмалалардың ғылыми және
тәжірибелік жұмыстардың тұрақтануымен делелденуде [109-111].
2 Зерттеу жүргізу жағдайының нысаны, әдістемесі және зерттеу
қорытындысы
Әр түрлі алға қойылған тапсырмалар процесінде теориялық талдамалар
Солтүстік Қазақстанның далалы аймақ жайылым жерлерінің түбегейлі және
беткейлі жақсартудың, әр түрлі тәжірибелік жақсарту амалдары арқылы, әр
түрлі әдістемелерін зерттеу амалдарын жасауына себеп болды.
Дала экожүйесін арнайы жұмыстар зерттемесі негізінде, олардың
сынғыштық және тез бұзылуы дұрыс қолданбау процесінде, жалпы әдістемелік
кесте бойынша, көптеген барлығына танымал әдістемелерден бас тартуға тура
келеді, бореалді аймақта жыртылған жерлерді және мезофильді шағын жерлерін
зерттеуде, жасалынған әдістемелері далалы аймақ жайылым жерлерін жақсарту
зерттемелерінде аз тиімді екенін анықталды.
Агроэкологиялық зерттеудің жағдайы экологиялық әдіс кескіні бойынша
жүргізілді. Алаң ұзындығы шамамен 2км міндетті қиылысу негізі нысан
рельефімен. Топырақты зерттеу топырақ қабатының толтырмасының экологиялық
кескінмен жүргізілді. Топырақ ылғалдылығы әдістемелік құралы (1980ж.) мен
анықталып, сараптама топырақтың генетикалық горизонтты бойынша механикалық
құрамы және химиялық қасиетті жалпы қолданылатын әдістемемен анықталды.
Топырақтың физикалық су көрсеткіштері әр қайсысының топырақ кескінінен
алынды: көлемдік интервалы 10см цилиндр 500см куб болатын, максималды
гигроскропиялық ылғалдылық және әдістемесімен жүргізілді.
Фитомелиоранттарды комплексті зерттеу әртүрлі әдістемелермен
жүргізілді. Өсімдіктер түршілік құрамын зeрттеу геоботаника әдістемелерінің
сипаттамалары бойынша П.Г.Раменскийдің және Н.Т.Нечаева.
Финологиялық байқау И.Н.Бейдеман әдістемесі бойынша жүргізілді.
Өсімдіктің тамыр жүйесін зерттеу Н.А.Каченский, П.К.Красильникова,
М.С.Шамыта, И.Г.Рустамова әдістемелері бойынша жүргізілді.
Өсімдіктердің негізгі тіршілік ету бойынша И.Г.Серебрякова
классификациясы бойынша және Н.Т.Нечаева, К.Г.Антонова модификациясы
бойынша жүргізілді.
Фитомелиоранттардың табиғи жағдайдағы және агрофитоценоздағы жас
ерекшелігі, молдылығы және азықтың өнімділігі тұрақты зерттеу алаңы 150-
200м, ал ені 2-4м болатын Н.Т.Ничаева бойынша жүргізілді.
Фитомасса қорының есеп-қисабы және жылдық өсімталдылығы және де
маусымдық өсу динамикасы көпшілік мақұлдаған орманды далалы және далалы
аймақ әдістемелері бойынша зерттелді. Жұмыс мазмұндамасы Биологиялық
әртүрлі табиғи аймақ айналымдарының зерттеу әдістемесі және шалғындық
және жайылым тәжірибелерінің әдістемесі (1971ж. 1бөлім, 2бөлім)
В.Р.Вильямс зерттемесі.
Өсімдіктердің жер астындағы және жер үстіңдегі органдарының
арақатынасын, фитомелиоранттардың әр түрлі жас ерекшеліктері айқындалып,
өсімдіктер қаңқасының қазу арқылы, тамыр жүйесі толығымен толық терең
қабатымен анықталды.
Қолайлы биоклиматтың параметрлер агротехникасы құлдыраған
(деградациялық) жайылым жерлерін жақсарту процессі далалы тәжірибе
топтамасымен жүргізілді. Экологиялық жағдай тәуелділігіне байланысты қара
кәдімгі қоңыр топырақ және қара оңтүстік карбонатты топырақтарда сыналып
үш негізгі нұсқа бойынша: 1 нұсқа қара қоңыр топырақтарда және екеуі қара
оңтүстік карбонатты топырақтарда жүргізілді.Тәжірибе алаңының өлшемі 2-4га
дейін құрайды. Жалпы далалы тәжірибе ауданы шамамен 400га, 15га қара қоңыр
топырақ және 25га қара оңтүстік карбонатты топырақ.
Зерттеудің келесі нұсқалары зерттелді:
1. Физикалық су қасиетін жақсарту бірінші құнарлылықты арттыру амалы
бойынша алқапты айдап тастау (0-3,5м) табиғи өсімдіктердің өзі-өзіне
қалпына келуіне көмектеседі.
2.Табиғи (деградациялық) жайылым жерлерін кебірлі сортаң шалғынды жерлерін
түбегейлі жақсарту.
3.Түбегейлі жақсарту, қара кәдімгі қоңыр топырақтарда шөптерді бойынша
егу, қопсыту.
Топырақ және өсімдік процестерінің зерттеу жұмыстары келесі
әдістемелер арқылы қолданылды:
- Көлемдік салмақ – 12 еселі жер үстілік цилиндрлік әдіс.
- Далалық өнімділік – 5 еселі жер үстілік салмақтық әдіс.
- Суөткізгіштік – Шаин приборы, Громыко модернизациясының және ПВН-00
приборы.
- Су керілуінің сараптамасы- Е.В.Аринушкина (1961жыл).
- Сіңіру сиымдылығы – Захарчук бойынша.
- 0,5н натрийдің сіңірілуі. Көмірқышқыламмонийлі керілуі.
- Карбонатты топырақта СО2 – кальциметр.
- Жалпы гумус мөлшері – Тюрин әдісі бойынша.
- Азот мөлшері – Тюрин әдісі бойынша.
- Фосфор мөлшері – Г.М.Щеглова, Гинзбург К.А. және т.б.
- Жылжымалы фосфор мөлшері – Мачигина әдісі бойынша.
- Нитратты азот – дисульфофенол қышқыл колометрлі әдісі бойынша.
- Гранулометрлік құрам – Качиск Н.А. әдісі бойынша.
Табиғи жағдайдағы қатты фаза топырағында мәліметтер сараптамасы
бойынша, судың керілу сараптамасы нақты тұздар құрамының топырақ
ерітіндесіндегі тұздар бөлігінің суда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz