Жеке тұлғаны қалыптастыруда сөйлеу мәдениетінің атқаратын ролі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
І-бөлім.Сөйлеу-ақыл ой-иесі адамның өзара қарым-қатынасындағы құралы.
1. Сөйлеу мәдениеті, тіл өнері жайында мәтелдер және қазақ
зиялыларының ой пікірлері мен психологиялық көзқарастары.6-12
2. Тіл-қатынас құралы және сөйлеу
әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13-19
3. Сөйлеу әрекетінің рефлекторлық сипаты мен физиологиялық
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .20-22
4. Сөйлеу мен ойлаудың
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
-26
ІІ-бөлім. Сөйлеу мәдениетін дамыту жолдары.
1. Мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу дәрежесінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 28- 35
2. Бастауыш сыныпта сөйлеу мәдениетін жетілдірудің
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .36 -47
3. Мұғалім мен оқушы қарым-қатынасындағы сөйлеу
мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .48 -52
4. Сөздік қорды дамытудың педагогикалық-психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 53-57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 8-61
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .62-63
Қосымша
КІРІСПЕ
Тіл адамзаттың қарым-қатынас құралы. Ұлттың ұлы байлығы, руханият нәрі,
өмір мәні, ақыл парасатнұры... Тіл арқылы балаға ата-бабамыздың асыл
мұрағаттары өмір тәжірибелері нақыл сөздері ұғындырылады. Сондықтан да тіл-
ата мен баланың арасындағы дәнекер .Тіл –ұлттың қалыптасуы мен, өзіндік
жеке ұлт ретінде өмір сүруінің алғы шарты.
Біздің ана тіліміз, қасиетті қазақтілі-өзінің мемлекеттік мәртебесін
абыроймен атқарып, міндет жүгін қиналмай көтере алатын аса бай, оралымды да
сұлу тіл.
Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бері ана тіліміз өзіне лайық орынға ие
бола бастады, мемлекеттік мәртебе алды. 1997 жылғы 11 шілдеде Қазақстан
Республикасындағы тілдер туралы заңы қабылданды. Тілдер туралы заңды
орындау мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің Тілдерді қолдану
мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама
қабылданды. Бұл бағдарлама негізгі үш мақсатты айқындайды:
1. мемлекеттік тілдің әлеуметтік-комуникативтік қызметін кеңейту мен
нығайту
2.орыс тілінің жалпы мәдени қызметін сақтау
3.этникалықтоптардың тілдерін дамыту
Бағдарламаның мақсаты- Қазақстан Республикасында мелекеттік тілмен
басқа да тілдердің дамуы үшін қолайлы жағдай туғызу.
Тіл-бүкіл адамзаттың жеткен жетістіктерінің жиынтығы мен білім
қайнарының бұлағы. Тіл байлығының бір өлшемі-сөз байлығы. Бірақ сөз байлығы
сөздердің саны мен ғана емес, сапасымен де, мән мағынасымен де өлшенеді.,
Соған қарағанда, қазақ тілі өркениетті тілдердің бір де біреуінен кем емес,
сөз қоры бір милллионға жуық мағыналық бірліктен тұратын бай да бейнелі
тіл.
Мемлекеттік тілімізді аман сақтап, тұрақтандырып, ілгері дамыту үшін
қазақ баласына бәрімізге ұлттық сана; азаматтық биік тұғыр қажет.
Ана тіліміздің негізгі қызмкеті-адамдар арасындағы қарым-қатынас құралы
деп санайды. Алайда, оның басқа да сан алуан қызмет атқаратынын қарапайым
жұрт біле бермейді. Мәселен, көркем шығарма тілі адамға эстетикалық ләззәт
сыйласа, тілдің жинақтаушылық қызметі халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан
рухани мәдени байлығын, салт-дәстүр, әдет-ғұрпын, танымдық қасиеттерін
бойында сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа ,атадан-балаға мұра етіп жалғастыратын
қасиетке ие. Ол ғана емес, тіл -қорған, тіл -қару, өнер алды-қызыл тіл,
тіл-ұлттың жаны мен тәні. Сонымен қатар: тіл-елдің елдігінің кепілі, ұлтты
ұйыстыратын ұйытқы. Өз тілінен айырылған ел – ел емес, ұлт-ұлт
емес. Өйткені,этностық ұлт санатына қосылу үшін қажетті де міндетті
шарттарына: ортақ табиғи орта,ортақ табиғи күнкөріс көздері, ортақ тіл,
ортақ психология жататыны белгілі.
Тілді тіл және сөйлеу деп алғаш рет жіктеген Ф. Де Соссюр.
Балалардың жасерекшеліктеріне сәйкес тілінің дамуын психологиялық тұрғыдан
қарастырып, ғылыми жүйеге келтірген-әйгілі мамандар Л.С. Выготский мен
Швейцария психологы Жан Пиаже.
Тіл адам санасы мен ақыл ойын дамытушы фактор екендігін К.Маркс бір сөзбен
ғана былай деп түйіндейді: Тіл - сананың жиынтығы.
Мәнерлі, мәдениетті сөйлей біліудің мұғалімдік мамандығы үшін маңызы зор
екенін, А.С.Макаренконың мына сөзінен аңғаруға болады: Балалар сіздің
сөзіңізден еркіңіізді, сіздің мәдениетіңізді, сіздің жеке ерекшелігіңізді
сезіне алатындай болуы керек.
Ғылыми аппарат
Тақырыбы: Жеке тұлғаны қалыптастыруда сөйлеу мәдениетінің
атқаратын ролі
Мақсаты: Жеке тұлғаны қалыптастыруда сөйлеу мәдениетінің
атқаратын ролін анықтау, дамыту жолдарын көрсету. Тіл-
өнерін тереңірек түсіну.
Міндеттері: 1. Сөйлеу мәдениеті, тіл өнері туралы ғылыми-
теориялық әдебиеттермен танысу, саралау.
2. Мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу әрекетінің
ерекшелігін түсіну (жаттығулар, ертегі оқу, сюжетті
ойын).
3. Бастауыш сыныпта сөйлеу мәдениетінің жетілу
жолдарымен танысу.
Тәрбие-жұмысында тілді дамыту, сөйлеу мәдениетіне
қалыптастыру үшін іс-шаралар өткізу. (ертеңгіліктер,
сайыс-сабақ т.б.).
Зерттеу объектісі: Жеке тұлғаның қалыптасуында сөйлеу
мәдениетінің орны.
Зерттеу пәні: Сөйлеу мәдениетін анықтау, дамыту жолдары.
Ғылыми болжам: Баланың тұлғалық қасиетін қалыптастыруда; түрлі
өмірлік жағдаяттарда және оқыту, тәрбиелеу процесінде
әр түрлі тәсілдерді қолдана отырып тұлғаның сөйлеу
мәдениетін дамытуға болады.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттерге шолу, жеке-іс тәжірибелік
жұмыстар.
1. Сөйлеу мәдениеті, тіл өнері жайында қазақ зиялыларының ой-
пікірлері мен психологиялық көзқарастары
Тіл адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасайтын құралы. Жеке
тұлға психологиясының да, қоғамдық ой-сананың да дамып жетілуі үшін
тілдің атқаратын рөлі ұшан-теңіз. Тілді меңгеру, мәдениетті
сөйлеуге жетілу адамға оңайлықпен келмейді. Халқымыз “Өнер алды-
қызыл тіл”; “Тіл-алмас семсер”- дейді. Оны өмірге дұрыс пайдалана
алмаса, ол адамның өзіне тиіп, ойсыратуы мүмкін. Мәселен,
“Сүйреңдеген жаман тіл, сүйгеніңнен айырар”, “Тура тілімді тия
алмаймын, туғаныма сия алмаймын”, “Басқа пәле-тілден деген мақал-
мәтелерде тілдің ұстарадай қылпып тұрған нәрсе екендігі, оны өте
шебер пайдалана білу қажеттілігі еске салынады.
Сөйлеу мәдениетіне жетілу баршамызға ортақ міндет. Ақылға
қонымды жақсы сөздің жанға жылы тиіп, адамды небір тамаша
сезімдерге бөлейтіндігі, шынайы сөздермен өрнектелген ой ғана өткір,
әрі әсерлі болатыны белгілі. Мәселен, “Жақсы сөз - жанның тынысы”,
“Жақсы сөз —жанға азық”, “Күш - жеңбегенді сөз жеңеді”, “Қаһарлы
сөз қамал бұзар”- деген мақал - мәтелдерден сөздің адамға тигізетін
әртүрлі әсері, айтылған сөз адамның көңілін көтеріп, оны шаттық
сезімге бөлейтіні, сөздің шипалық қасиеті жақсы байқалады.
Ақылдылықтың басты белгісі - дұрыстап сөйлей білу. Адамның
басында қандай ой туса да, егер ол оны лайықты сөзбен бере
алмаса, ол айтушыға да, тыңдаушыға да түсініксіз, күңгірт болады.
Сөйлеу мәдениетіне жетілмейінше ақыл-ой мәдениетіне жету қиын.
Халқылымыздың ойға олақ, сөзге олақ, сөзге шорқақ адамдарды үнемі
әжуалап келуі де осы мәселеге ерекше мән бөлуінен керек. Мәселен,
“Сөйлей білмеген сөзді өзіне келтіреді”, “Таппасаң сөздің жүйесін,
отына өзің күйесің”, “Аңдамай сөйлеген ауырмай өледі”, “Құрғақ сөз
бас ауыртар”, “Қысыр сөзде қырсық көр” секілді мақалдарды сөйлеу
өнерінен жұрдай жандар туралы айтылады. Тыңдаушы адамның
психологиясын ескергенде ғана сөз өз объектісіне дөр тиеді, қуатты
да қаһарлы болады. Бұл жөнінде халқымыз былай дейді: “Жүйелі сөз
жүйесін табар”, “Ойнап сөйлесең де ойлап сөйле”, “Сөз сүйектен
өтеді, таяқ еттен өтеді. Халқымыз осы жайтты бізге қатты ескерткен.
Сондықтан да олар: “Көп сөз - күміс, аз сөз – алтын”, “Тоқсан ауыз
сөздің, тобықтай түйіні бар”, деп түйген.
Сөйлеу мәдениетіне ерекше жетілу шешендік өнермен тығыз
байланысып жатады. Қазақ халқы шешендік өнерді ерекше құрметтеп,
ондай өнері барларға төрден орын берген. Тілдің сырына адамдар
жайында мақалдар: “Жүзден біреу шешен, мыңнан біреу көсем”,
“Шешеннің сөзі-ағып тұрған балдай”—деп шешендік өнер кез-келген
адамнан табыла бермейтін қасиет екендігін, шешендік өнерге адам
өмір бойы іздену, еңбектену арқылы жететіндігін еске салады .
Мәселен, “Тілдің майын тамызып, сөздің балын ағызып, қас шешендер
сөз айтар”. Шешеннің сөзі мерген, шебердің көзі мерген”, “Көп
ішінде сөйлеген—көсемділіктің белгісі, көпке сөзі ұнаған-шешендіктің
белгісі”, “Шешен сөз бастар, батыр қол бастар” т.б. Мақал-
мәтелдерде шешеннің сөзі қынаптан суырылған қылыштай өткір, соқырға
таяқ ұстатқандай анық, ойға қуат, мағыналы да көркем, шешендік
сөздің өткірілігі оның тек сыртқы сұлулығында ғана емес, оның
логикалық мазмұнында, шындықты жайып салып, көркем тілмен айтуында,
дегендей салиқалы қорытындылар жасалады.
Болашақ ұрпағын ежелгі ата-бабаларымыздың күмбірлеген күміс
күйімен, сыбызғы үнімен, асақақта салған әсем әнімен, ғашықтық лиро-
эпос жырымен, мақал-мәтелімен, шешендік сөз, айтыс жыраларымен сан
ғасыр бойы өз ұрпағын сегіз қырлы, бір сырлы, өнегелі де өнерлі,
имандылық - адамгершілік ар-ожданы жоғары, намысқор азамат етіп
тәрбиелеп келген тарихи шындық.
Кеңес одағын мекендеген түркі тектес халықтардың тәлім-тәрбиелік
пікірлерінің ілкі бастау, түр төркіні болып табылатын рухани
мұралардың ішіндегі қомақтысы—Жүсіп Баласағұнидің (ХІ ғ.), “Құдатғу
білік”—атты шығармасы. Бұл—дидактикалық және этникалық жанрда
жазылған шығарма. Қазақша “Құтты—білік”. Автор бұл еңбегінде ақылды
адамның сөзі әрі көркем, әрі қисынды балатынын жеткізеді. Осындайлар
жұрт алдында құрметке бөленеді. Жүсіп Баласағұн сөйлеу өнерін көзі
мәңгі бітелмейтін мөлдір бұлаққа теңейді: Тіл адамды көкке
көтереді, сондай-ақ “Бас қа пәле - тілден” дегендей, адам шайпау
тілінен жазағада ұшырайды. Адам екі нәрседе қартаймайды: бірі-игі
ісі, екіншісі—ізгі сөзі. Олай болса, әр көз жақсы қылықпен қатар,
жақсы сөзің болсын, бұл екі қасиеттің бір-бірімен байланысып жатсын.
“Жақсы болғың келсе, жаман сөз айтпа”. “Он мың сөздің түйінін,
он сөзбен шеш” “Өлмей өмір сүре бергің келсе, артыңа жақсы іс
пен дана сөз қалдыр”. Тіл мәдениеті, шешендік өнер жайлы сөз
қозғағанда автор кейде психофизиологиялық мәні бар тұжырымдамалар
жасағысы келеді мәселен, ол “Адамның сәні бетінде, бетінің сәні
көзінде”-деу арқылы жақсы қылық пен жақсы сөздің адамдардың бет-
пішнінен, мәнерлі қозғалыстарынан байқалып отыратындығын айтады.
Сөйлеу өнеріне байланысты ойларын қорыта келіп, сөз құдіретіне адам
бірден жетілмейді, ол мұны тәжірибе де, оқу-тәрбие процесі
үстінде, жатпай—тұрмай үйрену арқылы меңгереді дейді”.
ХІХ ғ. Бірінші жартысындағы қазақ ғұламарының ішінде өзіндік
психологиялық түйіндерімен Дулат Бабатай ұлы да (1802—1871) ерекше
көзге түсті. Ақындық өнер, сөз құдыреті туралы да терең толғанған
ақын. Абайға дейінгі қазақ-ой пікірінің даму тарихында сөз
дүлдүлдері жайында сындарлы пікір айтып, олардың психологиясын дөп
басқан басқа ойшылды табу қиын. Оның “сөз жібек жіп, жыр кесте,
құр сөзде күш болмас, ауызға салып шайнамай, жыршылардың шәйірі
асыл сөзді езбеген, нысананы дәл басын, қалаған жерден көздеген”
деген түйіндері творчестволық қызметтің психологиялық астарларына
үңілуді меңзейді. Ақыл әр кез жақсы сөз жанға жібектей жайлы
тиеді, ақылды адамның сөзі ықшам, тәртіпті, жүйелі келеді,
шешендік, тілге жүйрік болу—адамға аса жарасамды сипат дейді. Ойлы
сөз мірдің оғындай нысанаға дөп тиеді, сөз қуатты, әсерлі болса,
қамал бұзады, мылжың сөздің ешқандай күші болмайды. Сөйлей
білу—үлкен өнер, ол кез-келген адамға қонбайды, көпті көрген,
өмірден түйгені мол адамдардың сөзі де, ісі де берекелі болады.
Сөздің шашыраңқы болуы, ойдың көмескі мазмұнсыз, сәнсіз болуына
алып келеді, ал ойсыздықтан асқан бишаралық жоқ. Ақын ойлы сөзді
адамның жан-жүйесіне әсер ететін ерекше күш деп қарайды. Мәнді сөз
кісінің—көңіл-күйіне мықтап әсер ететіндігін баса көрсетеді. Бұған
ақынның:
Шешендіктің сәні жоқ,
Сөзіне сүттей ел ұйып,
Қолтығына ел сыйып,
Басына бақыт қонбаса,—
Дейтін түйіндері жақсы айғақ.
2. Шоқан Уәлиханов (1835—1865)—ол өзін терең тарихты, ерінбес
этнограф, батыл саяхатшы, жалынды публицист, жан сырын ұққыш нәзік
психолог ретінде көрсете білді. Не бары отыз-ақ жыл өмір сүрген
Шоқан аз ғұмырының ішінде білім-ғылымның көптегеген салаларына
бағасын мәңгі жоймайтын үлес қосты.
Ол кісінің пікірінше, халықтардың ұлттық психологиясын көрсететін
білгілердің бірі-сол халықтың тіл байлығы, сөз өнері, шешендік
қасиеттері. Ол сөз өнерін халық бойына біткен зор таланттың,
керемет қабілеттің, ақындық қуаттың белгісі деп санады. “Халықтың
тұрмысы мен әдет—ғұрыпы, -деп жазды ол, -бәрінен де артық тілден
көрініс табады. Өткенді қастерлеу және аңыздарының молдығы—терістік
және Орта Азия көшпелі халықтарының ерекше қасиеті. Қазақ тілінде
араб тіліндегі жасама бояу сөздер жоқ, ол нағыз таза тіл”.
Қазақ ғылымы мен мәдениетінің аса көрнекті өкілі әмбебап ғалым,
қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов (1873—1937) оқу—ағарту,
тәлім—тәрбие саласында артына аса бай мұра қалдырды Ғалымның тіл
мен сөйлеу психологиясы жайлы айтқандара аса мәнді “Тілдің
міндеті,—деп жазды ол, - ақылдың аңдауын аңдағанша, қиялдың меңзеуін
меңзегенше, көңілдің түйінін түйгенінше айтуға жарау... Сөз көңілге
сипат жағының көркемділігімен, сөз мағына жағының күштілігімен
жағады... Тіл дәлдігі деп ойлағын ұғымға сөз мағынасы сәйкес келуі
айтылады... Психологиялық жағынан құнды тұжырым, өйткені қазақтың
қазіргі кездегі ұлттық тәрбиесінің мықтап ақсап жатуының себебінің
бірі—осы халықтың, әсіресе тәлімгер қауымның (мұғалім, ата-ана,
құрбы құрдас т.б.) өз ана тілін түлетіп, оның тәрбиелік ықпалын
өз дәрежесінде пайдалана алмай жүргендігінде. Егер тәлімгер
атаулының сөз саптауы шорқақ, ойы саяз, тыңдауға әсерсіз болса,
шәкірт тәрбиесінде берекесіздік туады, сөздің тәрбиелік қадір-
қасиеті, құны төмендейді. Олай болса, баланың сөз өнеріне
жетілуінің, сөйлеу мәдениетінің арта түсуі үшін ерекше көңіл бөлу
қажеттілігі ылғи да естен шықпауы тиіс.
Халел Досмұхамедов (1883—1939)—тіл, сөйлеу—адам психологиясының
басты белгілерінің бірі екендігін ерекше атап өтеді. “Тіл—жұрттың
жаны. Өз тілін өзі білмеген ел болмайды. Тілінен айрылған
жұрт—жойылған жұрт. Мектеп пен баспаның тілі дұрыс болса, елдің
тілін көркейтіп, байытып, гүлдендіреді, мектеп пен баспада
қолданудан қалған тіл-шатасқан тіл. Ол ел—сорлы ел, мұндай елдің
тілі бұзылмай қалмайды. Ана тілін білмей тұрып, бөтенше жақсы
сөйлесең—ол күйініш. Ана тілін жақсы біліп тұрып, бөтенше жақсы
сөйлесу—бұл сүйініш. Өз тілін білмей тұрып жат тілге еліктей беруі
зор қате”.
Нәзипа Құлжанова (1887—1934)—қазақ баласының психологиялық
ерекшеліктерін жазбай танитын ол кісі ересектер мен бөбектер
арасындағы қарым-қатынас мәселесіне айрықша мән береді. Бұл жөнінде
ол кісі былай дейді: “Балаға сусындай керегінің бірі—сөйлеу.
Түрлі білімнің түбірі—баланың сөйлеуі, білуге құмарлығы. Сұрағына
жауап бермей “мазамды алма” деп, үнемі баланың бетін қайтару
арқылы оның сол білімге құмарлығының негізін жоғалтып жіберуге
болады”.
Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893—1920)-- ерекше мән беріп, көтерген
тәлімдік мәселенің бірі-жастарды ана тілді ардақтап, оны қадір
тұтып, сүйе білуге тәрбиелеу мәселесі. Әр халықтың ұлттық
психологиясының негізгі бір жағы-сол ұлттық тілі. Ұлттық тіл сол
халықтың нақты тарихы, оның өмірінің, сана-сезімінің, ғасырлар бойы
қалыптасқан әдет-ғұрпының шежіресі. Кім де болса өз халқының
тарихын, оның тілін дұрыс білмейінше, әрі жан-тәнімен сүймейінше
өз халқының адал перзенті, сүйікті ұлы бола алмайды. Өз ұлтын,
ұлттық тілін жөнді қастерлемейтін адамнан шын мәніндегі
интернационалист шығуы да қиын. Ана тілінің адам психологиясынан
алатын орнын жақсы көре білген бұл кісі, оны жастарда адамгершілік
пен имандылыққа тәрбиелеудің басты құралдарының бірі деп түсінген.
Ақын ұғымында ана тілі туған халқының, өзіңе ақ сүтін беріп,
әлпештеп өсірген анаңның тілі. Дүниеде анадан жақын не бар?
Сондықтан да осы тілді қадірлеп, ерекше құрмет тұтқан абзал. Ана
тілі—бұл өмірге жаңа келген нәрестенің ә дегенде еститін бірінші
дыбысы, ол жас өспірім жеткішектің айнала әлемде тамашалағанда
білдіретін көңіл-күйі, ол бозбала мен бойжеткеннің бір-бірімен
табысуындағы жүрек тілі. Олай болса, осы тілді ардақтап, ерекше
қадір тұту қажет, қандай жағдайда да адамның бойында оның рухы
сақталуы тиіс. Өз ана тілінде “шүлдірлеп, шолжыңдап, жығылып-сүрініп
жүруге болмайды. Тіл қайнаған қанның, тебіренген жанның толғанған
көңіл мен жүректің сығындысы , тілде әр кез маңыз және дәм болуы
қажет. “Қазақ тілінде бастырған кітаптардың көбінде қазақтың иісі
де жоқ, дені бытпырық, қазақтығы “сіріге жамаған былғарыдай—деп,
ақын өз ана тілін ардақтап, қадір тұтпайтын адамдарды аяусыз мінеп-
шенеді, жастардың ана тіліндегі сауаттылығы үшін мұғалімдер мен ата-
аналар қатты ойлануы қажет дейді. Өршіл де ойшыл ақынның осынау
пікірлері қазіргі тіл туралы заңның іске асуы барысында қаншама
маңызды екендігі өзінен-өзі түсінікті.
2. Тіл-қатынас құралы және сөйлеу әрекеті
Адам өзінің өмір қажетін өтеуге байланысты басқа біреулермен
пікірлеседі, ой алмасады. Бұл үшін сол ұлттың, тілдің грамматикалық
ережелеріне сәйкес, сөз тіркестерін пайдаланады.
Адам баласынын сана-сезімнін дамуында дыбысты тілдің пайда
болуының маңызы зор болды. Сөйлеутің пайда болуы нятижесінде адам
организмі анатомиялық өзгерістерге түсіп, дыбыс артикуляциясына
қабілеті бар сөйлеу аппаратты жасалды. Осының арқасында адам жеке
дыбыстарды ғана емес, түрлі дыбыс тіркестерін, тиісті мән мағынасы
бар сөздерді айта алатын қабілетке не болы. Сөйлеу-адам санасының
басты белгісі. Ол бізді жандарлар дүниесінен ерекшелендіріп тұратын
негізгі жан қуатты. Сөйлеу мен сананың біртіндеп қалыптасуын тек
биологиялық жағдайлардан емес, ең бастысы—қоғамдық әлеуметтік, тарихи
факторлардан іздестіруіміз қажет. Сана мен тіл-адамзат қоғамның
тарихи дамуының, олардың іс-әрекетпен айналысуының, еңбек құралдарын
жасап, пайдалана білудін, нәтижесі.
Адамзаттың жануаролар дүниесінен ерекшеленуі мен табиғатты
меңгерудегі басты іс-әрекетінің бірі және өзіндік қасиеті-оның
дыбысты анық тілі. Дыбысты тіл арқылы адамзат өзара қарым-қатынас
жасап, іс-қимылы мен өмір-тіршілігінің бейнесін қалыптастырады, өмір
тәжірібелерін ұрпақтан қалыптастырады, өмір тәжирібелерін
ұрпақтан—ұрпаққа мұра етіп қалдырып отырады.
Тіл. Тіл дегеніміз—сөздік белгілердің жүйесі. Ал белгішындық пен
болмысты білдіретін бөлшек.
Осы белгінің қасиеттеріне орай әр алуан іс-әрекеттер орындалып,
жүзеге асады. Белгілердің немесе тілдің екі түрлі мәні бар. Жалпы
тілдік белгілерді психологиялық фактор әрі құрал деуге де болады.
Тілдін белгінің бірінші мәні-оның қоғамдық әлеуметтік мәні. Адамзат
тарихында бұл белгілер қоғам арқылы қабылданып, әр түрлі
нәрселердің мән жайын түсіндіреді. Мысалы, көшелерде жүріп-тұру мен
жол белгілері. Бұл-белгі, ал сөз-қару. Тілдін белгілердің екінші
мәні-олар арқылы адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасап, пікір
алыстындығы. Соған орай дара адам үшін әрбір белгінің мәні бар,
олар оның саналы түрдегі іс-әрекетіне әсер етеді.
Тіл арқылы ойымызды басқа біреуге жетілкізуді сөйлеу деп
атайды. Сөйлеу-пікір алысу процесінде жеке адамның белгілі тілді
пайдалануы. Бір тілдің өзінде сан алуан формалары болуы мүмкін.
Сөйлеу жеке адамдардың арасындағы өзара түсінісуді реттестіру үшін,
пікір алысу үшін қызмет етеді. Сөйлеу процесі арқылы адам өзінің
білімін, практикалық тәжірибесін байытып қана қоймай, сонымен қатар
ғасырлар бойы жинақталған қоғамдық тәжірібені меңгеруге де мүмкіндік
алады. Ойдық тілі-сөз. Біз сөз арқылы ғана неше түрлі ойымызды
сыртқа білдіре аламыз.
Сөзді қабылдау және оны ұғыну бір-бірімен тығыз байланысты.
Сөзді дұрыс қабылдамай тұрып, оны ұғынуға болмайды. Жеке сөздерді
қабылдаудың өзі оны ұғынуды қажет етеді. Қабылдау мен ұғыну бір
мезгілде түріп отырады, бірінсіз бірі іске аспайды. Интонацияны
қабылдау сөйлеу аппаратында, адамның мәнерлі кезғалыстарында түрліне
реакция тудырады. Мәселен, бұйрық интонациясы бойынша іс орындалса,
тілек интонациясына келісу немесе келіспеушілік білдіреді.
Адамға тән сөйлеу әрекетінде екі сипат болуы шарт. Бұларсыз
сөйлеу өзінің қызметін дұрыстап атқара алмайды. Мұның
біріншісі—сөйлеудің мазмұндылығы, екіншісі оның мәнерлімгі делінеді.
Сөйлетін сөзде мазмұн болмаса ол өзінің сөздін мәнін жояды. Сөздің
мазмұндылығы дегеніміз екінші біреуге жеткізілетін ойдын айқындығы.
Оны саяз кісі бос сөзді болады, оның сөзіде айқын, таза болмайды.
Сөздің мәнерлігі дегеніміз—адамның сөйлеу кезіндегі эмоциялық
қалпын білдіре алуы, яғни әрбір сөйлетін адамдарды “сөзі” мірдің
оғындай екен дейді. Мәнерлі сөйлеудің мұғалімдік үшін маңызы зор
А.С. Макаренко бұл жөнінде: “Балалар сіздің өзіңізден еркіңізді,
сіздің мәдениетіңізді, сіздің жеке ерекшелігіңізді сезіме алатындай
болуы “керек”-дейді.
Тіл үш түрлі қызмет атқарады:
1. Адамзаттың қоғамдық тәжірибесі. Бұл қызмет адамнын тіл арқылы
белімді меңгеріп, дүниені танып білуін қамтамасыз етеді.
2. Тілден қатынас нәтижесінде адамдар тілдесіп, бір-бірімен
түсініседі. Тілдің мұндай қызметін ғылыми атауда
коммуникативті қызмет деп атайды.
3. Әрбір адам өз мінез-құлқы мен іс-әрекетіндегі даралық
тәжірибелерді күнделікті тіршілікте қолданып отыруы, сөйтіп,
сыртқы орта мен жағдайлардың өзгеруіне бейімделуі. Адам
өзінің ғана емес, өзгелердің де тәжірибелерін қолданады, алға
қойған мақсат міндеттерін шешеді.
Мұндай әрекеттер адамнын ақыл-ойымен байланысты.
Ақыл ой не интеллекті әрекет ең алдымен, іс әрекеттерді
жоспарлайды, екіншіден оны жүзеге асыруды көздейді, үшіншіден,
орындалған іс-әрекеттердің жемісін алға қойылған мақсат-мүдделермен
салыстыроады. Осындай ақыл-ой нәтижесінде әр, адамның мінез-
құлқындағы даралық ерекшеліктере қалыптасады. Сондай-ақ әрбір адамның
тәжірибесі, оның іс-әрекет түрлері, өзгелердің ісі қоғамдық
тәжірибелер арқылы байып, жасқа ш. Паттарға ие болып отырады.
Адам өзінің іс әрекеттерін жоспарлайды, ойлау арқылы оларды
тиісті міндеттерді шешуге қолданудың жолдарын іздестереді, жүзеге
асыру тәсілдерін қарастырады. Мұның бәрі де тіл, сөйлеу әрекеті
арқылы дамиды. Осы майт-тіл адамның ақыл-ой әрекетіндегі қатынас
құралы елендігін көрсетеді. Адамда өзара қарым-қатынас жасыу
нәтижесінде болмыс пен оқиғалар туралы жаңа мағлұматтарды меңгереді,
білімін өсіреді, өздерінің әлеуметтік-тарихи тәжирибелерін дамыстады.
Адамның қарым-қатынасында субъектіні (счөйлеуші адалу және
объектіні (басқа адамдар, ал оның мәнін білдіретін құрал-тіл)
ажырата қарастырады. Қатынас әрекетіндегі объект-өзге адамдар және
олардың санасы мен ниеттілектері, сезім күйлері мен эмоциясы.
Қатынас жасаудағы негізгі әрекет түрлері ең алдымен, білімдік
маңызы бар жаңа хабарларды алмасу болса, екіншіден, сол қарым-
қатынас жасау нәтижесінде адамдардың ниет-тілектерінің бағалы болуы,
үшіншіден, белгіліс-әрекеттер жасауға түрткі болатын себептер. Қарым-
қатынас жасауда бұл жайттардың бәрі психологиялық жағынан түрліне
мазмұнда болуы мүмкін.
Тіл арқылы адамдардың қарым-қатынас жасауы жеке адамдар
арасында, не көптеген адамдар тобымен де болып отырады. Мұндай
қатынас қоғамдық қатынас деп аталады.
Қарым-қатынас сөйлеу әрекеті арқылы жүзеге асып отырады. Бұл
ретте сөйлеу әрекетінің бірнеше сатылардан тұратын заңдылығы бар.
Мұны сөйлеудің фазалара не сөйлеу әрекетінің сатылары деп атайды.
Бұлар—а) сөйлеуге даярлық; ә) жоспарлау; б) бақылау сатылады.
Сөйлеудің көптеген сипаттары ойлау әрекетіне ұқсас. Ойлау әрекеті
адамның танып-білу мақсатын көздейтін болса, ал сөйлеу әрекеті
арқылы қатынас жасау (коммуникация) мақсаты көзделеді.
Ерте замандардан бері адамдар арасындағы қарым-қатынастын кек
тараған тұрінің бірі—зат алмасу қатынасы болып атбылады.
Этнопсихологияда әрбір тайпаның, халықтық ұлттық дәстүрлерге
байланысты әдет-құрып, мысалы, абысын-ажын, арасында сақина жүзін,
білезін алмасу т.с.с. болған. Қатынас жасаудың ым-ишара білдіру,
бет құбылысы мен көзқарас арқылы түсінісу сияқты түрлері де бар.
Сонымен, қатынас-белгілі мәні бар, айтылатын ой-пікірді, сезімі
күйлі мен эмоцияны басқа адамдарға білдірудің тәсілі болып
саналады. Коммуникативті әрекет сөзсіз де жүзеге асады. Дегенмен,
адамдардың қатынасында сөйлеу арқылы қарым-қатынас жасаудың мақизы
зор.
Сөйлеу арқылы әс-әрекет пен қарым-қатынас жасау тілді құрал
етіп пайдалану нәтижесінде жүзеге асады. Сөйлесу арқылы істер мен
мәселелердің түйіні шешімді. Адамдардың тіл арқылы сөйлесуі, тілді
құрал етіп пайдалану әрекеті-күрделі психологиялық процесс. Мұндай
жағдай сөйлесу әрекетін тек психология ғылымы тұрғасынан ғана
зерттеумен мектеліп қоймай, тіл білімі арқылы да қарастырады.
Сөйлеу әрекеті психология жатады. Соған орай сөйлеу әрекетінің
атқаратын қызметтері ғылыми тұрғыда мынадай үш түрлі салаға
топтастыралып, қарастырылады: 1. Сөйлеудің коммунимкативтік қызметі.
2. Сөйлеудің сигнификативтік қызметі. Бұл латынның “сигнал”—белгі,
таңба деген сөзінен шыққан. Сигнификативтік қызмет бойынша сөйлеуде
адамдар бір-бірін белгілілеріне мен таңбалар арқылы түсінетін
болады. 3. Сөйлеудің экспрессивтік қызметі-әр алуан хабарлар мен жай-
жапсарлардың мәнерлі сөзбен, құлаққа жағымды үнмен, дауыс ырғағплан
адамның жан дүниесін тебірентіп өзгерлерге жеткізілу тәсім.
Сондықтан сөйлеу әрекетінің бұл түрді сөзді нақыштап айту мен ой
жүйесінің қысынды болуын аталп етеді.
Адамның сөйлеу әрекеті түрлі белгілеуіне қарай бәрнеше түрге
бөлінеді. Біріншіден сөйлеу күрделігіне, өзінің психикалық және
физиологиялық механизміне орай, көршіліктің бьірге қосылып айтатын
сөзі-хормен сөйлеу және қарапайта түрде қайталау болып
отыратын—жаңғырың сөзі болып бөлінеді. Осы негізге сөздер атаушы
сөздер мен коммуникативті сөйлеу болыпта бөлінеді. Сөйлеу ұлкен екі
топқа бөлінеді. (Қосымша 2). Сыртқы және ішкі, ең көп тараған
түрі сыртқы сөйлеу екі түрге бөлінеді. Олар ауызша және жазбаша.
Ауызша сөйлеуге диалог, монолог, актив, пассив сөйлеу жатады.
Жазбаша сөйлеуге—ғылыми, көркем әдебиет, іс қағаз, шығарма т.с.с.
Ауызша сөйлеу—сөйлеудің негізгітүрі. Диалогтың сөйлеу
дегеніміз—екі немесе бірнеше адамның тілдесу. Диалог сөздің
психикалық ерекшеліктері төмендегідей.
1. Диалог сөз бөгелмей еркен айтылады.
2. Үнемі кезектесіп айтылатындықтан ықшам келеді, тек
әңгімелесуші адамның өзіне ғана түсінікті болады. Мысалы,
келе жатқан тоғызыншы деген сөйлем нөмірлі автобусты күтіп
тұрған адамдарға ғана түсінікті.
3. Логикалық жағы келдеу болады.
4. Диалог сөз ым—ышарамен, бет пен көздегі мәнерлі
қозғалыстармен (қолдың, ауыздың, көздің, қабақтың қозғалыстары)
толықтырады.
Монологтың сөйлеу—сөйлеу әрекетінің кең тараған түрі. Мұнда
айтылуға тиісті ой—пікір толық сипатталып, ұзағынан айтылады, әрбір
жайт пен жағдай тықдалушыларға жете түсіндіріледі. Соған орай ол
жүйелі, дұрыс ырғақты, екпінді, бет, дене құбылыстары мен қимыл-
қозғалыстар арқылы қажетті сөздерді өзгелерге жеткізудің әдіс-
тәсілдерін қамтиды. Яғни, бір адамның (баяндамашы, шешен) создері.
Монолог сөзге тән психологиялық ерекшеліктер:
1. Монолог сөз үнемі белгілі жоспарға сәйкес құрылады.
2. Монолог сөзге логикалық жағынан қатаң талаптар қойплады.
Мысалы, баяндамашы сөздің мағыналығы мен түсініктілігіне ерекше
көңіл бөледі.
3. Монолог сөз мәнерлі адамға әсер ететін сәттерді қажет етеді.
Мысалы, сөзді сазына келтіріп айту.
Диалог және монолог сөздер көбінесе беттің мимикасының
өзгелеруімен, ымдау сипаттындағы түрлі қозғалыстармен қосарланып
отырады.
Актив сөйлеу—күнбе күн жиі қолданылады. Пассив—тілімізде шрек
тын сөздер.
Мұндай сөздерге ғылыми техникалық атаулар, ескірген сөздер
жатады. Актив сөздің мол болуы, адамның сөйлеу әрекетіне,
айналысатын кәсібіне байланысты. Егер ересек адамның айтқын актив
сөздері орташа есеппен 6000—7000 болса ал ақын, жазушылар мен
ғалымдардың актив сөздері 10000—13000мыңға дейін жетеді.
Жазбаша сөйлеу—арнаулы әдістер арқылы меңгерілетін сөйлеудің
түрі.
Жазбаша сөйлеудің психикалық ерекшеліктері:
1. Жазатын адамның қасында сөйлесетін адам болмағандықтан, мұнда
ешбір ым—шара қолданылмайды.
2. Жазбаша сөйлеуге логикалық жағынан қатаң талап қойылады,
мысалы, шығарма жазу.
3. Жазуда грамматикалық ережелер ескеріледі.
4. Жазу кезінде адам қатты зейін қойып, әр сөзін ойлап
құрастырады, мағыналы сөз іздейді. Бұл үлкен ой-жұмысын қажет
етеді.
Жазбаша сөйлеу—ауызша сөйлеуден кейін пайда болған. Жазбаша
сөйлеудің алғашқы қадамы-болған оқиғаны суреттуі. Бұл кезең
идеографикалық сөз сөйлеу деп аталған. (Қосымша 3).
Үшкі сөйлеу—тілдін материалдар негізінде дайыстамай-ақ сөйлей
лаушыны айтады. Әр ұлттық өкілі қандай бір нәрсе туралы ойласа да
алдымен өз тілінде ойлайды. Осындай кезде адам ішкі сөйлеуді
пайдавланады. Үшкі сөйлеу адамдармен тікелей қарым-қатынас жасауға
арналмағандықтан оны адам өзінің ойлау әрекетінің ішкі мақсаты үшін
пайдаланады.
1.3.Сөйлеу әрекетінің рефлекторлық сипаты мен физиологиялық механизмі
Сөйлеу түрлі механизмдер арқылы жүзеге асып отырады да, олардың
нақты мазмұны мен міәніне. Мақсатына орай дамиды. Сөздерді
қабылдағанда біз іс “сигналдардың сигналы” (2 сигнал жүресі, бұл-
адамның сөйлеу әрекетімен байланысты жоғары нәрселердің мән-жайын
қабылдап, олар туралы хабар аламыз. Әрине, ондай хабарлар саналы
да, санасыз да болуы мүмкін. Осы орайда, сөйлеудің физиологиялық
негізі. И.П. Павлов ілміндегі екінші сигнал жүйесіне негіздемді. Ал
екінші сигнал дыбысты сөзбен, сөйоеу әрекетімен байланысты.
Адам сыртқы тітіркендіргіштерге әсерленіп кана қоймай, оларды
терең мағынада сөз арқылы бейнелейді. Халқымызда “Көз жеткізбенді
сөз жеткізеді” деген тамаша мақал бар. Мұның мағынасы тікелей
таным арқылы бейнелетін заттар мен құбылыстардың қасиеттері түйсік,
қабылдау, елес процестерінің шектеулі шеңберен бен сөйлеу әрекетінің
бейнелеуші—танымдық ерекшеліктері арқылы барынша ұғынықты бола
түседі дегенге саяды. (Қосымша 4).
Сөйлеудің динамикалық механизациясы
Осыдан 130 жылдай бұрын (1861 ж.) француз ғылыми П. Брока
адамның ми қабығындағы сол жақ жарты шарың маңдай алабының үшінші
бөлігінде төменгі қатпараларда дыбысты дұрыс айта алмай, сөйлеуде
қиналатынын анықтаған. П. Брока мидың бұл бөлігін “сөздерді
бейнелеудің қозғаушы орталығы” деп атады.. Кейінірек 1874 жылы К.
Вернике мадың осы бөлігінің самай жағындағы. Жоғары қатпарында
сөздердің бейнелерін сезіп білу орталығы орналасқан деген қорытынды
жасады. Дегенмен, мұндай көзқарастар мен зерттеулердің
жеткілінсіздігін Д. Джексон (1835—1911 ж.) сынаған болатын. Одан
кейінге кезеңдерде физиологтар мен психологтар П.К. Анджин, Н.А.
Бернштейн, А.Р. Лурия, А.Н. Леонтьев, Д.Н. Узнадзе, Ақш-та Дж. Миллер
т.б. өз зерттеулерінде сөйлеу әрекеті жөніндегі Брока мен Вернике
түсініктерінің дәлелдері жеткіліксіз екендіген ашып көрсетті. П.К.
Анохин сөйлеу әрекетінің физиологиялық механизмін арнайы және
бірнеше қызмет атқаратын өте күрделі, сөйлеуге арналған жүйе
ретінде түсіндіреді. Ал екінші бір жүйе оны қамтамасыз етіп
отыратын әрекет орталықтары екенін дәлелдейді. Сөйлеу механихмі—Н.И.
Жинкиннің зерттеуі бойынша аса күрделі әрі сатылы процесс. Сөздерді
қабылдау мен түсіну күрделі механизмдер арқылы жүзеге асып
отырады.
Адамның сөйлеуі күрделі прсихологиялық процесс екендігі және
жоғары жүйке қызметімен байланысты болып түр-түрге бөленуі, олардың
орталықтары мидың түрлі алаптарында орналасуы 31-суретте арнайы
берілген. Мәселен, ауызша сөйлеудің орталығы мидың мандай алабында
орналасқан болса, жазу сөзінің орталығы мидың желке бөлігінде
орналасқан.
Сөйлеу әрекетінің бұзылуы мидың бедгілі алабының зақымдауына
байланысты. Осындай зақымдану солдарынан адам сөзінің жүйесі және
берізділігі жойылып, афазиялық жағдайда ұмырайды. Афазиялар үлкен ми
жарты шарларының белгілі бір алаптары жарақаттанып, ісік пайда
болғанда, не түрлі ауруларға ұшырағанда пайда болады. афазиялар
динамикалық эфференттік, афференттік қозғалысты және семантикалық,
сенсорлық болып бөлінеді. Осы салада зерттеу жүргізгін әйгім
психолог ғалым А.Р. Лурия са. “Афазия” деген грек сөзінің мәнісі-
мидың зақымдануы салдарынан адамның сөйлеу қабілетінің толық
жойылуы, не өзге адамдармен қарым-қатынасындағы сөйлеу қабілетінің
мардымсыздығы дегенді білдіреді. Сөйлеу қабілетінің мұндай
немістігінің түрлері әрқилы. Динамикалық афазияға ушыраған адам
сөздерінің реттін құрылымы бұзылатын болса, ал эференттік қозғалыс
афазиясында сөздер мен сөйлемдердің грамматикалық жүйесі бұзылады.
Афференттік қозғалыс афазиясы—сөздерді, буындарға бөліп айта алмай
қиналудағы келістік. Ондай адамдар жеке дыбыстарды да айта алмайды
семантикалық афазия--әрбір сөздің грамматикалық құрылысы мен мәнін
жеткізудегі кемістік. Мысалы, осындай немістігі бар адам “әкесі”,
“ағасы” деген сөздерді дұрыс айтқанымен, !әкесінің, ағысы” не
“әкесінің інісі” деген сөздердің мәнін ажырта алмайды. Сенсорлық
афазия ауруына душар болған адамдар сөздерді дұрыс қабылдай алмай,
олардың дыбыстық бөлшектерінің мәнісін түсінбейді.
Сөйлеуде кездесетін афазиялық келістіктердің бәрі де—жаң жүйесі
күйзеліске душар болған немесе өзінің кім екенін де аңғара алмай,
әр түрлі сондықтарды айтып елірме ауруға ұшыраған сөйлеу қабілеті
бұзылған адамдарда болып отыратын құбылыс.
1.4.Сөйлеу мен ойлаудың орны
Дұниетану тікелегі сезімдік процестер—түйесіну, қабылдау
пайымдаудан басталып, одан әрі ойлануға қарай өрбиді. Таным
процестерінің барлығы да тікелей сезімдік процестер—түйсіну, қабылдау
елестетумен байланысты. Елес—заттардың нақты бейнесін алдымызға
келтіретін тікелей таным процесі—сезімдік, танымнан абстрактылы ойға
көшу аралығындағы көпір сияқты. Адамдардың сыртқы дүниені танып
білуінің шындыға және оның санамызда бейнеленуінің теңдігі мен
ақиқаттығы тәжірибе, сондай-ақ, адамдардың табиғат пен қоғамға ықпал
етіп, оларды өзгерту жолындағы іс-әрекеттерінің нәтижелері арқылы
тексеріліп отырады.
Тікелей сезімдік процестер барыснда адам нәрселер мен
құбылыстардың дара қасиеттерін, сол қасиеттердің бейнелейді, көз
алдында жоқ заттың да бейнесін елестетеді.
Дегенмен адам тікелей сезім арқылы танып білген нәрселелердің
білгі—қасиеттері мен мән-жайына терең бойлап, жете танып білі
алмайды. Мұндай ерекшеліктерді білу тек ойлау және де заттар мен
құбылыстардын, бер тектес нәрселердің жалпылық белгілерін
дерексіздендіру арқылы жанама жолмен жүзіге асырылады. Мысалы,
заттардың, әсер еткен нәрселердің жылылығын, оның температурасын тек
жанама әдіспен, термометр арқылы ғана анықтауға болады. Ал ондай
жылылықты тері түйсігі арқылы не қолмен сипап анықтау оңайға
түспейді.
Ойлау арқылы танып білу тікелей сезімдік процестерге
негізделгенімен, олардың көптеген ерекшеліктерін тікелей сезім арқылы
тану мүмкін емес және олардың мән-жайы айқын бейнеленбейді.
Мысалы, осы заманғы физика ғылымдағы аса күрделі проблемалардың
бірі-өте ұсақ қарапайым бөлшектер жайындағы теория. Мұндай өте
майда типті, жай көзге көрінбейтін бөлшектерді микроскоппен де көре
қою қиын. Біз осы бөліктерді, тек ойлау арқылы ғана пайымдап
білеміз. Абстрактылы дерексіз және жанама ойлану нәтижесінде сондай
өте ұсақ бөліктердің бар екендігіне көз жеткіземіз олардың өзіндік
қасиеттері болатындығын аңгарамыз.
Сөйтіп, тікелей таным процесі арқылы танып білуге болмайтын
нәрселерді ойлау арқылы білі аламыз. Ойлаудың өрісі кең. Түйсіну
арқылы қозғалыс жылдамдығын қамту мүмкін емес. Мысалы, бір секундте
300000 км шапшаңдықпен таралатын жарық қозғалысын түйсіну арқылы
қамту мүмкін болмаса да, ой арқылы пайымдап түсінуге болады. Біз
1 секундта 50000 км шапшандықпен ұшатын планетааралық ғарыш кемесін
ойлау арқылы түсіне аламыз, өйткені, ол жарық жфлдамдығынан 6 есе
келе. Ал мұндай шапшаңдықты, әрине, елестету арқылы білу мүмкін
емес.
Әрбір адамның шыңдықты танып білуі тікелей сезім мен ойлау
арқылы бір-біріне ауысып, тырып отырады. Осы ретте де біз ойлаудың
нақты нәрседен абстрактылы нәрсеге ауысұанда ақиқаттан алыстамай,
қайта оған жақындай түсетінін аңғарамыз. Сөйтіп, нақты пайымдаудан
абстрактылы олауға, одан тәжірибеге көшіп отыру ақиқатты танып
білудің диалектикалық жолы болып табылады.
Адамның ойлану әрекеті тікелей сезімдік танып процестерімен ғана
емес, тілмен де, сөйлеумен де тығыз байданысты. Міне, осындай
ерекшелік адам психикасының жануарлар психикасынан сапалық
өзгешеліген көрсетеді. Жануарлардың қарапайым ойы нақтылы әрекетке
байланысты, ол жанама, абстрактылы ой бола алмайды.
Адам сөйлеу, дыбысты тіл нәтижесінде нәрселер мен құбылыстардың
мәнді, тұрақты белгіленін ой арқылы бейнелей алады. Бұл ретте, тіл
адам ойының заттық қабыршағы болып табылады. Адамның ойы әрбір
нәрсетің сипаты мен қасиеттерін сөз арқылы ажыратып көрсете алады.
Сөйтіп, заттар мен құбылыстарды әртарапты танып білуге мүмкіндік
туады.
Адам тілдін материалдар негізінде ойланады. Өз ой-пікірлерінің
жүйесін, нәрселер жайындағы, нақты түсініктерін жасайды. Әрбір ойдын
(жүйелі болып) ақиқаттығы ой толқысы арқылы қарастырылады. Адам
ойының жүйелі болып, оның нәрселердің мәнін түсініп білуі сөйлеу
арқылы жүзеге асып, өзгелерге жеткізіледі. Адамның ойы тілмен, анық
сөйлеумен тығыз байланысты және ойлау осы тілдін материал арқылы
өзінің шындығы мен ақиқаттағын бейнелей алады.
Ойлаудың тілмен тығыз байланысты болуы және оның-қоғамдық мәні
адам ойлауы дамуының қоғамдық тарихи сипатты болатындығын көрсетеді.
Адамның дүниетанымы, білімі және өмір тәксірібесінен жинақтаған
мағлұматтары ұрпақтан- ұрпаққа мұра болып ауысып отырады. Бұл—тарихи
фактор. Адам ақыл-ойының дамып жетілуі мен білімінің өсуі әрбір
ұрпақ жасаған білім, қорын меңгеріп оларды әлеуметтік өмір
қажеттіліктірін қанағаттандырып отыруға пайдаланылады. Сөйтіп, тарихи
даму адам баласының қоғам өмірендегі қарым-қатынасын нығайтады.
Жаңа туған балада ешқандай ойлау болмайды. Ойлау баланың сыртқы
ортамен белсенді қарым-қатынас жасауының нәтижесінде, оның өмір
тәжірібесімен қосақталып дамып отырады. Мәселен, бір жасар бала
әжесінің саусағындағы жараға жағылған под ерітіндісіне көз салады.
Он бес айлық бір бала өзі сүйрей алмаған жәшіктің ішіндегі
нәрселерді көріп, бірітіндеп оларды азайта бастайды, сонаң соң оны
жылжытатын болады.
Тілдің шығуы бала ойлауының дамуында елеулі кезең болып
табылады. Мектепке түскеген дейін бала ойлауы дамудың ұзақ жолынан
өтеді. Ойлау бұл кезеңде нақтылы—бейнелі болып, әрекетпен әлде де
тыну байланысып жатады.
Балалардың ойлауын дамытуда мектептегі оқу-тәрбие процесі шешуші
роль атқарады. Бастауыш мектеп жағдайында бала ойлауы қалайша дамып
отыратындығы өткен параграфтарда айтылды. Бала ойлауын дамыту үшін
мұғалім тиісті жұмыстар жүргізіп отыруы тиіс. Осындай ойлау
тәрбиесіне қатысты шаралардың кейбірі мына төмендігілер:
1. Балаларды белгілі ережелер (грамматикалық, математикалық)
жөнінде өз беттерінше қорытынды жасай алуға үйрету үшін
мұғалім сабақта мүмкіндігінше эвристикалық методты жиі
пайдаланып отыруы қажет. Оқу материалдарын балалардың ойлау
қабілеті жетерліктей жас өзгешеліктерін ескере отырып
мүмкіндіктер туады?
2. Балалардың сөйлеу қабілетін дамытып отыру олардың ойлауын
дамытуға үлкен әсерін тигізеді (бұл жөнінде толығырақ
мазмұмат оқулықтың келесі тарауында беріледі).
3. Ойлау қабылбаулар мен елестердің негізінде жасалады. Сондықтан
оқушының сабақты мүмкіндігінше жақсы қабылдай алуына,
елестердің тиянақты қалаптасуына мұғалім айрықша қамқорлық
жасамаса болмайды.
4. Мұғалім балаларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс. Бұған
оқу процесін жүйелі ұйымдастыру, сабақта бала логикалын дамыта
алатын мүмкіндіктерді мол пайдалану арқылы жетуге болады.
5. Оқуышлардың өз беттерінше жасаған ой операцияларының
тексерткізу, оларды бір мәселенің өзін түрлі жолдармен шешуге
үгнемі бағыттап отыру (тапқыштық пен зеректік) ойлауды
қажети ететін мысалдар құрастыру, есептер шығару, шығармалар
жаздыру—бала ойлауын тәрбиелеудің тиіледі жолдары.
6. Ойлауды тәрбиелеу бала психологиясын жан-жақты дамытумен тығыз
ұштасып жатады. Бұл оның білуге құмарлығын, тану
қызығуларын, көзқарасы мен сенімін тәрбиелеумен қоса
жүргізілуі тиіс. Мәселен, қорам сөз, солғын сезім ойдың
айқын болуына бөгет жасайды, ал ақылға қонымда жақсы сөз
жанға жылы тиіп, адамды небір тамаша сезімдерге жетелейді
қысқасы, ой тәрбиесі адламның психологиясын жан-жақты етіп
тәрбиелеумен ұштасып жатады деген пікірді жақсы дәлелдейді.
ІІ. Сөйлеу мәдениетін дамыту жолдары
2.1. Мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу дәрежесінің
ерекшеліктері
Мектепке дейінгі жасына балалардың қарым-қатынас шеңбері
кеңи түседі. Балалар біраз есейе түскен соң шағын семьялық
байланыстар шегінен шығып, адамдардың аумақты тобымен, әсіресе қатар
құрбыларымен араласа бастайды. Сөйлесетін адамдардың көбеюі баладан
ең бастысы тіл болып табылатын қарым-қатынас құралын толық
меңгеруді талап етеді. Баланың күрделене түсетін әрекеті тілдің
дамуына да жоғары талаптар қояды.
Тілдің дамуы бірнеше бағытта жүреді: басқа адамдармен араласу
кезінде оны іш жүзінде қолдану жеңілге түседі, сонымен бірге тіл
психикалық процестерді қайта қараудың негізі, ойлау құралы болып
табылады.
Мектепке дейінгі кезеңнің соңына қарай тәрбиелеудің белгілі бір
жағдайда сауаттылықты меңгеру үшін үлкен маңызы бар, тілді тек
пайдаланып қана қоймай, оның құрылысын да ұғына бастайды.
Тілді іс жүзінде меңгеру және сөзді ұғыну.
Сөз қорының дамуы және тілдің грамматикалық құрылысы. Мектепке
дейінгі кезеңде тілдің сөздік құрамы өсе түседі. Сәбилік кездегімен
салыстырғанда мектеп жасына дейінгі баланың сөздік қоры үш есе
өседі. Мұнда сөз қорының өсуі тьұрмыс және тәрбие жайларына
тікелей байланысты; психикалық дамудың басқа кез келген салаларына
қарағанда мұнда жеке түр өзгерістері басымырақ.
Мектеп жасына дейінгі баланың сөздік қоры тек зат есімдердің
және шылау сөздердің есебінен де тез өседі. Егер бала грамматика
заңдары бойынша сөйлеудегі сөздерді тіркестіре білуді қатар
меңгерсе, с өздік құрамының өз бетінше өсуінің онша үлкен мәні
болмаған болар еді. Мектепке денінгі балалық шақта ана тілінің
морфологиялық жүйесі игеріледі, бала іс жүзінде жалпы сипатта
септеу мен жікутеудің типтерін үйренеді. Сонымен бірге балалар
құрмалас сөйлемдерді жалғаулық шылауларды, сондай-ақ оның үстіне кең
тараған жұрнақтардың (жынысты білдіренін жұрнақтар, кінілікті
булдіретін жұрнақтар т.б.) басым көпшілігін үйреніп алады.
Мектепке дейінгі жаста балалар сөздерді айтарлықтай жеңіл
құрады, әр түрлі жұрнақтар жалғау арқылы олардың мәнін өзгертеді.
Тілді үйрену баланың өзінің тілге деген ерекше белсенділігімен
анызталады. Бұл белсенділік баланың қолда бар үлгіден шығаратын сөз
құралары мен сөз өзгертулерінен көрінеді мектепке дейінгі жас тіл
құбылыстарына деген аса сергектіктің байқалатын кезі болып табылады.
Сөздің мәніне, сөздердің көрсететін шындығына бағдар ұстаумен
қатар мектеп жасына дейінгі балалар мәнінің қандай екендігіне
қарамастан сөздің дыбыстық түріне үлкен ынта қоятындығын байқалды.
Олар көбіне сөздің түрін әдейі өзгертеді, жаңа сөздер “ойлап
табады”, сөз ырғағын құрастыруға берім жаттығады баланың игеретін
тілі ол үшін шынында ана тілі болып шығады.
Тілдің мағыналық жағына бағын ұстау да, сондай-ақ тілдің
дыбының жағына ұстау да сөздерді іс жұзінде қолднау мен өзгеру
процесінде жүзеге асырылады және белгілі кезге дейін сөздің
дыбыстары мен оның мәнінің арысындағы байланысты түсіндеруге
жетелейтін сөйлеуді ұғына білумен байланысты болмайды. Әйние де
біртіндер дамы бастайтын тіл ерекшеліктерін айыра білу қабілетті
және мұнымен байланысты келетіп тілде ой елегінен өткізу сөзді
ұғына білу әрекеттеріне жер соғады. Бес жасқа толған балада
сөздің мәнін саралар білу шығу тегін түсіндіру әрекеттері болады.
Бала бір сзді оған дыбысталуы жағынан ұқсас сөзбен салыстыруға
тырысады. Мысалы: “жол” сөзін “жолушы”, “тоң” сөзін “тоңу”, “жең”
сөзін “жеңіс” тағы сондай сөздерде дыбыс жағынан ұқсастық көрініп
тұрады. Мұнда сөздің мәніне түсінік беруді алдымен дыбысты
салыстырудан бастау қажет. Сондықтан сөздің бастапқы мәнін, шығу
тегін түсіндіру әр уақыт жемісті бола бермейді.
Сөзді жетерліктей терең ұғына білу мектепке дейінгі балаларда
тек арнаулы оқыту жағдайларында қалыптасады.
Фонематикалық істеудің дамуы. Баланың фонематикалық естуді тікелей
тіл қарым-қатынасының негізінде қалыптасады. Сәбілік кезеннің соңына
таман бала бір-бірінен тек бір ғана ұяң және қатаң дыбыс—мысалы,
бес жасар бала мынаған ұқсас ырғақтарды шаттана тізеді: “Сабақ,
қабақ, табақ, қала, дала, сала”. Құрастырып отырған “тақпақтың”
мазмұны баланың назарынан тыс қалады, ойткені ол үшін бастысы--
өзінің бар ынтасын ауған ырғақ. Ырғақ құрастыруды ол ойынға
айналдырып жібереді.
Баланың тілге деген активтілігі тек өлеңмен жазылған түрге
ауысады, бірақ бұл шынында ақындық шығармашылығына әлі әлде-қайда
алыс.
Сөздердің дыбыстық түріне бағдар ұстау тек өлең құрылысынан
ғана білініп қоймайды, мектепке дейінгі кіші жастағылар сөздердің
бастапқы түрлерін ескере отырып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
І-бөлім.Сөйлеу-ақыл ой-иесі адамның өзара қарым-қатынасындағы құралы.
1. Сөйлеу мәдениеті, тіл өнері жайында мәтелдер және қазақ
зиялыларының ой пікірлері мен психологиялық көзқарастары.6-12
2. Тіл-қатынас құралы және сөйлеу
әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13-19
3. Сөйлеу әрекетінің рефлекторлық сипаты мен физиологиялық
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .20-22
4. Сөйлеу мен ойлаудың
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
-26
ІІ-бөлім. Сөйлеу мәдениетін дамыту жолдары.
1. Мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу дәрежесінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 28- 35
2. Бастауыш сыныпта сөйлеу мәдениетін жетілдірудің
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .36 -47
3. Мұғалім мен оқушы қарым-қатынасындағы сөйлеу
мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .48 -52
4. Сөздік қорды дамытудың педагогикалық-психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 53-57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 8-61
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .62-63
Қосымша
КІРІСПЕ
Тіл адамзаттың қарым-қатынас құралы. Ұлттың ұлы байлығы, руханият нәрі,
өмір мәні, ақыл парасатнұры... Тіл арқылы балаға ата-бабамыздың асыл
мұрағаттары өмір тәжірибелері нақыл сөздері ұғындырылады. Сондықтан да тіл-
ата мен баланың арасындағы дәнекер .Тіл –ұлттың қалыптасуы мен, өзіндік
жеке ұлт ретінде өмір сүруінің алғы шарты.
Біздің ана тіліміз, қасиетті қазақтілі-өзінің мемлекеттік мәртебесін
абыроймен атқарып, міндет жүгін қиналмай көтере алатын аса бай, оралымды да
сұлу тіл.
Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бері ана тіліміз өзіне лайық орынға ие
бола бастады, мемлекеттік мәртебе алды. 1997 жылғы 11 шілдеде Қазақстан
Республикасындағы тілдер туралы заңы қабылданды. Тілдер туралы заңды
орындау мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің Тілдерді қолдану
мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама
қабылданды. Бұл бағдарлама негізгі үш мақсатты айқындайды:
1. мемлекеттік тілдің әлеуметтік-комуникативтік қызметін кеңейту мен
нығайту
2.орыс тілінің жалпы мәдени қызметін сақтау
3.этникалықтоптардың тілдерін дамыту
Бағдарламаның мақсаты- Қазақстан Республикасында мелекеттік тілмен
басқа да тілдердің дамуы үшін қолайлы жағдай туғызу.
Тіл-бүкіл адамзаттың жеткен жетістіктерінің жиынтығы мен білім
қайнарының бұлағы. Тіл байлығының бір өлшемі-сөз байлығы. Бірақ сөз байлығы
сөздердің саны мен ғана емес, сапасымен де, мән мағынасымен де өлшенеді.,
Соған қарағанда, қазақ тілі өркениетті тілдердің бір де біреуінен кем емес,
сөз қоры бір милллионға жуық мағыналық бірліктен тұратын бай да бейнелі
тіл.
Мемлекеттік тілімізді аман сақтап, тұрақтандырып, ілгері дамыту үшін
қазақ баласына бәрімізге ұлттық сана; азаматтық биік тұғыр қажет.
Ана тіліміздің негізгі қызмкеті-адамдар арасындағы қарым-қатынас құралы
деп санайды. Алайда, оның басқа да сан алуан қызмет атқаратынын қарапайым
жұрт біле бермейді. Мәселен, көркем шығарма тілі адамға эстетикалық ләззәт
сыйласа, тілдің жинақтаушылық қызметі халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан
рухани мәдени байлығын, салт-дәстүр, әдет-ғұрпын, танымдық қасиеттерін
бойында сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа ,атадан-балаға мұра етіп жалғастыратын
қасиетке ие. Ол ғана емес, тіл -қорған, тіл -қару, өнер алды-қызыл тіл,
тіл-ұлттың жаны мен тәні. Сонымен қатар: тіл-елдің елдігінің кепілі, ұлтты
ұйыстыратын ұйытқы. Өз тілінен айырылған ел – ел емес, ұлт-ұлт
емес. Өйткені,этностық ұлт санатына қосылу үшін қажетті де міндетті
шарттарына: ортақ табиғи орта,ортақ табиғи күнкөріс көздері, ортақ тіл,
ортақ психология жататыны белгілі.
Тілді тіл және сөйлеу деп алғаш рет жіктеген Ф. Де Соссюр.
Балалардың жасерекшеліктеріне сәйкес тілінің дамуын психологиялық тұрғыдан
қарастырып, ғылыми жүйеге келтірген-әйгілі мамандар Л.С. Выготский мен
Швейцария психологы Жан Пиаже.
Тіл адам санасы мен ақыл ойын дамытушы фактор екендігін К.Маркс бір сөзбен
ғана былай деп түйіндейді: Тіл - сананың жиынтығы.
Мәнерлі, мәдениетті сөйлей біліудің мұғалімдік мамандығы үшін маңызы зор
екенін, А.С.Макаренконың мына сөзінен аңғаруға болады: Балалар сіздің
сөзіңізден еркіңіізді, сіздің мәдениетіңізді, сіздің жеке ерекшелігіңізді
сезіне алатындай болуы керек.
Ғылыми аппарат
Тақырыбы: Жеке тұлғаны қалыптастыруда сөйлеу мәдениетінің
атқаратын ролі
Мақсаты: Жеке тұлғаны қалыптастыруда сөйлеу мәдениетінің
атқаратын ролін анықтау, дамыту жолдарын көрсету. Тіл-
өнерін тереңірек түсіну.
Міндеттері: 1. Сөйлеу мәдениеті, тіл өнері туралы ғылыми-
теориялық әдебиеттермен танысу, саралау.
2. Мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу әрекетінің
ерекшелігін түсіну (жаттығулар, ертегі оқу, сюжетті
ойын).
3. Бастауыш сыныпта сөйлеу мәдениетінің жетілу
жолдарымен танысу.
Тәрбие-жұмысында тілді дамыту, сөйлеу мәдениетіне
қалыптастыру үшін іс-шаралар өткізу. (ертеңгіліктер,
сайыс-сабақ т.б.).
Зерттеу объектісі: Жеке тұлғаның қалыптасуында сөйлеу
мәдениетінің орны.
Зерттеу пәні: Сөйлеу мәдениетін анықтау, дамыту жолдары.
Ғылыми болжам: Баланың тұлғалық қасиетін қалыптастыруда; түрлі
өмірлік жағдаяттарда және оқыту, тәрбиелеу процесінде
әр түрлі тәсілдерді қолдана отырып тұлғаның сөйлеу
мәдениетін дамытуға болады.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттерге шолу, жеке-іс тәжірибелік
жұмыстар.
1. Сөйлеу мәдениеті, тіл өнері жайында қазақ зиялыларының ой-
пікірлері мен психологиялық көзқарастары
Тіл адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасайтын құралы. Жеке
тұлға психологиясының да, қоғамдық ой-сананың да дамып жетілуі үшін
тілдің атқаратын рөлі ұшан-теңіз. Тілді меңгеру, мәдениетті
сөйлеуге жетілу адамға оңайлықпен келмейді. Халқымыз “Өнер алды-
қызыл тіл”; “Тіл-алмас семсер”- дейді. Оны өмірге дұрыс пайдалана
алмаса, ол адамның өзіне тиіп, ойсыратуы мүмкін. Мәселен,
“Сүйреңдеген жаман тіл, сүйгеніңнен айырар”, “Тура тілімді тия
алмаймын, туғаныма сия алмаймын”, “Басқа пәле-тілден деген мақал-
мәтелерде тілдің ұстарадай қылпып тұрған нәрсе екендігі, оны өте
шебер пайдалана білу қажеттілігі еске салынады.
Сөйлеу мәдениетіне жетілу баршамызға ортақ міндет. Ақылға
қонымды жақсы сөздің жанға жылы тиіп, адамды небір тамаша
сезімдерге бөлейтіндігі, шынайы сөздермен өрнектелген ой ғана өткір,
әрі әсерлі болатыны белгілі. Мәселен, “Жақсы сөз - жанның тынысы”,
“Жақсы сөз —жанға азық”, “Күш - жеңбегенді сөз жеңеді”, “Қаһарлы
сөз қамал бұзар”- деген мақал - мәтелдерден сөздің адамға тигізетін
әртүрлі әсері, айтылған сөз адамның көңілін көтеріп, оны шаттық
сезімге бөлейтіні, сөздің шипалық қасиеті жақсы байқалады.
Ақылдылықтың басты белгісі - дұрыстап сөйлей білу. Адамның
басында қандай ой туса да, егер ол оны лайықты сөзбен бере
алмаса, ол айтушыға да, тыңдаушыға да түсініксіз, күңгірт болады.
Сөйлеу мәдениетіне жетілмейінше ақыл-ой мәдениетіне жету қиын.
Халқылымыздың ойға олақ, сөзге олақ, сөзге шорқақ адамдарды үнемі
әжуалап келуі де осы мәселеге ерекше мән бөлуінен керек. Мәселен,
“Сөйлей білмеген сөзді өзіне келтіреді”, “Таппасаң сөздің жүйесін,
отына өзің күйесің”, “Аңдамай сөйлеген ауырмай өледі”, “Құрғақ сөз
бас ауыртар”, “Қысыр сөзде қырсық көр” секілді мақалдарды сөйлеу
өнерінен жұрдай жандар туралы айтылады. Тыңдаушы адамның
психологиясын ескергенде ғана сөз өз объектісіне дөр тиеді, қуатты
да қаһарлы болады. Бұл жөнінде халқымыз былай дейді: “Жүйелі сөз
жүйесін табар”, “Ойнап сөйлесең де ойлап сөйле”, “Сөз сүйектен
өтеді, таяқ еттен өтеді. Халқымыз осы жайтты бізге қатты ескерткен.
Сондықтан да олар: “Көп сөз - күміс, аз сөз – алтын”, “Тоқсан ауыз
сөздің, тобықтай түйіні бар”, деп түйген.
Сөйлеу мәдениетіне ерекше жетілу шешендік өнермен тығыз
байланысып жатады. Қазақ халқы шешендік өнерді ерекше құрметтеп,
ондай өнері барларға төрден орын берген. Тілдің сырына адамдар
жайында мақалдар: “Жүзден біреу шешен, мыңнан біреу көсем”,
“Шешеннің сөзі-ағып тұрған балдай”—деп шешендік өнер кез-келген
адамнан табыла бермейтін қасиет екендігін, шешендік өнерге адам
өмір бойы іздену, еңбектену арқылы жететіндігін еске салады .
Мәселен, “Тілдің майын тамызып, сөздің балын ағызып, қас шешендер
сөз айтар”. Шешеннің сөзі мерген, шебердің көзі мерген”, “Көп
ішінде сөйлеген—көсемділіктің белгісі, көпке сөзі ұнаған-шешендіктің
белгісі”, “Шешен сөз бастар, батыр қол бастар” т.б. Мақал-
мәтелдерде шешеннің сөзі қынаптан суырылған қылыштай өткір, соқырға
таяқ ұстатқандай анық, ойға қуат, мағыналы да көркем, шешендік
сөздің өткірілігі оның тек сыртқы сұлулығында ғана емес, оның
логикалық мазмұнында, шындықты жайып салып, көркем тілмен айтуында,
дегендей салиқалы қорытындылар жасалады.
Болашақ ұрпағын ежелгі ата-бабаларымыздың күмбірлеген күміс
күйімен, сыбызғы үнімен, асақақта салған әсем әнімен, ғашықтық лиро-
эпос жырымен, мақал-мәтелімен, шешендік сөз, айтыс жыраларымен сан
ғасыр бойы өз ұрпағын сегіз қырлы, бір сырлы, өнегелі де өнерлі,
имандылық - адамгершілік ар-ожданы жоғары, намысқор азамат етіп
тәрбиелеп келген тарихи шындық.
Кеңес одағын мекендеген түркі тектес халықтардың тәлім-тәрбиелік
пікірлерінің ілкі бастау, түр төркіні болып табылатын рухани
мұралардың ішіндегі қомақтысы—Жүсіп Баласағұнидің (ХІ ғ.), “Құдатғу
білік”—атты шығармасы. Бұл—дидактикалық және этникалық жанрда
жазылған шығарма. Қазақша “Құтты—білік”. Автор бұл еңбегінде ақылды
адамның сөзі әрі көркем, әрі қисынды балатынын жеткізеді. Осындайлар
жұрт алдында құрметке бөленеді. Жүсіп Баласағұн сөйлеу өнерін көзі
мәңгі бітелмейтін мөлдір бұлаққа теңейді: Тіл адамды көкке
көтереді, сондай-ақ “Бас қа пәле - тілден” дегендей, адам шайпау
тілінен жазағада ұшырайды. Адам екі нәрседе қартаймайды: бірі-игі
ісі, екіншісі—ізгі сөзі. Олай болса, әр көз жақсы қылықпен қатар,
жақсы сөзің болсын, бұл екі қасиеттің бір-бірімен байланысып жатсын.
“Жақсы болғың келсе, жаман сөз айтпа”. “Он мың сөздің түйінін,
он сөзбен шеш” “Өлмей өмір сүре бергің келсе, артыңа жақсы іс
пен дана сөз қалдыр”. Тіл мәдениеті, шешендік өнер жайлы сөз
қозғағанда автор кейде психофизиологиялық мәні бар тұжырымдамалар
жасағысы келеді мәселен, ол “Адамның сәні бетінде, бетінің сәні
көзінде”-деу арқылы жақсы қылық пен жақсы сөздің адамдардың бет-
пішнінен, мәнерлі қозғалыстарынан байқалып отыратындығын айтады.
Сөйлеу өнеріне байланысты ойларын қорыта келіп, сөз құдіретіне адам
бірден жетілмейді, ол мұны тәжірибе де, оқу-тәрбие процесі
үстінде, жатпай—тұрмай үйрену арқылы меңгереді дейді”.
ХІХ ғ. Бірінші жартысындағы қазақ ғұламарының ішінде өзіндік
психологиялық түйіндерімен Дулат Бабатай ұлы да (1802—1871) ерекше
көзге түсті. Ақындық өнер, сөз құдыреті туралы да терең толғанған
ақын. Абайға дейінгі қазақ-ой пікірінің даму тарихында сөз
дүлдүлдері жайында сындарлы пікір айтып, олардың психологиясын дөп
басқан басқа ойшылды табу қиын. Оның “сөз жібек жіп, жыр кесте,
құр сөзде күш болмас, ауызға салып шайнамай, жыршылардың шәйірі
асыл сөзді езбеген, нысананы дәл басын, қалаған жерден көздеген”
деген түйіндері творчестволық қызметтің психологиялық астарларына
үңілуді меңзейді. Ақыл әр кез жақсы сөз жанға жібектей жайлы
тиеді, ақылды адамның сөзі ықшам, тәртіпті, жүйелі келеді,
шешендік, тілге жүйрік болу—адамға аса жарасамды сипат дейді. Ойлы
сөз мірдің оғындай нысанаға дөп тиеді, сөз қуатты, әсерлі болса,
қамал бұзады, мылжың сөздің ешқандай күші болмайды. Сөйлей
білу—үлкен өнер, ол кез-келген адамға қонбайды, көпті көрген,
өмірден түйгені мол адамдардың сөзі де, ісі де берекелі болады.
Сөздің шашыраңқы болуы, ойдың көмескі мазмұнсыз, сәнсіз болуына
алып келеді, ал ойсыздықтан асқан бишаралық жоқ. Ақын ойлы сөзді
адамның жан-жүйесіне әсер ететін ерекше күш деп қарайды. Мәнді сөз
кісінің—көңіл-күйіне мықтап әсер ететіндігін баса көрсетеді. Бұған
ақынның:
Шешендіктің сәні жоқ,
Сөзіне сүттей ел ұйып,
Қолтығына ел сыйып,
Басына бақыт қонбаса,—
Дейтін түйіндері жақсы айғақ.
2. Шоқан Уәлиханов (1835—1865)—ол өзін терең тарихты, ерінбес
этнограф, батыл саяхатшы, жалынды публицист, жан сырын ұққыш нәзік
психолог ретінде көрсете білді. Не бары отыз-ақ жыл өмір сүрген
Шоқан аз ғұмырының ішінде білім-ғылымның көптегеген салаларына
бағасын мәңгі жоймайтын үлес қосты.
Ол кісінің пікірінше, халықтардың ұлттық психологиясын көрсететін
білгілердің бірі-сол халықтың тіл байлығы, сөз өнері, шешендік
қасиеттері. Ол сөз өнерін халық бойына біткен зор таланттың,
керемет қабілеттің, ақындық қуаттың белгісі деп санады. “Халықтың
тұрмысы мен әдет—ғұрыпы, -деп жазды ол, -бәрінен де артық тілден
көрініс табады. Өткенді қастерлеу және аңыздарының молдығы—терістік
және Орта Азия көшпелі халықтарының ерекше қасиеті. Қазақ тілінде
араб тіліндегі жасама бояу сөздер жоқ, ол нағыз таза тіл”.
Қазақ ғылымы мен мәдениетінің аса көрнекті өкілі әмбебап ғалым,
қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов (1873—1937) оқу—ағарту,
тәлім—тәрбие саласында артына аса бай мұра қалдырды Ғалымның тіл
мен сөйлеу психологиясы жайлы айтқандара аса мәнді “Тілдің
міндеті,—деп жазды ол, - ақылдың аңдауын аңдағанша, қиялдың меңзеуін
меңзегенше, көңілдің түйінін түйгенінше айтуға жарау... Сөз көңілге
сипат жағының көркемділігімен, сөз мағына жағының күштілігімен
жағады... Тіл дәлдігі деп ойлағын ұғымға сөз мағынасы сәйкес келуі
айтылады... Психологиялық жағынан құнды тұжырым, өйткені қазақтың
қазіргі кездегі ұлттық тәрбиесінің мықтап ақсап жатуының себебінің
бірі—осы халықтың, әсіресе тәлімгер қауымның (мұғалім, ата-ана,
құрбы құрдас т.б.) өз ана тілін түлетіп, оның тәрбиелік ықпалын
өз дәрежесінде пайдалана алмай жүргендігінде. Егер тәлімгер
атаулының сөз саптауы шорқақ, ойы саяз, тыңдауға әсерсіз болса,
шәкірт тәрбиесінде берекесіздік туады, сөздің тәрбиелік қадір-
қасиеті, құны төмендейді. Олай болса, баланың сөз өнеріне
жетілуінің, сөйлеу мәдениетінің арта түсуі үшін ерекше көңіл бөлу
қажеттілігі ылғи да естен шықпауы тиіс.
Халел Досмұхамедов (1883—1939)—тіл, сөйлеу—адам психологиясының
басты белгілерінің бірі екендігін ерекше атап өтеді. “Тіл—жұрттың
жаны. Өз тілін өзі білмеген ел болмайды. Тілінен айрылған
жұрт—жойылған жұрт. Мектеп пен баспаның тілі дұрыс болса, елдің
тілін көркейтіп, байытып, гүлдендіреді, мектеп пен баспада
қолданудан қалған тіл-шатасқан тіл. Ол ел—сорлы ел, мұндай елдің
тілі бұзылмай қалмайды. Ана тілін білмей тұрып, бөтенше жақсы
сөйлесең—ол күйініш. Ана тілін жақсы біліп тұрып, бөтенше жақсы
сөйлесу—бұл сүйініш. Өз тілін білмей тұрып жат тілге еліктей беруі
зор қате”.
Нәзипа Құлжанова (1887—1934)—қазақ баласының психологиялық
ерекшеліктерін жазбай танитын ол кісі ересектер мен бөбектер
арасындағы қарым-қатынас мәселесіне айрықша мән береді. Бұл жөнінде
ол кісі былай дейді: “Балаға сусындай керегінің бірі—сөйлеу.
Түрлі білімнің түбірі—баланың сөйлеуі, білуге құмарлығы. Сұрағына
жауап бермей “мазамды алма” деп, үнемі баланың бетін қайтару
арқылы оның сол білімге құмарлығының негізін жоғалтып жіберуге
болады”.
Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893—1920)-- ерекше мән беріп, көтерген
тәлімдік мәселенің бірі-жастарды ана тілді ардақтап, оны қадір
тұтып, сүйе білуге тәрбиелеу мәселесі. Әр халықтың ұлттық
психологиясының негізгі бір жағы-сол ұлттық тілі. Ұлттық тіл сол
халықтың нақты тарихы, оның өмірінің, сана-сезімінің, ғасырлар бойы
қалыптасқан әдет-ғұрпының шежіресі. Кім де болса өз халқының
тарихын, оның тілін дұрыс білмейінше, әрі жан-тәнімен сүймейінше
өз халқының адал перзенті, сүйікті ұлы бола алмайды. Өз ұлтын,
ұлттық тілін жөнді қастерлемейтін адамнан шын мәніндегі
интернационалист шығуы да қиын. Ана тілінің адам психологиясынан
алатын орнын жақсы көре білген бұл кісі, оны жастарда адамгершілік
пен имандылыққа тәрбиелеудің басты құралдарының бірі деп түсінген.
Ақын ұғымында ана тілі туған халқының, өзіңе ақ сүтін беріп,
әлпештеп өсірген анаңның тілі. Дүниеде анадан жақын не бар?
Сондықтан да осы тілді қадірлеп, ерекше құрмет тұтқан абзал. Ана
тілі—бұл өмірге жаңа келген нәрестенің ә дегенде еститін бірінші
дыбысы, ол жас өспірім жеткішектің айнала әлемде тамашалағанда
білдіретін көңіл-күйі, ол бозбала мен бойжеткеннің бір-бірімен
табысуындағы жүрек тілі. Олай болса, осы тілді ардақтап, ерекше
қадір тұту қажет, қандай жағдайда да адамның бойында оның рухы
сақталуы тиіс. Өз ана тілінде “шүлдірлеп, шолжыңдап, жығылып-сүрініп
жүруге болмайды. Тіл қайнаған қанның, тебіренген жанның толғанған
көңіл мен жүректің сығындысы , тілде әр кез маңыз және дәм болуы
қажет. “Қазақ тілінде бастырған кітаптардың көбінде қазақтың иісі
де жоқ, дені бытпырық, қазақтығы “сіріге жамаған былғарыдай—деп,
ақын өз ана тілін ардақтап, қадір тұтпайтын адамдарды аяусыз мінеп-
шенеді, жастардың ана тіліндегі сауаттылығы үшін мұғалімдер мен ата-
аналар қатты ойлануы қажет дейді. Өршіл де ойшыл ақынның осынау
пікірлері қазіргі тіл туралы заңның іске асуы барысында қаншама
маңызды екендігі өзінен-өзі түсінікті.
2. Тіл-қатынас құралы және сөйлеу әрекеті
Адам өзінің өмір қажетін өтеуге байланысты басқа біреулермен
пікірлеседі, ой алмасады. Бұл үшін сол ұлттың, тілдің грамматикалық
ережелеріне сәйкес, сөз тіркестерін пайдаланады.
Адам баласынын сана-сезімнін дамуында дыбысты тілдің пайда
болуының маңызы зор болды. Сөйлеутің пайда болуы нятижесінде адам
организмі анатомиялық өзгерістерге түсіп, дыбыс артикуляциясына
қабілеті бар сөйлеу аппаратты жасалды. Осының арқасында адам жеке
дыбыстарды ғана емес, түрлі дыбыс тіркестерін, тиісті мән мағынасы
бар сөздерді айта алатын қабілетке не болы. Сөйлеу-адам санасының
басты белгісі. Ол бізді жандарлар дүниесінен ерекшелендіріп тұратын
негізгі жан қуатты. Сөйлеу мен сананың біртіндеп қалыптасуын тек
биологиялық жағдайлардан емес, ең бастысы—қоғамдық әлеуметтік, тарихи
факторлардан іздестіруіміз қажет. Сана мен тіл-адамзат қоғамның
тарихи дамуының, олардың іс-әрекетпен айналысуының, еңбек құралдарын
жасап, пайдалана білудін, нәтижесі.
Адамзаттың жануаролар дүниесінен ерекшеленуі мен табиғатты
меңгерудегі басты іс-әрекетінің бірі және өзіндік қасиеті-оның
дыбысты анық тілі. Дыбысты тіл арқылы адамзат өзара қарым-қатынас
жасап, іс-қимылы мен өмір-тіршілігінің бейнесін қалыптастырады, өмір
тәжірібелерін ұрпақтан қалыптастырады, өмір тәжирібелерін
ұрпақтан—ұрпаққа мұра етіп қалдырып отырады.
Тіл. Тіл дегеніміз—сөздік белгілердің жүйесі. Ал белгішындық пен
болмысты білдіретін бөлшек.
Осы белгінің қасиеттеріне орай әр алуан іс-әрекеттер орындалып,
жүзеге асады. Белгілердің немесе тілдің екі түрлі мәні бар. Жалпы
тілдік белгілерді психологиялық фактор әрі құрал деуге де болады.
Тілдін белгінің бірінші мәні-оның қоғамдық әлеуметтік мәні. Адамзат
тарихында бұл белгілер қоғам арқылы қабылданып, әр түрлі
нәрселердің мән жайын түсіндіреді. Мысалы, көшелерде жүріп-тұру мен
жол белгілері. Бұл-белгі, ал сөз-қару. Тілдін белгілердің екінші
мәні-олар арқылы адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасап, пікір
алыстындығы. Соған орай дара адам үшін әрбір белгінің мәні бар,
олар оның саналы түрдегі іс-әрекетіне әсер етеді.
Тіл арқылы ойымызды басқа біреуге жетілкізуді сөйлеу деп
атайды. Сөйлеу-пікір алысу процесінде жеке адамның белгілі тілді
пайдалануы. Бір тілдің өзінде сан алуан формалары болуы мүмкін.
Сөйлеу жеке адамдардың арасындағы өзара түсінісуді реттестіру үшін,
пікір алысу үшін қызмет етеді. Сөйлеу процесі арқылы адам өзінің
білімін, практикалық тәжірибесін байытып қана қоймай, сонымен қатар
ғасырлар бойы жинақталған қоғамдық тәжірібені меңгеруге де мүмкіндік
алады. Ойдық тілі-сөз. Біз сөз арқылы ғана неше түрлі ойымызды
сыртқа білдіре аламыз.
Сөзді қабылдау және оны ұғыну бір-бірімен тығыз байланысты.
Сөзді дұрыс қабылдамай тұрып, оны ұғынуға болмайды. Жеке сөздерді
қабылдаудың өзі оны ұғынуды қажет етеді. Қабылдау мен ұғыну бір
мезгілде түріп отырады, бірінсіз бірі іске аспайды. Интонацияны
қабылдау сөйлеу аппаратында, адамның мәнерлі кезғалыстарында түрліне
реакция тудырады. Мәселен, бұйрық интонациясы бойынша іс орындалса,
тілек интонациясына келісу немесе келіспеушілік білдіреді.
Адамға тән сөйлеу әрекетінде екі сипат болуы шарт. Бұларсыз
сөйлеу өзінің қызметін дұрыстап атқара алмайды. Мұның
біріншісі—сөйлеудің мазмұндылығы, екіншісі оның мәнерлімгі делінеді.
Сөйлетін сөзде мазмұн болмаса ол өзінің сөздін мәнін жояды. Сөздің
мазмұндылығы дегеніміз екінші біреуге жеткізілетін ойдын айқындығы.
Оны саяз кісі бос сөзді болады, оның сөзіде айқын, таза болмайды.
Сөздің мәнерлігі дегеніміз—адамның сөйлеу кезіндегі эмоциялық
қалпын білдіре алуы, яғни әрбір сөйлетін адамдарды “сөзі” мірдің
оғындай екен дейді. Мәнерлі сөйлеудің мұғалімдік үшін маңызы зор
А.С. Макаренко бұл жөнінде: “Балалар сіздің өзіңізден еркіңізді,
сіздің мәдениетіңізді, сіздің жеке ерекшелігіңізді сезіме алатындай
болуы “керек”-дейді.
Тіл үш түрлі қызмет атқарады:
1. Адамзаттың қоғамдық тәжірибесі. Бұл қызмет адамнын тіл арқылы
белімді меңгеріп, дүниені танып білуін қамтамасыз етеді.
2. Тілден қатынас нәтижесінде адамдар тілдесіп, бір-бірімен
түсініседі. Тілдің мұндай қызметін ғылыми атауда
коммуникативті қызмет деп атайды.
3. Әрбір адам өз мінез-құлқы мен іс-әрекетіндегі даралық
тәжірибелерді күнделікті тіршілікте қолданып отыруы, сөйтіп,
сыртқы орта мен жағдайлардың өзгеруіне бейімделуі. Адам
өзінің ғана емес, өзгелердің де тәжірибелерін қолданады, алға
қойған мақсат міндеттерін шешеді.
Мұндай әрекеттер адамнын ақыл-ойымен байланысты.
Ақыл ой не интеллекті әрекет ең алдымен, іс әрекеттерді
жоспарлайды, екіншіден оны жүзеге асыруды көздейді, үшіншіден,
орындалған іс-әрекеттердің жемісін алға қойылған мақсат-мүдделермен
салыстыроады. Осындай ақыл-ой нәтижесінде әр, адамның мінез-
құлқындағы даралық ерекшеліктере қалыптасады. Сондай-ақ әрбір адамның
тәжірибесі, оның іс-әрекет түрлері, өзгелердің ісі қоғамдық
тәжірибелер арқылы байып, жасқа ш. Паттарға ие болып отырады.
Адам өзінің іс әрекеттерін жоспарлайды, ойлау арқылы оларды
тиісті міндеттерді шешуге қолданудың жолдарын іздестереді, жүзеге
асыру тәсілдерін қарастырады. Мұның бәрі де тіл, сөйлеу әрекеті
арқылы дамиды. Осы майт-тіл адамның ақыл-ой әрекетіндегі қатынас
құралы елендігін көрсетеді. Адамда өзара қарым-қатынас жасыу
нәтижесінде болмыс пен оқиғалар туралы жаңа мағлұматтарды меңгереді,
білімін өсіреді, өздерінің әлеуметтік-тарихи тәжирибелерін дамыстады.
Адамның қарым-қатынасында субъектіні (счөйлеуші адалу және
объектіні (басқа адамдар, ал оның мәнін білдіретін құрал-тіл)
ажырата қарастырады. Қатынас әрекетіндегі объект-өзге адамдар және
олардың санасы мен ниеттілектері, сезім күйлері мен эмоциясы.
Қатынас жасаудағы негізгі әрекет түрлері ең алдымен, білімдік
маңызы бар жаңа хабарларды алмасу болса, екіншіден, сол қарым-
қатынас жасау нәтижесінде адамдардың ниет-тілектерінің бағалы болуы,
үшіншіден, белгіліс-әрекеттер жасауға түрткі болатын себептер. Қарым-
қатынас жасауда бұл жайттардың бәрі психологиялық жағынан түрліне
мазмұнда болуы мүмкін.
Тіл арқылы адамдардың қарым-қатынас жасауы жеке адамдар
арасында, не көптеген адамдар тобымен де болып отырады. Мұндай
қатынас қоғамдық қатынас деп аталады.
Қарым-қатынас сөйлеу әрекеті арқылы жүзеге асып отырады. Бұл
ретте сөйлеу әрекетінің бірнеше сатылардан тұратын заңдылығы бар.
Мұны сөйлеудің фазалара не сөйлеу әрекетінің сатылары деп атайды.
Бұлар—а) сөйлеуге даярлық; ә) жоспарлау; б) бақылау сатылады.
Сөйлеудің көптеген сипаттары ойлау әрекетіне ұқсас. Ойлау әрекеті
адамның танып-білу мақсатын көздейтін болса, ал сөйлеу әрекеті
арқылы қатынас жасау (коммуникация) мақсаты көзделеді.
Ерте замандардан бері адамдар арасындағы қарым-қатынастын кек
тараған тұрінің бірі—зат алмасу қатынасы болып атбылады.
Этнопсихологияда әрбір тайпаның, халықтық ұлттық дәстүрлерге
байланысты әдет-құрып, мысалы, абысын-ажын, арасында сақина жүзін,
білезін алмасу т.с.с. болған. Қатынас жасаудың ым-ишара білдіру,
бет құбылысы мен көзқарас арқылы түсінісу сияқты түрлері де бар.
Сонымен, қатынас-белгілі мәні бар, айтылатын ой-пікірді, сезімі
күйлі мен эмоцияны басқа адамдарға білдірудің тәсілі болып
саналады. Коммуникативті әрекет сөзсіз де жүзеге асады. Дегенмен,
адамдардың қатынасында сөйлеу арқылы қарым-қатынас жасаудың мақизы
зор.
Сөйлеу арқылы әс-әрекет пен қарым-қатынас жасау тілді құрал
етіп пайдалану нәтижесінде жүзеге асады. Сөйлесу арқылы істер мен
мәселелердің түйіні шешімді. Адамдардың тіл арқылы сөйлесуі, тілді
құрал етіп пайдалану әрекеті-күрделі психологиялық процесс. Мұндай
жағдай сөйлесу әрекетін тек психология ғылымы тұрғасынан ғана
зерттеумен мектеліп қоймай, тіл білімі арқылы да қарастырады.
Сөйлеу әрекеті психология жатады. Соған орай сөйлеу әрекетінің
атқаратын қызметтері ғылыми тұрғыда мынадай үш түрлі салаға
топтастыралып, қарастырылады: 1. Сөйлеудің коммунимкативтік қызметі.
2. Сөйлеудің сигнификативтік қызметі. Бұл латынның “сигнал”—белгі,
таңба деген сөзінен шыққан. Сигнификативтік қызмет бойынша сөйлеуде
адамдар бір-бірін белгілілеріне мен таңбалар арқылы түсінетін
болады. 3. Сөйлеудің экспрессивтік қызметі-әр алуан хабарлар мен жай-
жапсарлардың мәнерлі сөзбен, құлаққа жағымды үнмен, дауыс ырғағплан
адамның жан дүниесін тебірентіп өзгерлерге жеткізілу тәсім.
Сондықтан сөйлеу әрекетінің бұл түрді сөзді нақыштап айту мен ой
жүйесінің қысынды болуын аталп етеді.
Адамның сөйлеу әрекеті түрлі белгілеуіне қарай бәрнеше түрге
бөлінеді. Біріншіден сөйлеу күрделігіне, өзінің психикалық және
физиологиялық механизміне орай, көршіліктің бьірге қосылып айтатын
сөзі-хормен сөйлеу және қарапайта түрде қайталау болып
отыратын—жаңғырың сөзі болып бөлінеді. Осы негізге сөздер атаушы
сөздер мен коммуникативті сөйлеу болыпта бөлінеді. Сөйлеу ұлкен екі
топқа бөлінеді. (Қосымша 2). Сыртқы және ішкі, ең көп тараған
түрі сыртқы сөйлеу екі түрге бөлінеді. Олар ауызша және жазбаша.
Ауызша сөйлеуге диалог, монолог, актив, пассив сөйлеу жатады.
Жазбаша сөйлеуге—ғылыми, көркем әдебиет, іс қағаз, шығарма т.с.с.
Ауызша сөйлеу—сөйлеудің негізгітүрі. Диалогтың сөйлеу
дегеніміз—екі немесе бірнеше адамның тілдесу. Диалог сөздің
психикалық ерекшеліктері төмендегідей.
1. Диалог сөз бөгелмей еркен айтылады.
2. Үнемі кезектесіп айтылатындықтан ықшам келеді, тек
әңгімелесуші адамның өзіне ғана түсінікті болады. Мысалы,
келе жатқан тоғызыншы деген сөйлем нөмірлі автобусты күтіп
тұрған адамдарға ғана түсінікті.
3. Логикалық жағы келдеу болады.
4. Диалог сөз ым—ышарамен, бет пен көздегі мәнерлі
қозғалыстармен (қолдың, ауыздың, көздің, қабақтың қозғалыстары)
толықтырады.
Монологтың сөйлеу—сөйлеу әрекетінің кең тараған түрі. Мұнда
айтылуға тиісті ой—пікір толық сипатталып, ұзағынан айтылады, әрбір
жайт пен жағдай тықдалушыларға жете түсіндіріледі. Соған орай ол
жүйелі, дұрыс ырғақты, екпінді, бет, дене құбылыстары мен қимыл-
қозғалыстар арқылы қажетті сөздерді өзгелерге жеткізудің әдіс-
тәсілдерін қамтиды. Яғни, бір адамның (баяндамашы, шешен) создері.
Монолог сөзге тән психологиялық ерекшеліктер:
1. Монолог сөз үнемі белгілі жоспарға сәйкес құрылады.
2. Монолог сөзге логикалық жағынан қатаң талаптар қойплады.
Мысалы, баяндамашы сөздің мағыналығы мен түсініктілігіне ерекше
көңіл бөледі.
3. Монолог сөз мәнерлі адамға әсер ететін сәттерді қажет етеді.
Мысалы, сөзді сазына келтіріп айту.
Диалог және монолог сөздер көбінесе беттің мимикасының
өзгелеруімен, ымдау сипаттындағы түрлі қозғалыстармен қосарланып
отырады.
Актив сөйлеу—күнбе күн жиі қолданылады. Пассив—тілімізде шрек
тын сөздер.
Мұндай сөздерге ғылыми техникалық атаулар, ескірген сөздер
жатады. Актив сөздің мол болуы, адамның сөйлеу әрекетіне,
айналысатын кәсібіне байланысты. Егер ересек адамның айтқын актив
сөздері орташа есеппен 6000—7000 болса ал ақын, жазушылар мен
ғалымдардың актив сөздері 10000—13000мыңға дейін жетеді.
Жазбаша сөйлеу—арнаулы әдістер арқылы меңгерілетін сөйлеудің
түрі.
Жазбаша сөйлеудің психикалық ерекшеліктері:
1. Жазатын адамның қасында сөйлесетін адам болмағандықтан, мұнда
ешбір ым—шара қолданылмайды.
2. Жазбаша сөйлеуге логикалық жағынан қатаң талап қойылады,
мысалы, шығарма жазу.
3. Жазуда грамматикалық ережелер ескеріледі.
4. Жазу кезінде адам қатты зейін қойып, әр сөзін ойлап
құрастырады, мағыналы сөз іздейді. Бұл үлкен ой-жұмысын қажет
етеді.
Жазбаша сөйлеу—ауызша сөйлеуден кейін пайда болған. Жазбаша
сөйлеудің алғашқы қадамы-болған оқиғаны суреттуі. Бұл кезең
идеографикалық сөз сөйлеу деп аталған. (Қосымша 3).
Үшкі сөйлеу—тілдін материалдар негізінде дайыстамай-ақ сөйлей
лаушыны айтады. Әр ұлттық өкілі қандай бір нәрсе туралы ойласа да
алдымен өз тілінде ойлайды. Осындай кезде адам ішкі сөйлеуді
пайдавланады. Үшкі сөйлеу адамдармен тікелей қарым-қатынас жасауға
арналмағандықтан оны адам өзінің ойлау әрекетінің ішкі мақсаты үшін
пайдаланады.
1.3.Сөйлеу әрекетінің рефлекторлық сипаты мен физиологиялық механизмі
Сөйлеу түрлі механизмдер арқылы жүзеге асып отырады да, олардың
нақты мазмұны мен міәніне. Мақсатына орай дамиды. Сөздерді
қабылдағанда біз іс “сигналдардың сигналы” (2 сигнал жүресі, бұл-
адамның сөйлеу әрекетімен байланысты жоғары нәрселердің мән-жайын
қабылдап, олар туралы хабар аламыз. Әрине, ондай хабарлар саналы
да, санасыз да болуы мүмкін. Осы орайда, сөйлеудің физиологиялық
негізі. И.П. Павлов ілміндегі екінші сигнал жүйесіне негіздемді. Ал
екінші сигнал дыбысты сөзбен, сөйоеу әрекетімен байланысты.
Адам сыртқы тітіркендіргіштерге әсерленіп кана қоймай, оларды
терең мағынада сөз арқылы бейнелейді. Халқымызда “Көз жеткізбенді
сөз жеткізеді” деген тамаша мақал бар. Мұның мағынасы тікелей
таным арқылы бейнелетін заттар мен құбылыстардың қасиеттері түйсік,
қабылдау, елес процестерінің шектеулі шеңберен бен сөйлеу әрекетінің
бейнелеуші—танымдық ерекшеліктері арқылы барынша ұғынықты бола
түседі дегенге саяды. (Қосымша 4).
Сөйлеудің динамикалық механизациясы
Осыдан 130 жылдай бұрын (1861 ж.) француз ғылыми П. Брока
адамның ми қабығындағы сол жақ жарты шарың маңдай алабының үшінші
бөлігінде төменгі қатпараларда дыбысты дұрыс айта алмай, сөйлеуде
қиналатынын анықтаған. П. Брока мидың бұл бөлігін “сөздерді
бейнелеудің қозғаушы орталығы” деп атады.. Кейінірек 1874 жылы К.
Вернике мадың осы бөлігінің самай жағындағы. Жоғары қатпарында
сөздердің бейнелерін сезіп білу орталығы орналасқан деген қорытынды
жасады. Дегенмен, мұндай көзқарастар мен зерттеулердің
жеткілінсіздігін Д. Джексон (1835—1911 ж.) сынаған болатын. Одан
кейінге кезеңдерде физиологтар мен психологтар П.К. Анджин, Н.А.
Бернштейн, А.Р. Лурия, А.Н. Леонтьев, Д.Н. Узнадзе, Ақш-та Дж. Миллер
т.б. өз зерттеулерінде сөйлеу әрекеті жөніндегі Брока мен Вернике
түсініктерінің дәлелдері жеткіліксіз екендіген ашып көрсетті. П.К.
Анохин сөйлеу әрекетінің физиологиялық механизмін арнайы және
бірнеше қызмет атқаратын өте күрделі, сөйлеуге арналған жүйе
ретінде түсіндіреді. Ал екінші бір жүйе оны қамтамасыз етіп
отыратын әрекет орталықтары екенін дәлелдейді. Сөйлеу механихмі—Н.И.
Жинкиннің зерттеуі бойынша аса күрделі әрі сатылы процесс. Сөздерді
қабылдау мен түсіну күрделі механизмдер арқылы жүзеге асып
отырады.
Адамның сөйлеуі күрделі прсихологиялық процесс екендігі және
жоғары жүйке қызметімен байланысты болып түр-түрге бөленуі, олардың
орталықтары мидың түрлі алаптарында орналасуы 31-суретте арнайы
берілген. Мәселен, ауызша сөйлеудің орталығы мидың мандай алабында
орналасқан болса, жазу сөзінің орталығы мидың желке бөлігінде
орналасқан.
Сөйлеу әрекетінің бұзылуы мидың бедгілі алабының зақымдауына
байланысты. Осындай зақымдану солдарынан адам сөзінің жүйесі және
берізділігі жойылып, афазиялық жағдайда ұмырайды. Афазиялар үлкен ми
жарты шарларының белгілі бір алаптары жарақаттанып, ісік пайда
болғанда, не түрлі ауруларға ұшырағанда пайда болады. афазиялар
динамикалық эфференттік, афференттік қозғалысты және семантикалық,
сенсорлық болып бөлінеді. Осы салада зерттеу жүргізгін әйгім
психолог ғалым А.Р. Лурия са. “Афазия” деген грек сөзінің мәнісі-
мидың зақымдануы салдарынан адамның сөйлеу қабілетінің толық
жойылуы, не өзге адамдармен қарым-қатынасындағы сөйлеу қабілетінің
мардымсыздығы дегенді білдіреді. Сөйлеу қабілетінің мұндай
немістігінің түрлері әрқилы. Динамикалық афазияға ушыраған адам
сөздерінің реттін құрылымы бұзылатын болса, ал эференттік қозғалыс
афазиясында сөздер мен сөйлемдердің грамматикалық жүйесі бұзылады.
Афференттік қозғалыс афазиясы—сөздерді, буындарға бөліп айта алмай
қиналудағы келістік. Ондай адамдар жеке дыбыстарды да айта алмайды
семантикалық афазия--әрбір сөздің грамматикалық құрылысы мен мәнін
жеткізудегі кемістік. Мысалы, осындай немістігі бар адам “әкесі”,
“ағасы” деген сөздерді дұрыс айтқанымен, !әкесінің, ағысы” не
“әкесінің інісі” деген сөздердің мәнін ажырта алмайды. Сенсорлық
афазия ауруына душар болған адамдар сөздерді дұрыс қабылдай алмай,
олардың дыбыстық бөлшектерінің мәнісін түсінбейді.
Сөйлеуде кездесетін афазиялық келістіктердің бәрі де—жаң жүйесі
күйзеліске душар болған немесе өзінің кім екенін де аңғара алмай,
әр түрлі сондықтарды айтып елірме ауруға ұшыраған сөйлеу қабілеті
бұзылған адамдарда болып отыратын құбылыс.
1.4.Сөйлеу мен ойлаудың орны
Дұниетану тікелегі сезімдік процестер—түйесіну, қабылдау
пайымдаудан басталып, одан әрі ойлануға қарай өрбиді. Таным
процестерінің барлығы да тікелей сезімдік процестер—түйсіну, қабылдау
елестетумен байланысты. Елес—заттардың нақты бейнесін алдымызға
келтіретін тікелей таным процесі—сезімдік, танымнан абстрактылы ойға
көшу аралығындағы көпір сияқты. Адамдардың сыртқы дүниені танып
білуінің шындыға және оның санамызда бейнеленуінің теңдігі мен
ақиқаттығы тәжірибе, сондай-ақ, адамдардың табиғат пен қоғамға ықпал
етіп, оларды өзгерту жолындағы іс-әрекеттерінің нәтижелері арқылы
тексеріліп отырады.
Тікелей сезімдік процестер барыснда адам нәрселер мен
құбылыстардың дара қасиеттерін, сол қасиеттердің бейнелейді, көз
алдында жоқ заттың да бейнесін елестетеді.
Дегенмен адам тікелей сезім арқылы танып білген нәрселелердің
білгі—қасиеттері мен мән-жайына терең бойлап, жете танып білі
алмайды. Мұндай ерекшеліктерді білу тек ойлау және де заттар мен
құбылыстардын, бер тектес нәрселердің жалпылық белгілерін
дерексіздендіру арқылы жанама жолмен жүзіге асырылады. Мысалы,
заттардың, әсер еткен нәрселердің жылылығын, оның температурасын тек
жанама әдіспен, термометр арқылы ғана анықтауға болады. Ал ондай
жылылықты тері түйсігі арқылы не қолмен сипап анықтау оңайға
түспейді.
Ойлау арқылы танып білу тікелей сезімдік процестерге
негізделгенімен, олардың көптеген ерекшеліктерін тікелей сезім арқылы
тану мүмкін емес және олардың мән-жайы айқын бейнеленбейді.
Мысалы, осы заманғы физика ғылымдағы аса күрделі проблемалардың
бірі-өте ұсақ қарапайым бөлшектер жайындағы теория. Мұндай өте
майда типті, жай көзге көрінбейтін бөлшектерді микроскоппен де көре
қою қиын. Біз осы бөліктерді, тек ойлау арқылы ғана пайымдап
білеміз. Абстрактылы дерексіз және жанама ойлану нәтижесінде сондай
өте ұсақ бөліктердің бар екендігіне көз жеткіземіз олардың өзіндік
қасиеттері болатындығын аңгарамыз.
Сөйтіп, тікелей таным процесі арқылы танып білуге болмайтын
нәрселерді ойлау арқылы білі аламыз. Ойлаудың өрісі кең. Түйсіну
арқылы қозғалыс жылдамдығын қамту мүмкін емес. Мысалы, бір секундте
300000 км шапшаңдықпен таралатын жарық қозғалысын түйсіну арқылы
қамту мүмкін болмаса да, ой арқылы пайымдап түсінуге болады. Біз
1 секундта 50000 км шапшандықпен ұшатын планетааралық ғарыш кемесін
ойлау арқылы түсіне аламыз, өйткені, ол жарық жфлдамдығынан 6 есе
келе. Ал мұндай шапшаңдықты, әрине, елестету арқылы білу мүмкін
емес.
Әрбір адамның шыңдықты танып білуі тікелей сезім мен ойлау
арқылы бір-біріне ауысып, тырып отырады. Осы ретте де біз ойлаудың
нақты нәрседен абстрактылы нәрсеге ауысұанда ақиқаттан алыстамай,
қайта оған жақындай түсетінін аңғарамыз. Сөйтіп, нақты пайымдаудан
абстрактылы олауға, одан тәжірибеге көшіп отыру ақиқатты танып
білудің диалектикалық жолы болып табылады.
Адамның ойлану әрекеті тікелей сезімдік танып процестерімен ғана
емес, тілмен де, сөйлеумен де тығыз байданысты. Міне, осындай
ерекшелік адам психикасының жануарлар психикасынан сапалық
өзгешеліген көрсетеді. Жануарлардың қарапайым ойы нақтылы әрекетке
байланысты, ол жанама, абстрактылы ой бола алмайды.
Адам сөйлеу, дыбысты тіл нәтижесінде нәрселер мен құбылыстардың
мәнді, тұрақты белгіленін ой арқылы бейнелей алады. Бұл ретте, тіл
адам ойының заттық қабыршағы болып табылады. Адамның ойы әрбір
нәрсетің сипаты мен қасиеттерін сөз арқылы ажыратып көрсете алады.
Сөйтіп, заттар мен құбылыстарды әртарапты танып білуге мүмкіндік
туады.
Адам тілдін материалдар негізінде ойланады. Өз ой-пікірлерінің
жүйесін, нәрселер жайындағы, нақты түсініктерін жасайды. Әрбір ойдын
(жүйелі болып) ақиқаттығы ой толқысы арқылы қарастырылады. Адам
ойының жүйелі болып, оның нәрселердің мәнін түсініп білуі сөйлеу
арқылы жүзеге асып, өзгелерге жеткізіледі. Адамның ойы тілмен, анық
сөйлеумен тығыз байланысты және ойлау осы тілдін материал арқылы
өзінің шындығы мен ақиқаттағын бейнелей алады.
Ойлаудың тілмен тығыз байланысты болуы және оның-қоғамдық мәні
адам ойлауы дамуының қоғамдық тарихи сипатты болатындығын көрсетеді.
Адамның дүниетанымы, білімі және өмір тәксірібесінен жинақтаған
мағлұматтары ұрпақтан- ұрпаққа мұра болып ауысып отырады. Бұл—тарихи
фактор. Адам ақыл-ойының дамып жетілуі мен білімінің өсуі әрбір
ұрпақ жасаған білім, қорын меңгеріп оларды әлеуметтік өмір
қажеттіліктірін қанағаттандырып отыруға пайдаланылады. Сөйтіп, тарихи
даму адам баласының қоғам өмірендегі қарым-қатынасын нығайтады.
Жаңа туған балада ешқандай ойлау болмайды. Ойлау баланың сыртқы
ортамен белсенді қарым-қатынас жасауының нәтижесінде, оның өмір
тәжірібесімен қосақталып дамып отырады. Мәселен, бір жасар бала
әжесінің саусағындағы жараға жағылған под ерітіндісіне көз салады.
Он бес айлық бір бала өзі сүйрей алмаған жәшіктің ішіндегі
нәрселерді көріп, бірітіндеп оларды азайта бастайды, сонаң соң оны
жылжытатын болады.
Тілдің шығуы бала ойлауының дамуында елеулі кезең болып
табылады. Мектепке түскеген дейін бала ойлауы дамудың ұзақ жолынан
өтеді. Ойлау бұл кезеңде нақтылы—бейнелі болып, әрекетпен әлде де
тыну байланысып жатады.
Балалардың ойлауын дамытуда мектептегі оқу-тәрбие процесі шешуші
роль атқарады. Бастауыш мектеп жағдайында бала ойлауы қалайша дамып
отыратындығы өткен параграфтарда айтылды. Бала ойлауын дамыту үшін
мұғалім тиісті жұмыстар жүргізіп отыруы тиіс. Осындай ойлау
тәрбиесіне қатысты шаралардың кейбірі мына төмендігілер:
1. Балаларды белгілі ережелер (грамматикалық, математикалық)
жөнінде өз беттерінше қорытынды жасай алуға үйрету үшін
мұғалім сабақта мүмкіндігінше эвристикалық методты жиі
пайдаланып отыруы қажет. Оқу материалдарын балалардың ойлау
қабілеті жетерліктей жас өзгешеліктерін ескере отырып
мүмкіндіктер туады?
2. Балалардың сөйлеу қабілетін дамытып отыру олардың ойлауын
дамытуға үлкен әсерін тигізеді (бұл жөнінде толығырақ
мазмұмат оқулықтың келесі тарауында беріледі).
3. Ойлау қабылбаулар мен елестердің негізінде жасалады. Сондықтан
оқушының сабақты мүмкіндігінше жақсы қабылдай алуына,
елестердің тиянақты қалаптасуына мұғалім айрықша қамқорлық
жасамаса болмайды.
4. Мұғалім балаларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс. Бұған
оқу процесін жүйелі ұйымдастыру, сабақта бала логикалын дамыта
алатын мүмкіндіктерді мол пайдалану арқылы жетуге болады.
5. Оқуышлардың өз беттерінше жасаған ой операцияларының
тексерткізу, оларды бір мәселенің өзін түрлі жолдармен шешуге
үгнемі бағыттап отыру (тапқыштық пен зеректік) ойлауды
қажети ететін мысалдар құрастыру, есептер шығару, шығармалар
жаздыру—бала ойлауын тәрбиелеудің тиіледі жолдары.
6. Ойлауды тәрбиелеу бала психологиясын жан-жақты дамытумен тығыз
ұштасып жатады. Бұл оның білуге құмарлығын, тану
қызығуларын, көзқарасы мен сенімін тәрбиелеумен қоса
жүргізілуі тиіс. Мәселен, қорам сөз, солғын сезім ойдың
айқын болуына бөгет жасайды, ал ақылға қонымда жақсы сөз
жанға жылы тиіп, адамды небір тамаша сезімдерге жетелейді
қысқасы, ой тәрбиесі адламның психологиясын жан-жақты етіп
тәрбиелеумен ұштасып жатады деген пікірді жақсы дәлелдейді.
ІІ. Сөйлеу мәдениетін дамыту жолдары
2.1. Мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу дәрежесінің
ерекшеліктері
Мектепке дейінгі жасына балалардың қарым-қатынас шеңбері
кеңи түседі. Балалар біраз есейе түскен соң шағын семьялық
байланыстар шегінен шығып, адамдардың аумақты тобымен, әсіресе қатар
құрбыларымен араласа бастайды. Сөйлесетін адамдардың көбеюі баладан
ең бастысы тіл болып табылатын қарым-қатынас құралын толық
меңгеруді талап етеді. Баланың күрделене түсетін әрекеті тілдің
дамуына да жоғары талаптар қояды.
Тілдің дамуы бірнеше бағытта жүреді: басқа адамдармен араласу
кезінде оны іш жүзінде қолдану жеңілге түседі, сонымен бірге тіл
психикалық процестерді қайта қараудың негізі, ойлау құралы болып
табылады.
Мектепке дейінгі кезеңнің соңына қарай тәрбиелеудің белгілі бір
жағдайда сауаттылықты меңгеру үшін үлкен маңызы бар, тілді тек
пайдаланып қана қоймай, оның құрылысын да ұғына бастайды.
Тілді іс жүзінде меңгеру және сөзді ұғыну.
Сөз қорының дамуы және тілдің грамматикалық құрылысы. Мектепке
дейінгі кезеңде тілдің сөздік құрамы өсе түседі. Сәбилік кездегімен
салыстырғанда мектеп жасына дейінгі баланың сөздік қоры үш есе
өседі. Мұнда сөз қорының өсуі тьұрмыс және тәрбие жайларына
тікелей байланысты; психикалық дамудың басқа кез келген салаларына
қарағанда мұнда жеке түр өзгерістері басымырақ.
Мектеп жасына дейінгі баланың сөздік қоры тек зат есімдердің
және шылау сөздердің есебінен де тез өседі. Егер бала грамматика
заңдары бойынша сөйлеудегі сөздерді тіркестіре білуді қатар
меңгерсе, с өздік құрамының өз бетінше өсуінің онша үлкен мәні
болмаған болар еді. Мектепке денінгі балалық шақта ана тілінің
морфологиялық жүйесі игеріледі, бала іс жүзінде жалпы сипатта
септеу мен жікутеудің типтерін үйренеді. Сонымен бірге балалар
құрмалас сөйлемдерді жалғаулық шылауларды, сондай-ақ оның үстіне кең
тараған жұрнақтардың (жынысты білдіренін жұрнақтар, кінілікті
булдіретін жұрнақтар т.б.) басым көпшілігін үйреніп алады.
Мектепке дейінгі жаста балалар сөздерді айтарлықтай жеңіл
құрады, әр түрлі жұрнақтар жалғау арқылы олардың мәнін өзгертеді.
Тілді үйрену баланың өзінің тілге деген ерекше белсенділігімен
анызталады. Бұл белсенділік баланың қолда бар үлгіден шығаратын сөз
құралары мен сөз өзгертулерінен көрінеді мектепке дейінгі жас тіл
құбылыстарына деген аса сергектіктің байқалатын кезі болып табылады.
Сөздің мәніне, сөздердің көрсететін шындығына бағдар ұстаумен
қатар мектеп жасына дейінгі балалар мәнінің қандай екендігіне
қарамастан сөздің дыбыстық түріне үлкен ынта қоятындығын байқалды.
Олар көбіне сөздің түрін әдейі өзгертеді, жаңа сөздер “ойлап
табады”, сөз ырғағын құрастыруға берім жаттығады баланың игеретін
тілі ол үшін шынында ана тілі болып шығады.
Тілдің мағыналық жағына бағын ұстау да, сондай-ақ тілдің
дыбының жағына ұстау да сөздерді іс жұзінде қолднау мен өзгеру
процесінде жүзеге асырылады және белгілі кезге дейін сөздің
дыбыстары мен оның мәнінің арысындағы байланысты түсіндеруге
жетелейтін сөйлеуді ұғына білумен байланысты болмайды. Әйние де
біртіндер дамы бастайтын тіл ерекшеліктерін айыра білу қабілетті
және мұнымен байланысты келетіп тілде ой елегінен өткізу сөзді
ұғына білу әрекеттеріне жер соғады. Бес жасқа толған балада
сөздің мәнін саралар білу шығу тегін түсіндіру әрекеттері болады.
Бала бір сзді оған дыбысталуы жағынан ұқсас сөзбен салыстыруға
тырысады. Мысалы: “жол” сөзін “жолушы”, “тоң” сөзін “тоңу”, “жең”
сөзін “жеңіс” тағы сондай сөздерде дыбыс жағынан ұқсастық көрініп
тұрады. Мұнда сөздің мәніне түсінік беруді алдымен дыбысты
салыстырудан бастау қажет. Сондықтан сөздің бастапқы мәнін, шығу
тегін түсіндіру әр уақыт жемісті бола бермейді.
Сөзді жетерліктей терең ұғына білу мектепке дейінгі балаларда
тек арнаулы оқыту жағдайларында қалыптасады.
Фонематикалық істеудің дамуы. Баланың фонематикалық естуді тікелей
тіл қарым-қатынасының негізінде қалыптасады. Сәбілік кезеннің соңына
таман бала бір-бірінен тек бір ғана ұяң және қатаң дыбыс—мысалы,
бес жасар бала мынаған ұқсас ырғақтарды шаттана тізеді: “Сабақ,
қабақ, табақ, қала, дала, сала”. Құрастырып отырған “тақпақтың”
мазмұны баланың назарынан тыс қалады, ойткені ол үшін бастысы--
өзінің бар ынтасын ауған ырғақ. Ырғақ құрастыруды ол ойынға
айналдырып жібереді.
Баланың тілге деген активтілігі тек өлеңмен жазылған түрге
ауысады, бірақ бұл шынында ақындық шығармашылығына әлі әлде-қайда
алыс.
Сөздердің дыбыстық түріне бағдар ұстау тек өлең құрылысынан
ғана білініп қоймайды, мектепке дейінгі кіші жастағылар сөздердің
бастапқы түрлерін ескере отырып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz