СОЛТҮСТІК ӨҢІРІНІҢ АҚЫН-ЖЫРАУЛАР ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТІЛДІК- КӨРКЕМДІК ҚЫРЛАРЫ
КІРІСПЕ
Солтүстік өңіріміздің ақын-жырауларының шығармашылық өмірбаяндары
бүгінде зерттеу еңбектерінің нысанына айналып, жаңа кезеңнің дәстүрлі
үрдісі ретінде көрініс беріп отыр. Ақындарымыздың поэзиясының қоғамдық өмір
мен табиғат құбылыстарын көркем оймен қабылдаудағы және жеткізудегі
көркемдік танымы мен тарихилығы өзара тереңнен тамырласып жатқан тақырыптық-
идеялық, эстетикалық, философиялық ізденістері мен даму жолдары, стильдік,
тілдік, бейнелеу амал-тәсілдері, ақындық өрнектерінің қалыптасуы жайында
зерттеу жүргізу – қазақ тіл білімі ғылымындағы көкейкесті мәселе.
Осындай мол мұра қалдырған елді асқақтаған әнімен, өнерімен сүйсінткен,
күнделікті тірлікті сұлу етіп сүре білген Ақан серіні, аспандағы аққудың
сұңқылына әнін қосқан Үкілі Ыбырайды, от ауызды, орақ тілді дүлдүл ақын
Шал ақынды, қазақ халқының маңдайына біткен шоқтығы биік қайталанбас
біртуар перзенттерінің бірі Сегіз серіні, ұлттық сананың биік шыңын, ұлттық
сергелдеңге душар болғандағы мұңын бір дастанға сыйғыздыра жырлап, Елім-
ай дастанымен елге танылған Қожаберген жырауды, жырымен жұртын оятқан
ақиық ақын Мағжан Жұмабаевты дүниеге әкелген киелі өңірді қалайша тегін деп
айтарсың.
Диплом жұмысының өзектілігі. Ақын-жырауларымыздың ұлттық поэзия
тарихындағы орны ерекше. Олардың әдеби мұрасы соңғы жылдарда әр қырынан
талданып, зерделенуде. Дегенмен, өңіріміздің ақын-жырауларының поэзиялық
шығармаларында көркемдегіш-суреттегіш құралдардың қолданылуына, көркемдік
шеберлігіне қажетті деңгейде барынша назар аудару, зерттеу, тексеру – қазақ
тіл білімі ғылымының өзекті мәселесі.
Жұмыстың өзектілігі мен зәрулігі ақындардың шығармаларынан көрінетін
тілдегі көркемдегіш құралдардың, троптардың қолданылуы мен шығарма
табиғатындағы көркемдік ерекшелікті айқындаумен сабақтас болады.
Жұмыста ақындарымыздың поэзиясының көркемдік құрылымының бүгінгі күнге
дейінгі зерттелу деңгейіне арнайы тоқтала отырып, пайымдалғаны көрсетілді.
Белгілі ғалымдар мен қаламгерлердің ат салысуымен ақындардың өмірі мен
шығармашылық жолына, қазақ тіл білімінде алатын орны туралы еңбектер
жазылды. Дегенмен ақындарымыздың поэзиясының көркемдік құрылымы негізінде
сөз қолдану амал-тәсілдері мен көркемдегіш құралдарды пайдалану деңгейінде
жүйелі қарастырылған зерттеу еңбектері әлі де көріне қойған жоқ.
Зерттеу нысаны. Елдің атын ер шығарады деп халқымыз бекер айтпаған
ғой, біздің өңіріміздің атын алысқа жайған ірі тұлғаларымыздың
шығармашылығы жете талдау жасауды, оның ішінде жұмысымызда көзделгендей
көркемдік құралдарды қолдану амал-тәсілдері жағынан талдауды қажет етеді.
Сондықтан Солтүстік Қазақстан ақын-жырауларымыздың сөз қолданысындағы
көркемдік шеберлігін зерттеу жұмысымыздың басты нысаны болмақ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Ақын-жыраулардың шығармаларында
кездесетін тіліміздің образдық, суретшілдік, өлең өрнегінің түрленіп
құбылуы, ақынның тілдің көркемдегіш құралдар қызметін жете түсініп,
көркемдеп, әсерлі, жетік, мәнерлі қолдана білуі жеке зерттеуді, көп
ізденісті қажет етеді.
Осы жоғарыда аталған мәселелер аясында зерттеу жасай отырып, алдымызға
қоятын мақсатымыз: Солтүстік өңірінің ақын-жыраулардың шығармаларының
көркемдік ерекшелігі мен ақындардың шығармаларында көркемдегіш құралдардың
қолданылу ерекшелігін саралау. Сол көркемдегіш құралдар арқылы өлең
өрнектерінің түрленуінде өзі өмір сүрген орта мен қоғамның сипатын әсерлі
бейнелей білуіне көз жеткізу. Олардың ақындық даналығы мен даралығын
белгілейтін, поэзиясының көркемдігі мен суреттілік сырларының тереңдігін,
рухани байлығын, қиялының ұшқырлығын, қабылдау қабілетінің жоғары екендігін
дәлелдейтін осынау күрделі құбылыстардың шығармаларында керемет көрініс
тауып, өзіндік бағыт-бағдар алуы мен көркемдік нақыстар туғызуына негіз
болғандығын байқадық.
Зерттеу барысында алдымызға қойған мақсатқа жету үшін төмендегідей
міндеттер қойылды:
– өлең кестесіндегі көркемдегіш құралдардың, бейнелі сөздердің
қызметін, алатын орнын анықтау;
– метафора, теңеу, эпитет, метонимия, кейіптеу секілді тілдік,
образдық, бейнелі сөздерді қолданудағы амал-тәсілдері;
– ақындардың шығармаларындағы көркемдік ерекшеліктердің, түрлі сөз
қолданыстарының табиғат, қоғам, жеке адам өмірін сипаттауда алатын орны.
– лингвостилистикалық, лингвопоэтикалық талдау арқылы көркем мәтінде
кездесетін көркемдік құралдары мен айшықтау тәсілдеріне тілдік тұлға
тұрғысынан назар аудару, концептілік өрісін айқындау;
– көркем мәтіндегі ғаламның тілдік бейнесінің концептілік құрылымын
нақты тілдік деректермен дәйектеу;
Диплом жұмысының дереккөздері. Диплом жұмысының дереккөздері ретінде
Қожаберген жыраудың, Сегіз серінің, Ақан серінің, Шал ақынның, Үкілі
Ыбырайдың, Мағжан Жұмабаев шығармаларының жинақтары мен Ахметов З.,
Қоңыров Т., Қабдолов З. сынды ғалымдардың зерттеу еңбектері пайдаланылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жұмыстың ғылыми жаңалығы болып ақындар
шығармаларындағы көркемдегіш құралдардың қолданылуы. Тілді байытар, көркем
шығарманы шырайландырар тәсілдер ұшан-теңіз. Сол амал-тәсілдердің, тілдік-
көркемдегіш құралдардың солтүстік өңірінің ақын-жыраулар шығармаларында
қолданылуы, ақынның сөз құбылту, түрлендіру, суреткерлік шеберлігін алғаш
рет димлом жұмыстың зерттеу нысанына алынып отыр.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Шығармашылықтары сан қырлы,
күрделі құбылыс, сондықтан да жұмыстың ең негізгі нысаны олардың
поэзиясындағы көркемдегіш құралдардың қолданылу ерекшеліктері мен лексико-
грамматикалық байланысы қарастырылады.
Зерттеу нәтижелері қазақ әдебиетінің тарихы мен теориясына белгілі бір
дәрежеде үлес қосады. Әсіресе, әдебиеттегі көркемдік тәсіл мен көркемдегіш
құралдардың сипатталуына, өлең құрылысындағы ерекшеліктердің берілуіне
септігін тигізеді. Ақындар мұрасының зерттелмей жатқан жақтарын толықтыруға
жол ашады.
Ғылыми жұмыстың нәтижелерін қазақ әдебиетінің тарихы, қазақ тілінің
стилистикасы, көркем мәтінді лингвистикалық талдау т.б. элективті пәндердің
дәріс сабақтарында пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесінде
төмендегідей тұжырымдар ұсынылды:
• өлең өрнегіндегі көркемдегіш құралдардың, бейнелі сөздердің қызметі,
алатын орны көрсетілді. Метафора, теңеу, эпитет, метонимия, кейіптеу
секілді тілдік, образдық, бейнелі сөздерді қолданудағы амал-тәсілдері
көрсетілді;
• Әрқайсысы да табиғатты адам өмірімен байланыстыра отырып табиғи
суреттерді жандандыруда көркем сөз қолданыстарын шебер пайдаланған;
• Әр ақын не жырау поэзиясының стилі, көркемдік құрылымы, сөз мәнері, тілі
ақындарымыздың өзіндік ерекшелігін көрсетеді.
Зерттеу әдістері: Диплом жұмысын жазу барысында төмендегідей әдістер
пайдаланылды: салыстыру, жинақтау, топтау, тұжырымдау, талдау т.б.
Жұмысытың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі бөлім және
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І Солтүстік өңірінің ақын-жырауларының шығармашылық жолы
Өскелең ұрпақты өткеннің өнегесімен тәрбиелеу қажет. Көкірегінде
өткенімізге деген мақтаныш сезімі ұялағанда ғана олардың бойында отаншылдық
асқақ рух пайда болмақ. Бұл жұмыстың негізгі ұстанған мақсат-мұраты да осы.
Бабалардың ғасырлар бойғы арманы орындалып, азаттықтың ақ таңы атып,
төбемізде тәуелсіздіктің көк туы желбіреді. Егемен ел болып, еңсемізді
тіктедік. Бай тарихымыздың барын бағамдап, жоғын түгендеп, келмеске кеткен
кер заманның кесірінен ақтаңдаққа айналған тұстарын жадымызда қайта
жаңғыртып жатырмыз.
Бұған Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың “Мәдени мұра”
бағдарламасын әзірлеп, іске асыруды тапсырғаны негіз. Бағдарламаның мақсаты
– халықтың орасан мол мәдени мұрасын, соның ішінде осы заманғы ұлттық
мәдениетін, фольклорын, дәстүрлері мен салттарын зерделеудің біртұтас
жүйесін жасау, ұлттық тарих үшін ерекше маңызы бар елеулі мәдени-тарихи
және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіруді қамтамасыз ету, ұлттық әдебиет
пен жазудың сан ғасырлық тәжірибесін қорыту және кеңейтілген көркем,
ғылыми, өмірбаяндық дестелер жасау.
Айтулы бағдарлама негізінде еліміздің бай мұрасы зерттеліп, қорғалуда,
тарихи және мәдени ескерткіштер қалпына келтірілуде. Солтүстік Қазақстан
облысы аумағында мемлекеттік қорғауға алу үшін 600 ескерткіш Үкімет
қарауына ұсынылған. Оның ішінде архитектуралық, археологиялық, тарих,
монументтік өнер ескерткіштері бар. Республикалық маңызы барлары – 7.
“Жеті атасын білмейтін ер жетесіз, жеті ғасыр тарихын білмейтін ел
жетесіз” деп атам қазақ бекер айтпаған ғой. Біз ата тарихын саралап, тарих
қойнауын аралап, ұлыларымызды даралаудамыз. Ондағы мақсат – ұлыларды
зерттеп, олардың мол мұрасын кейінгі келер ұрпаққа аманат ету.
Өткенге тағзым етіп, ата тарихын таразылауда атқарылып жатқан жұмыстар
баршылық. Сонау замандарда исі қазақтың ұранына айналған, жаугершілік
заманда құрып кетудің аз-ақ алдында қалған үш жүздің басын біріктіріп,
жауға шапқан батыр бабамыз Абылай ханның Қызылжардағы ордасы қайта қалпына
келтіріліп, санадан біртіндеп өшіп, жас жеткіншектерге беймәлім болып бара
жатқан баба аты қайта жаңғырды. Бүгінде жас ұрпақты ерлікке, елжандылыққа,
адамгершілікке тәрбиелейтін бірден-бір орынға, қаламыздың көркіне,
мақтанышына айналды.
Сондай орындардың қатарына Айыртау ауданының Сырымбет қорымындағы
Шоқан Уәлихановтың мемориалдық мұражайы мен оның әжесі Айғанымның мұражай
қонысын, Жамбыл ауданында Қожаберген жыраудың жерленген жерінде орнатылған
ескерткішті тағы басқаларын атап айтуға тұрарлық.
Бұдан басқа да ғибратты ғұмырлары мен ұлағатты сөздері исі қазаққа
ортақ от ауыз, орақ тілді би-шешендер, елдік пен ерліктің қорғаны батыр-
бағыландар мен ел ұстыны болған қайраткер тұлғалар тарихы Қызылжар өңірінде
аз емес.
Қазақтың сал-серілер мектебінің алтын ордасы болған Есіл-Көкше өңірін
еске алғанда Сегіз сері, Біржан, Ақан сері, Үкілі Ыбырай ойға оралады,
көңіл толқытады, ән әлеміне бөленесің.
Үкілі Ыбырай
Үкілі Ыбырай Сандыбайұлы осы күнгі Солтүстік Қазақстан облысы, Айыртау
ауданында қарасты Үкілі Ыбырай ауылында 1958 жылы ауылында дүниеге келді[1,
3 б.].
Біржан сал жас Ыбырайды алғашқы рет тыңдағанда Ақан серіге қарап:
Ақанжан-ай, ертіп келген шәкіртіңе қанықтым, қазақта жылқының перісі
Құлагер болса, ақынның перісі осы екен. Қазақ әніне өзім жеке-дара тұрмын,
өзгелерге Ыбырай жеткізбес- деген баға берген екен[1, 4 б.].
Ыбекең тек қана ауыз әдебиетінің өкілі емес, ол өзінің ең жақын һәм
жанашыр пір тұтқан ұстазы Ақан сері секілді суырып салма төкпе де, ойланып
жазар жазба да ақын. Негізінде олар ауыз әдебиеті мен жазба ақындарының
ортасындағы табиғи алтын көпірлер іспеттес жол салды. Ыбекеңнің ақындық
ерекшелігіндегі басты көрініс сол жан-жақтылықта жатыр. Керегінде ағыл-
тегіл құйғытып, қай сайысқа болсын іркілмей кірісе кетеді. Күрделі ән, не
өлең туарда ішіндегі нәрестесін тоғыз ай, тоғыз күн көтеретін анадай ұзақ
уақыт толғатып аққудың қос қанатына байлардай етіп жетілдіреді. Ақындық
ерекшеліктің қайнар көзі нәзік сезімге оранған ақыл мен ойдан туса, сол
көкейкесті түйткісін Абай айтқандай: Тіл ұстартып, өнер шашардай дәрежеге
жеткізеді. Ақындық дерті – тілде. Ыбырайдың тілі де жебедей жеткіш өткір
тіл. Жас кезінде әрлі сөз, ұлғая келе мәнді сөз, ашынғанда зәрлі сөз таба
білген Үкілі Ыбырайдың тілінде ақындық ерекшелігінің басты арқауы жатыр.
Ақынның тіл байлығы шерлі сөзімен зерлі сөзін қоса жекеше талдауды талап
ететін үлкен қазына. Ол ержүрек, тапқыр да айтқыр, тіксілтегіш қайсар ақын
[1, 6 б.].
Үкілі Ыбырайдың тіл өрнегіне назар аударсақ, оның мейірімі мен
қайырымы тартып, өзгеден айырымы ашық көрініске жолығамыз. Гәкку деген
сөздің өзі де қазақтың поэзиясы мен бүкіл тіл әлеміне алтын айдардай болып
кірген ғажайып. Үліпкер сүт бетінде балдай қаймақ -десе үліпкері үздік
тілдің белгісі ғой. Қарақат көзді, сым саусақ – теңеуге жүйріктігі. Көк
зеңгір, жасыл жартас Жалғызтауым - дегені қандай әсем. Қайқақтамай
көтерер, досы үшін тау-тасын – дегені де нағыз қазақы тіл. Ал: Бір атым
насыбайдан көңіл қалар, айта бер, айтсаң сағың сынбағанға - дегені
тереңдіктің көрінісі. Майталман ақынның қай өлеңін алсақ та, ұлттық
суреткерлікті білдіретін бояуы ашық ояу сөзді, ішкі маңызы мен айтар ойға
дәлме-дәл келтіріп, тап басқыштығына қайран қаламыз. Тіл мен жаққа құр
сүйену емес, өткір тілі әсем әндеріне де дәйек болып ескек желдің табиғи
сыбырындай поэзия әлемін кеңейте түсуге сенімді семсер міндетін атқарады[1,
7 б.].
Ақынның поэзиялық ерекшеліктері туған жері, өмір сүрген қоғамдағы
ортасы, соған байланысты әлеуметтік һәм саяси құбылыстарды өз жүрегінен
өткізіп, өзінше тебіреніп көңіл күйін, жүрек сезімін, ақыл-ой толғаныстарын
ақ қағазға түсіре білуінде жатыр. Ерекшелік деген әркімнің өз болмысы, өз
мінез-құлқының айнадағы бейнесіндей көрініс қой. Өмірде қаншама адам бар,
соншама мінез-құлық бар, стиль – деп аталатын айқындауыш түрі бар. Сол
стильде ақынның да ерекшеліктері әр теңіздің өз тасқынындай толқын ұрып
жағалауға жетіп жатады[1, 21 б.].
Сегіз сері
Елдің атын ер шығарады деп халқымыз бекер айтпаған ғой, біздің
өңіріміздің атын алысқа жайған бұл өңірдің тумасы Сегіз сері әнімен
тербеген. Сегіз сері, 1818 жылы Гүлтөбеде дүниеге келген.
Ұлы қаламгер Ғабит Мүсіреповтің өзі атақтының атақтысы деп баға
берген Сегіз (азан шақырып қойған аты – Мұхаммедқанапия) Баһрамұлы Шақшақов
– қазақ халқының маңдайына біткен шоқтығы биік қайталанбас біртуар
перзенттерінің бірі [2, 146 б.].
Сегіз сері әнші, күйші болумен бірге саятшылық, зергерлік істерімен
айналысады. Сондай-ақ ол ақындық өнеріне де ден қояды. Сегіз сері Баһрамұлы
Шақшақов қалдырған әр алуан өлең, толғау, қисса, дастандар мен мақал-мәтел,
шешендік сөздерді алғаш жинап тапсырушылар – Мәди Болатов пен фольклоршы
Қаратай Биғожин болды.
Сегіз сері жөнінде соңғы жылдары ғана сөз бола бастады. Алғаш ақынның
есімі мен мұрасын еске түсіріп, қозғау салған әйгілі жазушы Ғабит Мүсірепов
өзінің Ұлпан атты романында Сегіз сері туралы былай деп жазады: Бұл
келген Керей аталатын көп рулы елдің аты шулы ақын-әншілер жыраулар еді.
Бәрі де атақтының атақтысы – Сегіз сері ақынның мұрагерлері [3, 164 б.].
Кезінде Сегіз серіні қазаққа қиғысы келмеген кейбіреулердің: Ұлпан көркем
шығарма, Сегіз сері – жазушының қиялынан туған кейіпкер,- деп жазғандар
болатын. Бірақ бұл қате пікір, өйткені Ұлпан – деректі роман, ондағы
кейіпкерлердің бәрі – өмірде болған адамдар [4, 11 б.].
Сегіз серінің әнші, күйші, жыршы, ақын болып қалыптасуына оның өскен
ортасының игі әсері болғанын байқаймыз. Айталық, Баһрамының немере ағасы
Жанкісіұлы Салғара (1750-1859) – атақты әнші, күйші, сазгерлігімен қатар,
ақындығымен де жұртқа мәлім кісі. Сол елдегі Көшен Бауыржанұлы, Иманғабит
Ырғызбекұлы іспеттес сал, серілер де кезінде Сегізге үлгі, өнеге көрсетіп,
ұстаздық етеді. Тіпті Сегіз сері өскен ортадан ақындық пен сал-серілік
дәстүр ешбір үзілмей, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отырған. Мұны сол тұстағы
халықтық өнер мектебі деуге де болар еді. Сегіз өзінің шығармашылығы
жөнінде Қашқан келбеті атты өлеңінде былайша айтқан:
Гауһармын таразыға салынбаған,
Қылышпын қынабынан алынбаған
Керейдің Сегіз атты саңлағымын,
Секілді жанған оттай жалындаған.
Көп жігіттің топ бастар серкешімін,
Ортасынды биігі - өркешімін
Сал, серінің жетекші өнерпазы,
Үш жүздің бұл күндегі еркесімін [2, 148 б.].
Сегіз серінің артына қалдырған мол әдеби мұрасын ғылыми тұрғыдан
зерделеу, зерттеу қажет. Қазірдің өзінде бұл орайда едәуір іс тындырылғанын
оқырман қауым жақсы біледі. Десек те, Сегіз сері жайлы қалам тербеген
көрнекті ғалымдар Әлкей Марғұлан мен Қайым Мұхамедхановтың, жазушы
журналистер Есенкелді Жақыповтың, Нәбиден Әбуләлиев пен Төлеш
Сүлейменовтің, тағы басқалардың еңбектеріне қайта-қайта үңіліп, соларды
салыстыра отырып, тарихи шындықты іздестірсе, артық емес.
Осындай Бір ұмтылыс кезінде тарих ғылымының докторы, профессор
Зұлқарнай Алдамжаровтың тарапынан жасалғанын айту зор ғанибет. Ол өзінің
2002 жылы Арыс баспасынан жарық көрген Тарих:пайым мен тағылым атты
кітабында Сегіз сері туралы деректерді тарихи тұрғыдан тексеріп, ел ішінде
айтылып жүрген шежіремен мұқият салыстырып шығады, дәлелді сөз айтады,
кейбіреулердің көңілінде жүрген күдікті сейілтеді [5, 145 б.].
Ақан сері
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ халқының ұлттық мәдениетінің
биікке көтеруге өз үлесін қосқан аса дарынды тұлғалардың алдыңғы сапында
Ақан сері Қорамсаұлы тұрады.
Өмірі де, өнері де аса өнегелі талантты жанның туған жері мен өскен
ортасын, тәлім алған мектебін, адамдық болмысын, серілік-өнерпаздық үлгісін
тану әркімге де қызықты-ақ.
Ақан сері 1843 жылдың қыркүйек айында қазіргі Ақмола облысындағы
Қоскөл деген жерде дүниеге келген. Саясында сексен көлі шалқыған,
баурайында шоқ қайыңдар ырғалып өскен, жазығында жасыл желек жайқалған,
биігінде қыран құстар қалықтап, етегінде киіктер жүйіткіген көрікті де
көркем Көкшетау аймағы болашақ ақынның туып-өскен асыл мекен еді[2, 164
б.].
Ақан шыр етіп өмірге келгенде Қоскөлдегі ағайын-туыс бөркін аспанға
ата қуанады. Шілдеханаға жиналғандар азан шақырып атын Ақжігіт қояды. Ата-
анасы, ауыл-аймағы ақ көңіл, қағылез, алғыр, сүйкімді ұлды еркелетіп Ақан
деп атап кетеді[2, 165 б.].
Сан қырлы дарындылық, поэзия мен музыканың тел қозыдай табысуы, өзіне
ғана тін нақыш, жоғары деңгейдегі орындаушылық шеберлік Ақан сері
шығармашылығына тән басты-басты қасиеттер. Қазақ мәдениетінің алтын қорына
Ақан серінің елуге жуық музыкалық-поэтикалық мұрасы енген. Ақан сері
шығармалары поэтикалық тұнықтығымен, образдар әлемінің тереңдігімен,
поэтикалық және музыкалық тілінің шырайлылығымен, айрықша талғампаздығымен,
нақыштық тазалығымен ерекшеленеді. Оның шығармашылық болмысының басты
қасиеттері өмір шындығын боямасыз, жырлауы, психологиялық иірімдерге толы,
эмоциялық бояуының қанықтығы. Шығармаларының басым бөлігін қамтитын кеңінен
танымал көңіл-күй және махаббат лирикаларында ғажайып табиғат суреттері мен
нәзік мұң, өмір қиыншылықтары туралы трагедиялық пайымдаулары шынайы да
шымыр, қатар өріліп жатады. Оның стиліндегі жоғары жетістік кең тыныстылық,
ән иірімдерінің нәзіктігі, әуен әсемдігі, интонациялық суреттерінің
молдығы, сазының биік те асқақ, ырғақтары мен қайырымдарының ұзақтығы.
Ақан серінің Ақтоқты, Алтыбасар, Терқатқан, Мақпал, Балқадиша,
Сырымбет, Майда қоңыр, тағы басқа әндері әйел жанының сұлулығын
жарқырата көрсетумен бірге, махаббат құдіретін асқақтата суреттеуімен
құнды. Кеңінен танымал бұл әндер әйелдер образының галереясын жасап, шынайы
махаббат рухын ту етіп көтереді. Ақан сері ақын-әнші ғана емес, саңлақ
аңшы, атбегі де. Ақанның сүйікті досына, қимас өмірлік серігіне айналған
сәйгүлігі мен қыран құстарына арналған Маңмаңгер, Қараторғай,
Көкжендет, Құлагер әндерінде Ақан серінің ішкі жан-дүниесіндегі
бұрқаныс, қан жылаған жүрек, телегей теңіз мұң мәймілдеп тұрғандай. Ақан
сері басындағы трагедиялық күй кез келген жүректі толқытады. Әсіресе,
Құлагердегі экспрессивті интонация, толқыған мұңлы әуен, драмаға
суарылған қайғылы оқиға шынайылығымен баурайды. Ән ақын өмірінің
трагедиялық сәтін бейнелеумен қатар, сол қоғамдағы өнер адамдарының
тағдырын қамти отырып, өзі өмір сүрген қоғамның әділетсіз бет-бейнесін
ашады. Ақан серінің музыкалық туындылары қазақ өнерінің өркендеуіне зор
ықпалын тигізді. Оның шығармаларын белгілі әншілер Ә.Қашаубаев, Ж.Елебеков,
М.Ержанов, Ж.Кәрменов, т.б. ел игілігіне айналдырады. Серінің өмірі мен
тағдыры туралы І.Жансүгіров Құлагер поэмасын, Ғ.Мүсірепов Ақан сері-
Ақтоқты драмасын, С.Мұхаметжанов осы аттас операсын, С.Жүнісов Ақан сері
романын жазды [6, 48 б.].
Шал ақын
Шыңнан шыққан бұлақтай өзінің мөлдір таза үнімен, асқақ өлеңімен Шал
ақын бабамыз арамызға екі жарым ғасырдан соң қайта оралып, қайта түлеп,
жаңаша жаңғырып жетіп отыр. Таза мінсіз асыл тас су түбінде жатады, таза
мінсіз асыл сөз ой түбінде жатады деп Асан қайғы айтқандай асыл сөздің
атасы, шақпақ сөздің шебері Шал ақын.
Саурынынан су төгілмес боз жорға, жыр жүйрігі – Шал ақынның (Тілеуке
Құлекеұлы) Ақмола облысының аумағындағы Азат станциясы төңірегінде өмірге
келді деген сөз бар да, оны дәлелдейтін, қағазға түскен дерек жоқ, дәйек
жоқ. Оның өміріне қатысты көптеген жайлар белгісіз күйінде қалып, туған
жылының өзі үлкен талас тудырды. Оның өмірі мен шығармашылығына басқалардан
бұрын ден қойып, артына қалдырған мол мұрасының халық игілігіне айналуына
жол ашқан белгілі жазушы Мұхтар Мағауин өзінің Қобыз сарыны деп аталатын
еңбегінде: Біз Шал ақын 1748 жылы туып, 1819 жылы өлген деп санаймыз, -
деп жазады. Алайда, бұл тұжырыммен ғалым Ғали Әбетовтің келіскісі жоқ. Ол
белгілі ақын, Солтүстік Қазақстан облысының тумасы Ғалым Малдыбаевтың 1958
жылғы қарашаның 28-де Қазақ әдебиеті газетінде жариялаған Шал ақын кім?
деп аталатын мақаласын негізге ала отырып, Шал 1760 жылы туып, 1831 жылы
тақыр қоянда дүние салған [7, 207 б.] деген ойдың ұшығын шығарады.
Кімдікі дұрыс, кімдікі бұрыс? Бұл арада дөп басып, төрелік айту қиын.
Шал ақын туралы алғашқы сөзді Шоқан Уалиханов айтқан еді. Ол өзінің
шығармаларында Шал ақынды жоғары бағалап, құрметтеп жазып кеткен. Шоқан
шығыс елдеріне тән ақындық дәстүрді айта келе, қазақ халқының шежіресін
эпос етіп жырлаған ақындық өнердің бірден-бір атақты өкілі Шал ақын еді
дейді. Яғни, ақынның ата-тегін жазады, оны Шал жырау деп атаған. Ендеше Шал
ақынның дәрежесі Шоқан кезінде де жоғарыдан байқалады [8, 173 б.].
Шал ақынның өлең-жырларының қаймағы бұзылмай, іркілмей ел арасында
сақталуы ақынның дарындылығынан, адалдығынан, сезімталдығынан, ұшқыр
әзілқойлығынан деп білеміз. Зерттеушілер ақынды суырып салма, төкпе ақын
деп тегін айтпаған. Сондықтан да мұндай ақын халық жүрегінен мықтап орын
алып, сүйікті ақынға айналуы заңды құбылыс. Ол өзінен бұрынғы ақын-
жыраулардың дәстүрін жалғастырып, айтыс өнерінің негізін салушылардың бірі
болып отыр және қазақ поэзиясын тақырыптық жағынан байыта түскен ақын [8,
172 б.].
Қоғам қайраткері, ақын Кәкімбек Салықов Шал ақын сегіз қырлы, бір
сырлы, онда бәрі бар деп келеді де: Ол айтыскер, суырып салма –
импровизатор, қолы тиген жерді жұлып алар, көзі түскен жерді үзіп алар,
өткір экспромт иесі, тапқыр сөздің үздік шебері, ауыз әдебиетінен жазба
әдебиетіне көше бастаған қазақ поэзиясының көш басындағы кемеңгері деп
біледі. Ал филология ғылымдарының докторы, профессор Ә.Күмісбаевтың
айтуынша, қазақтың он бір буынды қара өлеңнің құдіретін Абайдан бұрын бір
ғасыр ерте танытқан қарт (Шал) шеберлердің бірі – осы Шал ақын деп
қорытындылайды[8, 159 б.].
Шал ақын шығармашылығын қайта түлеткен Қазақстанның әдебиетші,
тарихшы ғалымдарына, ақын-жазушыларына, одан соң бүгінгі атақты жерлесіміз
Аманжол Қошанов, Кәкімбек Салықов, Шота Уалиханов, Герольд Бельгер, Еслям
Зікібаев т.б. Шал ақынға арналған кітаптың шығуы аты аталған азаматтардың
арқасы деп білеміз. Ақынның есімін мәңгі сақтау жөніндегі іс-шаралар да осы
азаматтардың арқасында жасалып жатыр деп түсінген жөн.
Қожаберген жырау
Ғибратты ғұмырлары мен ұлағатты сөздері исі қазаққа ортақ от ауыз,
орақ тілді би-шешендер, елдік пен ерліктің қорғаны батыр-бағыландар мен ел
ұстыны болған қайраткер тұлғалар тарихы Қызылжар өңірінде аз емес.
Солардың бірі һәм бірегейі – Солтүстік Қазақстан облысының Жамбыл
ауданында дүниеге келген, әзірше ел тек жырау деп қана таныған Қожаберген
Толыбайсыншыұлы.
Ал нағыз мәніне келер болсақ, қасиетті бабамыз қазаққа ғана қорған
боп, қалмаққа қарсы шапқан көп батырдың бірі емес, әділ билігімен, хас
батырлығымен алты алаштың айбыны болған ірі тарихи тұлға.
Бүгінгі міндет – Қожабергенді өскелең ұрпаққа басқа қырынан таныту.
Қожаберген – батыр, баһадүр, көрнекті мемлекет қайраткері, дауылпаз жырау,
замана дүлділі.
Ол Үргеніш медресесін бітірген, өз заманының білімді адамы болған.
Араб, парсы, шағатай тілдерін жетік білген. Сондықтан Әз Тәуке хан
Қожаберген баһадүрді елшілік жүргізу ісіне де пайдаланған. Демек, ол
дипломат, замана саясаткері десек артық айтқандық емес.
Бұқардың өзі де Қожабергенді ұстаз санаған. Оны әйгілі Бұқар жыраудың
“Ұстазым” атты дастанындағы мына шумақтардан анық аңғаруға болады:
Жалаулы найза, қобызды,
Домбырасын қолға алған.
Қамалға шабар алдында,
Шығарып өлең толғаған.
Қиын-қыстау кезеңде,
Намысын қозғап өлеңмен.
Батыр, ақын ұстазым,
Қалың қолға дем берген [9, 78 б.], – дейді.
Сондай-ақ бұл жолдардан батыр баба жауына қарсы шабарда қолдағы
қаруына қоса өзегін жарып шыққан өлең сөзін де қару етіп, сөз құдіретімен
жауынгерлердің намысына қозғау салып, жігерін жанып отырғандығы байқалады.
Кешегі сұрапыл соғыс кезінде “Отан оттан да ыстық”, “Отан үшін отқа
түс, күймейсің” деп жауынгерлерін қаһарлана қайраған аты аңызға айналған
хас батыр, халқымыздың қадірменді перзенті Бауыржан Момышұлының өрлігі мен
ерлігі батыр баба рухымен үндесіп жатқаны қайран қалдырады. Рух
сабақтастығының үзілмегеніне риза боласың. Бабадан балаға мирас боп қалған
қазақ қанындағы қаһармандық рух жалғаса беретініне сенгің келеді.
Жырау баба тарихта “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” деген атпен
белгілі жойқын апатты басынан өткеріп, көзімен көрген. Осы қырғында ол
бауыр еті батыр балалары Науан мен Әсеттен, жан алысып, жан беріскен
батырлар Ермек пен Айбектен айрылып құса болады. Қиын-қыстау кезеңде
басынан өткен қайғы-қасірет, шер-мұңды күйші, әнші әрі ақын бабамыз “Елім-
ай” күйі, “Елім-ай” әні және “Елім-ай” жыры арқылы сыртқа шығарса керек
[10, 7 б.].
Айбынды батыр, дарынды жазушы Бауыржан Момышұлы “Елім-ай” жыры туралы:
“Керей Қожаберген жыраудай бұрын-соңды өмір сүрген қазақ ақындарының бірде-
біреуі қазақ жұрты жерінің көлемін, шекарасын айқындап берген емес. Ол
кісінің “Елім-ай” жыры – әскери дастан!” – десе, көрнекті ғылым қайраткері,
профессор Ермұхан Бекмаханов: “Қожаберген ақынның “Елім-ай” дастаны –
тарихи эпопеялық жыр. Әрі сол “Елім-ай” ерлік қиссасының бірінші бөлімі –
1723 жылы “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” атанған ірі апаттың суретін
ел көзіне елестеткен бірден-бір тарихи құжат!” – деп бағалаған [11, 78 б.].
Ғұлама ғалым М.Әуезов “тарихи өлеңдердің авторы, көбінесе сол уақиғаны
көзімен көрген тұстастары” деп ескертеді.
Бертінге дейін ел арасында халық әні ретінде айтылып келген “Елім-ай”
әнінің авторы да Қожаберген жырау екендігін соңғы кездегі зерттеулер
дәлелдеді. Мұны философ-ақын Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының “Даналарға” деген
өлеңіндегі мына жолдар да растай түседі:
Өнерге құлаш ұрып бала жастан,
Тарихын бұл үш жүздің етіп дастан.
Баласы Толыбайсыншы Қожаберген,
Бой ұрған ерлік іске әуел бастан...
Қолбасы, ақын-жырау һәм елші-би,
Шығарып “Елім-айдай” тамаша күй.
“Елім-ай” әні менен жырын тағы,
Шығарған Қожаберген бабаңды сүй.
Бұл жайында өз заманында С.Сейфуллин, Ы.Алтынсарин, С.Торайғыровтардың
жазған еңбектерінде де кездеседі.
Қазақ кеңес энциклопедиясының қысқаша төрт томдығының төртінші томында
да “Елім-ай” әнінің де, күйінің де, жырының да авторы Қожаберген екендігі
айтылады.
Ғалым, академик Манаш Қозыбаев жырау бабаның “Елім-ай” дастанын кең
тынысты эпикалық шығарма ретінде әйгілі “Илиада” мен “Одиссея” жырларына
теңеп кеткен.
Осы орайда оқырман қауымға, академик ағамыздың аталмыш дастан жайлы
айтқан пікірін келтіре кеткен жөн: “Елім-ай” әдеби тұрғыдан алғанда да
теңдесі жоқ туынды. Онда тек халық мұңы ғана емес, оның сыры, рухы бар.
Автор егіліп те, төгіліп те жырлайды, бірде тарихи тереңдікке бойласа,
бірде бүгінгіні қайғырып, болашақты ойлайды, философиялық пайымдармен
орағыта толғайды, – деп “Елім-ай” жырына баға бере отырып, осындай құнды
дүниені ғасырлар қойнауынан мұра етіп бүгінге жеткізген Қожаберген
бабамызды қол бастаған батыр деп қана қоймай, “Елім-айдай” асылымыздың
авторын – “Дауылпаз жырау” деп атау орынды”, – деген екен[11, 89 б.],
Қожаберген жырау бабамызға ақындық аруақ оның жеті жасында қоныпты.
Міне, сол құдай берген ақындық өнерінің арқасында одан мол әдеби мұра
қалған. “Елім-ай”, “Баба тіл”, “Қорқыт баба”, “Асан ата”, “Еңсегей бойлы ер
Есім” дастандары, “Ақсауыт”, “Қарғыс атқан қалмақ-ай”, “Қазақ пен Ноғайдың
қоштасуы”, “Сылаң сыр” өлеңдері мен “Аңырақай”, “Сұлама”, “Боз айғыр” т.б.
күйлері мен өлең-дастандары аттары айтып тұрғандай сол заманнан сыр шертер
шежіре шығармалар.
Сол аруақты бабаның туғанына 2013 жылы 350 жыл толады. Ал, халқымыз
тарихының тұтас бір кезеңінің қасіреті мен қайғысын, мұңы мен сырын,
мұқалмас өр рухын шерткен шежіре-дастан “Елім-айға” 290 жыл болмақ.
Отаншылдық рухтың негізі ұлттық намыста жатыр. Ал ұлттық намыс ұлттық
санадан қорек алады. Тұмшаланып қалған ұлттық санамыздың бодандықтың
бодауынан босанғалы ғана енді-енді серпіле бастағаны жасырын емес. Жан-
дүниемізді бойкүйездік пен енжарлықтан, ой санамызды салғырттықтан толық
тазарту үшін тарихи жадымызды жаңғыртқанымыз жөн. Сонда ғана ұлттық сана
қалыптасады. Соның негізінде ұлттық намыс пайда болмақ.
Өскелең ұрпақты өткеннің өнегесімен тәрбиелеу қажет. Көкірегінде
өткенімізге деген мақтаныш сезімі ұялағанда ғана олардың бойында отаншылдық
асқақ рух пайда болмақ.
Азаттық жолында жан беріп, жан алысқан батыр бабалардың атын әспеттеп,
аруағына тағзым ету тәуелсіздіктің тәтті дәмін татып отырған әрбір саналы
азаматтың, бүгінгі ұрпақтың қасиетті борышы деп білемін.
Мағжан Жұмабаев
Профессор Шериаздан Елеукеновтің: Әдебиет идеясы өмірден туындайды.
Идеяны жеткізетін тіл. Ол суреткердің дүниетанымына сәйкес құйылады, саяси,
философиялық, эстетикалық тұрғысына қарай өріледі. Тілі ғана пайдалы,
басқасының мәні жоқ деуге келмейді. Әдебиеттің бір ғана таптың меншіктеуіне
көне бермейтіні көркем идеяның тек саяси көзқарастан туындамайтындығында
болса керек[12, 5 б.], – деген ойы поэзия әлемінде айрықша із қалдырған
өзіндік үлкен өнер, өрнек тудырған, терең сырға, ұшқыр қиялға толы өлең
дүниесін кейінгіге аманат еткен Мағжан Жұмабаев шығармаларын талдауға
мұрындық болғандай.
Мағжан Жұмабаев та ұлттың бай әдебиетінен нәр алды, баба жыраулар,
баба ақындар арнасын салып кеткен ағыспен жүзді, осы өлең құдіреті оның да
қан тамырларына нәр берді.
Алайда, Мағжан жыры ұлан далада көзі ашылған жаңа бір қайнар, жас
бұлақ болып өлең табиғатынан атқылап, арнасын кеңейтті. Мағжан жыры өзіне
дейінгі ақын-жыраулардың арнасынан тамыр тартып тұрған күннің өзінде ерекше
қуатты, айрықша арынды арнада толқыды. Бір сөзбен айтқанда, Мағжан жыры
ұлттың мәдениетінің өте жарық, самаладай нұрлы көрінісі болғандықтан
белгілі бір кезеңдердің өлшемі болып қана қалған жоқ. Ғұмырдың бір
кезеңінде ғана жарап, соңын ғана бейнесін танытарлықтай қасиеті болатын
ақындар да барын тарих айғақтап отыр.
Мағжан – сыршыл да өршіл маржан жырларының құдіреті арқылы өзінің
бүкіл болмысы мен поэзиясының ерешелігін танытып кеткен ұлы ақын. Мұның
дәлелі елу жылда ел жаңа деген түсінік тұрғысынан алғанда, жарты ғасырдан
кейін ұлтымен қайта қауышқан ақын жырларының көз көргендер мен атын
естігендер ғана емес, жас буынның да жүрегіне жол табуында деп білеміз.
Ұлының ұлылығын ерте таныған Мұхат Әуезовтің Мағжан жырынан басқаның
бәрі күмәнді, одан басқаның сөзі өте сенімсіз деуі тегін емес. Кемеңгер
Мұхтар қазақ әдебиетінде Мағжан сынды мәңгілік өлмейтін құбылыстың пайда
болғанын сұңғылалықпен сезді [13, 6 б.].
ХХ ғасыр алып тұлғаларының шығармашылық тағдырын зерттеуші, академик
Рымғали Нұрғалидың сөзімен айтсақ: Мағжан поэзиясы мәңгі өлмес, ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасар алтын көпір, асыл қазына, інжу- маржаны махаббат,
сүйіспеншілік, ғашықтық стихиясының сан алуан тылсым, жұмбақ күйлерін
шерткен, терең ақындық шабыттан толқып туған, адам жүрегінің мың сан
дірілін шеберлікпен бейнелеген, ішкі мазмұны мен түр кестесі жымдаса
ұласқан, ықшам, жинақы, жұп-жұмыр жауһар дүние [14, 93 б.]. деген баға
берген екен.
Мағжан өз тегін де, өз жерін де ардақтаумен өткен, өмірдегі
азаматтық орнын ардақтауға ұмтылған, өлең сөзді асыл маржандай терген, сұлу
жырымен оқырман жүрегін баураған, ал өзі болса, өне бойы қапаста, қайғы мен
қасіретте өмір кешіп, ақырында мүлт кеткен, өзі айтатындай, соры арылмаған
халқының зарлы перзенті [13, 135 б.].
Бүгінгі таңда халықтың өзінің ардақты перзентіне көрсетіп жатқан
құрметінде шек жоқ. Бүкіл Қазақстан, егемен, тәуелсіз, жаңарған, жасарған
жас мемлекетіміз бойынша осылай. Оның бәрін санап, не тізіп шығу қиын ақ
болар. Бірақ ақиық ақынның өзінің туған топырағы, елі мен жері – Солтүстік
Қазақстан облысында бұл ретте тындырылған істерді бір жаңартып айтсақ, ол
да әлгі ойларымызға айшықты айғақ бола алар еді. Өңір орталығы – Петропавл
қаласында да, тіпті бүкіл облыс бойынша Мағжан Жұмабаевтың туғанына 100
толуынан бастап кейінгі мерейтойлары халықтық мереке ретінде кеңінен аталып
жүр. Оның бәрі есте қаларлықтай болғаны қалың көпшіліктің көкейінде.
Қаланың қақ төрінде өзінің есімімен аталатын көшеде ақынның ескерткіші тұр.
Тұған өңірі – бұрынғы Булаев ауданы енді Мағжан Жұмабаевтың есімен аталады.
Оның атында педагогикалық колледж тағы бар. Солтүстік Қазақстан
Мемлекеттік университетінің бір аудиториясы аяулы ақынның дәл өзіне арналып
жабдықталған. Мағжан оқулары, журналистерге жыл сайын берілетін Мағжан
атындағы жүлде [15, 102 б.]...
Қалың оқырманы бар аққу-ғұмыр қанаты талмай ғасырлар биігіне самғап
келеді.
ІІ СОЛТҮСТІК ӨҢІРІНІҢ АҚЫН-ЖЫРАУЛАР ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТІЛДІК-КӨРКЕМДІК
ҚЫРЛАРЫ
Көркем әдебиеттің негізгі құралы – тіл. Ұста металды, суретші бояуды
қандай жақсы білсе, жазушы тілді сондай жақсы білу керек. Онсыз ол өзінің
ой-сезімін, өмір тәжірибесін басқаларға суреттеп жеткізе алмайды, өмір
картинасын, адам образын жасай алмайды.
Сөз құдіретінің сырын ашып, өз өлеңдерінде көркемдегіш құралдарды
орынды да, ұтымды пайдаланып, қаламгерлер сөз саптау шеберліктерін
танытады. Әрбір ірі жазушының шеберлігінің өзгешелігі көбіне-көп оның
шығармасынан көрінеді. Көркемдік дегеніміз әрбір сөздің орынды
қолданылуының ғана емес, өте қажеттілікпен, зәрулікпен қолданудың белгісі
және сөз дегенің мүмкін болғанша аз жұмсалуы керек [12, 65 б.], -
Ақынның суреткерлік дәрежесі мен сөз қолдану мәдениеті де, оның
шығармаларының көркемдік сипаты да, қолданылған сөздердің жалаң сандық
молдығынан емес, ішкі ой сұлулығын берерлік үйлесімді сөз асылын сұрыптап,
талғап қолдана білуі арқылы танылады. Көңілдегі сайрап жатқан ойды ықшам,
көрнекті, ажарлы етіп ұсына алу, әрине суреткердің тіл байлығына байланысты
[16, 69 б.].
Көркемдік амал-тәсілдер ақындар өлеңдерінде өзіндік өрнек тауып, түрлі
пайымдауларға негіз болады
Осыдан барып ақындық рухани әлемі қалыптасады. Ақынның рухани әлемі
дегеніміз – көркем образдар дүниесі. Көркем образдардың өлең өлкесінде
көріктеуіш құралдар арқылы, көркем де бейнелеуіш сөздермен сомдалуы
суреткерлердің шығармашылығында ерекше орын алады. Сондықтан, алдымен,
ақындардың табиғи суреткерлік қабілеті, дүниені образды қабылдауы,
көркемдік ассоциацияға ұсталығы көрінеді. Суреткерлік қабілет дегенде,
ойымызға оралатыны ақынның көркем сөз оралымдарын орынды қолдануы, түрлі
құбылтулар мен қисынды сөз табуы.
Өз заманының суретшісі болып, ақындарымыздың әлемі түрлі бейнелі
образдарға, тілдік көркемдегіш сөздерге толы.
2.1 Эпитет айқындауыш құралының көркемдік қызметі
Сөздер өзінің бейнелі – қалпын ауыс мағынасымен немесе көп мағынасымен
ғана құлпыртып ажарламайды, поэтикалық тілдің айқындау тәсілі – эпитет
арқылы заттың, құбылыстың айрықша сипатын анықтайтын сұлу суретті сөзбен де
көркем. Суреткерлердің ерекшеліктері де осындай айқындау тәсілі арқылы
ажыратылып, аңғарылады. Эпитет – адамның, яки заттың немесе табиғат
құбылыстарының өзгеше белгілерін мәнерлеп көрсету, олардың бейнесін көз
алдыңа елестету, ой қиялына әсер ету үшін қолданылады. Эпитет барлық
халықтың фольклорында, жазба әдебиетінде кеңінен орын алып, әдеби
персонаждардың портретін жасауда, табиғат көріністерін суреттеуде,
кейіпкерлердің мінез-құлқын, іс-әрекеттерін сипаттауында, ұтымды стильдік
тәсіл ретінде мейлінше мол пайдалынылады.
Эпитет жайында Әдебиет танытқыш атты еңбегінде алғаш теориялық
тұжырым жасаған ғалым – А.Байтұрсынов. Сонымен қатар, Қ.Жұмалиев,
І.Кеңесбаев, З. Қабдолов, З.Ахметов, Р.Сыздықова, Т.Қоңыров, Б.Хасанов т.б.
еңбектері эпитеттің тілдік объект ретінде танылуына зор көмегін тигізді.
Эпитет (сипаттама) – заттың не құбылыстың айрықша белгісін, қасиетін
білдіретін бейнелі сөз. Эпитет ұғымға, нәрсеге бейнелілік, нақтылық сипат
береді.
Эпитет дегеніміз – екі немесе одан да көп компоненттен тұратын, өзара
қабыса байланысқан, көркем, бейнелі, образды сөз тіркесі[17, 208 б.].
Эпитет – тіл табиғатында тұтасқан терең тамыр тартып, матасқан, өскен
жайған, сөйлеу өнеріміздің барлық саласынан бой көрсететін жалпы тілдік
категория. Аспанның кеңдігі пен асқар таудың биіктігіне, күн мен айдың,
жұлдыздың жарығына, боран мен дауылдың дүлейлігіне байланысты туған
айқындауыштар, яғни эпитеттер поэзия өмірге келгелі өріліп, жалғасып, дамып
келе жатқан құбылыс.
Эпитетсіз ақын мөлдір сезімін, асқақ арманын әсерлі, ұтымды етіп қағаз
бетіне түсіре алмайды. Эпитет ұлттық поэзияның қорында бар, ғасырлар бойы
қалыптасқан көркемдік дәстүр болып табылады. Эпикалық өрнек пен астастыра
суреттеуде ақындардың тыңнан жол салып, фольклорлық дәстүрді шебер
қолданады. Ақындардың эпитеттерінің жасалу жолдарын мынадай мағыналық
топтарға бөлуге болады:
1. Кейіпкерлердің портреттерін бергенде, олардың мінсіз бейнелерін көз
алдымызға әкеледі.
Мысалы Үкілі Ыбырайдың Қаракөз өлеңінде:
Қара көзің сүзіліп,
Қыпша белің үзіліп [1, 47 б.]
Арудың толықсыған кезін суреттегенде, белінің жіңішкелігін қыпша
эпитетімен көрсеткен. Айқындау қабыса байланысқан сын есімінің тіркесінен
болған.
Ақан сері де:
Аузың бал, тілің шекер, нәзік таңдай,
Сөйлеймін, абзал құрбым, сізді талмай.
Алтын қол, күміс саусақ, қалам бармақ,
Қиғаш қас, нұрлы жүзің, жазық маңдай [18, 47 б.]
Қыздың бейнесін бұлай суреттелуі сырт қарағанда лиро-эпос жырларына
еліктегендік сияқты көрінгенмен, ақын бұл суреттеуге өзінше келген. Қыздың
ажарын бейнелеу мақсатымен нәзік таңдай, алтын қол, күміс саусақ, қиғаш
қас, нүрлы жүз, жазық маңдай деп, негізгі сын есімнен жасалған анықтауыш
арқылы қабыса байланысқан эпитетті сөз тіркестерімен қоса, аузың бал, тілің
шекер, қалам бармақ деп, зат есімнен болған анықтауыш арқылы қабыса
байланысқан эпитетті сөз тіркестерімен өрнектеген. Айқындауыштарының бәрі
айқындайтын сөздерінің алдында келіп, эпитеттен құралған өлең шумағын
тудырған. Сондай-ақ бұл эпитеттер жаңалық емес, халық ауыз әдебиетінен
бастап бүгінгі ақын-жазушылардың да қолдануындағы эпитеттер. Халық
даналығының жемісін Сегіз сері де ұтымды пайдаланған:
Аршын төс, аққу мойын, айбарлы қыз
Ішінде қатарының жайдары қыз [19, 50 б.]
Аршын төс, аққу мойын, айбарлы қыз түп-түгел өзінің айқындайтын
сөздерімен қабыса байланысқан эпитеттер. Қазақ халқы қашаннан аққуды
сұлулықтың символы, киелі құс ретінде қастерлеп келеді, сондықтан оны жырға
қосып, арудың сипатын бергенде тілге тиек етуі заңды да. С.Дүкенбаевтың:
эпитет қазақша қосалқы деген ұғымды береді. Ол белгілі бір қасиет пен
сапаны анықталатын сөзбен тіркесіп қана анықтайды. Сөйтіп, ол сөзге эпитет
өз мағынасын, өз қасиетін ауыстырады. Ол адам қиялы мен сезіміне, көңіліне
ерекше әсер ететін қасиеттерді даралап көрсету үшін қолданылады, -
дегеніндей, ақындар белгілі бір қасиетті осындай кестелі құралмен сомдап
көрсете білген.
Ақ құба, бүркіт қабақ, марал көзді,
Ерекше асып туған аққұла қыз.
Қолаң шаш, жазық жауырын, қыпша белге,
Жігіттер, көре қалсаң сұқтанарсыз [19, 51 б.]
Бұл үзіндіден де түбір зат есімнің тіркесінен жасалған бүркіт қабақ,
марал көзді эпитеттерін кездестіреміз. Ежелден аң аулау кәсібімен
айналысқан халқымыз аң-құстардың сипатын, қасиеттерін жақсы білген. Әрине,
оның ұлтымыздың ой-санасынан, сөз өрнегінен орын табуы да табиғи нәрсе.
Ақындардың эпитетті қолданудағы 2-ші бір қыры, адамның ішкі-сыртқы
сезімін, мінез-құлқын айқындауда жиі пайдаланған.
Түседі өлең десе қайғы-шерім,
Шығады айқайласам ащы терім [8, 25 б.].
Көңілің тас та болса бір жібиді,
Таңертең қараторғай сайрағанда [1, 30 б.]
О баста нем бар еді, жүрсем жәй-ақ,
Кетті ғой қалың қайғың түсті бояп [1, 52 б.]
3-ші ерекшелігі, бір эпитетпен бірнеше мағынаны білдіру тапқырлығында.
Жас жетіп ақ ордада мен жатырмын,
Өмірдің өтіп ақ таңдары [20, 215 б.]
Үзіндіде қайталанған түбір сын есімнен болған ақ эпитетті айрықша
екпін, нақыш беріп тұр.Әдетте ақ айқындауышы арудың портретін жасауда,
көркемдігін, рең әдемілігін беру үшін қолданылады. Бұл жолдардан мынадай
тіркестерді кездестіреміз: ақ орда, ақ таң – кіршіксіз, тазалықты,
пәктікті білдіріп тұр,
4-ші ерекшелігі, табиғат құбылыс адамға, жануарға тән қасиет, іс-
әрекетпен айқындауларында.
Түріктің шын ұрпағы болғаннан соң,
Өгіздің өнері оған жұққан екен [20, 220 б.].
Қазақтар қоршай соққы берген кезде,
Ит қалмақ құтыла алмай қырылыпты [20, 223 б.].
Төріңде кәрі тарлан жатты дерсің,
Өткенді ертегі-жыр, қазына ғып [20, 219 б.],- делінеді.
Сөз – образдың эстетикалық өрісін кеңейтуге келгенде, Қожаберген,
Сегіз сері, Шал ақындар тосын эпитеттерді қолдануды жүйелі тәсілге
айналдырса, Мағжан Жұмабаев, Ақан сері, Үкілі Ыбырайлар мұны да ақындық
ұсталықпен іліп әкетеді. Жоғарыда аталған ноқтасыз ой, бояулы дін, улы
жүрек, долы тіл дегендері сияқты жүрек, тіл, көңіл, ой сөздерінің
айқындауыштарын сан құбылтып отырады. Мысалы, толқынды көңіл, өлген көңіл,
жаралы жүрек, от жүрек, аптыққан жүрек (басылса), жарық жүрек, таза жүрек,
ақ жүрек, жылы жүрек т.т.
М.Жұмабаев шығармаларындағы көркемдегіш амалдардың қолданылуы әрқилы.
Әсіресе көркем шығармада қолданылатын көркемдегіш құралдың бірі, заттың не
құбылыстың айрықша сипатын, сапасын анықтайтын бейнелі сөз – эпитетті
пайдаланудағы шеберлігі оқырман көңілін еріксіз баурап әкетеді. Эпитетсіз
тіпті айтарыңды анықтау, суреттеп отырған нәрсеңді нақтылау мүмкін емес
екендігін төмендегі жолдар арқылы мойындатады. Өлеңдегі эпиттер: жалғыз
жан, толқын шаш, қарақат көз, алма қан, қозы көз, т.б.
Эпитет – заттың, құбылыстың айрықша сипатын, сапасын анықтайтын
суретті сөз. Эпитетсіз тіпті айтарыңды анықтау, суреттеп отырған нәрсеңді
нақтылау қиын [17, 217 б.]. Мағжан Жұмабаевтың Зар өлеңінде сүйгенінен
айрылғанына жаны күйзелген ақын, өзінің көңіл-күйін:
Енді бір өлгенім де, жүргенім де,
Қолымнан ұшқаннан соң қоңыр қазым [5, 32 б.], – деп сүйгеніне
қосыла алмағанын налу арқылы білдіреді. Қызды қоңыр қазға балауы – дәстүрлі
эпитет [21, 217 б.]. Мағжан Жұмабаевтың Тұранның бір бауырында деген
өлеңіне назар аударайық:
Ай туды, күңгірт кеш еді, алтын табақ,
Ару ғой ай дегенің алтын қабақ,
Жүзінен сол сұлудың нұр төгілді,
Жайырақ – суда ойнаған алтын шапақ [22, 153 б.].
Көрсетілген шумақта алтын деген сөз табақ, қабақ және шапақ
деген сөздермен тіркесіп эпитет түзеді. Бұл арқылы суреткер айтар сөзін
ғана емес, өзін, өзінің шығармашылық бетін бірге айқындамақ. Әсіресе,
алтын қабақ деген тіркес қандай тың, қандай әсерлі.
Оның ақ нөсердей төгілген жыр жолдарында өзіндік өмір өлшемдері, түйінді,
тұғырлы таным дүниесі кестелі өрнекпен нақтыланып, даралық сипатқа ие болып
тұрады.
Ал Көкшетау өлеңінде:
Аспанменен тірескен
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Солтүстік өңіріміздің ақын-жырауларының шығармашылық өмірбаяндары
бүгінде зерттеу еңбектерінің нысанына айналып, жаңа кезеңнің дәстүрлі
үрдісі ретінде көрініс беріп отыр. Ақындарымыздың поэзиясының қоғамдық өмір
мен табиғат құбылыстарын көркем оймен қабылдаудағы және жеткізудегі
көркемдік танымы мен тарихилығы өзара тереңнен тамырласып жатқан тақырыптық-
идеялық, эстетикалық, философиялық ізденістері мен даму жолдары, стильдік,
тілдік, бейнелеу амал-тәсілдері, ақындық өрнектерінің қалыптасуы жайында
зерттеу жүргізу – қазақ тіл білімі ғылымындағы көкейкесті мәселе.
Осындай мол мұра қалдырған елді асқақтаған әнімен, өнерімен сүйсінткен,
күнделікті тірлікті сұлу етіп сүре білген Ақан серіні, аспандағы аққудың
сұңқылына әнін қосқан Үкілі Ыбырайды, от ауызды, орақ тілді дүлдүл ақын
Шал ақынды, қазақ халқының маңдайына біткен шоқтығы биік қайталанбас
біртуар перзенттерінің бірі Сегіз серіні, ұлттық сананың биік шыңын, ұлттық
сергелдеңге душар болғандағы мұңын бір дастанға сыйғыздыра жырлап, Елім-
ай дастанымен елге танылған Қожаберген жырауды, жырымен жұртын оятқан
ақиық ақын Мағжан Жұмабаевты дүниеге әкелген киелі өңірді қалайша тегін деп
айтарсың.
Диплом жұмысының өзектілігі. Ақын-жырауларымыздың ұлттық поэзия
тарихындағы орны ерекше. Олардың әдеби мұрасы соңғы жылдарда әр қырынан
талданып, зерделенуде. Дегенмен, өңіріміздің ақын-жырауларының поэзиялық
шығармаларында көркемдегіш-суреттегіш құралдардың қолданылуына, көркемдік
шеберлігіне қажетті деңгейде барынша назар аудару, зерттеу, тексеру – қазақ
тіл білімі ғылымының өзекті мәселесі.
Жұмыстың өзектілігі мен зәрулігі ақындардың шығармаларынан көрінетін
тілдегі көркемдегіш құралдардың, троптардың қолданылуы мен шығарма
табиғатындағы көркемдік ерекшелікті айқындаумен сабақтас болады.
Жұмыста ақындарымыздың поэзиясының көркемдік құрылымының бүгінгі күнге
дейінгі зерттелу деңгейіне арнайы тоқтала отырып, пайымдалғаны көрсетілді.
Белгілі ғалымдар мен қаламгерлердің ат салысуымен ақындардың өмірі мен
шығармашылық жолына, қазақ тіл білімінде алатын орны туралы еңбектер
жазылды. Дегенмен ақындарымыздың поэзиясының көркемдік құрылымы негізінде
сөз қолдану амал-тәсілдері мен көркемдегіш құралдарды пайдалану деңгейінде
жүйелі қарастырылған зерттеу еңбектері әлі де көріне қойған жоқ.
Зерттеу нысаны. Елдің атын ер шығарады деп халқымыз бекер айтпаған
ғой, біздің өңіріміздің атын алысқа жайған ірі тұлғаларымыздың
шығармашылығы жете талдау жасауды, оның ішінде жұмысымызда көзделгендей
көркемдік құралдарды қолдану амал-тәсілдері жағынан талдауды қажет етеді.
Сондықтан Солтүстік Қазақстан ақын-жырауларымыздың сөз қолданысындағы
көркемдік шеберлігін зерттеу жұмысымыздың басты нысаны болмақ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Ақын-жыраулардың шығармаларында
кездесетін тіліміздің образдық, суретшілдік, өлең өрнегінің түрленіп
құбылуы, ақынның тілдің көркемдегіш құралдар қызметін жете түсініп,
көркемдеп, әсерлі, жетік, мәнерлі қолдана білуі жеке зерттеуді, көп
ізденісті қажет етеді.
Осы жоғарыда аталған мәселелер аясында зерттеу жасай отырып, алдымызға
қоятын мақсатымыз: Солтүстік өңірінің ақын-жыраулардың шығармаларының
көркемдік ерекшелігі мен ақындардың шығармаларында көркемдегіш құралдардың
қолданылу ерекшелігін саралау. Сол көркемдегіш құралдар арқылы өлең
өрнектерінің түрленуінде өзі өмір сүрген орта мен қоғамның сипатын әсерлі
бейнелей білуіне көз жеткізу. Олардың ақындық даналығы мен даралығын
белгілейтін, поэзиясының көркемдігі мен суреттілік сырларының тереңдігін,
рухани байлығын, қиялының ұшқырлығын, қабылдау қабілетінің жоғары екендігін
дәлелдейтін осынау күрделі құбылыстардың шығармаларында керемет көрініс
тауып, өзіндік бағыт-бағдар алуы мен көркемдік нақыстар туғызуына негіз
болғандығын байқадық.
Зерттеу барысында алдымызға қойған мақсатқа жету үшін төмендегідей
міндеттер қойылды:
– өлең кестесіндегі көркемдегіш құралдардың, бейнелі сөздердің
қызметін, алатын орнын анықтау;
– метафора, теңеу, эпитет, метонимия, кейіптеу секілді тілдік,
образдық, бейнелі сөздерді қолданудағы амал-тәсілдері;
– ақындардың шығармаларындағы көркемдік ерекшеліктердің, түрлі сөз
қолданыстарының табиғат, қоғам, жеке адам өмірін сипаттауда алатын орны.
– лингвостилистикалық, лингвопоэтикалық талдау арқылы көркем мәтінде
кездесетін көркемдік құралдары мен айшықтау тәсілдеріне тілдік тұлға
тұрғысынан назар аудару, концептілік өрісін айқындау;
– көркем мәтіндегі ғаламның тілдік бейнесінің концептілік құрылымын
нақты тілдік деректермен дәйектеу;
Диплом жұмысының дереккөздері. Диплом жұмысының дереккөздері ретінде
Қожаберген жыраудың, Сегіз серінің, Ақан серінің, Шал ақынның, Үкілі
Ыбырайдың, Мағжан Жұмабаев шығармаларының жинақтары мен Ахметов З.,
Қоңыров Т., Қабдолов З. сынды ғалымдардың зерттеу еңбектері пайдаланылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жұмыстың ғылыми жаңалығы болып ақындар
шығармаларындағы көркемдегіш құралдардың қолданылуы. Тілді байытар, көркем
шығарманы шырайландырар тәсілдер ұшан-теңіз. Сол амал-тәсілдердің, тілдік-
көркемдегіш құралдардың солтүстік өңірінің ақын-жыраулар шығармаларында
қолданылуы, ақынның сөз құбылту, түрлендіру, суреткерлік шеберлігін алғаш
рет димлом жұмыстың зерттеу нысанына алынып отыр.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Шығармашылықтары сан қырлы,
күрделі құбылыс, сондықтан да жұмыстың ең негізгі нысаны олардың
поэзиясындағы көркемдегіш құралдардың қолданылу ерекшеліктері мен лексико-
грамматикалық байланысы қарастырылады.
Зерттеу нәтижелері қазақ әдебиетінің тарихы мен теориясына белгілі бір
дәрежеде үлес қосады. Әсіресе, әдебиеттегі көркемдік тәсіл мен көркемдегіш
құралдардың сипатталуына, өлең құрылысындағы ерекшеліктердің берілуіне
септігін тигізеді. Ақындар мұрасының зерттелмей жатқан жақтарын толықтыруға
жол ашады.
Ғылыми жұмыстың нәтижелерін қазақ әдебиетінің тарихы, қазақ тілінің
стилистикасы, көркем мәтінді лингвистикалық талдау т.б. элективті пәндердің
дәріс сабақтарында пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесінде
төмендегідей тұжырымдар ұсынылды:
• өлең өрнегіндегі көркемдегіш құралдардың, бейнелі сөздердің қызметі,
алатын орны көрсетілді. Метафора, теңеу, эпитет, метонимия, кейіптеу
секілді тілдік, образдық, бейнелі сөздерді қолданудағы амал-тәсілдері
көрсетілді;
• Әрқайсысы да табиғатты адам өмірімен байланыстыра отырып табиғи
суреттерді жандандыруда көркем сөз қолданыстарын шебер пайдаланған;
• Әр ақын не жырау поэзиясының стилі, көркемдік құрылымы, сөз мәнері, тілі
ақындарымыздың өзіндік ерекшелігін көрсетеді.
Зерттеу әдістері: Диплом жұмысын жазу барысында төмендегідей әдістер
пайдаланылды: салыстыру, жинақтау, топтау, тұжырымдау, талдау т.б.
Жұмысытың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі бөлім және
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І Солтүстік өңірінің ақын-жырауларының шығармашылық жолы
Өскелең ұрпақты өткеннің өнегесімен тәрбиелеу қажет. Көкірегінде
өткенімізге деген мақтаныш сезімі ұялағанда ғана олардың бойында отаншылдық
асқақ рух пайда болмақ. Бұл жұмыстың негізгі ұстанған мақсат-мұраты да осы.
Бабалардың ғасырлар бойғы арманы орындалып, азаттықтың ақ таңы атып,
төбемізде тәуелсіздіктің көк туы желбіреді. Егемен ел болып, еңсемізді
тіктедік. Бай тарихымыздың барын бағамдап, жоғын түгендеп, келмеске кеткен
кер заманның кесірінен ақтаңдаққа айналған тұстарын жадымызда қайта
жаңғыртып жатырмыз.
Бұған Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың “Мәдени мұра”
бағдарламасын әзірлеп, іске асыруды тапсырғаны негіз. Бағдарламаның мақсаты
– халықтың орасан мол мәдени мұрасын, соның ішінде осы заманғы ұлттық
мәдениетін, фольклорын, дәстүрлері мен салттарын зерделеудің біртұтас
жүйесін жасау, ұлттық тарих үшін ерекше маңызы бар елеулі мәдени-тарихи
және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіруді қамтамасыз ету, ұлттық әдебиет
пен жазудың сан ғасырлық тәжірибесін қорыту және кеңейтілген көркем,
ғылыми, өмірбаяндық дестелер жасау.
Айтулы бағдарлама негізінде еліміздің бай мұрасы зерттеліп, қорғалуда,
тарихи және мәдени ескерткіштер қалпына келтірілуде. Солтүстік Қазақстан
облысы аумағында мемлекеттік қорғауға алу үшін 600 ескерткіш Үкімет
қарауына ұсынылған. Оның ішінде архитектуралық, археологиялық, тарих,
монументтік өнер ескерткіштері бар. Республикалық маңызы барлары – 7.
“Жеті атасын білмейтін ер жетесіз, жеті ғасыр тарихын білмейтін ел
жетесіз” деп атам қазақ бекер айтпаған ғой. Біз ата тарихын саралап, тарих
қойнауын аралап, ұлыларымызды даралаудамыз. Ондағы мақсат – ұлыларды
зерттеп, олардың мол мұрасын кейінгі келер ұрпаққа аманат ету.
Өткенге тағзым етіп, ата тарихын таразылауда атқарылып жатқан жұмыстар
баршылық. Сонау замандарда исі қазақтың ұранына айналған, жаугершілік
заманда құрып кетудің аз-ақ алдында қалған үш жүздің басын біріктіріп,
жауға шапқан батыр бабамыз Абылай ханның Қызылжардағы ордасы қайта қалпына
келтіріліп, санадан біртіндеп өшіп, жас жеткіншектерге беймәлім болып бара
жатқан баба аты қайта жаңғырды. Бүгінде жас ұрпақты ерлікке, елжандылыққа,
адамгершілікке тәрбиелейтін бірден-бір орынға, қаламыздың көркіне,
мақтанышына айналды.
Сондай орындардың қатарына Айыртау ауданының Сырымбет қорымындағы
Шоқан Уәлихановтың мемориалдық мұражайы мен оның әжесі Айғанымның мұражай
қонысын, Жамбыл ауданында Қожаберген жыраудың жерленген жерінде орнатылған
ескерткішті тағы басқаларын атап айтуға тұрарлық.
Бұдан басқа да ғибратты ғұмырлары мен ұлағатты сөздері исі қазаққа
ортақ от ауыз, орақ тілді би-шешендер, елдік пен ерліктің қорғаны батыр-
бағыландар мен ел ұстыны болған қайраткер тұлғалар тарихы Қызылжар өңірінде
аз емес.
Қазақтың сал-серілер мектебінің алтын ордасы болған Есіл-Көкше өңірін
еске алғанда Сегіз сері, Біржан, Ақан сері, Үкілі Ыбырай ойға оралады,
көңіл толқытады, ән әлеміне бөленесің.
Үкілі Ыбырай
Үкілі Ыбырай Сандыбайұлы осы күнгі Солтүстік Қазақстан облысы, Айыртау
ауданында қарасты Үкілі Ыбырай ауылында 1958 жылы ауылында дүниеге келді[1,
3 б.].
Біржан сал жас Ыбырайды алғашқы рет тыңдағанда Ақан серіге қарап:
Ақанжан-ай, ертіп келген шәкіртіңе қанықтым, қазақта жылқының перісі
Құлагер болса, ақынның перісі осы екен. Қазақ әніне өзім жеке-дара тұрмын,
өзгелерге Ыбырай жеткізбес- деген баға берген екен[1, 4 б.].
Ыбекең тек қана ауыз әдебиетінің өкілі емес, ол өзінің ең жақын һәм
жанашыр пір тұтқан ұстазы Ақан сері секілді суырып салма төкпе де, ойланып
жазар жазба да ақын. Негізінде олар ауыз әдебиеті мен жазба ақындарының
ортасындағы табиғи алтын көпірлер іспеттес жол салды. Ыбекеңнің ақындық
ерекшелігіндегі басты көрініс сол жан-жақтылықта жатыр. Керегінде ағыл-
тегіл құйғытып, қай сайысқа болсын іркілмей кірісе кетеді. Күрделі ән, не
өлең туарда ішіндегі нәрестесін тоғыз ай, тоғыз күн көтеретін анадай ұзақ
уақыт толғатып аққудың қос қанатына байлардай етіп жетілдіреді. Ақындық
ерекшеліктің қайнар көзі нәзік сезімге оранған ақыл мен ойдан туса, сол
көкейкесті түйткісін Абай айтқандай: Тіл ұстартып, өнер шашардай дәрежеге
жеткізеді. Ақындық дерті – тілде. Ыбырайдың тілі де жебедей жеткіш өткір
тіл. Жас кезінде әрлі сөз, ұлғая келе мәнді сөз, ашынғанда зәрлі сөз таба
білген Үкілі Ыбырайдың тілінде ақындық ерекшелігінің басты арқауы жатыр.
Ақынның тіл байлығы шерлі сөзімен зерлі сөзін қоса жекеше талдауды талап
ететін үлкен қазына. Ол ержүрек, тапқыр да айтқыр, тіксілтегіш қайсар ақын
[1, 6 б.].
Үкілі Ыбырайдың тіл өрнегіне назар аударсақ, оның мейірімі мен
қайырымы тартып, өзгеден айырымы ашық көрініске жолығамыз. Гәкку деген
сөздің өзі де қазақтың поэзиясы мен бүкіл тіл әлеміне алтын айдардай болып
кірген ғажайып. Үліпкер сүт бетінде балдай қаймақ -десе үліпкері үздік
тілдің белгісі ғой. Қарақат көзді, сым саусақ – теңеуге жүйріктігі. Көк
зеңгір, жасыл жартас Жалғызтауым - дегені қандай әсем. Қайқақтамай
көтерер, досы үшін тау-тасын – дегені де нағыз қазақы тіл. Ал: Бір атым
насыбайдан көңіл қалар, айта бер, айтсаң сағың сынбағанға - дегені
тереңдіктің көрінісі. Майталман ақынның қай өлеңін алсақ та, ұлттық
суреткерлікті білдіретін бояуы ашық ояу сөзді, ішкі маңызы мен айтар ойға
дәлме-дәл келтіріп, тап басқыштығына қайран қаламыз. Тіл мен жаққа құр
сүйену емес, өткір тілі әсем әндеріне де дәйек болып ескек желдің табиғи
сыбырындай поэзия әлемін кеңейте түсуге сенімді семсер міндетін атқарады[1,
7 б.].
Ақынның поэзиялық ерекшеліктері туған жері, өмір сүрген қоғамдағы
ортасы, соған байланысты әлеуметтік һәм саяси құбылыстарды өз жүрегінен
өткізіп, өзінше тебіреніп көңіл күйін, жүрек сезімін, ақыл-ой толғаныстарын
ақ қағазға түсіре білуінде жатыр. Ерекшелік деген әркімнің өз болмысы, өз
мінез-құлқының айнадағы бейнесіндей көрініс қой. Өмірде қаншама адам бар,
соншама мінез-құлық бар, стиль – деп аталатын айқындауыш түрі бар. Сол
стильде ақынның да ерекшеліктері әр теңіздің өз тасқынындай толқын ұрып
жағалауға жетіп жатады[1, 21 б.].
Сегіз сері
Елдің атын ер шығарады деп халқымыз бекер айтпаған ғой, біздің
өңіріміздің атын алысқа жайған бұл өңірдің тумасы Сегіз сері әнімен
тербеген. Сегіз сері, 1818 жылы Гүлтөбеде дүниеге келген.
Ұлы қаламгер Ғабит Мүсіреповтің өзі атақтының атақтысы деп баға
берген Сегіз (азан шақырып қойған аты – Мұхаммедқанапия) Баһрамұлы Шақшақов
– қазақ халқының маңдайына біткен шоқтығы биік қайталанбас біртуар
перзенттерінің бірі [2, 146 б.].
Сегіз сері әнші, күйші болумен бірге саятшылық, зергерлік істерімен
айналысады. Сондай-ақ ол ақындық өнеріне де ден қояды. Сегіз сері Баһрамұлы
Шақшақов қалдырған әр алуан өлең, толғау, қисса, дастандар мен мақал-мәтел,
шешендік сөздерді алғаш жинап тапсырушылар – Мәди Болатов пен фольклоршы
Қаратай Биғожин болды.
Сегіз сері жөнінде соңғы жылдары ғана сөз бола бастады. Алғаш ақынның
есімі мен мұрасын еске түсіріп, қозғау салған әйгілі жазушы Ғабит Мүсірепов
өзінің Ұлпан атты романында Сегіз сері туралы былай деп жазады: Бұл
келген Керей аталатын көп рулы елдің аты шулы ақын-әншілер жыраулар еді.
Бәрі де атақтының атақтысы – Сегіз сері ақынның мұрагерлері [3, 164 б.].
Кезінде Сегіз серіні қазаққа қиғысы келмеген кейбіреулердің: Ұлпан көркем
шығарма, Сегіз сері – жазушының қиялынан туған кейіпкер,- деп жазғандар
болатын. Бірақ бұл қате пікір, өйткені Ұлпан – деректі роман, ондағы
кейіпкерлердің бәрі – өмірде болған адамдар [4, 11 б.].
Сегіз серінің әнші, күйші, жыршы, ақын болып қалыптасуына оның өскен
ортасының игі әсері болғанын байқаймыз. Айталық, Баһрамының немере ағасы
Жанкісіұлы Салғара (1750-1859) – атақты әнші, күйші, сазгерлігімен қатар,
ақындығымен де жұртқа мәлім кісі. Сол елдегі Көшен Бауыржанұлы, Иманғабит
Ырғызбекұлы іспеттес сал, серілер де кезінде Сегізге үлгі, өнеге көрсетіп,
ұстаздық етеді. Тіпті Сегіз сері өскен ортадан ақындық пен сал-серілік
дәстүр ешбір үзілмей, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отырған. Мұны сол тұстағы
халықтық өнер мектебі деуге де болар еді. Сегіз өзінің шығармашылығы
жөнінде Қашқан келбеті атты өлеңінде былайша айтқан:
Гауһармын таразыға салынбаған,
Қылышпын қынабынан алынбаған
Керейдің Сегіз атты саңлағымын,
Секілді жанған оттай жалындаған.
Көп жігіттің топ бастар серкешімін,
Ортасынды биігі - өркешімін
Сал, серінің жетекші өнерпазы,
Үш жүздің бұл күндегі еркесімін [2, 148 б.].
Сегіз серінің артына қалдырған мол әдеби мұрасын ғылыми тұрғыдан
зерделеу, зерттеу қажет. Қазірдің өзінде бұл орайда едәуір іс тындырылғанын
оқырман қауым жақсы біледі. Десек те, Сегіз сері жайлы қалам тербеген
көрнекті ғалымдар Әлкей Марғұлан мен Қайым Мұхамедхановтың, жазушы
журналистер Есенкелді Жақыповтың, Нәбиден Әбуләлиев пен Төлеш
Сүлейменовтің, тағы басқалардың еңбектеріне қайта-қайта үңіліп, соларды
салыстыра отырып, тарихи шындықты іздестірсе, артық емес.
Осындай Бір ұмтылыс кезінде тарих ғылымының докторы, профессор
Зұлқарнай Алдамжаровтың тарапынан жасалғанын айту зор ғанибет. Ол өзінің
2002 жылы Арыс баспасынан жарық көрген Тарих:пайым мен тағылым атты
кітабында Сегіз сері туралы деректерді тарихи тұрғыдан тексеріп, ел ішінде
айтылып жүрген шежіремен мұқият салыстырып шығады, дәлелді сөз айтады,
кейбіреулердің көңілінде жүрген күдікті сейілтеді [5, 145 б.].
Ақан сері
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ халқының ұлттық мәдениетінің
биікке көтеруге өз үлесін қосқан аса дарынды тұлғалардың алдыңғы сапында
Ақан сері Қорамсаұлы тұрады.
Өмірі де, өнері де аса өнегелі талантты жанның туған жері мен өскен
ортасын, тәлім алған мектебін, адамдық болмысын, серілік-өнерпаздық үлгісін
тану әркімге де қызықты-ақ.
Ақан сері 1843 жылдың қыркүйек айында қазіргі Ақмола облысындағы
Қоскөл деген жерде дүниеге келген. Саясында сексен көлі шалқыған,
баурайында шоқ қайыңдар ырғалып өскен, жазығында жасыл желек жайқалған,
биігінде қыран құстар қалықтап, етегінде киіктер жүйіткіген көрікті де
көркем Көкшетау аймағы болашақ ақынның туып-өскен асыл мекен еді[2, 164
б.].
Ақан шыр етіп өмірге келгенде Қоскөлдегі ағайын-туыс бөркін аспанға
ата қуанады. Шілдеханаға жиналғандар азан шақырып атын Ақжігіт қояды. Ата-
анасы, ауыл-аймағы ақ көңіл, қағылез, алғыр, сүйкімді ұлды еркелетіп Ақан
деп атап кетеді[2, 165 б.].
Сан қырлы дарындылық, поэзия мен музыканың тел қозыдай табысуы, өзіне
ғана тін нақыш, жоғары деңгейдегі орындаушылық шеберлік Ақан сері
шығармашылығына тән басты-басты қасиеттер. Қазақ мәдениетінің алтын қорына
Ақан серінің елуге жуық музыкалық-поэтикалық мұрасы енген. Ақан сері
шығармалары поэтикалық тұнықтығымен, образдар әлемінің тереңдігімен,
поэтикалық және музыкалық тілінің шырайлылығымен, айрықша талғампаздығымен,
нақыштық тазалығымен ерекшеленеді. Оның шығармашылық болмысының басты
қасиеттері өмір шындығын боямасыз, жырлауы, психологиялық иірімдерге толы,
эмоциялық бояуының қанықтығы. Шығармаларының басым бөлігін қамтитын кеңінен
танымал көңіл-күй және махаббат лирикаларында ғажайып табиғат суреттері мен
нәзік мұң, өмір қиыншылықтары туралы трагедиялық пайымдаулары шынайы да
шымыр, қатар өріліп жатады. Оның стиліндегі жоғары жетістік кең тыныстылық,
ән иірімдерінің нәзіктігі, әуен әсемдігі, интонациялық суреттерінің
молдығы, сазының биік те асқақ, ырғақтары мен қайырымдарының ұзақтығы.
Ақан серінің Ақтоқты, Алтыбасар, Терқатқан, Мақпал, Балқадиша,
Сырымбет, Майда қоңыр, тағы басқа әндері әйел жанының сұлулығын
жарқырата көрсетумен бірге, махаббат құдіретін асқақтата суреттеуімен
құнды. Кеңінен танымал бұл әндер әйелдер образының галереясын жасап, шынайы
махаббат рухын ту етіп көтереді. Ақан сері ақын-әнші ғана емес, саңлақ
аңшы, атбегі де. Ақанның сүйікті досына, қимас өмірлік серігіне айналған
сәйгүлігі мен қыран құстарына арналған Маңмаңгер, Қараторғай,
Көкжендет, Құлагер әндерінде Ақан серінің ішкі жан-дүниесіндегі
бұрқаныс, қан жылаған жүрек, телегей теңіз мұң мәймілдеп тұрғандай. Ақан
сері басындағы трагедиялық күй кез келген жүректі толқытады. Әсіресе,
Құлагердегі экспрессивті интонация, толқыған мұңлы әуен, драмаға
суарылған қайғылы оқиға шынайылығымен баурайды. Ән ақын өмірінің
трагедиялық сәтін бейнелеумен қатар, сол қоғамдағы өнер адамдарының
тағдырын қамти отырып, өзі өмір сүрген қоғамның әділетсіз бет-бейнесін
ашады. Ақан серінің музыкалық туындылары қазақ өнерінің өркендеуіне зор
ықпалын тигізді. Оның шығармаларын белгілі әншілер Ә.Қашаубаев, Ж.Елебеков,
М.Ержанов, Ж.Кәрменов, т.б. ел игілігіне айналдырады. Серінің өмірі мен
тағдыры туралы І.Жансүгіров Құлагер поэмасын, Ғ.Мүсірепов Ақан сері-
Ақтоқты драмасын, С.Мұхаметжанов осы аттас операсын, С.Жүнісов Ақан сері
романын жазды [6, 48 б.].
Шал ақын
Шыңнан шыққан бұлақтай өзінің мөлдір таза үнімен, асқақ өлеңімен Шал
ақын бабамыз арамызға екі жарым ғасырдан соң қайта оралып, қайта түлеп,
жаңаша жаңғырып жетіп отыр. Таза мінсіз асыл тас су түбінде жатады, таза
мінсіз асыл сөз ой түбінде жатады деп Асан қайғы айтқандай асыл сөздің
атасы, шақпақ сөздің шебері Шал ақын.
Саурынынан су төгілмес боз жорға, жыр жүйрігі – Шал ақынның (Тілеуке
Құлекеұлы) Ақмола облысының аумағындағы Азат станциясы төңірегінде өмірге
келді деген сөз бар да, оны дәлелдейтін, қағазға түскен дерек жоқ, дәйек
жоқ. Оның өміріне қатысты көптеген жайлар белгісіз күйінде қалып, туған
жылының өзі үлкен талас тудырды. Оның өмірі мен шығармашылығына басқалардан
бұрын ден қойып, артына қалдырған мол мұрасының халық игілігіне айналуына
жол ашқан белгілі жазушы Мұхтар Мағауин өзінің Қобыз сарыны деп аталатын
еңбегінде: Біз Шал ақын 1748 жылы туып, 1819 жылы өлген деп санаймыз, -
деп жазады. Алайда, бұл тұжырыммен ғалым Ғали Әбетовтің келіскісі жоқ. Ол
белгілі ақын, Солтүстік Қазақстан облысының тумасы Ғалым Малдыбаевтың 1958
жылғы қарашаның 28-де Қазақ әдебиеті газетінде жариялаған Шал ақын кім?
деп аталатын мақаласын негізге ала отырып, Шал 1760 жылы туып, 1831 жылы
тақыр қоянда дүние салған [7, 207 б.] деген ойдың ұшығын шығарады.
Кімдікі дұрыс, кімдікі бұрыс? Бұл арада дөп басып, төрелік айту қиын.
Шал ақын туралы алғашқы сөзді Шоқан Уалиханов айтқан еді. Ол өзінің
шығармаларында Шал ақынды жоғары бағалап, құрметтеп жазып кеткен. Шоқан
шығыс елдеріне тән ақындық дәстүрді айта келе, қазақ халқының шежіресін
эпос етіп жырлаған ақындық өнердің бірден-бір атақты өкілі Шал ақын еді
дейді. Яғни, ақынның ата-тегін жазады, оны Шал жырау деп атаған. Ендеше Шал
ақынның дәрежесі Шоқан кезінде де жоғарыдан байқалады [8, 173 б.].
Шал ақынның өлең-жырларының қаймағы бұзылмай, іркілмей ел арасында
сақталуы ақынның дарындылығынан, адалдығынан, сезімталдығынан, ұшқыр
әзілқойлығынан деп білеміз. Зерттеушілер ақынды суырып салма, төкпе ақын
деп тегін айтпаған. Сондықтан да мұндай ақын халық жүрегінен мықтап орын
алып, сүйікті ақынға айналуы заңды құбылыс. Ол өзінен бұрынғы ақын-
жыраулардың дәстүрін жалғастырып, айтыс өнерінің негізін салушылардың бірі
болып отыр және қазақ поэзиясын тақырыптық жағынан байыта түскен ақын [8,
172 б.].
Қоғам қайраткері, ақын Кәкімбек Салықов Шал ақын сегіз қырлы, бір
сырлы, онда бәрі бар деп келеді де: Ол айтыскер, суырып салма –
импровизатор, қолы тиген жерді жұлып алар, көзі түскен жерді үзіп алар,
өткір экспромт иесі, тапқыр сөздің үздік шебері, ауыз әдебиетінен жазба
әдебиетіне көше бастаған қазақ поэзиясының көш басындағы кемеңгері деп
біледі. Ал филология ғылымдарының докторы, профессор Ә.Күмісбаевтың
айтуынша, қазақтың он бір буынды қара өлеңнің құдіретін Абайдан бұрын бір
ғасыр ерте танытқан қарт (Шал) шеберлердің бірі – осы Шал ақын деп
қорытындылайды[8, 159 б.].
Шал ақын шығармашылығын қайта түлеткен Қазақстанның әдебиетші,
тарихшы ғалымдарына, ақын-жазушыларына, одан соң бүгінгі атақты жерлесіміз
Аманжол Қошанов, Кәкімбек Салықов, Шота Уалиханов, Герольд Бельгер, Еслям
Зікібаев т.б. Шал ақынға арналған кітаптың шығуы аты аталған азаматтардың
арқасы деп білеміз. Ақынның есімін мәңгі сақтау жөніндегі іс-шаралар да осы
азаматтардың арқасында жасалып жатыр деп түсінген жөн.
Қожаберген жырау
Ғибратты ғұмырлары мен ұлағатты сөздері исі қазаққа ортақ от ауыз,
орақ тілді би-шешендер, елдік пен ерліктің қорғаны батыр-бағыландар мен ел
ұстыны болған қайраткер тұлғалар тарихы Қызылжар өңірінде аз емес.
Солардың бірі һәм бірегейі – Солтүстік Қазақстан облысының Жамбыл
ауданында дүниеге келген, әзірше ел тек жырау деп қана таныған Қожаберген
Толыбайсыншыұлы.
Ал нағыз мәніне келер болсақ, қасиетті бабамыз қазаққа ғана қорған
боп, қалмаққа қарсы шапқан көп батырдың бірі емес, әділ билігімен, хас
батырлығымен алты алаштың айбыны болған ірі тарихи тұлға.
Бүгінгі міндет – Қожабергенді өскелең ұрпаққа басқа қырынан таныту.
Қожаберген – батыр, баһадүр, көрнекті мемлекет қайраткері, дауылпаз жырау,
замана дүлділі.
Ол Үргеніш медресесін бітірген, өз заманының білімді адамы болған.
Араб, парсы, шағатай тілдерін жетік білген. Сондықтан Әз Тәуке хан
Қожаберген баһадүрді елшілік жүргізу ісіне де пайдаланған. Демек, ол
дипломат, замана саясаткері десек артық айтқандық емес.
Бұқардың өзі де Қожабергенді ұстаз санаған. Оны әйгілі Бұқар жыраудың
“Ұстазым” атты дастанындағы мына шумақтардан анық аңғаруға болады:
Жалаулы найза, қобызды,
Домбырасын қолға алған.
Қамалға шабар алдында,
Шығарып өлең толғаған.
Қиын-қыстау кезеңде,
Намысын қозғап өлеңмен.
Батыр, ақын ұстазым,
Қалың қолға дем берген [9, 78 б.], – дейді.
Сондай-ақ бұл жолдардан батыр баба жауына қарсы шабарда қолдағы
қаруына қоса өзегін жарып шыққан өлең сөзін де қару етіп, сөз құдіретімен
жауынгерлердің намысына қозғау салып, жігерін жанып отырғандығы байқалады.
Кешегі сұрапыл соғыс кезінде “Отан оттан да ыстық”, “Отан үшін отқа
түс, күймейсің” деп жауынгерлерін қаһарлана қайраған аты аңызға айналған
хас батыр, халқымыздың қадірменді перзенті Бауыржан Момышұлының өрлігі мен
ерлігі батыр баба рухымен үндесіп жатқаны қайран қалдырады. Рух
сабақтастығының үзілмегеніне риза боласың. Бабадан балаға мирас боп қалған
қазақ қанындағы қаһармандық рух жалғаса беретініне сенгің келеді.
Жырау баба тарихта “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” деген атпен
белгілі жойқын апатты басынан өткеріп, көзімен көрген. Осы қырғында ол
бауыр еті батыр балалары Науан мен Әсеттен, жан алысып, жан беріскен
батырлар Ермек пен Айбектен айрылып құса болады. Қиын-қыстау кезеңде
басынан өткен қайғы-қасірет, шер-мұңды күйші, әнші әрі ақын бабамыз “Елім-
ай” күйі, “Елім-ай” әні және “Елім-ай” жыры арқылы сыртқа шығарса керек
[10, 7 б.].
Айбынды батыр, дарынды жазушы Бауыржан Момышұлы “Елім-ай” жыры туралы:
“Керей Қожаберген жыраудай бұрын-соңды өмір сүрген қазақ ақындарының бірде-
біреуі қазақ жұрты жерінің көлемін, шекарасын айқындап берген емес. Ол
кісінің “Елім-ай” жыры – әскери дастан!” – десе, көрнекті ғылым қайраткері,
профессор Ермұхан Бекмаханов: “Қожаберген ақынның “Елім-ай” дастаны –
тарихи эпопеялық жыр. Әрі сол “Елім-ай” ерлік қиссасының бірінші бөлімі –
1723 жылы “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” атанған ірі апаттың суретін
ел көзіне елестеткен бірден-бір тарихи құжат!” – деп бағалаған [11, 78 б.].
Ғұлама ғалым М.Әуезов “тарихи өлеңдердің авторы, көбінесе сол уақиғаны
көзімен көрген тұстастары” деп ескертеді.
Бертінге дейін ел арасында халық әні ретінде айтылып келген “Елім-ай”
әнінің авторы да Қожаберген жырау екендігін соңғы кездегі зерттеулер
дәлелдеді. Мұны философ-ақын Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының “Даналарға” деген
өлеңіндегі мына жолдар да растай түседі:
Өнерге құлаш ұрып бала жастан,
Тарихын бұл үш жүздің етіп дастан.
Баласы Толыбайсыншы Қожаберген,
Бой ұрған ерлік іске әуел бастан...
Қолбасы, ақын-жырау һәм елші-би,
Шығарып “Елім-айдай” тамаша күй.
“Елім-ай” әні менен жырын тағы,
Шығарған Қожаберген бабаңды сүй.
Бұл жайында өз заманында С.Сейфуллин, Ы.Алтынсарин, С.Торайғыровтардың
жазған еңбектерінде де кездеседі.
Қазақ кеңес энциклопедиясының қысқаша төрт томдығының төртінші томында
да “Елім-ай” әнінің де, күйінің де, жырының да авторы Қожаберген екендігі
айтылады.
Ғалым, академик Манаш Қозыбаев жырау бабаның “Елім-ай” дастанын кең
тынысты эпикалық шығарма ретінде әйгілі “Илиада” мен “Одиссея” жырларына
теңеп кеткен.
Осы орайда оқырман қауымға, академик ағамыздың аталмыш дастан жайлы
айтқан пікірін келтіре кеткен жөн: “Елім-ай” әдеби тұрғыдан алғанда да
теңдесі жоқ туынды. Онда тек халық мұңы ғана емес, оның сыры, рухы бар.
Автор егіліп те, төгіліп те жырлайды, бірде тарихи тереңдікке бойласа,
бірде бүгінгіні қайғырып, болашақты ойлайды, философиялық пайымдармен
орағыта толғайды, – деп “Елім-ай” жырына баға бере отырып, осындай құнды
дүниені ғасырлар қойнауынан мұра етіп бүгінге жеткізген Қожаберген
бабамызды қол бастаған батыр деп қана қоймай, “Елім-айдай” асылымыздың
авторын – “Дауылпаз жырау” деп атау орынды”, – деген екен[11, 89 б.],
Қожаберген жырау бабамызға ақындық аруақ оның жеті жасында қоныпты.
Міне, сол құдай берген ақындық өнерінің арқасында одан мол әдеби мұра
қалған. “Елім-ай”, “Баба тіл”, “Қорқыт баба”, “Асан ата”, “Еңсегей бойлы ер
Есім” дастандары, “Ақсауыт”, “Қарғыс атқан қалмақ-ай”, “Қазақ пен Ноғайдың
қоштасуы”, “Сылаң сыр” өлеңдері мен “Аңырақай”, “Сұлама”, “Боз айғыр” т.б.
күйлері мен өлең-дастандары аттары айтып тұрғандай сол заманнан сыр шертер
шежіре шығармалар.
Сол аруақты бабаның туғанына 2013 жылы 350 жыл толады. Ал, халқымыз
тарихының тұтас бір кезеңінің қасіреті мен қайғысын, мұңы мен сырын,
мұқалмас өр рухын шерткен шежіре-дастан “Елім-айға” 290 жыл болмақ.
Отаншылдық рухтың негізі ұлттық намыста жатыр. Ал ұлттық намыс ұлттық
санадан қорек алады. Тұмшаланып қалған ұлттық санамыздың бодандықтың
бодауынан босанғалы ғана енді-енді серпіле бастағаны жасырын емес. Жан-
дүниемізді бойкүйездік пен енжарлықтан, ой санамызды салғырттықтан толық
тазарту үшін тарихи жадымызды жаңғыртқанымыз жөн. Сонда ғана ұлттық сана
қалыптасады. Соның негізінде ұлттық намыс пайда болмақ.
Өскелең ұрпақты өткеннің өнегесімен тәрбиелеу қажет. Көкірегінде
өткенімізге деген мақтаныш сезімі ұялағанда ғана олардың бойында отаншылдық
асқақ рух пайда болмақ.
Азаттық жолында жан беріп, жан алысқан батыр бабалардың атын әспеттеп,
аруағына тағзым ету тәуелсіздіктің тәтті дәмін татып отырған әрбір саналы
азаматтың, бүгінгі ұрпақтың қасиетті борышы деп білемін.
Мағжан Жұмабаев
Профессор Шериаздан Елеукеновтің: Әдебиет идеясы өмірден туындайды.
Идеяны жеткізетін тіл. Ол суреткердің дүниетанымына сәйкес құйылады, саяси,
философиялық, эстетикалық тұрғысына қарай өріледі. Тілі ғана пайдалы,
басқасының мәні жоқ деуге келмейді. Әдебиеттің бір ғана таптың меншіктеуіне
көне бермейтіні көркем идеяның тек саяси көзқарастан туындамайтындығында
болса керек[12, 5 б.], – деген ойы поэзия әлемінде айрықша із қалдырған
өзіндік үлкен өнер, өрнек тудырған, терең сырға, ұшқыр қиялға толы өлең
дүниесін кейінгіге аманат еткен Мағжан Жұмабаев шығармаларын талдауға
мұрындық болғандай.
Мағжан Жұмабаев та ұлттың бай әдебиетінен нәр алды, баба жыраулар,
баба ақындар арнасын салып кеткен ағыспен жүзді, осы өлең құдіреті оның да
қан тамырларына нәр берді.
Алайда, Мағжан жыры ұлан далада көзі ашылған жаңа бір қайнар, жас
бұлақ болып өлең табиғатынан атқылап, арнасын кеңейтті. Мағжан жыры өзіне
дейінгі ақын-жыраулардың арнасынан тамыр тартып тұрған күннің өзінде ерекше
қуатты, айрықша арынды арнада толқыды. Бір сөзбен айтқанда, Мағжан жыры
ұлттың мәдениетінің өте жарық, самаладай нұрлы көрінісі болғандықтан
белгілі бір кезеңдердің өлшемі болып қана қалған жоқ. Ғұмырдың бір
кезеңінде ғана жарап, соңын ғана бейнесін танытарлықтай қасиеті болатын
ақындар да барын тарих айғақтап отыр.
Мағжан – сыршыл да өршіл маржан жырларының құдіреті арқылы өзінің
бүкіл болмысы мен поэзиясының ерешелігін танытып кеткен ұлы ақын. Мұның
дәлелі елу жылда ел жаңа деген түсінік тұрғысынан алғанда, жарты ғасырдан
кейін ұлтымен қайта қауышқан ақын жырларының көз көргендер мен атын
естігендер ғана емес, жас буынның да жүрегіне жол табуында деп білеміз.
Ұлының ұлылығын ерте таныған Мұхат Әуезовтің Мағжан жырынан басқаның
бәрі күмәнді, одан басқаның сөзі өте сенімсіз деуі тегін емес. Кемеңгер
Мұхтар қазақ әдебиетінде Мағжан сынды мәңгілік өлмейтін құбылыстың пайда
болғанын сұңғылалықпен сезді [13, 6 б.].
ХХ ғасыр алып тұлғаларының шығармашылық тағдырын зерттеуші, академик
Рымғали Нұрғалидың сөзімен айтсақ: Мағжан поэзиясы мәңгі өлмес, ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасар алтын көпір, асыл қазына, інжу- маржаны махаббат,
сүйіспеншілік, ғашықтық стихиясының сан алуан тылсым, жұмбақ күйлерін
шерткен, терең ақындық шабыттан толқып туған, адам жүрегінің мың сан
дірілін шеберлікпен бейнелеген, ішкі мазмұны мен түр кестесі жымдаса
ұласқан, ықшам, жинақы, жұп-жұмыр жауһар дүние [14, 93 б.]. деген баға
берген екен.
Мағжан өз тегін де, өз жерін де ардақтаумен өткен, өмірдегі
азаматтық орнын ардақтауға ұмтылған, өлең сөзді асыл маржандай терген, сұлу
жырымен оқырман жүрегін баураған, ал өзі болса, өне бойы қапаста, қайғы мен
қасіретте өмір кешіп, ақырында мүлт кеткен, өзі айтатындай, соры арылмаған
халқының зарлы перзенті [13, 135 б.].
Бүгінгі таңда халықтың өзінің ардақты перзентіне көрсетіп жатқан
құрметінде шек жоқ. Бүкіл Қазақстан, егемен, тәуелсіз, жаңарған, жасарған
жас мемлекетіміз бойынша осылай. Оның бәрін санап, не тізіп шығу қиын ақ
болар. Бірақ ақиық ақынның өзінің туған топырағы, елі мен жері – Солтүстік
Қазақстан облысында бұл ретте тындырылған істерді бір жаңартып айтсақ, ол
да әлгі ойларымызға айшықты айғақ бола алар еді. Өңір орталығы – Петропавл
қаласында да, тіпті бүкіл облыс бойынша Мағжан Жұмабаевтың туғанына 100
толуынан бастап кейінгі мерейтойлары халықтық мереке ретінде кеңінен аталып
жүр. Оның бәрі есте қаларлықтай болғаны қалың көпшіліктің көкейінде.
Қаланың қақ төрінде өзінің есімімен аталатын көшеде ақынның ескерткіші тұр.
Тұған өңірі – бұрынғы Булаев ауданы енді Мағжан Жұмабаевтың есімен аталады.
Оның атында педагогикалық колледж тағы бар. Солтүстік Қазақстан
Мемлекеттік университетінің бір аудиториясы аяулы ақынның дәл өзіне арналып
жабдықталған. Мағжан оқулары, журналистерге жыл сайын берілетін Мағжан
атындағы жүлде [15, 102 б.]...
Қалың оқырманы бар аққу-ғұмыр қанаты талмай ғасырлар биігіне самғап
келеді.
ІІ СОЛТҮСТІК ӨҢІРІНІҢ АҚЫН-ЖЫРАУЛАР ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТІЛДІК-КӨРКЕМДІК
ҚЫРЛАРЫ
Көркем әдебиеттің негізгі құралы – тіл. Ұста металды, суретші бояуды
қандай жақсы білсе, жазушы тілді сондай жақсы білу керек. Онсыз ол өзінің
ой-сезімін, өмір тәжірибесін басқаларға суреттеп жеткізе алмайды, өмір
картинасын, адам образын жасай алмайды.
Сөз құдіретінің сырын ашып, өз өлеңдерінде көркемдегіш құралдарды
орынды да, ұтымды пайдаланып, қаламгерлер сөз саптау шеберліктерін
танытады. Әрбір ірі жазушының шеберлігінің өзгешелігі көбіне-көп оның
шығармасынан көрінеді. Көркемдік дегеніміз әрбір сөздің орынды
қолданылуының ғана емес, өте қажеттілікпен, зәрулікпен қолданудың белгісі
және сөз дегенің мүмкін болғанша аз жұмсалуы керек [12, 65 б.], -
Ақынның суреткерлік дәрежесі мен сөз қолдану мәдениеті де, оның
шығармаларының көркемдік сипаты да, қолданылған сөздердің жалаң сандық
молдығынан емес, ішкі ой сұлулығын берерлік үйлесімді сөз асылын сұрыптап,
талғап қолдана білуі арқылы танылады. Көңілдегі сайрап жатқан ойды ықшам,
көрнекті, ажарлы етіп ұсына алу, әрине суреткердің тіл байлығына байланысты
[16, 69 б.].
Көркемдік амал-тәсілдер ақындар өлеңдерінде өзіндік өрнек тауып, түрлі
пайымдауларға негіз болады
Осыдан барып ақындық рухани әлемі қалыптасады. Ақынның рухани әлемі
дегеніміз – көркем образдар дүниесі. Көркем образдардың өлең өлкесінде
көріктеуіш құралдар арқылы, көркем де бейнелеуіш сөздермен сомдалуы
суреткерлердің шығармашылығында ерекше орын алады. Сондықтан, алдымен,
ақындардың табиғи суреткерлік қабілеті, дүниені образды қабылдауы,
көркемдік ассоциацияға ұсталығы көрінеді. Суреткерлік қабілет дегенде,
ойымызға оралатыны ақынның көркем сөз оралымдарын орынды қолдануы, түрлі
құбылтулар мен қисынды сөз табуы.
Өз заманының суретшісі болып, ақындарымыздың әлемі түрлі бейнелі
образдарға, тілдік көркемдегіш сөздерге толы.
2.1 Эпитет айқындауыш құралының көркемдік қызметі
Сөздер өзінің бейнелі – қалпын ауыс мағынасымен немесе көп мағынасымен
ғана құлпыртып ажарламайды, поэтикалық тілдің айқындау тәсілі – эпитет
арқылы заттың, құбылыстың айрықша сипатын анықтайтын сұлу суретті сөзбен де
көркем. Суреткерлердің ерекшеліктері де осындай айқындау тәсілі арқылы
ажыратылып, аңғарылады. Эпитет – адамның, яки заттың немесе табиғат
құбылыстарының өзгеше белгілерін мәнерлеп көрсету, олардың бейнесін көз
алдыңа елестету, ой қиялына әсер ету үшін қолданылады. Эпитет барлық
халықтың фольклорында, жазба әдебиетінде кеңінен орын алып, әдеби
персонаждардың портретін жасауда, табиғат көріністерін суреттеуде,
кейіпкерлердің мінез-құлқын, іс-әрекеттерін сипаттауында, ұтымды стильдік
тәсіл ретінде мейлінше мол пайдалынылады.
Эпитет жайында Әдебиет танытқыш атты еңбегінде алғаш теориялық
тұжырым жасаған ғалым – А.Байтұрсынов. Сонымен қатар, Қ.Жұмалиев,
І.Кеңесбаев, З. Қабдолов, З.Ахметов, Р.Сыздықова, Т.Қоңыров, Б.Хасанов т.б.
еңбектері эпитеттің тілдік объект ретінде танылуына зор көмегін тигізді.
Эпитет (сипаттама) – заттың не құбылыстың айрықша белгісін, қасиетін
білдіретін бейнелі сөз. Эпитет ұғымға, нәрсеге бейнелілік, нақтылық сипат
береді.
Эпитет дегеніміз – екі немесе одан да көп компоненттен тұратын, өзара
қабыса байланысқан, көркем, бейнелі, образды сөз тіркесі[17, 208 б.].
Эпитет – тіл табиғатында тұтасқан терең тамыр тартып, матасқан, өскен
жайған, сөйлеу өнеріміздің барлық саласынан бой көрсететін жалпы тілдік
категория. Аспанның кеңдігі пен асқар таудың биіктігіне, күн мен айдың,
жұлдыздың жарығына, боран мен дауылдың дүлейлігіне байланысты туған
айқындауыштар, яғни эпитеттер поэзия өмірге келгелі өріліп, жалғасып, дамып
келе жатқан құбылыс.
Эпитетсіз ақын мөлдір сезімін, асқақ арманын әсерлі, ұтымды етіп қағаз
бетіне түсіре алмайды. Эпитет ұлттық поэзияның қорында бар, ғасырлар бойы
қалыптасқан көркемдік дәстүр болып табылады. Эпикалық өрнек пен астастыра
суреттеуде ақындардың тыңнан жол салып, фольклорлық дәстүрді шебер
қолданады. Ақындардың эпитеттерінің жасалу жолдарын мынадай мағыналық
топтарға бөлуге болады:
1. Кейіпкерлердің портреттерін бергенде, олардың мінсіз бейнелерін көз
алдымызға әкеледі.
Мысалы Үкілі Ыбырайдың Қаракөз өлеңінде:
Қара көзің сүзіліп,
Қыпша белің үзіліп [1, 47 б.]
Арудың толықсыған кезін суреттегенде, белінің жіңішкелігін қыпша
эпитетімен көрсеткен. Айқындау қабыса байланысқан сын есімінің тіркесінен
болған.
Ақан сері де:
Аузың бал, тілің шекер, нәзік таңдай,
Сөйлеймін, абзал құрбым, сізді талмай.
Алтын қол, күміс саусақ, қалам бармақ,
Қиғаш қас, нұрлы жүзің, жазық маңдай [18, 47 б.]
Қыздың бейнесін бұлай суреттелуі сырт қарағанда лиро-эпос жырларына
еліктегендік сияқты көрінгенмен, ақын бұл суреттеуге өзінше келген. Қыздың
ажарын бейнелеу мақсатымен нәзік таңдай, алтын қол, күміс саусақ, қиғаш
қас, нүрлы жүз, жазық маңдай деп, негізгі сын есімнен жасалған анықтауыш
арқылы қабыса байланысқан эпитетті сөз тіркестерімен қоса, аузың бал, тілің
шекер, қалам бармақ деп, зат есімнен болған анықтауыш арқылы қабыса
байланысқан эпитетті сөз тіркестерімен өрнектеген. Айқындауыштарының бәрі
айқындайтын сөздерінің алдында келіп, эпитеттен құралған өлең шумағын
тудырған. Сондай-ақ бұл эпитеттер жаңалық емес, халық ауыз әдебиетінен
бастап бүгінгі ақын-жазушылардың да қолдануындағы эпитеттер. Халық
даналығының жемісін Сегіз сері де ұтымды пайдаланған:
Аршын төс, аққу мойын, айбарлы қыз
Ішінде қатарының жайдары қыз [19, 50 б.]
Аршын төс, аққу мойын, айбарлы қыз түп-түгел өзінің айқындайтын
сөздерімен қабыса байланысқан эпитеттер. Қазақ халқы қашаннан аққуды
сұлулықтың символы, киелі құс ретінде қастерлеп келеді, сондықтан оны жырға
қосып, арудың сипатын бергенде тілге тиек етуі заңды да. С.Дүкенбаевтың:
эпитет қазақша қосалқы деген ұғымды береді. Ол белгілі бір қасиет пен
сапаны анықталатын сөзбен тіркесіп қана анықтайды. Сөйтіп, ол сөзге эпитет
өз мағынасын, өз қасиетін ауыстырады. Ол адам қиялы мен сезіміне, көңіліне
ерекше әсер ететін қасиеттерді даралап көрсету үшін қолданылады, -
дегеніндей, ақындар белгілі бір қасиетті осындай кестелі құралмен сомдап
көрсете білген.
Ақ құба, бүркіт қабақ, марал көзді,
Ерекше асып туған аққұла қыз.
Қолаң шаш, жазық жауырын, қыпша белге,
Жігіттер, көре қалсаң сұқтанарсыз [19, 51 б.]
Бұл үзіндіден де түбір зат есімнің тіркесінен жасалған бүркіт қабақ,
марал көзді эпитеттерін кездестіреміз. Ежелден аң аулау кәсібімен
айналысқан халқымыз аң-құстардың сипатын, қасиеттерін жақсы білген. Әрине,
оның ұлтымыздың ой-санасынан, сөз өрнегінен орын табуы да табиғи нәрсе.
Ақындардың эпитетті қолданудағы 2-ші бір қыры, адамның ішкі-сыртқы
сезімін, мінез-құлқын айқындауда жиі пайдаланған.
Түседі өлең десе қайғы-шерім,
Шығады айқайласам ащы терім [8, 25 б.].
Көңілің тас та болса бір жібиді,
Таңертең қараторғай сайрағанда [1, 30 б.]
О баста нем бар еді, жүрсем жәй-ақ,
Кетті ғой қалың қайғың түсті бояп [1, 52 б.]
3-ші ерекшелігі, бір эпитетпен бірнеше мағынаны білдіру тапқырлығында.
Жас жетіп ақ ордада мен жатырмын,
Өмірдің өтіп ақ таңдары [20, 215 б.]
Үзіндіде қайталанған түбір сын есімнен болған ақ эпитетті айрықша
екпін, нақыш беріп тұр.Әдетте ақ айқындауышы арудың портретін жасауда,
көркемдігін, рең әдемілігін беру үшін қолданылады. Бұл жолдардан мынадай
тіркестерді кездестіреміз: ақ орда, ақ таң – кіршіксіз, тазалықты,
пәктікті білдіріп тұр,
4-ші ерекшелігі, табиғат құбылыс адамға, жануарға тән қасиет, іс-
әрекетпен айқындауларында.
Түріктің шын ұрпағы болғаннан соң,
Өгіздің өнері оған жұққан екен [20, 220 б.].
Қазақтар қоршай соққы берген кезде,
Ит қалмақ құтыла алмай қырылыпты [20, 223 б.].
Төріңде кәрі тарлан жатты дерсің,
Өткенді ертегі-жыр, қазына ғып [20, 219 б.],- делінеді.
Сөз – образдың эстетикалық өрісін кеңейтуге келгенде, Қожаберген,
Сегіз сері, Шал ақындар тосын эпитеттерді қолдануды жүйелі тәсілге
айналдырса, Мағжан Жұмабаев, Ақан сері, Үкілі Ыбырайлар мұны да ақындық
ұсталықпен іліп әкетеді. Жоғарыда аталған ноқтасыз ой, бояулы дін, улы
жүрек, долы тіл дегендері сияқты жүрек, тіл, көңіл, ой сөздерінің
айқындауыштарын сан құбылтып отырады. Мысалы, толқынды көңіл, өлген көңіл,
жаралы жүрек, от жүрек, аптыққан жүрек (басылса), жарық жүрек, таза жүрек,
ақ жүрек, жылы жүрек т.т.
М.Жұмабаев шығармаларындағы көркемдегіш амалдардың қолданылуы әрқилы.
Әсіресе көркем шығармада қолданылатын көркемдегіш құралдың бірі, заттың не
құбылыстың айрықша сипатын, сапасын анықтайтын бейнелі сөз – эпитетті
пайдаланудағы шеберлігі оқырман көңілін еріксіз баурап әкетеді. Эпитетсіз
тіпті айтарыңды анықтау, суреттеп отырған нәрсеңді нақтылау мүмкін емес
екендігін төмендегі жолдар арқылы мойындатады. Өлеңдегі эпиттер: жалғыз
жан, толқын шаш, қарақат көз, алма қан, қозы көз, т.б.
Эпитет – заттың, құбылыстың айрықша сипатын, сапасын анықтайтын
суретті сөз. Эпитетсіз тіпті айтарыңды анықтау, суреттеп отырған нәрсеңді
нақтылау қиын [17, 217 б.]. Мағжан Жұмабаевтың Зар өлеңінде сүйгенінен
айрылғанына жаны күйзелген ақын, өзінің көңіл-күйін:
Енді бір өлгенім де, жүргенім де,
Қолымнан ұшқаннан соң қоңыр қазым [5, 32 б.], – деп сүйгеніне
қосыла алмағанын налу арқылы білдіреді. Қызды қоңыр қазға балауы – дәстүрлі
эпитет [21, 217 б.]. Мағжан Жұмабаевтың Тұранның бір бауырында деген
өлеңіне назар аударайық:
Ай туды, күңгірт кеш еді, алтын табақ,
Ару ғой ай дегенің алтын қабақ,
Жүзінен сол сұлудың нұр төгілді,
Жайырақ – суда ойнаған алтын шапақ [22, 153 б.].
Көрсетілген шумақта алтын деген сөз табақ, қабақ және шапақ
деген сөздермен тіркесіп эпитет түзеді. Бұл арқылы суреткер айтар сөзін
ғана емес, өзін, өзінің шығармашылық бетін бірге айқындамақ. Әсіресе,
алтын қабақ деген тіркес қандай тың, қандай әсерлі.
Оның ақ нөсердей төгілген жыр жолдарында өзіндік өмір өлшемдері, түйінді,
тұғырлы таным дүниесі кестелі өрнекпен нақтыланып, даралық сипатқа ие болып
тұрады.
Ал Көкшетау өлеңінде:
Аспанменен тірескен
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz