Сөз мағынасының кеңеюі мен тарылуы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
I. СӨЗ ЖӘНЕ МАҒЫНА
1.1.Сөз теориясяның
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...5-12
1.2.Сөздің лексикалық мағынасының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12-29
II. СӨЗ МАҒЫНАСЫНЫҢ ДАМУЫ
2.1. Сөз мағынасының кеңеюі мен
тарылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30-37
2.2. Полисемия және
контекст ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .37-47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 48-49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..50-51
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Сөз – тіл білімінің барлық саласының
негізгі зерттеу объектісінің бірі болып саналады. Бірақ тіл білімінің әр
саласы сөздің бір қырын ғана өз объектісі етіп алады да, өз заңдылықтары
негізінде сөз етеді. Бұл сөздің универсалды қасиетін емес, олардың күрделі
құбылыс екендігін білдіретін бір белгісі ғана. Сондықтан да сөздердің
фонетикалық жақтан ғана талдап, барлық қасиеттерін анықтау мүмкін емес.
Сондай-ақ сөздерге грамматиккалық жақтан талдау жасау мүмкін, бірақ
сөздердің барлық қасиеттерін грамматикалық белгілері арқылы ашу мүмкін
еместігін жасыруға болмайды. Фонетиканың ең кіші элементі болып саналатын
фонема болсын, грамматиканың ең кіші элементі болып саналатын морфема
болсын – барлығы да сөз бойынан табылатын нәрселер.
Диплом жұмысының өзектілігі. Сөз мағынасы, сөз мағынасының даму
заңдылықтары, синоним, антоним сияқты құбылыстар да сөздерге тән
заңдылықтар.
Сөз мағынасының тілдесім барысында тілдік мағынасына айналуы,
ақпараттық мазмұнының кеңееюі сияқты мәселелер жұмыстың өзектілігі болып
табылады.
Зерттеу нысаны. Сөздік тілдік бірлік ретіндегі тілдік ортадағы сипаты,
қолданыстық ерекшелігі, тілдік мағынаның жасалу жолдары мен сөз астары
сияқты құбылыстардың халық тілінің байлығын танытумен бірге, тілдің
қолданылуының мол мүмкіндіктерін де көрсетеді. Сөздің әмбебап тілдік құрал
екендігін жан-жақты саралай отырып, оны көркем шығарма мәтіндерінен алынған
тілдік деректер негізінде анықтау ғылыми жұмыстың зерттеу нысаны болып
табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты –
сөздің тілдік бірлік ретіндегі сипатын анықтау; сөздің белгілі бір
мәнмәтінде тілдік мағынаға ие болып, ақпараттық өрісінің ұлғаю жолдарын
саралау; шығарма тілінде құрылымдық өзгеріске ұшырап, окказионалдық сипат
алған сөздердің мағынасын саралау.
Зерттеудің әдіснамалық негізі. Б.Сағындықұлының Сөздің тілдік
мағынасы дегеніміз белгілі бір тілдік ортада қолданысқа түскенде білдіретін
мағынасы-деген анықтамасын басшылыққа ала отырып, сөз мағынасының
қолданыстық әлеуетін анықтау. Автордың белгілі бір мақсаттағы қолданыстық
ерекшелігі, атау таңдау еркіндігі тұрғысынан пайымдалды.
Зерттеу әдістері. Жұмыста көркем шығарма тілінен алынған тілдік
деректерге анализ-синтез жасау, зерделеніп отырған тілдік бірліктерге
қатысты ғылыми пікірлерді жинақтау, оларды қорытындылау барысында индукция-
дедукция әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық қажеттілігі. Сөйлеушінің
мақсатына қарай тілдік құралдарды саралап қолдану ерекшелігін зерттеп,
белгілі бір мағынаның тілдік құралдар арқылы берілу жолдарын пайымдау
зерттеу жұмысының теориялық қажеттігі болып табылады.
Диплом жұмысының материалдары мен тұжырымдары мұғалімдерге қазақ тілін
тереңдетіп оқытуда, қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы курсына қосымша
материал материал ретінде, Көркем мәтінді лингвистикалық талдау курсына
қосымша құрал ретінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының материалдары мен дереккөздері. Шығармада қолданылған
лексикалық бірліктердің қолданылу ерекшелігін айқындау негізінде түрлі
ғылыми еңбектер мен осы тақырып көлеміндегі мақалалар, түсіндірмелі және
фразеологиялық сөздіктер пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 СӨЗ ЖӘНЕ МАҒЫНА
1.1 Сөз теориясының негіздері
Сөз – тіл білімінің барлық саласының негізгі зерттеу нысандарының бірі
болып саналады. Бірақ тіл білімінің әр саласы сөздің бір қырын ғана өзінің
зерттеу нысаны ретінде таңдап алады да, өз заңдылықтары негізінде
қарастырады.
Сөз – тіл білімінің барлық саласының негізгі зерттеу объектісінің бірі
болып саналады. Бірақ тіл білімінің әр саласы сөздің бір қырын ғана өз
объектісі етіп алады да, өз заңдылықтары негізінде сөз етеді. Бұл сөздің
универсалды қасиетін емес, олардың күрделі құбылыс екендігін білдіретін бір
белгісі ғана. Сондықтан да сөздердің фонетикалық жақтан ғана талдап, барлық
қасиеттерін анықтау мүмкін емес. Сондай-ақ сөздерге грамматиккалық жақтан
талдау жасау мүмкін, бірақ сөздердің барлық қасиеттерін грамматикалық
белгілері арқылы ашу мүмкін еместігін жасыруға болмайды. Фонетиканың ең
кіші элементі болып саналатын фонема болсын, грамматиканың ең кіші элементі
болып саналатын морфема болсын – барлығы да сөз бойынан табылатын нәрселер.
Сөз мағынасы, сөз мағынасының даму заңдылықтары, синоним, антоним сияқты
құбылыстар да сөздерге тән заңдылықтар.
Сөздің күрделі екендігін көпшілік ғалымдар мойындаса да, оның қандай
элементтерден құралатындығын анықтап, ол элементтерді белгілеп, жан-жақты
сипаттап бере қоярлықтай пікір қазірше айтыла қойған жоқ. Тіпті сөздерге
көпшілік ғалымдар мойындаған ғылыми анықтаманың да берілмегендігін айтудың
өзі бұл мәселенің қаншалықты қиын екендінін көрсетеді. Бұдан, әрине, жалпы
тіл білімінде сөз дербес зерттеу объектісі болмаған екен деген пікір тумауы
керек. Керісінше, сөз - жүздеген ғалымдардың пікір айтуына, зерттеулеріне
арқау болған категория. Сөз теориясына көз салсақ, оған үңіле қараған
ғалымдардың көпшілігі не бірі екіншісін қайталайды, не өзінше азын-аулақ
жаңалық қосуға әрекет етеді, тіпті, ең болмағанда, өзіне дейінгі айтылған
пікірлерге шолу жасаумен қанағаттанады. Әр ғалымның өзіндік дәлелдері,
өздеріне тән пікірлері де барлығын жасыруға болмайды. Өйткені әркім өз
пікіріне, өз дәлеліне сүйене отырып көзқарасын айтады, пікірін дәлелдеуге
әрекет етеді, анықтама береді. Олар берген кей анықтама басқаларынан
қарапайым болып келсе, екіншілері күрделілігімен ерекшеленеді. Бүгінгі
күнге дейінгі сөздерге берілген анықтамаларға талдау жасау біздің
міндетіміз емес. Оларды тек салыстырып, сұрыптап бірнеше топқа бөліп
көрсетуді жөн көрдік.
Орыс тіл білімінде академик В.В.Виноградов тілші Ф. Фортунатовтың Жеке
мағынаға ие болатын дыбыстардың барлығы да сөз деген анықтамасына сын айта
отырып, Егер сөз тек екі жақты құбылыс дейтін болсақ, онда тілдегі әрбір
жаңа түсінік, жаңа ұғым жеке сөзді талап еткен болар еді. Бірақ тілдегі
жағдай бұдан сәл басқашалау деген болатын. Автор сөзге берілген анықтаманы
сәл күрделендіріп, оған жүйеге байланысты мағына қосады. Сөзді дыбыс пен
түсініктің бірлігі деп санау үлкен жаңсақтық. Сөзге бұлай анықтама беру оны
өзі мүше болған құрылымынан ажыратады, ̶ деп көрсетеді [1, 16-б.]. Сөзге
мағына мен дыбыстың бірлігі, не мағына мен дыбыстың және грамматикалық
категориялардың бірлігі деп берілген анықтамалардың бәрі қазіргі
тілшілерімізді қанағаттандыра алмайтындығы анық, себебі сөз табиғаты одан
күрделі болып табылады.
Тіл-тілдегі сөздердің табиғаты мен түрлі қасиеттерінің өзара сәйкес
келе бермейтіндігі кей ғалымдарымыздың жалпы сөзге тиянақты анықтама беруге
болмайды деген жаңсақ қорытындыға келуіне де себепші болған. Мысалы,
М.Н.Петерсон: Сөздерге қанағаттанарлық анықтама жоқ, оны берудің өзі де
екі талай. Сөз – логикалық анықтама беріп болмайтын түсінік, сондықтан оны
тек сипаттап не белгілерін көрсетумен ғана шектелген дұрыс, ̶ деген
болатын [2, 12-б.]. Осы пікірге жақын көзқарас Л.В.Щербада бар. Шындығында
сөз дегеніміз не? Меніңше, бұл түрлі тілдерде түрліше болады. Бұдан жалпы,
сөз деген түсінік жоқ деген ұғым туады [3, 24-б.]. Екі автордың екеуін де
сөзге анықтама бере алмағанын байқаймыз. Оның да себебі бар. Біріншіден,
олардың екеуі де сөз мәселесін арнайы қастырмаған ғалымдар. Екіншіден,
сөздің құрылымдық элементтері ол кезде толық зерттелмеген болатын.
Үшіншіден, ол кезде ғалымдар жеке тілдердегі сөздерге емес, жалпы
тілдердегі сөзге анықтама беруге тырысқан. Бірақ бұдан сөзге анықтама тек
бір тілдің негізінде ғана беруге болады деген пікір қалыптаспауы тиіс.
Демек, алдымен, бұл тілшілер жеке тілдердегі сөздердің табиғатын зерттеп,
оларға анықтама беруді жөн көрген. Әр нәрсеге анықтама беру үшін оның қыр-
сырын танып білу қажет. Сөзге де анықтама беру үшін алдымен олардың
табиғатын жан-жақты біліп, оларға тән қасиеттерді анықтап алып, олардың
өзара байланысын ашу керек болады. Сөз әмбебап тілдік бірлік ретінде оның
қандай белгісі негізгі, қайсысы қосымша белгі болып табылатын айқындап,
ажыратып алу қажет сияқты. Себебі жалпы тілдердегі сөздерге анықтама беру
мәселесі – жеке тілдердегі сөздердің табиғатын толық ашып, оны анықтағаннан
кейін ғана орындалатын жұмыс. Осыған орай, орыс тіл білімінде М.Д Степанова
Сөзге бір жақты анықтама беру, сөз түсінігін түрлі тілдерде универсалды
етуге әрекет ету – сөзді қате талқылауға не жартылай ғана қамтуға, әсіресе
анықтамалардың толық болмауына себепші болып жүр, ̶ деп айтқан пікірі өте
орынды [4, 11-б.]. Алайда сөзге тілдік бірлік ретінде көпшіліктің көңілінен
шығатын анықтама берілмегенін көріп, сөзге мүлде анықтама беруге болмайды
екен деген тұжырымға келуге болмайды.
Сөзге толық, оның қасиетін жан-жақты қамтыған, көпшіліктің көңілінен
шығатын ғылыми анықтама берудің қиындығын көптеген ғалымдар мойындайды.
Ғалым Л.В.Щерба: Мен сөз туралы көптен бері ойланып жүрсем де, бұл
проблеманы шешуді өз алдыма мақсат ете алмаймын, ̶ дей отырып,
мәселенің күрделілігін, көп ізденуді қажет етіп, ұзақ уақыт бойы бұл
мәселемен айналысу керектігін ескерткен болатын [3, 26-б.].
Кез келген құбылысқа анықтама беру дегеніміз – белгілі бір ұғымның
барлық қасиеттерін санап беру деген сөз емес. Мысалы, тілшісі Н.М. Шанский
сөзге тән 12 негізгі белгісін көрсеткен. Бірақ сөзге ғылыми анықтама
бермей, тек жұмысшы анықтамасын бердім деп ескерткен. ...сөз өзінің
негізгі формасында бір ғана екпіні бар және мағынаға ие, лексика-
грамматикалық тұтастығы бар, бөлінбейтін тілдік бірлік, ̶ деп анықтама
береді [5, 134-б.]. Егер Н.М. Шанский санап көрсеткен сөздердің
белгілерін анықтасақ, олар төмендегідей болады:
1) фонетикалық жақтан тұтастығы;
2) семантикалық валенттілікке иелігі;
3) арасына сөз салмайтындығы;
4) бір екпінге ие болатындығы;
5) бір лексико-грамматикалық категорияға қатыстылығы;
6) мағына мен дыбыс бірлігі;
7) қайта жасалынбайтындығы;
8) тұтастығы мен бірдей формаланатындығы;
9) көпшілік жағдайда сөз тіркестерінде қолданылатындығы;
10) ажыратылып тұратындығы;
11) номинативтілігі;
12) фразеологизмдік қасиеті барлығы [5, 132-б.]. Сөздердің бұл сияқты
көп қасиеттілігі кей тілшілердің бір тілдің өзінен бірнеше сөздердің
түрлерін ажыратуына себепші болып жүр. Мысалы, 1960 жылы Ленинградта болып
өткен сөздердің морфологиялық құрылымы туралы конференцияда баяндама
жасаған О.П. Суник бір тілдегі сөзге анықтама беруге болады және сөздерге
тілдің түрлі жағынан түрліше анықтама беруге болады деген. Сөзге бұл сияқты
анықтама беруді бір кездерде В.В.Виноградов сыңаржақ зерттеуден туған
қағида [1,25-б.]. деп бағаласа да, бұл пікірді дамытушылар да жоқ емес.
Мысалы, С.Е.Яхонтев сөздерді түрлі қасиеттеріне қарап ажырата отырып,
алтыға бөліп қарастырады:
1) графикалық сөз;
2) сөздіктегі сөз;
3) фонетикалық сөз;
4) жазба сөз;
5) флективті сөз;
6) бүтін сөз [6, 39-б.].
Тілші С.Е.Яхонтевтің бұл алты типті сөз теориясын тілшілер түрліше
қабылдап жүр. Дегенмен, бұл сияқты топтастырулар да сөзге қолайлы анықтама
беруге жағдай жасай алмайды. Керісінше, кей авторлар сөзге анықтама берудің
орнына сөздің шекарасын, сөйлем ішінде бір сөзді екінші бір сөзден ажырату
принципін басты мәселе ретінде қарастырғанын да байқаймыз. Бұларды тілші
С.Е.Яхонтев көрсеткен сөздердің түрлері арқылы шешу мүлде мүмкін емес.
Мысалы, графикалық сөз деген белгіге негіз болу үшін сөздер бірге жазылуы
тиіс, ал бөлек жазылса, екі сөз болып саналады екен. Онда біздің: Байдалы
дегеніміз – бір сөз де, тау ешкі дегеніміз – екі сөз. Өзіміз көріп
отырғандай, мәселені тек күрделендіріп қана қойған. Себебі сөздің бірге не
бөлек жазылуын орфографиялық принциптер белгілеп беретіні белгілі ғой. Ал
орфографиялық принциптер сөздердің, тіл элементтерінің бір белгісіне қарап
белгіленеді. Бірақ бұл принцип те тілдік заңдылықтарды барлық кезде дәл
белгілей бермейді ғой. Мысалы, қазақ тілінің орфографиялық сөздігінде
жоңышқабас (өсімдік атауы) бірге жазылса, тау сағыз (бұл да шөп атауы)
бөлек жазылған. Бір таңданарлық жағдай сол – бұл сөздердің екеуі де
шөптесін өсімдік атауы әрі екеуі де аналитикалық тәсіл негізінде жасалған
зат есімдер. Сөз – күрделі құбылыс дегенде біз тілдік бірліктің тек
тұлғасын есепке алып қана қоймай, сөздің басқа жақтарын да ескеуіміз қажет.
Қазіргі кездегі жоғары оқу орындарына арналған еңбектерде сөзді мағына мен
дыбыстың бірлігі деп тану кеңінен таралған түсінік екенін байқаймыз әрі
оны көпшілік ғалымдар қолдайтын пікір десек те жаңылыспаймыз. Бірақ
тілшілер арасында бұл екі категорияны әр түрлі түсінушілер бар екендігін
жасыруға болмайды. Осындай пікір айтқан ғалымдарды, пікірлерінің ыңғайына
қарай, бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады.
Бірінші топқа: сөз – екі жақты категория деушілерді;
Екінші топқа: сөз – үш жақты категория деушілерді;
Үшінші топқа: сөз – таңба деушілерді енгізуге болады.
Сөз екі жақты не үш жақты құбылыс деп танушылар арасында тек сөз
элементтерінің саны үшін ғана келіспеушілік бар деп айтуға болмайды.
Қай нәрсеге болмасын анықтама бергенде оның барлық қасиеттерін
санамалап көрсету не түгел қамту деген сөз емес. Сондықтан заттарға не
құбылыстарға анықтама бергенде олардың басты белгілерін анықтап, көрсетудің
өзі де жеткілікті болады. Мысалы, адамды екі аяқты, екі қолды, тік жүретін
саналы биологиялық ағза деп анықтама берсек, ол күлкілі болары анық.
Ғалым Д.П.Горский кез-келген болмыстағы құбылысқа немесе затқа анықтама
берудің екі түрі бар екендігін көрсетеді. Біріншісі, бізді қызықтырған
затты басқа заттардан ажырату үшін берілген анықтама болса, екіншісі, жаңа
терминдердің не бұрыннан бар терминдердің мағынасын анықтау мақсатында
берілетін анықтама дегенді айта отырып, анықтама берілетін зат не терминнің
күрделілігіне қарай, анықтама берудің он төрт түрлі жолы бар екендігін
көрсеткен болатын [7, 63-б.]. Сөзге анықтама бергенде де сөз түсінігін
өзінен кеңірек түсінік құрамына енгізу керек. Яғни Сөз дегеніміз – тілдің
бір элементі. Бірақ қандай элементі деген заңды сұрақ туары сөзсіз.
Сөз тілдің қандай элементі екендігін көрсету үшін сөздің тіл
құрылымындағы оның басқа элементтерімен қандай қатынаста болатындығын
анықтау керек. Ол үшін сөздің ішкі құрылымын, қызметін ашып алу қажет
болады: біріншіден, сөз бір не екі элементтерден ғана құралмайды. Егер
күрделі сөз туралы пікір айтатын болсақ, онда ойлау, ұғым, объективті
дүниедегі заттар сияқты түсініктермен бірге ішкі форманы есепке алу керек
болады.
Екіншіден, дыбыс пен мағына жалаң өмір сүрмейді, олар өзара бір-бірімен
белгілі қатынаста болады. Ф. де Соссюр мағына мен дыбыстың арақатынасын ақ
қағаздың екі бетіне теңеген болатын. Дегенмен дыбыстар сөз құрамына енгенде
қандай қызмат атқарады? Мағына қандай қызмет атқарады? Бұл сұраулардың да
жауабы күні бүгінге дейін бір ізді емес. Үшіншіден, сөз бір
дыбыстан да, дыбыстар тізбегінен де, көбіне дыбыстар тізбегінен жасалады.
Әр сөздің құрамындағы дыбыстардың өзара іштей байланыстары қандай
заңдылықтарға, неге сүйенеді? Бұл сұраулар қарапайым көрінгенмен ойланып
жауап беруді талап етеді.
Төртіншіден, мағына түсінігі де жалаң түсінік емес, олардың да бірнеше
кіші элементтерге бөлінетіні анық.
Тілші Б.Н.Головин Сөз – мағына мен дыбыстардың бірлігі деген
анықтама беріп, оны жан-жақты дәлелдеген. Ал, Сөз – белгілі бір ұғымды
білдіретін дыбыстар тізбегі деген анықтаманы, кей сөздер ұғымды
білдірмейтіндіктен (мысалы, орыс тіліндегі да, нет, конечно, эх, ой), не
кей ұғым сөздер тізбегі арқылы берілетіндіктен дұрыс емес дейді. Ал, өзі
пікір білдіру үшін еркін қолданылатын тілдің ең кіші мағыналық бөлшегін
сөз дейміз деп анықтама береді Анықтамада, сөздің негізгі белгісі
ретінде:
1) тілдің ең кіші мағыналық бөлшегі;
2) Сөз сөйлеуде, пікір білдіруде қолданылатындығы;
3) еркін қолданылатындығы көрсетілген. Б.Н.Головин өзі берген
анықтаманы талдай отырып, онда 4 түрлі негізгі белгіні есепке алғандығын
ескертеді.
1. Сөздің дыбыс пен буыннан айырмашылығы – тілдің мағыналық бөлшегі
екендігі.
2. Сөйлеу кезінде еркін қолданылады, яғни сөзсіз тіркесуді талап ететін
басқа элементі болмайды. Бұл қасиетімен ол морфемалардан ерекшеленіп
тұрады.
3. Сөйлесу кезінде өз дербестігін сақтайды. Бұл қасиеті жағынан ол сөз
тіркестерінен ажыратылады.
4. Сөйлесу процесіне де қатынасады, яғни пікір алысу кезінде
қолданылады, - деп көрсетеді. [8, 81-82 б.].
Сөз – мағына мен дыбыстардың бірлігі деген анықтама оқулықтарда көп
кездеседі. Байыптап қарайтын болсақ, шындығында сөздің құрамында мағына мен
дыбыстың болатындығы анық. Дыбысталусыз сөз болмайтыны сияқты, мағынасыз да
сөз бомайды. Бірақ бұл анықтама да сөздердің барлық қасиеттерін анықтап
бере алмайды. Мысалы, бір сөздің мағынасы тіл-тілдерде әр түрлі сөз арқылы
беріледі. Салыстырыңыз, қазақша нан, орысша хлеб. Сондай-ақ бұл анықтама
сөздердің көп мағыналық қасиеті мен синоним, антоним сияқты тілдік
құбылыстардың басын ашып бере алмайды. Сол үшін де кей ғалымдар бұл
анықтаманы сәл күрделендіріп: Сөз – дыбыстар мен мағынаның тұтастығы,
ақиқат заттың, құбылыстың жиынтық бейнесі, - деп береді [9, 11-б.]. Соңғы
анықтамада сөздің мағынасын ғана сәл күрделендірген. Жоғары оқу орындарында
арналған осы оқулықта (лексика тарауын жазған Ғ.Мұсабаев) сөздің дыбысталу
формасына да көңіл аударылады. Бірақ талдауда қиын соғатын, басқа
тарауларда айтылған ойға қайшы келетін тұстары да бар екенін байқаймыз.
Мысалы, үшін, сайын, гөрі сияқты шылаулар туралы айта отырып: үшін, сайын,
гөрі дегендер сөз емес, бірақ мұнда жүйелі дыбысталу бар, - деп қорытынды
жасайды. Ең алдымен айтарымыз – шылаулар да сөз болып саналады. Автордың
қандай негізге сүйеніп оларды сөз болмайды дегенін түсіну қиын. Соңғы
кедерде жарық көрген оқулықтарда да бұл сұрауға жауап жоқ. Мысалы, 1979
жылы жарық көрген Ә.Болғанбаев оқулығында: Сөз дыбысталу мен мағына
бірлігінен тұрады. Әрбір сөз – белгілі бір құбылыстың аты, - деп жазылған
[10, 8-б.]. Осыған ұқсас анықтаманы тағы бір лексикологтың еңбегінен
байқадық: Міне осындай белгілі бір ұғымның атауы ретінде қолданылатын
дыбыстардың комплексін сөз дейміз [11, 13-б.].,-деген сияқты анықтамалар
беріліп жүр.
Енді бір қатар тілшілер сөзге анықтаманы лексикалық мағынаның негізінде
береді.
Орыс тіл білімінде тілші О.С.Ахманова сөз мағынасына келесідей анықтама
береді де: Белгілі бір дыбысталумен байланысты болып тілдік факті ретінде
жарыққа шығатын адам ойындағы объектив өмірдегі заттардың (құбылыс,
қатынас, процесс т.б.) бейнесі; бұл шындықтың бейнесі сөз (морфеманың)
құрылымының ішкі жағын (мазмұнын) жасайды, ол тілдік бірліктің дыбысталуы
оның материалдық қабығын жасайды да мағынаны басқаға жеткізудің,
хабарлаудың сондай-ақ оның өзінің пайда болуының қалыптасуының өмір
сүруінің, дамуының негізі болады,-деп жазады [12, 160-161-б.].
Қазақ тілшілерінің еңбектерінде де сөз мағынасына берілген
анықтамалар кездеседі. Мысалы, Ғ.Мұсабаев сөз мағынасына тікелей анықтама
бермесе де: Сөз формасына оралған ұғымның мазмұны сөздің мағынасына
айналып, дыбысталу мен мағына бірлесе келіп, сөздің өзін қалыптастырады, -
дейді [9, 15-б.]. Бұл жерде автор сөз мағынасын ұғым арқылы анықтап отыр.
Ал ғалым К.Аханов болса тілші Е.М. Галкина-Федаруктың сөзге берген
анықтамасын толық қабылдап: ...сөздің лексикалық мағынасы дегеніміз
дыбыстық комплекстің ақиқат өмірдегі құбылыстардың бірімен белгілі бір
тілде сөйлесуші коллектив арқылы белгіленген байланысы болып табылады, -
дейді [13, 28-б.]. Соңғы кездерде жарық көрген жоғарғы оқу орындарында
арналған оқулықтарында да осыған жақын анықтама беріліп жүр. Мысалы,
М.Белбаева Сөздердің лексикалық мағынасы деп әрбір сөздің өзге сөздермен
қарым-қатынасқа түспей, жеке-дара тұрғандағы нақтылы не негізгі мағынасын
айтады, - деп анықтама береді [11, 14-б.]. Нақ осы анықтаманы ертеректе Т.
Қордабаев та берген болатын. Бірақ Т. Қордабаевтың анықтамасында сөз
мағынасын белгілеуде қажетті болған әлеуметтік шартты да қосып, дұрыс
қорытынды шығарған болатын. Яғни Сөздің лексикалық мағынасы – оның жеке
тұрып та білдіретін өзіне тән қоғам таныған мағынасы, - дейді [14, 12-б.].
Т.Қордабаев сөз мағынасына берген екінші анықтамасында: Сөз мағынасы
дегеніміз оның білдіретін түсінігі. Сөз нені білдірсе, нені байқатса, сол
оның мағынасы болады [15, 62-65-б.]. Т.Қордабаевтың еңбектерінде сөздің
мағынасына берілген үшінші және төртінші анықтамаларды да көруге болады.
Тілдік мағына – объектив дүниедегі заттардың, құбылыстардың, болмыстардың
санадағы бейнесі не ...мағына дегендегі атау мен сол атау болған
мазмұнның арасындағы қатынас, бірлік деп түсінген дұрыс-дейді [16, 143-
б.].
Қазақ тілінің жоғарғы оқу орындарына арналған оқулықтарында,
негізінен, сөздің белгілі өзіне тән меншікті мағынасы болатынын мойындайды.
Сөз болған жерде мағына болуы – табиғи нәрсе [9, 15-б.]. Сөз біткеннің
барлығында да белгілі мағына болады [10, 14-б.]. Бірақ тілші Ғ.Мұсабаев
сөздің мағынасы мен дыбысталуы туралы пікір айта отырып үшін, сайын гөрі
дегендер сөз емес, бірақ мұнда жүйелі дыбысталу бар. Демек дыбысталу мен
сөз бір емес, екі айырым ұғым. Сөйтіп, дыбысталу – сөздің басты элементі,
- деп жазады [9, 14-б.]. Автордың пікірінше лексикалық мағына болмаса да
сөз бола беретінін көрсеткен. Сөз болу үшін тек жүйелі дыбысталу болса
жетіп жатыр. Үшін, сайын, гөрі дегендер шылау сөздер.
Тілде грамматикалық форма қабылдамайтын (септелмейтін, көптелмейтін,
грамматикалық форма қабылдамайтын) сөздер болса да, формасыз сөз болмайды
[17, 85-б.]. Жалпы сөзді мағына мен дыбысталудың бірлігі деп түсіну дұрыс.
Сөз мағынасына анықтама бергенде осыдан басталынуы керек. Ал көмекші
сөздерде лексикалық мағына жоқ деу, оларды не қосымшалармен тең санау, не
көмекшілердің сөз екендігін мойындамау, тек дыбыстардан тұратын мағынасыз
сөздер де болады деген қағиданы дұрыс деп тани алмаймыз. Сөз мағынасының
ішкі құрылымдық элементтерін жіктеп, талдап. көру керек. Қорыта айтқанда,
сөз мағынасы өте күрделі, бірнеше қабаттардан тұратын тілдік қатегория.
Лексикалық мағына дегеніміз белгілі бір дыбыс не дыбыстар тізбегімен
шартты, тарихи және әлеуметтік байланысқа түскен обьектив дүниедегі
заттардың , амал-әрекеттердің, түрлі құбылыстардың адам санасындағы
жалпыланған, дерексізденген бейнесі.
Сөз мағыналарының деңгейі, анықтығы барлық сөздерде де бірдей, тең
дәрежеде бола бермейді. Сол үшін де атауыш сөздердің лексикалық мағынасы
мен көмекші сөздердің мағынасын тең санау дұрыс болмайды. Тіпті зат есімдер
мен сын есімдердің, зат есімдер мен етістіктердің мағыналарын тең деп санау
жаңсақ пікір топшылауынан туған қорытынды. Зат есім, сын есім, сан есім,
етістіктерді бірін екіншісінен ажыратып тұрған олардың категориялы
мағыналары емес, лексикалық мағынасы. Сын есімнің зат есім мағынасында
(заттанып) қолданылуы сындық мағынаның мүлде жоғалып, таза заттық мағынада
қолданылуымен байланысты емес; бұл олардың әрі семантикалық, әрі
синтаксистік қызметінін өзгеруімен, семантикалық өрісінің кеңеюі,
қолданыстық әлеуетінің ұлғаюына байламысты туған құбылыс.
Сөз мағынасының ара қатынастарының ашылуымен байланысты анықталатын бір
мағыналылық (моносемантизм) мен көп мағыналылық құбылысы бар. Сонымен, сөз
мағынасы да күрделі категория болып табылады. Демек, сөз мағынасының
құрамында объектив дүниедегі заттардың бейнесі, адам ойының (миының)
қызметі негізінде жасалынған жалпыланған, дерексізденген бейнемен бірге тіл
заңдылықтарымен байланысты қалыптасқан мағыналық реңктер де енеді.
Сондықтан да дыбыс не дыбыстар тізбегі белгілі бір мағынамен байланысқанда
сол тілдін заңдылығын да есепке алады. Тіл заңдылықтары сөздерге жеке
тұрғанда әсер етпегенімен, сөйлем құрамына енгенде шешуші қызмет атқарады.
Күнделікті өмірде және тілдің даму тарихында үздіксіз қайталана берген соң
ол тілдік заңдылықтар мағынаның ішкі құрамына да еніп кетеді.
1.2 Сөздің лексикалық мағынасының түрлері
Сөз мағынасы, оның даму заңдылықтары, лексикалық мағынаның түрлері
сияқты келелі мәселелер тілшілері бұрыннан бері толғандырып келген. Өткен
ғасырдың елуінші жылдары сөз мағынасын семантикалық тұрғыдан топтастыру
орын алды. Сөздерді мәдени, шаруашылық, тұрмыстық, туыстық атаулар т.б. деп
семантикалық топтастыру лексикалық мағынаның білдіретін ұғымы бірыңғай
сөздерді мағыналық типтерін анықтауға негізделді.
Сөз мағынасын топтастыру сөз мағынасын әртүрлі аспектіде қараудан
туындайды. Мысалы, сөздің негізгі және тұрақты мағынасы дегенде адам ойының
танымдық және абстрактілену дәрежесі ескеріледі. Контекстік мағына сөздің
сөйлемдегі мәтін ішіндегі динамикасына қатысты болса, сөздің көпмағыналығы,
ауыс мағынаның полисемиялық деңгейге жетуі, одан әрі омонимденуі тұрғысынан
қаралады.
Қазақ тіл білімінде сөз мағыналарын топтастырудың академик
В.В.Виноградов ұсынған тура және номинативті мағына; фразеологиялық
байлаулы мағына; синтаксистік шартты мағына деген классификациясын кеңінен
пайдаланылып келеді [18,9-б.]. Мәселен I. Кеңесбаев, Ғ.Ғ.Мұсабаевтар
В.В.Виноградовтың жоғарыдағы топтастыруын басшылыққа ала отырып сөз
мағыналарын:
1. Сөздің негізгі мағынасы;
2. Сөздің тұрақты мағынасы;
3. Сөздің нақты (конкретті) мағынасы;
4. Сөздің контекстік мағынасы және көп мағыналығы;
5. Сөздің абстракті мағынасы;
6. Сөздің тура мағынасы;
7. Сөздің ауыс мағынасы;
8. Сөздің грамматикалық және лексикалық мағынасы деп бөледі [9, 35-
б.].
Профессорлар Ғ.Қалиев пен Ә.Болғанбаев сөз мағынасын сөздердің шындық
өмірдегі заттар мен құбылыстарды білдіруіне, тарихи пайда болуына, өзара
тіркесімділігіне, стилистикалық қызметіне қарай топтастырып, қазақ
сөздердің лексикалық мағыналарын:
1) Сөздің негізгі атауыш (номинатив) немесе тура мағынасы;
2) Сөздің ауыс мағынасы;
3) Сөздің нақты және дерексіз мағыналары;
4) Сөздің түпкі және туынды мағынасы;
5) Сөздің еркін және байлаулы мағынасы;
6) Сөздің бейтарап және терминдік (кәсіби) мағыналары;
7) Сөздің бейнелі және поэтикалық мағыналары деп жіктейді [19, 75-86-
б.].
Тілші М.Оразов сөз мағынасын:
1) Денотаттық мағына;
2) Сигнификаттық мағына;
3) Эмоциялық мағына;
4) Құрылымдық мағына (бұл мағынаны өзін парадигмалық мағына және
синтагмалық мағына), - деп көрсетеді [17, 75-151-б.].
Профессор Б.Сағындықұлы сөз мағынасын сөздің жеке тұрғандағы және өзге
сөздермен қарым-қатынасқа түскендегі сипатына, қалып-күйіне қарай екіге
бөліп қарастырады:
1). Сөздің сөздік мағынасы;
2). Сөздің тілдік мағынасы деп, екі үлкен топқа бөледі де одан әрі
сөздік мағынаны лексикалық мағына және лексика-грамматикалық мағына
түрлеріне бөліп көрсетеді.Тілдік жүйе негізінде қалыптасқан мағына
элементтерін тілдік мағына деп атай отыра, ғалым оны іштей парадигмалық
және синтагмалық мағына деп екіге бөледі. Лексикалық мағынаның құрамдас
бөліктері ретінде денотаттық және сигнификаттық (пайымдау) мағыналарын
көрсетеді [20, 18-б.].
Сөз мағынасы – дамып, жетіліп отыратын тілдіқ құбылыс. Сөздің бастапқы
атауыш немесе тура мағынасы сөздің басқа мағыналарына негіз болады. Сөздің
затты, құбылысты тікелей атаудан туындайтын мағынасы атауыш (номинативті)
мағына деп аталады. Ол мағына затты, құбылысты тікелей атап
көрсететіндіктен кейде сөздің тура мағынасы деп те аталады. Тура
арасындағы байланысқа сәйкес келеді және олардың қолданыс аясы өте ауқымды
әрі еркін болады. Мысалы, келу етістігі Мен ауылдан кеше көлік жалдап
келдім деген сөйлемдегі әр сөзбен тіркесіп жұмсала береді. Сол сияқты табу
деген сөз жоғалған нәрсені (малды, затты, бұйымды) табу, жұмбақтың шешімін
табу сияқты еркін тіркес жасауға актив қатысады.
Атауыштық тура мағынадағы сөздер басқа сөздермен еркін қарым-қатынасқа
түсіп отырғандықтан, сөздің жеке тұрып беретін мағынасы еркін мағына болып
та табылады. Мысалы, ай, күн, тау, жел, ағаш, орман сөздерінің
әрқайсысында заттық ұғымдарды білдіретін денотаттық тура атауыш мағына да,
еркін тіркесімдік сипатқа ие еркін мағына да бар. Денотаттық мағына –
айналадағы заттың, құбылыстың адамның сезім мүшелеріне әсер етуіне
негізделетін, көрнекті нақты ойлауға қатысты қабылдаудан туындайтын ұғым
негізінде қалыптасқан ақиқат дүниенің обьективті бейнесі. Мәселен, лақты
ешкі дегенде тыңдаушыға өзі көзімен көрген, сезіміне әсер еткен егіз лақ
ерткен қара ешкінің, ақ лақты тоқал ешкінің, көк лақты ақ ешкінің, сұр лақ
ерткен желіні жер сызған бетке ешкінің, т.б.бейнесі елестейді. Мұндағы,
ешкі, лақ деген жалпылама атаулар әр тыңдаушының көрнекті, бейнелі ойлауына
байланысты ешкі, лақтың нақты бейнесін беретін белгі, нышандармен (тоқал,
ақ, қара, бөрте, желінді т.б.) айқындалады, нақтылық сипат алады.
Денотат дегеніміз – белгілі бір сөзді айтқанда, ойымызға оралатын зат
(құбылыс) немесе оның ерекше белгілері. Денотат көбінесе сөздің тура
(атауыштық) мағынасында сақталады. Сөздің тура атауыш мағынасының негізінде
туып өрбіген ауыс, нақты, абстракті мағыналары сөздің лексикалық
мағыналарының түрлері болып табылады.
Сөздің атауыштық негізгі мағынасын басқа бір затқа, құбылысқа атау
атайды. Мысалы, көз деген сөздің адам мен жан-жануарлардың дене мүшесінің
бірін білдіретін мағынасы тұрақты, негізгі, бастапқы, тура, денотаттық,
еркін мағына. Ал күннің көзі, бұлақтың көзі, көз жауын алады (жайнап тұр)
дегендердегі көз сөзінің білдіретін мағыналары бастапқы тура мағына
негізінде өрбіген ауыспалы мағыналар.
Тура мағынадан келесі бір ұғымды беру үшін ауысқан мағына біртіндеп
солғындағанда, білдіретін ұғымда да азды-көпті реңкілік өзгерістер орын ала
бастайды. Мысалы, Шалкиіздің:
Батыр жігіт жау бастар,
Аға жігіт қол бастар-деп келетін жолдарда,
немесе Махамбет ақынның:
Исатай деген ағам бар,
Ақ кіреуке жағам бар-дегеніне,
немесе Доспамбет жыраудың:
Азаулының Аймәдет ер Доспамбет ағаның
Хан ұлының несі кем?
Би ұлының несі кем?
Азаулыда аға болған ерлер көп еді,-деген жыр жолдарына жүгіне отырып,
Р.Сыздық қазақ тілінде аға сөзі жасы үлкен ер адам деген тура, негізгі
мағынасымен қатар ертеректе бас, басшы, ел (ру, тайпа, халық) басшысы,
әскери басшы мағынасы солғындап, ол ауыспалы мәнде қолданылғанда жасы
үлкен, сыйлы, құрметті адам деген ұғымда жұмсала бастағанын айтады [21,16-
18-б.].
Сөздің мағынасының қалыптасуында дүниедегі заттар мен құбылыстармен
байланысып жатқан мағыналық элементтің қызметі үлкен. Тіл білімінде бұл
мағыналық элемент кейде денотат, кейде референт деп аталынып жүр. Жалпы бұл
терминдердің екеуі де екі түрлі түсінікті білдіреді де, объектив дүниедегі
заттарға екі түрлі категорияның негізінде байланысады. Д. Э. Розенталь мен
М. А. Теленковалар бұл екі терминді былай түсіндіреді: Денотат (латынның
denotare белгілеу, білдіру сезі-неи). Белгілі бір сөз білдіретін объектив
дүниедегі зат не құбылыстар [22, 66-б.]. Референт (латынның referens,
referenlis хабарлайтын деген сөзінен). Белгілі бір тілдік элементпен
қатынаста болып, ойдың элементтерін де қамтитын, ойда бейне-ленген объектив
дүниедегі заттар мен құбылыстар [22, 266-б.]. Демек денотат сөздің
мағынасы арқылы білдірілетін объектив дүниедегі заттар мен құбылыстар
болса, референт ұғымның негізінде жататын объектив дүниедегі заттар мен
құбылыстар. Бірақ бұл жерде басын ашып алуды қажет ететін бір жағдай бар.
Сөз мағынасы ұғымға (ой элементі ретінде) байланыспай-ақ объектив дүниедегі
заттар, құбылыстармен тікелей байланыса алады ма? Егер байланыспаса (біз
солай ойлаймыз) онда ой негізіндегі объектив дүниедегі заттар мен
құбылыстардан (рефе-ренттерден) денотаттың қандай айырмашылығы бар? О. С.
Ахманова денотат терминіне тікелей анықтама берместен денотаттық
(денотативный) сын есіміне тоқталып, мынадай анықтама берген: Табиғаттағы
заттардың табиғатын, ерекше белгісін көрсететін референтпен байланысты болу
қызметі. Ал денотацияға: коннотацияға қарсы сөздің негізгі мағынасын
білдіру,— деп анықтама берген [12, 128-б.]. Референт терминіне сөздің ішкі
формасы ретінде алынатын ұғымның мазмұны деп анықтама берген [12, 384-б.].
Демек денотат пен референт өте тығыз байланыстағы түсініктер. Жоғарыдағы
анықтамалардағы қағидаларды дұрыс деп санайтын болсақ, онда референт
денотаттан кең түсінік. И. А. Стернин денотат пен референт терминдерін
салыстыра отырып, оларға былай анықтама берген: Таңбаның референті сөйлеу
кезінде байқалатын, барлық қасиетін толық қамтыған нақтылы жеке зат.
Таңбаның денотаты ойлау процесі негізінде бөлініп алынып дерексізденген
заттардың жеке-дара белгілері [21, 45-б.]. Соңғы анықтаманың көрсетуінше
денотат референттің құрамына енеді де, сөз мағынасының негізгі ядросын
жасайды. Сондай-ақ референттің құрамына енген заттардың барлык қасиеті
сөздін мағына құрамына ене беруі шарт емес. Сондықтан да И. А. Стернин
денотат дегеніміз белгілі бір сөзді айтқанда ойымызға келетін зат не оның
белгілері дейді. Мысалы, үстел дегенде көз алдымызға аяқты (кейде 4, кейде
3), үсті тегіс, жазу не тамақ ішу үшін қажетті жиһаз келеді. Бұл оның
денотаттық мағынасы үстелдің төрт бұрышты не дөңгелек болуы, түсі, қандай
заттардан жасалынғандығы т. б. қасиеттері үстелдің денотаттық мағынасына
енбейді, референттің құрамына енеді. Сондықтан да И.А.Стернин Таңбаның
денотаттық қатынасы жүелік сипат алады, ал референттік қатынаста жүиелік
сипат болмайды,— деп те айырмашылығын көрсетеді. Олардың арасындағы
айырмашылықты көрсету үшін оқушы (учащийся) сөзіне талдау жасайды.
Оқушы ретінде баланың барлық қасиеті қамтылуы керек, яғни баланың жасы,
киімі, мінез-құлқы, сыртқы көрінісі, т. б. қасиеттері оқушы сөзінің
референті болады. Ал баланың белгілі бір оқу орнына (мектелке) байланысты
болу қасиетін білдіру оның денотатын жасайды [23, 46-47-б.]. Сөздің
денотаттық мағынасы туралы сөз болғанда, ең алдымен оның объектив
дүниедегі заттар мен түрлі құбылыстарға, заттардың амал-әрекеті мен
түрлі қасиеттерін бейнелеп беру мүмкіндігі бірінші орында тұруы керек. Кез
келген сөздің мағына құрамында объектив дүниедегі заттармен байланысып
жататын элемент бар дегенде осы денотаттық мағына еске түседі. Кей тілші
ғалымдардың Сөз — зат не түрлі құбылыс атауы дегенде осы қасиетті
басты өлшем етіп алғаны анық көрінеді. Сөз мағынасының қалыптасуы мен
объектив дүниені бейнелеу қасиетін бір жақты түсіну, бір сатылы құбылыс
деп қарау дұрыс болмайтындығы қандай анық болса, сөз мағынасын бір ғана
объектив дүниедегі заттардың бейнесі деп тусіну де дұрыс болмайды. Сөз
сөйлеу үдерісінде, белгілі бір заттың атауы ретінде, оның орнына
жұмсалынып, араларына теңдік қоятындай дәрежеге жетеді. Сол үшін де адамдар
өзара сөйлескен кезде заттарды көрсетіп, түрлі амал-әрекет, қимылдар жасап
жатуы шарт емес. Мысалы, Кар — аппақ, түлкі — қызыл, бүркіт — қара,
Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға (Абай) дегенде қарды, бүркітті, түлкіні,
түрлі түстерді көз алдымызға келтіреміз, бірақ, қардың, түлкінің, бүркіттің
нақ сол жерде болуы шарт емес. Бұл, әрине, бір жағынан тілдің таңбалық
касиетімен байланысып жатса, екінші жағынан, сөз мағынасына, оның
құрамындағы ақпарат түрлері мен оның көлемімен астасып жататын күрделі
танымдық мәселе болып табылады.
Денотаттық мағына таным теориясымен ете тығыз байланысты. Екінші сөзбен
айтқанымызда, адамның сезім мүшелеріне түйсік туғызатын заттың қасиеттері
ғана денотаттық мағына жасай алады. Адамзат дүниені тануды түйсіктен
бастайды. Бірақ бұдан адамдар түйсік туғызбайтын заттар мен заттардың түрлі
қасиеттерін білмейді, білу мүмкіндігі жоқ деген қорытындыға келуге
болмайды. Адамзат миының артықшылығы сол — ойлау негізінде сезім мүшелері
қабылдай алмайтын заттардың түрлі қасиеттерін де анықтай алу мүмкіндігі
бар. Мысалы, адам жақсы, жаман қасиеттерді тікелей сезім арқылы қабылдай
алмайды, бірақ көп жылдық тәжірибе, адамдар арасындағы қарым-катынас
нәтижесінде бір адам екінші бір адамға (не затқа) баға беріп, жақсы,
жамандығын анықтайды. Сондықтан да сөз мағынасы мен объектив дүниедегі
заттар туғызған түйсік тең түседі деу де дұрыс емес. Ал кей тілші-
ғалымдардың тіпті сөз мағынасы өзі атауы болған заттармен тең түседі деген
қағиданы да ұсынғаны мәлім. Мысалы, Сөз мағынасы, ең алдымен,
экстролингвистикалық бағытта — заттарға, құбылыстарға, объектив дүниедегі
заттар қатынасына, қасиетіне — заттық қатынас (соотносенность) деп түсіну
керек,— дейді М.Д.Степанова [4, 67-б.].
Жалпы сөз мағынасын талдауда тілдік бірлік және қатысымдық бірлік деп
қарау бір түрлі қорытындыға алып келе бермейді. Тіл элементі ретінде
алғанда сөз мағынасының көлемі кең болады да, сөйлеу элементі ретінде
алғанда оның көлемі тар болады. Сондықтан да сөйлеу кезінде сөз мағынасы
нақты, анық көрінсе, тіл элементі ретінде қаралғанда онда жалпылық басым
болады. Мысалы, жақсы сөзінің тілдік мағынасы — ұнамды, оңды, түзу, жарамды
деген мағынаны білдірсе, бірақ сөйлеу кезінде бұл мағыналардың барлығы
бірдей бой көрсетпестен, біреуі ғана көрінуі не басқа қырынан байқалынуы да
мүмкін Жақсы жігіт белгісі, Түзде мырза, үйде құл (Шешендік сөздер). Жақсы
сөз — жан азығы (мақал). Жол-жөнекей ескерте кетерлік жағдай мынау:
денотат, референт терминдерінің мағыналарында айырмашылық болса да, олар
көбіне синоним ретінде бірінің орнында екіншісі қолданыла береді. Тек
арнайы зерттеу объектісі етіп алғанда ғана денотат пен референт арасындағы
айырмашылықтар есепке алынады.
Объектив дүниедегі заттар мен сол заттың адам санасындағы бейнесі
арасына теңдік белгісін қоюға болмайды, сонымен бірге ол екеуінің арасында
ешқандай ұқсастық жоқ деуге де болмайды. Ондай ұқсастықтың (тіпті өте
жақын) бар екендігі, бірақ ол заттың фотокөшірмесі бола алмайтындығы да
анық. Адамзат айналасындағы дүниені түйсініп қабылдағанда өзінің ойының
қызметі нәтижесінде өзіне түйсік берген заттардың түрлі қасиеттерін де
анықтайды, түйсікті синтез жасағанда сол анықтаған қасиеттерді де қосады.
Мысалы, Алматының өзі қызыл, иісті, үлкен алмасын көргенде, жемей тұрып-ақ
оның дәмді екендігін сеземіз. Осы түйсік арқылы қабылданған объектив
дүниедегі заттардың барлық белгілері, қасиеттері сөздердің лексикалық
мағынасының құрамына ену керек. Бірақ жоғарыда біз заттың барлық белгісі,
қасиеттері сөздің лексикалық мағынасының құрамына ене бермейтіндігін айтқан
болатынбыз. Демек, сөздің лексикалық мағынасы біз түйсік арқылы қабылдаған
заттар туралы ақпараттың жиынтығы болмайды, тек сол мағынаны құрастыратын
элементтердің бірі болып саналады.
Заттардың табиғатын қаншалықты көп білсек, біздің зат не
құбылыстар туралы біліміміз кеңейіп, заттарға жақындай түсеміз. Нақ осындай
сөз мағынасын қаншалықты терең талдай түсіне берсек, ол туралы біліміміз
кеңейіп, біліміміз арта бермек, бірақ бұл соңына жеттік деген сөз емес. Сөз
мағынасының бізге құпия сыр болып жатқан жақтары да аз емес.Мысалы,
сездердің тура (номинативтік) мағыналарынан басқа мағыналарында
денотаттың сақталынуы шарт емес. Салыстырыңыз: Ауылдың жаны — терең сай,
тасыған өзен гүрілдеп (Абай). Талап, еңбек, терең ой, Қанағат, рахым
ойлап қой (Абай). Жүрегімнің түбіне терең бойла (Абай). Ал кейбір
сөздердің номинативтік мағынасының өзі оның көзге көрінетін, сезім
мүшелеріне түйсік туғызатын белгілерінен алшақ жатады. Мысалы, қазақ
тілінің түсіндірме сөздігінде адам сөзіне: Ойлау және сөйлеу қабілеті бар,
өмірге қажетті өндіріс құралдарын өндіре алатын және сол құралды қоғамдық
еңбек процесінде пайдалана алатын жан иесі, кісі,— деп анықтама берген
(ҚТТС-1, 62) . Мұнда адамның көзге бірден түсетін сыртқы белгілері (екі
аяғы, екі қолы, тік жүруі, басының орналасуы, бет пішімі, т. б.) адам
сөзінің анықтамасына енбей қалған. Бұл жерде адам сөзіне анықтама бергенде
сөздік жасаушы-лексикографтар адамның қоғам мүшесі ретінде атқаратын
кызметін (әлеуметтік мәнін) негіз етіп алған да, басқа қасиеттерін
ескермеген. Бірақ бұдан адам сөзінде идеалды денотат жоқ екен деген ой
тумауы керек. Ғылыми анықтама бермей күнделікті қолданылатын мағынасына
назар аударатын болсақ, адам дегенде сөзсіз екі аяқты, тік жүретін,
сөйлесіп қатынас жасайтын тірі жанды түсінеміз.
Н. Г. Комлев сөз мағынасын лексикалық түсінік (лексическое понятие)
деген терминмен ауыстырып қолданады да, оның бірнеше түрлері бар екендігін
көрсетеді. Сондай лексикалық түсініктердің бір түрі ретінде қысқарған және
толық лексикалық түсініктің бар екендігін ескертеді. Автордың пікірінше,
толық лексикалық түсінікке шындық өмірдегі заттар, құбылыстар туралы
пікірлер (ойлар) кешені енсе, қысқарған лексикалық түсінікке жеке адамның
сөзтаңбаны қолданған кездегі (яғни сөйлеген кездегі) түсінілетін мағынасы
енеді дейді [24, 77-78]. Демек А. А. Потебнянын, алыс мағынасына Н. Г.
Комлевтің толық лексикалық түсінігі, А. А. Потебняның жақын лексикалық
мағынасына — қысқарған лексикалық түсінігі сәйкес келеді. Алдын ала
ескертетініміз — біз сөз мағынасының негізінде белгілі бір заттар не
құбылыстар жататындығын мойындасақ та, ол екі категорияны теңестіру
принципіне қосылмаймыз. Шындығында да заттар мен құбылыстар туралы
қарапайым, күнделікті өмірде қалың көпшілік қолданып жүретін түсінік бір
басқа да, ғылыми түсінік -бір басқа. Сондай-ақ адамдар сөйлеген кезде зат
туралы білген барлық білімін сөз мағынасының құрамына ендіре бермейтіндігі,
қажетті деген кездерде ғана ондай анық белгілер саналынып керсетілетіндігі
анық. Мысалы, Үйректің әдемісі қасқалдағы, Көпірдің солқылдайды басқан жағы
(Халық әні) дегенде қасқалдақ үйректің бір түрі екені анық, сөйлескен
адамдар да солай түсінеді. Ал оның тұмсығының үсті қызыл, тамағының асты
ақ, дене пішімі үйректерден әлдеқайда кіші болатындығы, қамысты, қалың
қоғалы көлдерде тіршілк ететін, етінің кез келген басқа құстардан дәмді
болатындығы, көктемде ұшып келіп, күзде ұшып кететіндігі қасқалдақ сөзінің
сейлескендегі адамдардың түсініскен мағыналарының құрамына енбейді, ол
біртіндеп танылатын ақпарат болып табылады. Бұл типтес мағына мен заттардың
белгілері арасындағы тең түспеу қасиеті. барлық, сөздер мен заттар
аралығында кездеседі. Тіпті күнделікті қолданылып жүрген нан мен су сияқты
сөздер мен атауы болған заттардың қасиеттері арасында да айырмашылық
кездеседі.
Қазақ тілі түсіндірме сөздігінде су сөзіне: Өзен, көл т. б. түзетін
түссіз, мөлдір сұйық зат деп аныктама берген (КТТС-8, 371) . Біздіңше,
қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде су сөзінің лексикалық мағынасына дұрыс
анықтама бермеген. Сонымен бірге түсіндірме сөздіктерде сөз мағынасын
анықтауда ғылыми принциптің барлығын, күнделікті өмірде қолданылып жүрген
мағыналардың сөз мағынасы ретінде түсіндірме сөздіктерге енбей қалу
мүмкіндігі де бар. Бірақ күнделікті өмірде біз су дегенде шөлді қандыратын
мөлдір сүйықтықты көз алдымызға келтіреміз. Судын оттегі мен сутегінің
қосындысы екендігін, құрамында тұздардың бар екендігі не жоқ екендігі, оның
буланатындығын т. б. біз кейін біліп, анықтаған белгілері. Балалар су ішті
дегенде біз, сөзсіз, шөлді қандыратын сұйықты ішкендігін көз алдымызға
келтіреміз. Жоғарыдағы айтылған пікірлерден сөздің мағына құрамында
объектив дүниедегі заттар мен құбылыстардың белгілі дәрежедегі бейнесі
болады және ол субъектив бейненің барлығы бірдей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
I. СӨЗ ЖӘНЕ МАҒЫНА
1.1.Сөз теориясяның
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...5-12
1.2.Сөздің лексикалық мағынасының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12-29
II. СӨЗ МАҒЫНАСЫНЫҢ ДАМУЫ
2.1. Сөз мағынасының кеңеюі мен
тарылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30-37
2.2. Полисемия және
контекст ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .37-47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 48-49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..50-51
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Сөз – тіл білімінің барлық саласының
негізгі зерттеу объектісінің бірі болып саналады. Бірақ тіл білімінің әр
саласы сөздің бір қырын ғана өз объектісі етіп алады да, өз заңдылықтары
негізінде сөз етеді. Бұл сөздің универсалды қасиетін емес, олардың күрделі
құбылыс екендігін білдіретін бір белгісі ғана. Сондықтан да сөздердің
фонетикалық жақтан ғана талдап, барлық қасиеттерін анықтау мүмкін емес.
Сондай-ақ сөздерге грамматиккалық жақтан талдау жасау мүмкін, бірақ
сөздердің барлық қасиеттерін грамматикалық белгілері арқылы ашу мүмкін
еместігін жасыруға болмайды. Фонетиканың ең кіші элементі болып саналатын
фонема болсын, грамматиканың ең кіші элементі болып саналатын морфема
болсын – барлығы да сөз бойынан табылатын нәрселер.
Диплом жұмысының өзектілігі. Сөз мағынасы, сөз мағынасының даму
заңдылықтары, синоним, антоним сияқты құбылыстар да сөздерге тән
заңдылықтар.
Сөз мағынасының тілдесім барысында тілдік мағынасына айналуы,
ақпараттық мазмұнының кеңееюі сияқты мәселелер жұмыстың өзектілігі болып
табылады.
Зерттеу нысаны. Сөздік тілдік бірлік ретіндегі тілдік ортадағы сипаты,
қолданыстық ерекшелігі, тілдік мағынаның жасалу жолдары мен сөз астары
сияқты құбылыстардың халық тілінің байлығын танытумен бірге, тілдің
қолданылуының мол мүмкіндіктерін де көрсетеді. Сөздің әмбебап тілдік құрал
екендігін жан-жақты саралай отырып, оны көркем шығарма мәтіндерінен алынған
тілдік деректер негізінде анықтау ғылыми жұмыстың зерттеу нысаны болып
табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты –
сөздің тілдік бірлік ретіндегі сипатын анықтау; сөздің белгілі бір
мәнмәтінде тілдік мағынаға ие болып, ақпараттық өрісінің ұлғаю жолдарын
саралау; шығарма тілінде құрылымдық өзгеріске ұшырап, окказионалдық сипат
алған сөздердің мағынасын саралау.
Зерттеудің әдіснамалық негізі. Б.Сағындықұлының Сөздің тілдік
мағынасы дегеніміз белгілі бір тілдік ортада қолданысқа түскенде білдіретін
мағынасы-деген анықтамасын басшылыққа ала отырып, сөз мағынасының
қолданыстық әлеуетін анықтау. Автордың белгілі бір мақсаттағы қолданыстық
ерекшелігі, атау таңдау еркіндігі тұрғысынан пайымдалды.
Зерттеу әдістері. Жұмыста көркем шығарма тілінен алынған тілдік
деректерге анализ-синтез жасау, зерделеніп отырған тілдік бірліктерге
қатысты ғылыми пікірлерді жинақтау, оларды қорытындылау барысында индукция-
дедукция әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық қажеттілігі. Сөйлеушінің
мақсатына қарай тілдік құралдарды саралап қолдану ерекшелігін зерттеп,
белгілі бір мағынаның тілдік құралдар арқылы берілу жолдарын пайымдау
зерттеу жұмысының теориялық қажеттігі болып табылады.
Диплом жұмысының материалдары мен тұжырымдары мұғалімдерге қазақ тілін
тереңдетіп оқытуда, қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы курсына қосымша
материал материал ретінде, Көркем мәтінді лингвистикалық талдау курсына
қосымша құрал ретінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының материалдары мен дереккөздері. Шығармада қолданылған
лексикалық бірліктердің қолданылу ерекшелігін айқындау негізінде түрлі
ғылыми еңбектер мен осы тақырып көлеміндегі мақалалар, түсіндірмелі және
фразеологиялық сөздіктер пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 СӨЗ ЖӘНЕ МАҒЫНА
1.1 Сөз теориясының негіздері
Сөз – тіл білімінің барлық саласының негізгі зерттеу нысандарының бірі
болып саналады. Бірақ тіл білімінің әр саласы сөздің бір қырын ғана өзінің
зерттеу нысаны ретінде таңдап алады да, өз заңдылықтары негізінде
қарастырады.
Сөз – тіл білімінің барлық саласының негізгі зерттеу объектісінің бірі
болып саналады. Бірақ тіл білімінің әр саласы сөздің бір қырын ғана өз
объектісі етіп алады да, өз заңдылықтары негізінде сөз етеді. Бұл сөздің
универсалды қасиетін емес, олардың күрделі құбылыс екендігін білдіретін бір
белгісі ғана. Сондықтан да сөздердің фонетикалық жақтан ғана талдап, барлық
қасиеттерін анықтау мүмкін емес. Сондай-ақ сөздерге грамматиккалық жақтан
талдау жасау мүмкін, бірақ сөздердің барлық қасиеттерін грамматикалық
белгілері арқылы ашу мүмкін еместігін жасыруға болмайды. Фонетиканың ең
кіші элементі болып саналатын фонема болсын, грамматиканың ең кіші элементі
болып саналатын морфема болсын – барлығы да сөз бойынан табылатын нәрселер.
Сөз мағынасы, сөз мағынасының даму заңдылықтары, синоним, антоним сияқты
құбылыстар да сөздерге тән заңдылықтар.
Сөздің күрделі екендігін көпшілік ғалымдар мойындаса да, оның қандай
элементтерден құралатындығын анықтап, ол элементтерді белгілеп, жан-жақты
сипаттап бере қоярлықтай пікір қазірше айтыла қойған жоқ. Тіпті сөздерге
көпшілік ғалымдар мойындаған ғылыми анықтаманың да берілмегендігін айтудың
өзі бұл мәселенің қаншалықты қиын екендінін көрсетеді. Бұдан, әрине, жалпы
тіл білімінде сөз дербес зерттеу объектісі болмаған екен деген пікір тумауы
керек. Керісінше, сөз - жүздеген ғалымдардың пікір айтуына, зерттеулеріне
арқау болған категория. Сөз теориясына көз салсақ, оған үңіле қараған
ғалымдардың көпшілігі не бірі екіншісін қайталайды, не өзінше азын-аулақ
жаңалық қосуға әрекет етеді, тіпті, ең болмағанда, өзіне дейінгі айтылған
пікірлерге шолу жасаумен қанағаттанады. Әр ғалымның өзіндік дәлелдері,
өздеріне тән пікірлері де барлығын жасыруға болмайды. Өйткені әркім өз
пікіріне, өз дәлеліне сүйене отырып көзқарасын айтады, пікірін дәлелдеуге
әрекет етеді, анықтама береді. Олар берген кей анықтама басқаларынан
қарапайым болып келсе, екіншілері күрделілігімен ерекшеленеді. Бүгінгі
күнге дейінгі сөздерге берілген анықтамаларға талдау жасау біздің
міндетіміз емес. Оларды тек салыстырып, сұрыптап бірнеше топқа бөліп
көрсетуді жөн көрдік.
Орыс тіл білімінде академик В.В.Виноградов тілші Ф. Фортунатовтың Жеке
мағынаға ие болатын дыбыстардың барлығы да сөз деген анықтамасына сын айта
отырып, Егер сөз тек екі жақты құбылыс дейтін болсақ, онда тілдегі әрбір
жаңа түсінік, жаңа ұғым жеке сөзді талап еткен болар еді. Бірақ тілдегі
жағдай бұдан сәл басқашалау деген болатын. Автор сөзге берілген анықтаманы
сәл күрделендіріп, оған жүйеге байланысты мағына қосады. Сөзді дыбыс пен
түсініктің бірлігі деп санау үлкен жаңсақтық. Сөзге бұлай анықтама беру оны
өзі мүше болған құрылымынан ажыратады, ̶ деп көрсетеді [1, 16-б.]. Сөзге
мағына мен дыбыстың бірлігі, не мағына мен дыбыстың және грамматикалық
категориялардың бірлігі деп берілген анықтамалардың бәрі қазіргі
тілшілерімізді қанағаттандыра алмайтындығы анық, себебі сөз табиғаты одан
күрделі болып табылады.
Тіл-тілдегі сөздердің табиғаты мен түрлі қасиеттерінің өзара сәйкес
келе бермейтіндігі кей ғалымдарымыздың жалпы сөзге тиянақты анықтама беруге
болмайды деген жаңсақ қорытындыға келуіне де себепші болған. Мысалы,
М.Н.Петерсон: Сөздерге қанағаттанарлық анықтама жоқ, оны берудің өзі де
екі талай. Сөз – логикалық анықтама беріп болмайтын түсінік, сондықтан оны
тек сипаттап не белгілерін көрсетумен ғана шектелген дұрыс, ̶ деген
болатын [2, 12-б.]. Осы пікірге жақын көзқарас Л.В.Щербада бар. Шындығында
сөз дегеніміз не? Меніңше, бұл түрлі тілдерде түрліше болады. Бұдан жалпы,
сөз деген түсінік жоқ деген ұғым туады [3, 24-б.]. Екі автордың екеуін де
сөзге анықтама бере алмағанын байқаймыз. Оның да себебі бар. Біріншіден,
олардың екеуі де сөз мәселесін арнайы қастырмаған ғалымдар. Екіншіден,
сөздің құрылымдық элементтері ол кезде толық зерттелмеген болатын.
Үшіншіден, ол кезде ғалымдар жеке тілдердегі сөздерге емес, жалпы
тілдердегі сөзге анықтама беруге тырысқан. Бірақ бұдан сөзге анықтама тек
бір тілдің негізінде ғана беруге болады деген пікір қалыптаспауы тиіс.
Демек, алдымен, бұл тілшілер жеке тілдердегі сөздердің табиғатын зерттеп,
оларға анықтама беруді жөн көрген. Әр нәрсеге анықтама беру үшін оның қыр-
сырын танып білу қажет. Сөзге де анықтама беру үшін алдымен олардың
табиғатын жан-жақты біліп, оларға тән қасиеттерді анықтап алып, олардың
өзара байланысын ашу керек болады. Сөз әмбебап тілдік бірлік ретінде оның
қандай белгісі негізгі, қайсысы қосымша белгі болып табылатын айқындап,
ажыратып алу қажет сияқты. Себебі жалпы тілдердегі сөздерге анықтама беру
мәселесі – жеке тілдердегі сөздердің табиғатын толық ашып, оны анықтағаннан
кейін ғана орындалатын жұмыс. Осыған орай, орыс тіл білімінде М.Д Степанова
Сөзге бір жақты анықтама беру, сөз түсінігін түрлі тілдерде универсалды
етуге әрекет ету – сөзді қате талқылауға не жартылай ғана қамтуға, әсіресе
анықтамалардың толық болмауына себепші болып жүр, ̶ деп айтқан пікірі өте
орынды [4, 11-б.]. Алайда сөзге тілдік бірлік ретінде көпшіліктің көңілінен
шығатын анықтама берілмегенін көріп, сөзге мүлде анықтама беруге болмайды
екен деген тұжырымға келуге болмайды.
Сөзге толық, оның қасиетін жан-жақты қамтыған, көпшіліктің көңілінен
шығатын ғылыми анықтама берудің қиындығын көптеген ғалымдар мойындайды.
Ғалым Л.В.Щерба: Мен сөз туралы көптен бері ойланып жүрсем де, бұл
проблеманы шешуді өз алдыма мақсат ете алмаймын, ̶ дей отырып,
мәселенің күрделілігін, көп ізденуді қажет етіп, ұзақ уақыт бойы бұл
мәселемен айналысу керектігін ескерткен болатын [3, 26-б.].
Кез келген құбылысқа анықтама беру дегеніміз – белгілі бір ұғымның
барлық қасиеттерін санап беру деген сөз емес. Мысалы, тілшісі Н.М. Шанский
сөзге тән 12 негізгі белгісін көрсеткен. Бірақ сөзге ғылыми анықтама
бермей, тек жұмысшы анықтамасын бердім деп ескерткен. ...сөз өзінің
негізгі формасында бір ғана екпіні бар және мағынаға ие, лексика-
грамматикалық тұтастығы бар, бөлінбейтін тілдік бірлік, ̶ деп анықтама
береді [5, 134-б.]. Егер Н.М. Шанский санап көрсеткен сөздердің
белгілерін анықтасақ, олар төмендегідей болады:
1) фонетикалық жақтан тұтастығы;
2) семантикалық валенттілікке иелігі;
3) арасына сөз салмайтындығы;
4) бір екпінге ие болатындығы;
5) бір лексико-грамматикалық категорияға қатыстылығы;
6) мағына мен дыбыс бірлігі;
7) қайта жасалынбайтындығы;
8) тұтастығы мен бірдей формаланатындығы;
9) көпшілік жағдайда сөз тіркестерінде қолданылатындығы;
10) ажыратылып тұратындығы;
11) номинативтілігі;
12) фразеологизмдік қасиеті барлығы [5, 132-б.]. Сөздердің бұл сияқты
көп қасиеттілігі кей тілшілердің бір тілдің өзінен бірнеше сөздердің
түрлерін ажыратуына себепші болып жүр. Мысалы, 1960 жылы Ленинградта болып
өткен сөздердің морфологиялық құрылымы туралы конференцияда баяндама
жасаған О.П. Суник бір тілдегі сөзге анықтама беруге болады және сөздерге
тілдің түрлі жағынан түрліше анықтама беруге болады деген. Сөзге бұл сияқты
анықтама беруді бір кездерде В.В.Виноградов сыңаржақ зерттеуден туған
қағида [1,25-б.]. деп бағаласа да, бұл пікірді дамытушылар да жоқ емес.
Мысалы, С.Е.Яхонтев сөздерді түрлі қасиеттеріне қарап ажырата отырып,
алтыға бөліп қарастырады:
1) графикалық сөз;
2) сөздіктегі сөз;
3) фонетикалық сөз;
4) жазба сөз;
5) флективті сөз;
6) бүтін сөз [6, 39-б.].
Тілші С.Е.Яхонтевтің бұл алты типті сөз теориясын тілшілер түрліше
қабылдап жүр. Дегенмен, бұл сияқты топтастырулар да сөзге қолайлы анықтама
беруге жағдай жасай алмайды. Керісінше, кей авторлар сөзге анықтама берудің
орнына сөздің шекарасын, сөйлем ішінде бір сөзді екінші бір сөзден ажырату
принципін басты мәселе ретінде қарастырғанын да байқаймыз. Бұларды тілші
С.Е.Яхонтев көрсеткен сөздердің түрлері арқылы шешу мүлде мүмкін емес.
Мысалы, графикалық сөз деген белгіге негіз болу үшін сөздер бірге жазылуы
тиіс, ал бөлек жазылса, екі сөз болып саналады екен. Онда біздің: Байдалы
дегеніміз – бір сөз де, тау ешкі дегеніміз – екі сөз. Өзіміз көріп
отырғандай, мәселені тек күрделендіріп қана қойған. Себебі сөздің бірге не
бөлек жазылуын орфографиялық принциптер белгілеп беретіні белгілі ғой. Ал
орфографиялық принциптер сөздердің, тіл элементтерінің бір белгісіне қарап
белгіленеді. Бірақ бұл принцип те тілдік заңдылықтарды барлық кезде дәл
белгілей бермейді ғой. Мысалы, қазақ тілінің орфографиялық сөздігінде
жоңышқабас (өсімдік атауы) бірге жазылса, тау сағыз (бұл да шөп атауы)
бөлек жазылған. Бір таңданарлық жағдай сол – бұл сөздердің екеуі де
шөптесін өсімдік атауы әрі екеуі де аналитикалық тәсіл негізінде жасалған
зат есімдер. Сөз – күрделі құбылыс дегенде біз тілдік бірліктің тек
тұлғасын есепке алып қана қоймай, сөздің басқа жақтарын да ескеуіміз қажет.
Қазіргі кездегі жоғары оқу орындарына арналған еңбектерде сөзді мағына мен
дыбыстың бірлігі деп тану кеңінен таралған түсінік екенін байқаймыз әрі
оны көпшілік ғалымдар қолдайтын пікір десек те жаңылыспаймыз. Бірақ
тілшілер арасында бұл екі категорияны әр түрлі түсінушілер бар екендігін
жасыруға болмайды. Осындай пікір айтқан ғалымдарды, пікірлерінің ыңғайына
қарай, бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады.
Бірінші топқа: сөз – екі жақты категория деушілерді;
Екінші топқа: сөз – үш жақты категория деушілерді;
Үшінші топқа: сөз – таңба деушілерді енгізуге болады.
Сөз екі жақты не үш жақты құбылыс деп танушылар арасында тек сөз
элементтерінің саны үшін ғана келіспеушілік бар деп айтуға болмайды.
Қай нәрсеге болмасын анықтама бергенде оның барлық қасиеттерін
санамалап көрсету не түгел қамту деген сөз емес. Сондықтан заттарға не
құбылыстарға анықтама бергенде олардың басты белгілерін анықтап, көрсетудің
өзі де жеткілікті болады. Мысалы, адамды екі аяқты, екі қолды, тік жүретін
саналы биологиялық ағза деп анықтама берсек, ол күлкілі болары анық.
Ғалым Д.П.Горский кез-келген болмыстағы құбылысқа немесе затқа анықтама
берудің екі түрі бар екендігін көрсетеді. Біріншісі, бізді қызықтырған
затты басқа заттардан ажырату үшін берілген анықтама болса, екіншісі, жаңа
терминдердің не бұрыннан бар терминдердің мағынасын анықтау мақсатында
берілетін анықтама дегенді айта отырып, анықтама берілетін зат не терминнің
күрделілігіне қарай, анықтама берудің он төрт түрлі жолы бар екендігін
көрсеткен болатын [7, 63-б.]. Сөзге анықтама бергенде де сөз түсінігін
өзінен кеңірек түсінік құрамына енгізу керек. Яғни Сөз дегеніміз – тілдің
бір элементі. Бірақ қандай элементі деген заңды сұрақ туары сөзсіз.
Сөз тілдің қандай элементі екендігін көрсету үшін сөздің тіл
құрылымындағы оның басқа элементтерімен қандай қатынаста болатындығын
анықтау керек. Ол үшін сөздің ішкі құрылымын, қызметін ашып алу қажет
болады: біріншіден, сөз бір не екі элементтерден ғана құралмайды. Егер
күрделі сөз туралы пікір айтатын болсақ, онда ойлау, ұғым, объективті
дүниедегі заттар сияқты түсініктермен бірге ішкі форманы есепке алу керек
болады.
Екіншіден, дыбыс пен мағына жалаң өмір сүрмейді, олар өзара бір-бірімен
белгілі қатынаста болады. Ф. де Соссюр мағына мен дыбыстың арақатынасын ақ
қағаздың екі бетіне теңеген болатын. Дегенмен дыбыстар сөз құрамына енгенде
қандай қызмат атқарады? Мағына қандай қызмет атқарады? Бұл сұраулардың да
жауабы күні бүгінге дейін бір ізді емес. Үшіншіден, сөз бір
дыбыстан да, дыбыстар тізбегінен де, көбіне дыбыстар тізбегінен жасалады.
Әр сөздің құрамындағы дыбыстардың өзара іштей байланыстары қандай
заңдылықтарға, неге сүйенеді? Бұл сұраулар қарапайым көрінгенмен ойланып
жауап беруді талап етеді.
Төртіншіден, мағына түсінігі де жалаң түсінік емес, олардың да бірнеше
кіші элементтерге бөлінетіні анық.
Тілші Б.Н.Головин Сөз – мағына мен дыбыстардың бірлігі деген
анықтама беріп, оны жан-жақты дәлелдеген. Ал, Сөз – белгілі бір ұғымды
білдіретін дыбыстар тізбегі деген анықтаманы, кей сөздер ұғымды
білдірмейтіндіктен (мысалы, орыс тіліндегі да, нет, конечно, эх, ой), не
кей ұғым сөздер тізбегі арқылы берілетіндіктен дұрыс емес дейді. Ал, өзі
пікір білдіру үшін еркін қолданылатын тілдің ең кіші мағыналық бөлшегін
сөз дейміз деп анықтама береді Анықтамада, сөздің негізгі белгісі
ретінде:
1) тілдің ең кіші мағыналық бөлшегі;
2) Сөз сөйлеуде, пікір білдіруде қолданылатындығы;
3) еркін қолданылатындығы көрсетілген. Б.Н.Головин өзі берген
анықтаманы талдай отырып, онда 4 түрлі негізгі белгіні есепке алғандығын
ескертеді.
1. Сөздің дыбыс пен буыннан айырмашылығы – тілдің мағыналық бөлшегі
екендігі.
2. Сөйлеу кезінде еркін қолданылады, яғни сөзсіз тіркесуді талап ететін
басқа элементі болмайды. Бұл қасиетімен ол морфемалардан ерекшеленіп
тұрады.
3. Сөйлесу кезінде өз дербестігін сақтайды. Бұл қасиеті жағынан ол сөз
тіркестерінен ажыратылады.
4. Сөйлесу процесіне де қатынасады, яғни пікір алысу кезінде
қолданылады, - деп көрсетеді. [8, 81-82 б.].
Сөз – мағына мен дыбыстардың бірлігі деген анықтама оқулықтарда көп
кездеседі. Байыптап қарайтын болсақ, шындығында сөздің құрамында мағына мен
дыбыстың болатындығы анық. Дыбысталусыз сөз болмайтыны сияқты, мағынасыз да
сөз бомайды. Бірақ бұл анықтама да сөздердің барлық қасиеттерін анықтап
бере алмайды. Мысалы, бір сөздің мағынасы тіл-тілдерде әр түрлі сөз арқылы
беріледі. Салыстырыңыз, қазақша нан, орысша хлеб. Сондай-ақ бұл анықтама
сөздердің көп мағыналық қасиеті мен синоним, антоним сияқты тілдік
құбылыстардың басын ашып бере алмайды. Сол үшін де кей ғалымдар бұл
анықтаманы сәл күрделендіріп: Сөз – дыбыстар мен мағынаның тұтастығы,
ақиқат заттың, құбылыстың жиынтық бейнесі, - деп береді [9, 11-б.]. Соңғы
анықтамада сөздің мағынасын ғана сәл күрделендірген. Жоғары оқу орындарында
арналған осы оқулықта (лексика тарауын жазған Ғ.Мұсабаев) сөздің дыбысталу
формасына да көңіл аударылады. Бірақ талдауда қиын соғатын, басқа
тарауларда айтылған ойға қайшы келетін тұстары да бар екенін байқаймыз.
Мысалы, үшін, сайын, гөрі сияқты шылаулар туралы айта отырып: үшін, сайын,
гөрі дегендер сөз емес, бірақ мұнда жүйелі дыбысталу бар, - деп қорытынды
жасайды. Ең алдымен айтарымыз – шылаулар да сөз болып саналады. Автордың
қандай негізге сүйеніп оларды сөз болмайды дегенін түсіну қиын. Соңғы
кедерде жарық көрген оқулықтарда да бұл сұрауға жауап жоқ. Мысалы, 1979
жылы жарық көрген Ә.Болғанбаев оқулығында: Сөз дыбысталу мен мағына
бірлігінен тұрады. Әрбір сөз – белгілі бір құбылыстың аты, - деп жазылған
[10, 8-б.]. Осыған ұқсас анықтаманы тағы бір лексикологтың еңбегінен
байқадық: Міне осындай белгілі бір ұғымның атауы ретінде қолданылатын
дыбыстардың комплексін сөз дейміз [11, 13-б.].,-деген сияқты анықтамалар
беріліп жүр.
Енді бір қатар тілшілер сөзге анықтаманы лексикалық мағынаның негізінде
береді.
Орыс тіл білімінде тілші О.С.Ахманова сөз мағынасына келесідей анықтама
береді де: Белгілі бір дыбысталумен байланысты болып тілдік факті ретінде
жарыққа шығатын адам ойындағы объектив өмірдегі заттардың (құбылыс,
қатынас, процесс т.б.) бейнесі; бұл шындықтың бейнесі сөз (морфеманың)
құрылымының ішкі жағын (мазмұнын) жасайды, ол тілдік бірліктің дыбысталуы
оның материалдық қабығын жасайды да мағынаны басқаға жеткізудің,
хабарлаудың сондай-ақ оның өзінің пайда болуының қалыптасуының өмір
сүруінің, дамуының негізі болады,-деп жазады [12, 160-161-б.].
Қазақ тілшілерінің еңбектерінде де сөз мағынасына берілген
анықтамалар кездеседі. Мысалы, Ғ.Мұсабаев сөз мағынасына тікелей анықтама
бермесе де: Сөз формасына оралған ұғымның мазмұны сөздің мағынасына
айналып, дыбысталу мен мағына бірлесе келіп, сөздің өзін қалыптастырады, -
дейді [9, 15-б.]. Бұл жерде автор сөз мағынасын ұғым арқылы анықтап отыр.
Ал ғалым К.Аханов болса тілші Е.М. Галкина-Федаруктың сөзге берген
анықтамасын толық қабылдап: ...сөздің лексикалық мағынасы дегеніміз
дыбыстық комплекстің ақиқат өмірдегі құбылыстардың бірімен белгілі бір
тілде сөйлесуші коллектив арқылы белгіленген байланысы болып табылады, -
дейді [13, 28-б.]. Соңғы кездерде жарық көрген жоғарғы оқу орындарында
арналған оқулықтарында да осыған жақын анықтама беріліп жүр. Мысалы,
М.Белбаева Сөздердің лексикалық мағынасы деп әрбір сөздің өзге сөздермен
қарым-қатынасқа түспей, жеке-дара тұрғандағы нақтылы не негізгі мағынасын
айтады, - деп анықтама береді [11, 14-б.]. Нақ осы анықтаманы ертеректе Т.
Қордабаев та берген болатын. Бірақ Т. Қордабаевтың анықтамасында сөз
мағынасын белгілеуде қажетті болған әлеуметтік шартты да қосып, дұрыс
қорытынды шығарған болатын. Яғни Сөздің лексикалық мағынасы – оның жеке
тұрып та білдіретін өзіне тән қоғам таныған мағынасы, - дейді [14, 12-б.].
Т.Қордабаев сөз мағынасына берген екінші анықтамасында: Сөз мағынасы
дегеніміз оның білдіретін түсінігі. Сөз нені білдірсе, нені байқатса, сол
оның мағынасы болады [15, 62-65-б.]. Т.Қордабаевтың еңбектерінде сөздің
мағынасына берілген үшінші және төртінші анықтамаларды да көруге болады.
Тілдік мағына – объектив дүниедегі заттардың, құбылыстардың, болмыстардың
санадағы бейнесі не ...мағына дегендегі атау мен сол атау болған
мазмұнның арасындағы қатынас, бірлік деп түсінген дұрыс-дейді [16, 143-
б.].
Қазақ тілінің жоғарғы оқу орындарына арналған оқулықтарында,
негізінен, сөздің белгілі өзіне тән меншікті мағынасы болатынын мойындайды.
Сөз болған жерде мағына болуы – табиғи нәрсе [9, 15-б.]. Сөз біткеннің
барлығында да белгілі мағына болады [10, 14-б.]. Бірақ тілші Ғ.Мұсабаев
сөздің мағынасы мен дыбысталуы туралы пікір айта отырып үшін, сайын гөрі
дегендер сөз емес, бірақ мұнда жүйелі дыбысталу бар. Демек дыбысталу мен
сөз бір емес, екі айырым ұғым. Сөйтіп, дыбысталу – сөздің басты элементі,
- деп жазады [9, 14-б.]. Автордың пікірінше лексикалық мағына болмаса да
сөз бола беретінін көрсеткен. Сөз болу үшін тек жүйелі дыбысталу болса
жетіп жатыр. Үшін, сайын, гөрі дегендер шылау сөздер.
Тілде грамматикалық форма қабылдамайтын (септелмейтін, көптелмейтін,
грамматикалық форма қабылдамайтын) сөздер болса да, формасыз сөз болмайды
[17, 85-б.]. Жалпы сөзді мағына мен дыбысталудың бірлігі деп түсіну дұрыс.
Сөз мағынасына анықтама бергенде осыдан басталынуы керек. Ал көмекші
сөздерде лексикалық мағына жоқ деу, оларды не қосымшалармен тең санау, не
көмекшілердің сөз екендігін мойындамау, тек дыбыстардан тұратын мағынасыз
сөздер де болады деген қағиданы дұрыс деп тани алмаймыз. Сөз мағынасының
ішкі құрылымдық элементтерін жіктеп, талдап. көру керек. Қорыта айтқанда,
сөз мағынасы өте күрделі, бірнеше қабаттардан тұратын тілдік қатегория.
Лексикалық мағына дегеніміз белгілі бір дыбыс не дыбыстар тізбегімен
шартты, тарихи және әлеуметтік байланысқа түскен обьектив дүниедегі
заттардың , амал-әрекеттердің, түрлі құбылыстардың адам санасындағы
жалпыланған, дерексізденген бейнесі.
Сөз мағыналарының деңгейі, анықтығы барлық сөздерде де бірдей, тең
дәрежеде бола бермейді. Сол үшін де атауыш сөздердің лексикалық мағынасы
мен көмекші сөздердің мағынасын тең санау дұрыс болмайды. Тіпті зат есімдер
мен сын есімдердің, зат есімдер мен етістіктердің мағыналарын тең деп санау
жаңсақ пікір топшылауынан туған қорытынды. Зат есім, сын есім, сан есім,
етістіктерді бірін екіншісінен ажыратып тұрған олардың категориялы
мағыналары емес, лексикалық мағынасы. Сын есімнің зат есім мағынасында
(заттанып) қолданылуы сындық мағынаның мүлде жоғалып, таза заттық мағынада
қолданылуымен байланысты емес; бұл олардың әрі семантикалық, әрі
синтаксистік қызметінін өзгеруімен, семантикалық өрісінің кеңеюі,
қолданыстық әлеуетінің ұлғаюына байламысты туған құбылыс.
Сөз мағынасының ара қатынастарының ашылуымен байланысты анықталатын бір
мағыналылық (моносемантизм) мен көп мағыналылық құбылысы бар. Сонымен, сөз
мағынасы да күрделі категория болып табылады. Демек, сөз мағынасының
құрамында объектив дүниедегі заттардың бейнесі, адам ойының (миының)
қызметі негізінде жасалынған жалпыланған, дерексізденген бейнемен бірге тіл
заңдылықтарымен байланысты қалыптасқан мағыналық реңктер де енеді.
Сондықтан да дыбыс не дыбыстар тізбегі белгілі бір мағынамен байланысқанда
сол тілдін заңдылығын да есепке алады. Тіл заңдылықтары сөздерге жеке
тұрғанда әсер етпегенімен, сөйлем құрамына енгенде шешуші қызмет атқарады.
Күнделікті өмірде және тілдің даму тарихында үздіксіз қайталана берген соң
ол тілдік заңдылықтар мағынаның ішкі құрамына да еніп кетеді.
1.2 Сөздің лексикалық мағынасының түрлері
Сөз мағынасы, оның даму заңдылықтары, лексикалық мағынаның түрлері
сияқты келелі мәселелер тілшілері бұрыннан бері толғандырып келген. Өткен
ғасырдың елуінші жылдары сөз мағынасын семантикалық тұрғыдан топтастыру
орын алды. Сөздерді мәдени, шаруашылық, тұрмыстық, туыстық атаулар т.б. деп
семантикалық топтастыру лексикалық мағынаның білдіретін ұғымы бірыңғай
сөздерді мағыналық типтерін анықтауға негізделді.
Сөз мағынасын топтастыру сөз мағынасын әртүрлі аспектіде қараудан
туындайды. Мысалы, сөздің негізгі және тұрақты мағынасы дегенде адам ойының
танымдық және абстрактілену дәрежесі ескеріледі. Контекстік мағына сөздің
сөйлемдегі мәтін ішіндегі динамикасына қатысты болса, сөздің көпмағыналығы,
ауыс мағынаның полисемиялық деңгейге жетуі, одан әрі омонимденуі тұрғысынан
қаралады.
Қазақ тіл білімінде сөз мағыналарын топтастырудың академик
В.В.Виноградов ұсынған тура және номинативті мағына; фразеологиялық
байлаулы мағына; синтаксистік шартты мағына деген классификациясын кеңінен
пайдаланылып келеді [18,9-б.]. Мәселен I. Кеңесбаев, Ғ.Ғ.Мұсабаевтар
В.В.Виноградовтың жоғарыдағы топтастыруын басшылыққа ала отырып сөз
мағыналарын:
1. Сөздің негізгі мағынасы;
2. Сөздің тұрақты мағынасы;
3. Сөздің нақты (конкретті) мағынасы;
4. Сөздің контекстік мағынасы және көп мағыналығы;
5. Сөздің абстракті мағынасы;
6. Сөздің тура мағынасы;
7. Сөздің ауыс мағынасы;
8. Сөздің грамматикалық және лексикалық мағынасы деп бөледі [9, 35-
б.].
Профессорлар Ғ.Қалиев пен Ә.Болғанбаев сөз мағынасын сөздердің шындық
өмірдегі заттар мен құбылыстарды білдіруіне, тарихи пайда болуына, өзара
тіркесімділігіне, стилистикалық қызметіне қарай топтастырып, қазақ
сөздердің лексикалық мағыналарын:
1) Сөздің негізгі атауыш (номинатив) немесе тура мағынасы;
2) Сөздің ауыс мағынасы;
3) Сөздің нақты және дерексіз мағыналары;
4) Сөздің түпкі және туынды мағынасы;
5) Сөздің еркін және байлаулы мағынасы;
6) Сөздің бейтарап және терминдік (кәсіби) мағыналары;
7) Сөздің бейнелі және поэтикалық мағыналары деп жіктейді [19, 75-86-
б.].
Тілші М.Оразов сөз мағынасын:
1) Денотаттық мағына;
2) Сигнификаттық мағына;
3) Эмоциялық мағына;
4) Құрылымдық мағына (бұл мағынаны өзін парадигмалық мағына және
синтагмалық мағына), - деп көрсетеді [17, 75-151-б.].
Профессор Б.Сағындықұлы сөз мағынасын сөздің жеке тұрғандағы және өзге
сөздермен қарым-қатынасқа түскендегі сипатына, қалып-күйіне қарай екіге
бөліп қарастырады:
1). Сөздің сөздік мағынасы;
2). Сөздің тілдік мағынасы деп, екі үлкен топқа бөледі де одан әрі
сөздік мағынаны лексикалық мағына және лексика-грамматикалық мағына
түрлеріне бөліп көрсетеді.Тілдік жүйе негізінде қалыптасқан мағына
элементтерін тілдік мағына деп атай отыра, ғалым оны іштей парадигмалық
және синтагмалық мағына деп екіге бөледі. Лексикалық мағынаның құрамдас
бөліктері ретінде денотаттық және сигнификаттық (пайымдау) мағыналарын
көрсетеді [20, 18-б.].
Сөз мағынасы – дамып, жетіліп отыратын тілдіқ құбылыс. Сөздің бастапқы
атауыш немесе тура мағынасы сөздің басқа мағыналарына негіз болады. Сөздің
затты, құбылысты тікелей атаудан туындайтын мағынасы атауыш (номинативті)
мағына деп аталады. Ол мағына затты, құбылысты тікелей атап
көрсететіндіктен кейде сөздің тура мағынасы деп те аталады. Тура
арасындағы байланысқа сәйкес келеді және олардың қолданыс аясы өте ауқымды
әрі еркін болады. Мысалы, келу етістігі Мен ауылдан кеше көлік жалдап
келдім деген сөйлемдегі әр сөзбен тіркесіп жұмсала береді. Сол сияқты табу
деген сөз жоғалған нәрсені (малды, затты, бұйымды) табу, жұмбақтың шешімін
табу сияқты еркін тіркес жасауға актив қатысады.
Атауыштық тура мағынадағы сөздер басқа сөздермен еркін қарым-қатынасқа
түсіп отырғандықтан, сөздің жеке тұрып беретін мағынасы еркін мағына болып
та табылады. Мысалы, ай, күн, тау, жел, ағаш, орман сөздерінің
әрқайсысында заттық ұғымдарды білдіретін денотаттық тура атауыш мағына да,
еркін тіркесімдік сипатқа ие еркін мағына да бар. Денотаттық мағына –
айналадағы заттың, құбылыстың адамның сезім мүшелеріне әсер етуіне
негізделетін, көрнекті нақты ойлауға қатысты қабылдаудан туындайтын ұғым
негізінде қалыптасқан ақиқат дүниенің обьективті бейнесі. Мәселен, лақты
ешкі дегенде тыңдаушыға өзі көзімен көрген, сезіміне әсер еткен егіз лақ
ерткен қара ешкінің, ақ лақты тоқал ешкінің, көк лақты ақ ешкінің, сұр лақ
ерткен желіні жер сызған бетке ешкінің, т.б.бейнесі елестейді. Мұндағы,
ешкі, лақ деген жалпылама атаулар әр тыңдаушының көрнекті, бейнелі ойлауына
байланысты ешкі, лақтың нақты бейнесін беретін белгі, нышандармен (тоқал,
ақ, қара, бөрте, желінді т.б.) айқындалады, нақтылық сипат алады.
Денотат дегеніміз – белгілі бір сөзді айтқанда, ойымызға оралатын зат
(құбылыс) немесе оның ерекше белгілері. Денотат көбінесе сөздің тура
(атауыштық) мағынасында сақталады. Сөздің тура атауыш мағынасының негізінде
туып өрбіген ауыс, нақты, абстракті мағыналары сөздің лексикалық
мағыналарының түрлері болып табылады.
Сөздің атауыштық негізгі мағынасын басқа бір затқа, құбылысқа атау
атайды. Мысалы, көз деген сөздің адам мен жан-жануарлардың дене мүшесінің
бірін білдіретін мағынасы тұрақты, негізгі, бастапқы, тура, денотаттық,
еркін мағына. Ал күннің көзі, бұлақтың көзі, көз жауын алады (жайнап тұр)
дегендердегі көз сөзінің білдіретін мағыналары бастапқы тура мағына
негізінде өрбіген ауыспалы мағыналар.
Тура мағынадан келесі бір ұғымды беру үшін ауысқан мағына біртіндеп
солғындағанда, білдіретін ұғымда да азды-көпті реңкілік өзгерістер орын ала
бастайды. Мысалы, Шалкиіздің:
Батыр жігіт жау бастар,
Аға жігіт қол бастар-деп келетін жолдарда,
немесе Махамбет ақынның:
Исатай деген ағам бар,
Ақ кіреуке жағам бар-дегеніне,
немесе Доспамбет жыраудың:
Азаулының Аймәдет ер Доспамбет ағаның
Хан ұлының несі кем?
Би ұлының несі кем?
Азаулыда аға болған ерлер көп еді,-деген жыр жолдарына жүгіне отырып,
Р.Сыздық қазақ тілінде аға сөзі жасы үлкен ер адам деген тура, негізгі
мағынасымен қатар ертеректе бас, басшы, ел (ру, тайпа, халық) басшысы,
әскери басшы мағынасы солғындап, ол ауыспалы мәнде қолданылғанда жасы
үлкен, сыйлы, құрметті адам деген ұғымда жұмсала бастағанын айтады [21,16-
18-б.].
Сөздің мағынасының қалыптасуында дүниедегі заттар мен құбылыстармен
байланысып жатқан мағыналық элементтің қызметі үлкен. Тіл білімінде бұл
мағыналық элемент кейде денотат, кейде референт деп аталынып жүр. Жалпы бұл
терминдердің екеуі де екі түрлі түсінікті білдіреді де, объектив дүниедегі
заттарға екі түрлі категорияның негізінде байланысады. Д. Э. Розенталь мен
М. А. Теленковалар бұл екі терминді былай түсіндіреді: Денотат (латынның
denotare белгілеу, білдіру сезі-неи). Белгілі бір сөз білдіретін объектив
дүниедегі зат не құбылыстар [22, 66-б.]. Референт (латынның referens,
referenlis хабарлайтын деген сөзінен). Белгілі бір тілдік элементпен
қатынаста болып, ойдың элементтерін де қамтитын, ойда бейне-ленген объектив
дүниедегі заттар мен құбылыстар [22, 266-б.]. Демек денотат сөздің
мағынасы арқылы білдірілетін объектив дүниедегі заттар мен құбылыстар
болса, референт ұғымның негізінде жататын объектив дүниедегі заттар мен
құбылыстар. Бірақ бұл жерде басын ашып алуды қажет ететін бір жағдай бар.
Сөз мағынасы ұғымға (ой элементі ретінде) байланыспай-ақ объектив дүниедегі
заттар, құбылыстармен тікелей байланыса алады ма? Егер байланыспаса (біз
солай ойлаймыз) онда ой негізіндегі объектив дүниедегі заттар мен
құбылыстардан (рефе-ренттерден) денотаттың қандай айырмашылығы бар? О. С.
Ахманова денотат терминіне тікелей анықтама берместен денотаттық
(денотативный) сын есіміне тоқталып, мынадай анықтама берген: Табиғаттағы
заттардың табиғатын, ерекше белгісін көрсететін референтпен байланысты болу
қызметі. Ал денотацияға: коннотацияға қарсы сөздің негізгі мағынасын
білдіру,— деп анықтама берген [12, 128-б.]. Референт терминіне сөздің ішкі
формасы ретінде алынатын ұғымның мазмұны деп анықтама берген [12, 384-б.].
Демек денотат пен референт өте тығыз байланыстағы түсініктер. Жоғарыдағы
анықтамалардағы қағидаларды дұрыс деп санайтын болсақ, онда референт
денотаттан кең түсінік. И. А. Стернин денотат пен референт терминдерін
салыстыра отырып, оларға былай анықтама берген: Таңбаның референті сөйлеу
кезінде байқалатын, барлық қасиетін толық қамтыған нақтылы жеке зат.
Таңбаның денотаты ойлау процесі негізінде бөлініп алынып дерексізденген
заттардың жеке-дара белгілері [21, 45-б.]. Соңғы анықтаманың көрсетуінше
денотат референттің құрамына енеді де, сөз мағынасының негізгі ядросын
жасайды. Сондай-ақ референттің құрамына енген заттардың барлык қасиеті
сөздін мағына құрамына ене беруі шарт емес. Сондықтан да И. А. Стернин
денотат дегеніміз белгілі бір сөзді айтқанда ойымызға келетін зат не оның
белгілері дейді. Мысалы, үстел дегенде көз алдымызға аяқты (кейде 4, кейде
3), үсті тегіс, жазу не тамақ ішу үшін қажетті жиһаз келеді. Бұл оның
денотаттық мағынасы үстелдің төрт бұрышты не дөңгелек болуы, түсі, қандай
заттардан жасалынғандығы т. б. қасиеттері үстелдің денотаттық мағынасына
енбейді, референттің құрамына енеді. Сондықтан да И.А.Стернин Таңбаның
денотаттық қатынасы жүелік сипат алады, ал референттік қатынаста жүиелік
сипат болмайды,— деп те айырмашылығын көрсетеді. Олардың арасындағы
айырмашылықты көрсету үшін оқушы (учащийся) сөзіне талдау жасайды.
Оқушы ретінде баланың барлық қасиеті қамтылуы керек, яғни баланың жасы,
киімі, мінез-құлқы, сыртқы көрінісі, т. б. қасиеттері оқушы сөзінің
референті болады. Ал баланың белгілі бір оқу орнына (мектелке) байланысты
болу қасиетін білдіру оның денотатын жасайды [23, 46-47-б.]. Сөздің
денотаттық мағынасы туралы сөз болғанда, ең алдымен оның объектив
дүниедегі заттар мен түрлі құбылыстарға, заттардың амал-әрекеті мен
түрлі қасиеттерін бейнелеп беру мүмкіндігі бірінші орында тұруы керек. Кез
келген сөздің мағына құрамында объектив дүниедегі заттармен байланысып
жататын элемент бар дегенде осы денотаттық мағына еске түседі. Кей тілші
ғалымдардың Сөз — зат не түрлі құбылыс атауы дегенде осы қасиетті
басты өлшем етіп алғаны анық көрінеді. Сөз мағынасының қалыптасуы мен
объектив дүниені бейнелеу қасиетін бір жақты түсіну, бір сатылы құбылыс
деп қарау дұрыс болмайтындығы қандай анық болса, сөз мағынасын бір ғана
объектив дүниедегі заттардың бейнесі деп тусіну де дұрыс болмайды. Сөз
сөйлеу үдерісінде, белгілі бір заттың атауы ретінде, оның орнына
жұмсалынып, араларына теңдік қоятындай дәрежеге жетеді. Сол үшін де адамдар
өзара сөйлескен кезде заттарды көрсетіп, түрлі амал-әрекет, қимылдар жасап
жатуы шарт емес. Мысалы, Кар — аппақ, түлкі — қызыл, бүркіт — қара,
Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға (Абай) дегенде қарды, бүркітті, түлкіні,
түрлі түстерді көз алдымызға келтіреміз, бірақ, қардың, түлкінің, бүркіттің
нақ сол жерде болуы шарт емес. Бұл, әрине, бір жағынан тілдің таңбалық
касиетімен байланысып жатса, екінші жағынан, сөз мағынасына, оның
құрамындағы ақпарат түрлері мен оның көлемімен астасып жататын күрделі
танымдық мәселе болып табылады.
Денотаттық мағына таным теориясымен ете тығыз байланысты. Екінші сөзбен
айтқанымызда, адамның сезім мүшелеріне түйсік туғызатын заттың қасиеттері
ғана денотаттық мағына жасай алады. Адамзат дүниені тануды түйсіктен
бастайды. Бірақ бұдан адамдар түйсік туғызбайтын заттар мен заттардың түрлі
қасиеттерін білмейді, білу мүмкіндігі жоқ деген қорытындыға келуге
болмайды. Адамзат миының артықшылығы сол — ойлау негізінде сезім мүшелері
қабылдай алмайтын заттардың түрлі қасиеттерін де анықтай алу мүмкіндігі
бар. Мысалы, адам жақсы, жаман қасиеттерді тікелей сезім арқылы қабылдай
алмайды, бірақ көп жылдық тәжірибе, адамдар арасындағы қарым-катынас
нәтижесінде бір адам екінші бір адамға (не затқа) баға беріп, жақсы,
жамандығын анықтайды. Сондықтан да сөз мағынасы мен объектив дүниедегі
заттар туғызған түйсік тең түседі деу де дұрыс емес. Ал кей тілші-
ғалымдардың тіпті сөз мағынасы өзі атауы болған заттармен тең түседі деген
қағиданы да ұсынғаны мәлім. Мысалы, Сөз мағынасы, ең алдымен,
экстролингвистикалық бағытта — заттарға, құбылыстарға, объектив дүниедегі
заттар қатынасына, қасиетіне — заттық қатынас (соотносенность) деп түсіну
керек,— дейді М.Д.Степанова [4, 67-б.].
Жалпы сөз мағынасын талдауда тілдік бірлік және қатысымдық бірлік деп
қарау бір түрлі қорытындыға алып келе бермейді. Тіл элементі ретінде
алғанда сөз мағынасының көлемі кең болады да, сөйлеу элементі ретінде
алғанда оның көлемі тар болады. Сондықтан да сөйлеу кезінде сөз мағынасы
нақты, анық көрінсе, тіл элементі ретінде қаралғанда онда жалпылық басым
болады. Мысалы, жақсы сөзінің тілдік мағынасы — ұнамды, оңды, түзу, жарамды
деген мағынаны білдірсе, бірақ сөйлеу кезінде бұл мағыналардың барлығы
бірдей бой көрсетпестен, біреуі ғана көрінуі не басқа қырынан байқалынуы да
мүмкін Жақсы жігіт белгісі, Түзде мырза, үйде құл (Шешендік сөздер). Жақсы
сөз — жан азығы (мақал). Жол-жөнекей ескерте кетерлік жағдай мынау:
денотат, референт терминдерінің мағыналарында айырмашылық болса да, олар
көбіне синоним ретінде бірінің орнында екіншісі қолданыла береді. Тек
арнайы зерттеу объектісі етіп алғанда ғана денотат пен референт арасындағы
айырмашылықтар есепке алынады.
Объектив дүниедегі заттар мен сол заттың адам санасындағы бейнесі
арасына теңдік белгісін қоюға болмайды, сонымен бірге ол екеуінің арасында
ешқандай ұқсастық жоқ деуге де болмайды. Ондай ұқсастықтың (тіпті өте
жақын) бар екендігі, бірақ ол заттың фотокөшірмесі бола алмайтындығы да
анық. Адамзат айналасындағы дүниені түйсініп қабылдағанда өзінің ойының
қызметі нәтижесінде өзіне түйсік берген заттардың түрлі қасиеттерін де
анықтайды, түйсікті синтез жасағанда сол анықтаған қасиеттерді де қосады.
Мысалы, Алматының өзі қызыл, иісті, үлкен алмасын көргенде, жемей тұрып-ақ
оның дәмді екендігін сеземіз. Осы түйсік арқылы қабылданған объектив
дүниедегі заттардың барлық белгілері, қасиеттері сөздердің лексикалық
мағынасының құрамына ену керек. Бірақ жоғарыда біз заттың барлық белгісі,
қасиеттері сөздің лексикалық мағынасының құрамына ене бермейтіндігін айтқан
болатынбыз. Демек, сөздің лексикалық мағынасы біз түйсік арқылы қабылдаған
заттар туралы ақпараттың жиынтығы болмайды, тек сол мағынаны құрастыратын
элементтердің бірі болып саналады.
Заттардың табиғатын қаншалықты көп білсек, біздің зат не
құбылыстар туралы біліміміз кеңейіп, заттарға жақындай түсеміз. Нақ осындай
сөз мағынасын қаншалықты терең талдай түсіне берсек, ол туралы біліміміз
кеңейіп, біліміміз арта бермек, бірақ бұл соңына жеттік деген сөз емес. Сөз
мағынасының бізге құпия сыр болып жатқан жақтары да аз емес.Мысалы,
сездердің тура (номинативтік) мағыналарынан басқа мағыналарында
денотаттың сақталынуы шарт емес. Салыстырыңыз: Ауылдың жаны — терең сай,
тасыған өзен гүрілдеп (Абай). Талап, еңбек, терең ой, Қанағат, рахым
ойлап қой (Абай). Жүрегімнің түбіне терең бойла (Абай). Ал кейбір
сөздердің номинативтік мағынасының өзі оның көзге көрінетін, сезім
мүшелеріне түйсік туғызатын белгілерінен алшақ жатады. Мысалы, қазақ
тілінің түсіндірме сөздігінде адам сөзіне: Ойлау және сөйлеу қабілеті бар,
өмірге қажетті өндіріс құралдарын өндіре алатын және сол құралды қоғамдық
еңбек процесінде пайдалана алатын жан иесі, кісі,— деп анықтама берген
(ҚТТС-1, 62) . Мұнда адамның көзге бірден түсетін сыртқы белгілері (екі
аяғы, екі қолы, тік жүруі, басының орналасуы, бет пішімі, т. б.) адам
сөзінің анықтамасына енбей қалған. Бұл жерде адам сөзіне анықтама бергенде
сөздік жасаушы-лексикографтар адамның қоғам мүшесі ретінде атқаратын
кызметін (әлеуметтік мәнін) негіз етіп алған да, басқа қасиеттерін
ескермеген. Бірақ бұдан адам сөзінде идеалды денотат жоқ екен деген ой
тумауы керек. Ғылыми анықтама бермей күнделікті қолданылатын мағынасына
назар аударатын болсақ, адам дегенде сөзсіз екі аяқты, тік жүретін,
сөйлесіп қатынас жасайтын тірі жанды түсінеміз.
Н. Г. Комлев сөз мағынасын лексикалық түсінік (лексическое понятие)
деген терминмен ауыстырып қолданады да, оның бірнеше түрлері бар екендігін
көрсетеді. Сондай лексикалық түсініктердің бір түрі ретінде қысқарған және
толық лексикалық түсініктің бар екендігін ескертеді. Автордың пікірінше,
толық лексикалық түсінікке шындық өмірдегі заттар, құбылыстар туралы
пікірлер (ойлар) кешені енсе, қысқарған лексикалық түсінікке жеке адамның
сөзтаңбаны қолданған кездегі (яғни сөйлеген кездегі) түсінілетін мағынасы
енеді дейді [24, 77-78]. Демек А. А. Потебнянын, алыс мағынасына Н. Г.
Комлевтің толық лексикалық түсінігі, А. А. Потебняның жақын лексикалық
мағынасына — қысқарған лексикалық түсінігі сәйкес келеді. Алдын ала
ескертетініміз — біз сөз мағынасының негізінде белгілі бір заттар не
құбылыстар жататындығын мойындасақ та, ол екі категорияны теңестіру
принципіне қосылмаймыз. Шындығында да заттар мен құбылыстар туралы
қарапайым, күнделікті өмірде қалың көпшілік қолданып жүретін түсінік бір
басқа да, ғылыми түсінік -бір басқа. Сондай-ақ адамдар сөйлеген кезде зат
туралы білген барлық білімін сөз мағынасының құрамына ендіре бермейтіндігі,
қажетті деген кездерде ғана ондай анық белгілер саналынып керсетілетіндігі
анық. Мысалы, Үйректің әдемісі қасқалдағы, Көпірдің солқылдайды басқан жағы
(Халық әні) дегенде қасқалдақ үйректің бір түрі екені анық, сөйлескен
адамдар да солай түсінеді. Ал оның тұмсығының үсті қызыл, тамағының асты
ақ, дене пішімі үйректерден әлдеқайда кіші болатындығы, қамысты, қалың
қоғалы көлдерде тіршілк ететін, етінің кез келген басқа құстардан дәмді
болатындығы, көктемде ұшып келіп, күзде ұшып кететіндігі қасқалдақ сөзінің
сейлескендегі адамдардың түсініскен мағыналарының құрамына енбейді, ол
біртіндеп танылатын ақпарат болып табылады. Бұл типтес мағына мен заттардың
белгілері арасындағы тең түспеу қасиеті. барлық, сөздер мен заттар
аралығында кездеседі. Тіпті күнделікті қолданылып жүрген нан мен су сияқты
сөздер мен атауы болған заттардың қасиеттері арасында да айырмашылық
кездеседі.
Қазақ тілі түсіндірме сөздігінде су сөзіне: Өзен, көл т. б. түзетін
түссіз, мөлдір сұйық зат деп аныктама берген (КТТС-8, 371) . Біздіңше,
қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде су сөзінің лексикалық мағынасына дұрыс
анықтама бермеген. Сонымен бірге түсіндірме сөздіктерде сөз мағынасын
анықтауда ғылыми принциптің барлығын, күнделікті өмірде қолданылып жүрген
мағыналардың сөз мағынасы ретінде түсіндірме сөздіктерге енбей қалу
мүмкіндігі де бар. Бірақ күнделікті өмірде біз су дегенде шөлді қандыратын
мөлдір сүйықтықты көз алдымызға келтіреміз. Судын оттегі мен сутегінің
қосындысы екендігін, құрамында тұздардың бар екендігі не жоқ екендігі, оның
буланатындығын т. б. біз кейін біліп, анықтаған белгілері. Балалар су ішті
дегенде біз, сөзсіз, шөлді қандыратын сұйықты ішкендігін көз алдымызға
келтіреміз. Жоғарыдағы айтылған пікірлерден сөздің мағына құрамында
объектив дүниедегі заттар мен құбылыстардың белгілі дәрежедегі бейнесі
болады және ол субъектив бейненің барлығы бірдей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz