СӨЗ ТАПТАРЫН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.СӨЗ ТАПТАРЫН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ...
1.1.Сөз таптарын оқытудың лингвистикалық
негізі ... ... ... ... ... ... .
1.2. Сөз таптарын оқытудың дидактикалық
ұстанымдары ... ... ... ... ... ...
II. СӨЗ ТАПТАРЫН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ ... ... ..
2.1. Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымында сөз таптарын оқытудың
әдістемелік тұрғыдан
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Сөз таптарын оқыту негізінде оқушыларда сыни тұрғыдан ойлауды
қалыптастыру жолдары ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының 2030 жылдарға
арналған стратегиялық дамуы бағдарламасында Елбасы Н.Ә. Назарбаев
халқымыздың болашағы туралы тереңінен толғай отырып мемлекетіміздің ең
басты дүниесі тек қана табиғи байлық емес, сонымен қатар жасөспірім ұрпағы,
өйткені олар-біздің ұлтымыздың болашақ айнасы [1;15]- дегені мәлім. Олай
болса, жас ұрпаққа білім мен тәрбие беретін ұстаз- баға жетпес биік тұлға.
Оқытатын адам бала оқыту ғылымын жақсы білуі керек ,- деп айтқандай,
қазіргі ең басты мәселе - өз жұмыс орнында және бүкіл техникалық тізбекте
технологияның үздіксіз өзгерістеріне бейімделе алатын орындаушы тұлғасын
қалыптастыру, яғни оқушы білімін халықаралық деңгейге жуықтау. Бұл
дегеніміз-білім беру саласындағы жаңа идеяларды және оқыту технологияларын
толық пайдалану. [2; 7]
Қазіргі мектептің оқыту үрдісінде білім берудің тенденциялары мен
даму бағыттарын қамтамасыз ететін 50 - ден аса педагогикалық технология
қолданыс табуда.
Осы жаңа педагогикалық технологиялардың ішінде сын тұрғысынан ойлауды
дамыту технологиясының орны ерекше. Бұл технологияны жарыққа шығарған
американдық педагогтар Дж. Стил, К. Мередит, Ч. Темпл, С. Уолтер. Олардың
пікірінше оқу міндетті түрде белсенді болуы керек. Оқушының әр нәрседен бір
мән табуға мүдделі және білуге құмарлығы болса ғана белсенділік пайда
болады.
Мұғалім үшін ең басты назар аударатын мәселе – сабақтың
әдісі. Оқыту үрдісінде сан мыңдаған әдістер, технологиялар бар. Сол әдісті
технологиядан ажырата білуіміз керек. Әдіс дегеніміз- мұғалімнің белгілі
бір мақсатқа жетудегі іс-әрекеті, тәсілі. Ал технология дегеніміз- көптеген
әдістердің жиынтығы. Алға қойған мақсатқа жету үшін мұғалім қай әдісті және
қалай қолдану керектігін алдын-ала жоспарлап отыруы керек. Ал қазіргі кезде
заман талабына сай білім берудің даму бағыты мен тенденцияларын қамтитын
елуден астам жаңа педагогикалық технология қолданып келеді. Қазақ тілі
сабақтарында әртүрлі жаңашыл әдіс-тәсілдерді қолданып, сабақты түрлендіріп
өткізу – өте тиімді. Қазақ тілі пәнінің ең ауқымды бөлімдерінің бірі –
морфологияны оқытуда да, педагогикалық технологиялардың оқушылардың білім-
білік дағдыларын арттырып, ой-өрісін кеңейтуде тигізетін септігі мол.
Морфологияның басты нысаны – сөз таптарын оқыту негізінде шәкірттердің сын
тұрғысынан ойлау жүйелерін қалыптастыру үшін тиімді әдіс-тәсілдерді
айқындап алу – жұмыстың басты өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: Тіл біліміндегі әрбір теориялық ілімнің, түрлі жаңашыл
технологиялардың пайда болу, даму, қалыптасу жолдарын айқындау, осы арқылы
дәстүр жалғастығын ашу, болашақ зерттеулерге бағыт-бағдар нұсқау – маңызды
іс болып табылады. Осы қағиданы меже ете отырып, жұмыста қазақ тіл
біліміндегі сөз таптастыру теориясының пайда болу кезеңінен бастап, бүгінгі
күнге дейінгі даму тарихын, бүгінгі жайын саралай отырып, сөз таптарын
оқыту негізінде оқушыларда сын тұрғысынан ойлауды қалыптастыру жолдарын
көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
─ әлемдік тіл біліміндегі, түркологиядағы сөз таптастыру проблемасының
тарихымен, бүгінгі жай-күйімен байланыстыра отырып, сөз таптастырудың
негізгі принциптерінің, сөз таптастыру теориясының қазақ тіл біліміндегі
дамуын ғылыми тұрғыдан көрсету;
─ қазақ тіл біліміндегі сөздерді семантика - құрылымдық топтарға
жіктеу барысында болған бағыттарды, олардың негізгі қағидасын анықтау;
─ сөздерді таптастыру принципіне жатпайтын сөздерді анықтап, сол
жайлы толық мәлімет беру;
─ сөз таптарын сыни тұрғыдан ойлау технологиясының тиімді әдіс-
тәсілдері мен стратегияларын саралау, сол арқылы оқытудың негізінде
оқушылардың сын тұрғысынан ойлау жүйелерін қалыптастыру жолдарын анықтау.
Зерттеу обьектісі. Сөз таптарын оқыту негізінде оқушыларда сын тұрғысынан
ойлауды қалыптастыру жолдарын көрсету, олардың ерекшелігін және оларды
қазақ тілін оқыту кезеңінде қолдану мүмкіндіктерін зерттеу.
Зерттеу пәні. Сөз таптарының зерттелуі, сөз таптарының зерттелуіне
байланыстығалымдардың айтқан пікірлерін қарастыра отырып, сөз таптарын
оқытудың жолдарын көрсету, сөз таптарының бағдарламада, оқулықта берілу,
оқыту жолдарын қарастыра отырып, нақты мысалдармен дәлелдеп, зерттеу
жұмыстарын жүргізу.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Сөз таптарын оқытудың өзіндік ерекшелігін, әр
сөз табының жасалу жолдарын, түрлерін, өзіне тән категорияларын сөйлемдегі
қызметін, өзіндік қасиетін әр оқушы толық пайдаланатын әдебиеттер тізімімен
меңгерсе, оны өмірінде қажетіне жаратса, әр сөздің мәнін, қызметін ажырата
біледі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
─ сөздерді семантика-құрылымдық топтарға бөлудің күрделі теориялық ілім
ретінде қазақ тіл білімінде алғаш пайда болуынан бастап, оның даму жолы
таразыланды. Осы даму жолында кездескен түрлі ағымдар анықталып, олардың
негізгі қағидалары белгіленді, ағым өкілдерінің ой-тұжырымдарына нақты
талдау жасалып, баға берілді.
─ қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру теориясының өткен жолын
таразылаумен қатар бүгінгі жайы да сөз етіле отырып, оның жетістігі мен
кемшілік тұстары да айқындалды. Қазақ тіл білімінің бүгінгі жетістігі
тұрғысынан сөз таптарының семантикалық, морфологиялық, синтаксистік
принциптеріне анықтама берілді.
─ сөздерді таптастыру принциптеріне сай келмейтін сөздерді анықтап,
зерттеп, жан-жақты қарастырылды.
─ сөз таптарын оқыту негізінде Сыни тұрғыдан ойлау технологиясының
көптеген әдіс-тәсілдерінің, стартегияларының тиімді де жақсы септігін
тигізетіндігі, және оларды саралап алу қажеттігі туатындығы көрсетілді.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі. Сөз таптарының зерттелуін, ол
жайында айтылған ғалымдардың пікірлерін тиянақтай отырып, сөз таптарын
оқыту жайындағы ғылыми кітаптар, оқулықтар, мақалалар, сөздіктер, баспасөз
материалдары, ғылыми зерттеулер.
Зерттеу әдістері. Библиографиялық әдіс, зерттеу әдісі, жинақтау,
салыстыру, зерттеу тақырыбы бойынша теориялық тұрғыдан талдау, қорытынды
жасау.
Ғылыми жұмыстың құрылымы. Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, дерек
көздерінен және қосымшалардан тұрады.
I.СӨЗ ТАПТАРЫН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1.Сөз таптарын оқытудың лингвистикалық негізі
Сөз таптары – тіл білімінің негізі. Сөз таптары жөніндегі мәселені
бағдарлау әрі тілдің құрылымының, әрі сөздің құрылымының теориялық та,
практикалық та мәселелерін терең зерттеу, жете білу үшін керек. Мысалы,
бастауыш, орта, жоғары мектептерде тілді оқытудың негізгі түйіндері,
сайып келгенде, сөз таптарына, солардың айналасына шоқталады; сондай-ақ,
тілдің грамматикалық құрылысына байланысты көптеген мәселелерді алсақ,
оларды сөз таптарына байланыстырмай зерттеу де, шешу де мүмкін емес. Олай
болса, сөз таптары жайындағы мәселелер тілдің грамматикалық құрылысының,
сөздің грамматикалық құрылымының әрі кіндік қазығы, әр негізгі арқауы
сияқты мәселелер. Шынында, тереңірек үңілсек, сөз табы грамматиканың
көптеген түйіндерін шешетін арқау ғана емес, оны (грамматиканы)
лексикамен байланыстыратын да негізгі баспалдақ сияқты.
Морфология - сөз құрылымы, сөз табы туралы
ғылым. Сөздің морфологиялық құрылымы жайындағы ілім тек сөздің құрамын
(түбірінің, негізін, қосымшаларын) талдаумен ғана тынбайды, оның бүкіл
грамматикалық жүйесін, әр тобына тән сөз тудыратын, сөз түрлендіретін
жүйелерін де зерттейді. Тілдегі сөздерді грамматикалық топтарға бөлу,
оларға тиісті грамматикалық сипаттамалар беру, алды-алдына талдау
грамматиканың негізгі өзегі, ең түйінді, ең басты мәселесі.
Сөз табы деп - жалпы лексика-грамматикалық сипаттары мен белгілері
бәріне бірдей ортақ болып келетін сөздердің тобын айтады. [3;17]
Тілдегі барлық сөздерді грамматикалық жағынан топтастырғанда, екі
түрлі нысана темір қазық (шамшырақ) болуға тиіс.
Сөз таптарының лексика-семантикалық сипаты. Әр сөздің өзіндік ұғымы,
мағынасы болады. Олардың терминдік, лексика-грамматикалық мәні контексте,
сөйлем ішінде анықталады, өйткені сөз мағынасы әр қилы. Мектеп
грамматикасында сездердің лексика-семантикалық мәні ережелер арқылы
беріледі.
Зат есім заттың атын (кітап, ағаш, сүт), сын есім заттың сынын
көрсетеді: ақ, қара, жақсы, үлкен, сары т. б. Сондай-ақ сан есім заттың
санын (үшеу, екінші, бес, елу, отыз), етістік істің қимыл процесін
білдіреді: айту, алу, көру, жүру т. б. Осындай тұжырымдар сөзді лексика-
семантикалық жағынан анықтайды.
Екіншіден, барлық сөздерді белгілі-белгілі грамматикалық сөз таптарына
телу, олардың өзді-өздеріне тән түрлену өзгеру жүйесін, сөйлем мүшесі болу
қабілетін, өзге сездермен тіркесу ерекшелігін анықтап, жан-жақты сипаттама
беру мәселелері – тікелей грамматикада қаралатын мәселелер. Ендеше, қанша
сөз табы болып, оларға қанша сөз енсе де, барлығының грамматикалық жақтары
ескерілуі қажет. Ал, сөздердің, сөз таптарының грамматикалық жақтарын
ескеру деген сөз – олардың грамматикалық сипаттарын анықтау дегенмен
бірдей. Олай болса, әрбір сөз табы және оларға енетін жеке сөздер
грамматикалық тұрғыдан да қаралып талдануы қажет.
Сөйтіп, тілдегі сөздерді таптастырғанда, олардың лексика-семантикалық
жақтары да, грамматикалық (морфологиялық және синтаксистік) жақтары да
бірдей ескерілуі керек.
Сөз таптарының морфологиялық белгісі. Сөз таптарының морфологиялық
белгісі – әр сөз табының сөз тудыру тәсілі мен түрленуіне, ол формалардың
грамматикалық ерекшелігіне қатысты. Мәселен, зат есім түрленсе (септелсе,
көптелсе, тәуелденсе), өзінің номинативтік мағынасынан айырылмайды, сын
есім ондай емес, өзінің мағынасынан айырылып, субстантивтенеді. Сын есімде
шырай категориясы болса, басқа сөз таптары олай емес. Етістікте шақ
категориясы болса, басқа сөз таптарында ол жоқ. Басқа сөз таптарына жұрнақ
қосу арқылы сан есім жасалмайды, тек өз ішінде лексика-грамматикалық
топтарға бөлініп жатады.
Сөз таптарының синтаксистік белгісі. Сөз табы белгілі бір сөйлем мүшесіне
бейім тұрады. Мәселен, зат есім атау тұлғасында бастауыш болса, сондай
формадағы сан есім мен сын есім көбінесе анықтауыш: етістік – баяндауыш,
үстеу – пысықтауыш болады. Сөз таптарының сейлемдегі осындай функциясы –
синтаксистік қызметі деп аталады. Бірақ мұнан олар басқа формаларда,
тіркестерде тұрып, сөйлемнің басқа мүшесі бола алмайды деген қорытынды
шығаруға болмайды.
Сөз таптарының шығуы, зерттелуі. Жеке, нақтылы тілдердегі немесе
тілдердің тобындағы сөздерді сөз таптарына топтастыруда сөз таптарының
жалпы теориясына сүйену өте-мөте қажет. Әрине, жеке, нақтылы бір тілдегі
сөз таптарының санын да, табиғатын да сол тілдің өзіндік ерекшеліктерін
ескермей немесе сол ерекшеліктерге байланыссыз айқындау дұрыс болмаған
болар еді. Бұл жерде әңгіме сөз таптарының жалпы теориясының жеке, нақтылы
тілдердегі сөздерді сөз таптарына дұрыс топтастыра білуге қатысы жайында
болып отыр. Жеке тілдегі немесе тілдердің тобындағы сөз таптарын айқындауда
сол тілдердің немесе тілдер тобының грамматикалық ерекшеліктерін есепке ала
отырып, сөз топтарының жалпы теориясына негізделу қажет. Мұнсыз сөздерді
сөз таптарын классификациялау мәселесі өзінің дұрыс шешімін таба алмайды.
Қазақ тілінде сөз таптастыру проблемасының зерттеліп жарық көруі ХХ
ғасырдың 10-15 жылдарынан басталады. Оның бастауы – 1914 жылы Тіл құралы
деген атпен Орынборда жарық көрген А.Байтұрсынов жазған оқулық.
Бұған қарап, А.Байтұрсынов тіліміздегі сөздерді таптастыру ісінің берік
іргетасын қалаушы деуімізге болады. Автордың сөздерді тапқа бөлуінде
А.Байтұрсыновтың терминдерін қолданбаудан туған кейбір өзгешеліктер ғана
бар. Ең алдымен, тілдегі сөздерді түбір тап, шылау тап, одағай тап үш топқа
бөледі.
Автордың сөздерді тапқа бөлуге критерий етіп алған түрлі белгісінің
қазақ тілі үшін мәні бірдей еместігі, ең маңызды белгі ( сөздің
семантикалық жағы екендігі бұл күнде талас туғызбайтын қағида болса керек.
Ахмет Байтұрсынов қазақ тіліндегі сөз таптарының 9 түрін ажыратқан: 1)
зат есім, 2) сын есім, 3) сан есім, 4) етістік, 5) есімдік, 6) үстеу, 7)
демеу, 8) жалғаулық, 9) одағай сөздер. Ахмет Байтұрсынұлы сөз таптарының
әрқайсысына жеке тоқталып, сипаттама берген.
Зат есімге анықтама беріп, оның жалқы, жалпы, деректі, дерексіз
белгілеріне де тоқталған. Зат есімде 2 айырыс бар: 1)жекелік(жекеше түрі),
2)көптік (көпше түрі).
Жекелік айырыс – нәрсенің жеке күйіндегі есімнің түрі, мәселен: ата, дене,
белбеу, ой т.б.
Көптік айырыс – нәрсенің көп күйіндегі есімнің түрі, мәселен: аталар,
ойлар, денелер, белбеулер т.б.
Зат есімде 2 қалып бар: 1) жай қалып, 2) тәуелді қалып.
Жай қалып – нәрсенің битараф күйіндегі
есімнің түрі, мәселен: ата, дене, белбеу. Тәуелді қалып – бір нәрсені
екінші нәрсеге меншіктеуін көрсетеді. Тәуелді қалып 2 түрлі болады: 1)
оңаша тәуелдік, 2) ортақ тәуелдік.
Сын есім. Нәрселердің сынын көрсететін сөздерді сын есім дейміз. Сын 2
түрлі болады: 1) тек сыны (қатыстық), 2) сыр сыны (сапалық).
Тек сыны – нәрсенің тегін көрсетеді, мәселен: ағаш аяқ, күміс қасық, алтын
жүзік т.б.
Сыр сыны – нәрсенің ішкі, тысқы сырын, реңін, тегін, тұлғасын, жайын
көрсетеді., мәселен: биік, ласа, жуан, толық т.б.
Сын есімнің 3 шырайы бар:
1. Жай шырай
2. Талғаулы шырай
3. Таңдаулы шырай
Жай шырай артық-кем демей, нәрсенің сиқын жай көрсетеді, мәселен: тентек
бала, жуас ат.
Талғаулы шырай нәрсе сиқының бірінен-бірі артық-кемдігін көрсетеді,оны
көрсету үшін рақ, рек деген талғау қосымшалары тіркеледі: жақсы –
жақсырақ, зерек – зерегірек.
Таңдаулы шырай нәрсенің сиқы өте артық екенін көрсетеді. Оны көрсету үшін
жай шырайдағы сөздің алдына ең, нақ, тап, тым, бек, қас деген сөздер
қосылып айтылады. Мәселен: ең жақсы, тап зерек.
Сан есім нәрселердің есебін һәм ретін көрсететін сөздер дей келе сан
есімнің екі мағыналық түрін көрсеткен: 1) есептік, 2) реттік.
Есімдіктің бес түрін ажыратады: 1) жіктеу есімдігі, 2) сілтеу есімдігі, 3)
сұрау есімдігі, 4) жіктеу есімдігі (жалпылау есімдігі), 5) танықтық
есімдігі (болымсыздық есімдігі).
Етістік дегеніміз – заттардың еткен-етпегенін көрсететін сөздер.
Етістіктің болымды, болымсыз, көсемше, есімше категорияларын ажырата келе,
етістің он түрін ұсынады: 1) сабақты етіс, 2) салт етіс, 3) ортақ етіс, 4)
өздік етіс, 5) өзгелік етіс, 6) беделді етіс, 7) ырықсыз етіс, 8) шығыс
етіс , 9) дүркінді етіс, 10) өсіңкі етіс.
Рай категориясының 14 түрін көрсетеді: 1) тұйық рай, 2) билік рай, 3) ашық
рай, 4) шартты рай, 5) ереуіл рай, 6) реніш рай, 7) қалау рай, 8) сенімді
рай, 9) сенімсіз рай, 10) мұң рай, 11) көніс рай, 12) қайрау рай, 13) азалы
рай, 14) теріс рай.
Көсемшенің үш түрі: 1) үнемді көсемше, 2)үнемсіз көсемше, 3) ниетті
көсемше, есімшенің үш түрін: 1) осы шақтық есімше, 2) өткен шақтық есімше,
3) ұйғарынды есімше сияқты түрлерін айқындаған.
Үстеу дегеніміз – сын есім, сан есім, есімдік, етістік сөздерді толықтыру,
күшейту үшін айтылатын сөздер. Үстеудің 5 түрі бар: 1) нықтаулық, 2)
сынаулық, 3) өлешеулік, 4) мезгілдік, 5) мекендік.
Одағай дегеніміз – одағайланып, оңаша айталытн сөздер. Одағайлардың 3 түрі
бар: 1) ілездік одағай, 2) еліктеу одағай, 3) шақырыс одағай. [3; 199-261].
Ал, 1930 жылдардан бастап морфологияның жеке мәселелеріне арналған
шағын көлемді мақалалар мерзімді баспасөз беттерінде, әсіресе сол кездегі
ғылыми-педагогикалық журналдар — Төте оқу, Ауыл мұғалімі, оның
орнына келген Халық мұғалімі журналдары беттерінде жиі-жиі көріне
бастайды. Осы он жылдықтың аяғына дейін жеке сөз таптарына, қосымшаларға
арналған отызға тарта мақала жарияланыпты. Олардың көпшілігін Қ.Жұбанов,
X.Басымов, Ш.X.Сарыбаев, Н.Сауранбаев, С.Жиенбаев, С.Аманжоловтар жазған.
30-жылдарға дейінгі жарық көрген еңбектерді қазақ тілінде пәлен сөз табы
бар дегені болмаса, сөздерді түрлі топқа бөлудің принциптері жөнінде
ештеме айтылмайтын. Н.Сауранбаевтың Сөз таптары атты мақаласында осы
мәселе талданады. Автор: тілдердегі сөздерді тапқа бөлуде
ғылымда қалыптасқан үш түрлі принцип бар, олар семантикалық, синтаксистік,
морфологиялық белгілер деп жазады да, осы үш түрлі белгілерді мысалдар
арқылы талдай келіп, қазақ тіліндегі сөздерді тапқа бөлуде сөздердің
мағыналық жақтарына шешуші мән берілу керек деген дұрыс қорытынды
жасайды.
Сөздерді әр түрлі кластарға бөлу, олай бөлуге негіз болатын принциптерді
айқындау ісімен профессор Қ. Жұбанов та айналысқан.
Жұбанов ойынша, сөздерді тапқа бөлуде олардың тек мағыналық жағына ғана
көңіл аудару жеткіліксіз. Сөз табын ашу үшін үш түрлі өлшеуді қатар
алып отыру дұрыс. Үшеудің бірдей сынына толса, сонда ғана бұл пәлендей сөз
табы деуіміз керек. Ол үшеудің бірі – мағына, екіншісі – морфология,
үшіншісі – синтаксис деп бүгінгі күні қазақ тіл білімінде орныққан сөз
таптастырудың үш принципінің атын атап, түсін түстеп көрсетеді [4;].
Отызыншы жылдардың аяқ кезінде жариялған морфологияға тікелей қатысы
бар тағы бір еңбек – орта мектепке арналған Қазақ тілінің грамматикасы
атты оқулық. Бұл – 1938 жылы баспадан шыққан, авторы – С.Аманжолов. Өз
кезінде бұл оқулықтың біраз кемшіліктерін сынға алған мақалалар болған.
Шынында да, еңбектің жоғарыда талданған А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов
оқулықтарынан теориялық дәрежесі төмендеу болатын. Алдыңғы еңбектер сияқты
мұнда да өздерді тұлғасына, тобына қарай жіктейді.
Морфология тұрғысынан алғанда 30-жылдардың алдыңғы он жылдан өзгешелігі –
бұл саланы тек оқулық көлемінде ғана емес, ғылыми мақалалар жазу арқылы
тереңірек зерттеуіге талпынудың алғашқы бастамасы көріне бастады. Сол
кездегі педагогикалық журналдар мен Ұлт мәдениеті институтының ғылыми
жинақтарында X.Басымовтың, С.Аманжоловтың қазақ тілінің қосымшаларын
зерттеген мақалалары, сөздерді тапқа бөлуде басшылыққа алынатын
принциптерді айқындауға арналған С.Жиенбаевтың т.б. еңбектері жарияланды.
Сөйтіп, алдағы уақытта тек практикалық қана емес, теория мәселесіне де
көңіл бөлудің алғашқы қадамы жасалды.
Қазақ тіл білімінің басқа да салалары сияқты морфологияның да жоспарлы
түрде кең көлемде зерттелуі 40-жылдардан басталады. Бұл онжылдықтың атап
айтуға тұрарлық бір жаңалығы – қазақ тіл білімінің салаларын даралап арнайы
зерттеу, солардың негізінде (кандидаттық, докторлық диссертациялар қорғау
болды. Мұндай зерттеулерде ғылымның басқа салаларынан гөрі морфологияға
қатысты мәселелер көбірек қамтылды. Тек 40-жылдар ішінде ғана морфологиядан
етістіктің есімше, көсемше, етіс шақ, көмекші етістік, сын есім шырайлары
мен үстеу арнайы зерттелді.
40-жылдар ішіндегі морфологияға қатысты еңбектердің бір елеулісі –
Н.Сауранбаев пен Ғ.Бегалиев жазған Қазақ тілінің грамматикасы. Осы
еңбектің морфология деп аталатын саласы Сөз деген тақырыппен басталады.
Морфема дейтін грамматикалық термин қазақ тілі білімінде алғаш рет осы
оқулықта қолданылған, бірақ авторлар оны қосымша формалардың ғана атауы деп
түсіндіреді. Қ.Жұбанов еңбегінде өзгертіп қолданған грамматикалық
терминдерді соңғы авторлар А.Байтұрсынов қолданған атаулармен атап,
дұрыстаған. [5;45-46 ]
Қ. Жұбанов сияқты соңғы авторлар да сөздерді тұлғасына қарай алты
түрге бөледі. Терминдік өзгешеліктері болмаса, әр тұлғадағы сөздерді
түсіндірулерінде А.Байтұрсынов Қ. Жұбановтан айтарлықтай бөтендік жоқ.
Қ.Жұбанов сияқты бұл авторлар да сөздерді тапқа бөлгенде олардың
семантикалық, морфологиялық, синтаксистік белгілері бірдей дәрежеде
ескерілуін талап етеді. Қазақ тіліндіге сөздерді сегіз тапқа бөлу дұрыс
емес деп тауып оларды есімдер, етістіктер, есімдіктер, үстеулер,
көмекшілер, одағайлар деп алты түрге бөледі.
Сонымен, терминдік, классификациялық ала-құлалықтарына қарамстан 40-шы
жылдар ішінде қазақ тілі морфологиялық жүйесі А.Байтұрсынов қалыптастырған
негізде ілгері дамыды. Бұған түркологияның 30-40 жылдар ішіндегі түркі
тілдері грамматикалық құрылысын зерттеуде қол жеткен табыстарының да
игілікті әсерi аз болмаса керек.
1950 жылдан бері қарайғы уақыт ішінде морфологияның жеке мәселелеріне
қатысты жүзге тарта ғылыми мақала, жиырмаға тарта монографиялық зерттеулер
мен кітапшалар жарық көрді. Олардың ішінде етістік категорияларын зерттеуге
арналған Ы.Мамановтың, А.Қалыбаеваның, И.Ұйықбаевтың, осы жолдар авторының,
Н.Оралбаеваның, Т.Ерғалиевтың еңбектерін, сын есім катергориясына арналған
Ғ.Мұсабаев, Ж.Шәкенов, Ә.Төлеуов еңбектерін, сан есімге арналған Ә.Хасенов,
одағай, еліктеуіш сөздерін зерттеген Ш.Сарыбаев, Катенбаева, үстеуді
зерттеген А.Ысқақов, есімдіктерді зерттеген Ә.Ибатов, шылауларды зерттеген
Р.Әміров,Т.Қордабаев, Ф.Кенжебаева т.б. еңбектерін атауға болады.
Сөз таптары – тарихи категория. Морфологияға тән әртүрлі мәселелерді
бөліп алып, жекелеп зерттеушілер қазақ тіл білімінде аз емес, бірақ
солардың ішінде морфологияны, әсіресе оның есім саласын тұтас алып
зерттеуші, оны өзінің ең негізгі ғылыми объектісі деп есептейтін ғалым –
А.Ысқақов.
А.Ысқақовтың морфологияны ғылыми пән ретінде жоғарғы оқу орындарында
оқытуы және оны зерттеуі 40 жылдар ішінен басталды. Содан бері қарай
жүргізілген ғылыми зерттеулердің ең соңғы қорытындысы ( Қазіргі қазақ
тілі. Морфология деген атпен 1964, 1974, 1991 жылы оқулық ретінде бiрнеше
рет жарық көрген кітабы.
Соңғы жылдары қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру теориясына елеулі
жаңалық енгізген ғалым С.Исаев болды. Ғалым қазақ тіл білімінде бұрын да
термин ретінде жиі қолданылғанымен, мән мағынасы күнгірт граммикалық
мағына, грамматикалық форма, граммикалық категория секілді іргелі
грамматикалық ұғымдарды қазіргі лингвистикалық даму дәрежесіне сай нақты
анықтап, басын ашып беру арқылы сөз таптастыру мәселесінде де барынша
айқындық енгізді.
Ғалымның бұл саладағы негізгі ерекшелігі – А.Ысқақов қалыптастырған жобаны
сынай отырып сөз табына оныншы етіп модаль сөздерді қосып қарастыруы болды.
Соңғы жылдары қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру теориясына елеулі
жаңалық енгізген ғалым С.Исаев болды. Ғалым қазақ тіл білімінде бұрын да
термин ретінде жиі қолданылғанымен, мән-мағынасы күңгірт грамматикалық
мағына, грамматикалық форма, грамматикалық категория секілді іргелі
грамматикалық ұғымдарды қазіргі лингвистикалық даму дәрежесіне сай нақты
анықтап, басын ашып беру арқылы сөз таптастыру мәселесінде де барынша
айқындық енгізді. С.Исаев ең алдымен, сөздерді түрлі топқа жіктеу
барысында бұрынғы еңбектерде жіберілген ең басты қателік-тілдің лексикалық
қабаты деңгейіндегі құбылыстар мен грамматикалық қабаты деңгейіндегі
құбылыстардың шатастырылып жүргендігіне байланысты орын алған қателікті
түзеп, әрқайсысын орын-орнына қойып берді. Мысалы, бұрынғы зерттеулерде
қазақ тілі сөздері алдымен атауыш сөздер, көмекші сөздер, кейде одағай
қосылып, осылайша үшке бөлінуін ғалым Сол еңбектерде айтылатындай сөздердің
семантикалық және морфологиялық (формальдық) белгілеріне қарай емес, таза
лексикалық сипаты, белгілеріне қарай жіктелуі деп тілдің лексикалық
деңгейіне жатқызады. Оның дәлелдеуінше, алдымен, сөздерді жоғарыдағыдай үш
топқа бөлуде морфологиялық белгілердің еш қатысы жоқ, өйткені атауыш
сөздердің түрленетіндері (зат есім, есімдіктің бірқатары, етістік) бар,
түрленбейтіндері (сын есім, сан есім, есімдіктің кейбірі, үстеу) бар, сол
сияқты бұл құбылыс көмекші сөздерге де тән, яғни көмекші есім, көмекші
етістік түрленсе, шылау, еліктеуіш сөздер түрленбейді. Сондықтан
морфологиялық белгілер тілдегі сөздерді атаушы, көмекші, одағай деп бөлуге
негіз бола алмайды . С.Исаев лексикалық семантика мен грамматикалық
семантиканы ажырату арқылы сөз таптарын сөздердің грамматикалық
(лексикалық емес) сипатына негізделген ортақ белгілері арқылы
біріктірілетін грамматикалық топтары ретінде таныса, жоғарыдағы үш сөз
тобын (атаушы сөздер, көмекші сөздер, одағай) лексика-семантикалық сипаты,
белгілері арқылы жіктелгендіктен, оларды тілдің лексикалық қабаты
денгейіндегі құбылыс деп түсінеді. Көмекші есімдердің сөз табы ретінде зат
есімнің, көмекші етістіктің лексикалық мағынасының бар-жоғына қарамастан
етістіктің аясында қаралуы да ғалымның сөз таптарын грамматикалық сипаттағы
топ, ал атаушы сөздер, көмекші сөздер, одағайлар деп бөлінген үш топты
лексикалық сипаттары топ ретінде тануының тағы бір дәлелі бола алады.
[6;191-199]
С.Исаев сөз таптастыруда бірден-бір қажеті ұғым грамматикалық мағына ұғымын
жан-жақты зерделеп, оны айқын қалыпқа түсірді. Грамматиканық мағынаны
сөздің негізгі грамматикалық өзегі ретінде анықтай отырып, ғалым оны
(грамматикалық мағынаны) жасалу тәсіліне, сөздің грамматикалық сипатын
анықтаудағы мәніне қарай жалпы грамматикалық мағына, категориялық
грамматикалық мағына, қатыстық грамматикалық мағына деп іштей үшке беледі.
Ғалым және сөз таптастырудың белгілі үш принципі негізінде осы үш грамма-
тикалық мағына (семантикалық принцип негізінде жалпы грамматикалық мағына,
морфологиялық принцип негізінде категориялық грамматикалық мағына,
синтаксистік принцип негізінде қатыстық граматикалық мағына) жатқанын айтып
дәлелдеді.
Сонымен, С.Исаев және
М.Оразов сөздерді таптастыруда семантикалық принцип морфологиялық принцип
және синтаксистік принципті негізге ала отырып қазақ тілінде мынадай сөз
таптарын көрсетті:
Зат есім
Сын есім
Сан есім
Есімдік
Үстеу
Етістік
Еліктеу сөздер
Шылаулар
Одағай
Модаль сөздер 2002 жылғы Қазақ грамматикасы кітабында бұрыннан танылып
келе жатқан 9 сөз табына модель сөздер қосылып, 10 сөз табы берілген.
Модаль сөздер аналитикалық форманттың құрамында модальдық категорияның
көрсеткіші болғандықтан, олар қосымшалар сияқты грамматикалық көрсеткіштер
қатарында қалады және олардың саны өте аз. Сондықтан, модаль сөздер жеке
сөз таптарының қатарына қосылмайды.
Сөздерді таптастыру принциптері. Қазақ тіл білімінде қалыптасқан сөз
таптастырудың үш принципі бар:
1. семантикалық
2. морфологиялық
3. синтаксистік.
Әрбір атаушы сөздің лексикалық мағынасы болатыны белгілі, сол лексикалық
мағынасы әрқилы әрбір сөздер бір-бірінен ерекшеленеді. Тілімізде сөздердің
жалпы сипаттарын, түрлі қимыл, сандық, сынын, қимылдың әр түрлі амалын,
мезгілін, мекенін, себебін білдіретін сөздер атаушы сөздердің орнына
жүретін орынбасар сөздер болатынын айтуға болады. Сөйтіп, бұл жалпы
грамматикалық мағына лексикалық емес, грамматикалық семантика болып
табылады. Сондықтан сөздерді грамматикалық топтарға яғни, сөз таптарына
жіктеуде, топтастыруда ұстанатын басты принцип – семантикалық принцип
екенісөзсіз.
Екіншіден, осындай грамматикалық топтарға белгілі-белгілі өзіндік түрлену
жүйесі, өзгеру, тұлғалық парадигмасы және бұған қарама-қарсы түрленбеу,
тұлғалық өзгеріске түспеу тән болып келеді. Сондықтан түрлену жүйесіне
негізделген грамматикалық категориялардың болу-болмауы сөздерді
таптастырудың екінші принципі – морфологиялық принципі болып табылады.
Мысалы, зат атауын білдіретін сөздерге – көптелу, тәуелдену, септелу,
жіктелу тән болса, іс-әрекет ұғымын білдіретін сөздерге – жақ, шақ,
салтттылық және сабақтылық, рай тән болып келеді.
Сөздерді таптастырудың үшінші синтаксистік принципі – сөздердің
сөйлемде өзіне тән белгілі қызмет атқаруымен және сол сөздердің тіркесу
сипатымен ,яғни, қандай топтағы сөздермен қалай тіркесе алуымен
байланысты.[6;191-193]
Семантикалық принцип бойынша сөздің лексикалық мағынасына қарайды,
морфологиялық принцип бойынша сөздің түрлену жүйесін басшылыққа алады, ал
синтаксистік принцип бойынша сөздің қай сөйлем мүшесі болуына сүйенеді.
Бұл орныққан түсінікті өзгерту туралы басқа пікір бола қойған жоқ.
Қ.Жұбановтан бастап, кейінгі бұл мәселеге арнап қалам тартқан ғалымдардың
барлығы бір ауыздан осы үш принципті атап, оларды бірлікте қолдану
керектігін айтады. Тек қазақ тілі үшін қай принцип жетекші болуы керек
дегенде ғана аздаған пікір алшақтығы кездеседі. Қ.Жұбанов семантикалық
принципті жетекші ретінде тани отырып, екінші орынға морфологиялық
принципті, үшінші орынға синтаксистік принципті шығарады. С.Аманжоловтың
бұл мәселеде Қ.Жұбановпен пікірлестігі көрінеді. А.Ысқақов та үш белгінің
де қажеттігін ескере отырып, кейбір сөз табын анықтау үшін белгінің
(принциптің) үшеуі де бірдей қолдануға болса, кейбір сөз таптары үшін я екі
белгіні ғана, я бір белгіні ғана қолдануға болады. Ал егер бір белгіні ғана
таяныш етерліктей болса, ондайда тек семантикалық белгі ғана тірек болуға
тиіс. Олай болатын себебі – сөзді сөз деп тануға таяныш болатын белгі –
оның семантикасы − дейді.
Кезінде негізгі сөздердің семантикалық, морфологиялық және
синтаксистік белгілері алынатыны, орыс тіл біліміндегі сөз таптастыру
теориясының дамуы барысында лексика-грамматикалық аталған бағыттың көрнекті
өкілі В.В.Виноградовтың үлгісін қазақ тілі сөздерін тапқа бөлуде қолдануды
ұсынған пікір де болды. 1968 жылы жарық көрген Қазақ тіліндегі сөздер мен
таптарының морфологиялық құрылысы атты еңбегінде Т.Ерғалиев қазақ тілі
сөздерін алдымен негізгі сөз таптары, көмекші сөздер, азат сөздер деп үлкен
үш топқа бөледі, ары қарай олардың бірнешеуінің басын қосатын сөз таптары
да пайда болады. Ғалым негізгі сөз таптарының бірінші тобы ретінде есімдер
тобына етістікті, үшінші хал-жағдайлық сөздер тобына үстеулер, күй
категориясы, еліктеу сөздерді біріктіреді.
Т.Ерғалиев көмекші сөздерге шылауларды жатқызса, азат сөздер тобы
ретінде модаль сөздер мен одағайларды атайды. Соңғы екі сөз табын бір
топта, азат сөздер тобында қарау себебін автор қысқаша былай түсіндіреді:
Негізгі сөздерге де көмекші сөздерге де қосылмайтын ерекше сөздер бар.
Олар сөйлемде белгілі бір қызметке ие емес және басқа мүшемен байланысы жоқ
бөлек, еркін категория болып табылады. Сондықтан термин ретінде олардың
бәрін азат сөздер деп атады (автор еңбегінде ары қарай тек зат есім мен
етістікке тоқталады).
Т.Ерғалиевтың қазақ тіл білімінде негізінен бұрын анықталған сөз
таптарын (күй категорияларынан басқасы) В.В.Виноградов үлгісімен сатылай
отырып ірі топтарға біріктіруі, яғни қазақ тіл сөздерін:
1) негізгі сөз таптары;
а) есімдер;
ә) күй-амалдық сөздер;
б) хал-жағдайлық сөздер;
2) көмекші сөздер (шылаулар);
3) азат сөздер (модаль сөздер мен одағайлар) деп бөлуі тіліміздегі
сөздердің семантика-құрылымдық қасиеттерін аша түсуге біршама мүмкіндік
бергенімен, қазақ тілі білімінде орныға алмады.
Соңғы жылдары қазақ тілі біліміндегі сөз таптары теориясына елеулі
жаңалық енгізген С.Исаев болды. Ғалым еңбегі, ең алдымен, қазақ тіл
біліміне грамматикалық мағына, грамматикалық форма, грамматикалық категория
секілді негізгі іргелі грамматикалық ұғымдарды салмақты қазіргі
лингвистиканың даму дәрежесіне сай нақты анықтап, басын ашып беруімен
салмақты екенін айтқан жөн. Тілге қатысты әдебиеттерде бұрын да жиі
қолданылмағанымен, мән-мағынасы айқын емес бұл грамматикалық ұғымдарды
дұрыс түсінбеу салдарының сөз таптастыру проблемасында да бірқатар
қателікке әкелгені белгілі болып отыр. Мысалы, бұрынғы зерттеу еңбектерінде
қазақ тілі сөздерінің алдымен осылайша үш топқа жіктелуін семантикалық
және морфологиялық (формальдық) белгілеріне қарай деп түсініп келсек,
С.Исаев тілдің лексикалық қабаты деңгейі мен грамматикалық қабаты
деңгейінің ара жігін нақты ажырату арқылы бұл түсінікті жоққа шығарды.
Бұндай түсініктің қателігі – тілдің грамматикалық құбылыс пен лексикалық
құбылыстың өзара айырмашылығын, олар тілдің бөлек-бөлек деңгейі екенін
ажырата алмау болып табылады, − дей отыра, ғалым алдымен сөздерді
жоғарыдағыдай үш топқа бөлуде сөздердің морфологиялық белгілерінің еш
қатысы жоқ екендігін айтады, өйткені атауыш сөздердің де түрленетіндері
(зат есім, есімдіктің біразы, етістік) бар, түрленбейтіндері (сын есім,
есімдіктердің кейбірі, үстеу) бар, сол сияқты бұл көмекші сөздерге тән,
яғни көмекші есім, көмекші етістік түрленсе, шылау, еліктеуіш сөздер
түрленбейді. Сондықтан, автор дұрыс айтып отырғандай, морфологиялық
белгілердің тілдегі сөздерді атаушы, көмекші, одағай деп негізге бола
алмайтындығы шындық. С.Исаев лексикалық семантика мен грамматикалық
семантиканы ажырату арқылы сөз таптарын сөздердің грамматикалық
(лексикалық емес) сипаттарына негізделген ортақ белгілері арқылы
біріктірілетін грамматикалық топтары,- деп таныса, жоғарыдағы үш сөз тобын
(атаушы сөздер, көмекші сөздер, одаағай) лексикалық-семантикалық сипаты,
белгілері арқылы жіктелгендіктен, оларды тілдің лексикалық қабаты
деңгейіндегі құбылыс деп түсінеді, демек сөз таптары грамматикалық
сипаттағы топ та, бұлар (атаушы, көмекші сөздер, одағай – С.М.) лексикалық
сипаттағы сөздер болып табылады. Көмекші есімдердің сөз табы ретіндегі зат
есімнің, көмекші етістіктердің лексикалық мағынасы бар-жоғына қарамастан
етістік аясында қараулы да сөз таптарының грамматикалық сипаттағы негізгі
өзек болатын топ екендігін дәлелдейді.
С.Исаев сөзге грамматикалық негізгі өзек болатын грамматикалық
мағынаның лексикалық мағынадан айырмашылығын көрсете отырып, оған
(грамматикалық мағынаға) төмендегіше анықтама береді: ...Грамматикалық
мағына – сөздің тым жалпы мағынасы, сол сөздің әр түрлі салдарынан пайда
болатын және сөздердің бір-бірінен бөлмей, керісінше, белгілі бір
грамматикалық топтарға ортақ қасиеттер арқылы біріктіретін жалпы мағыналары
болып табылады. Ғалым грамматикалық мағынаны жасалу тәсілдеріне, сөздің
грамматикалық сипатын анықтаудағы мәніне қарай жалпы грамматикалық мағына,
категориялық мағына, қатыстық мағына (терминдер де С.Исаевтікі) деп іштей
үшке бөлінеді. Автор жалпы грамматикалық мағынаның сөздің лексикалық
мағынасының жалпылануы арқылы, ғалымның өз сөзімен айтсақ, грамматикалық
формасыз-ақ ішкі семантиканың абстракциялануы, жалпылана түсуі арқылы -
қалыптасу процесін дәл байқап, сөз таптастырудың семантикалық принципі
негізінде осы жалпы грамматикалық мағына жатқанын айтады, яғни осы процесс
нәтижесінде:
1) сөздердің семантикалық жақындығы;
2) ортақтығы пайда болып;
3) грамматикалық топтар құрылады − дейді.
Ғалым тілдегі грамматикалық формалар (қосымшалар) арқылы берілетін
грамматикалық мағынаны катеориялық мағына деп атайды. Автор катеориялық
грамматикалық мағынаны беруші формаларды белгілі бір грамматикалық топтағы
сөздердің (сөз таптарының) түрлену жүйесі ретінде де танып, сөз
таптастырудың морфологиялық принципі негізінде осы катеориялық
грамматикалық мағына жатқанына назар аударады. Ғалымның айтуынша, мысалы,
шақтық мағына белгілі шақ тұлғалары, есімше, көсемше немесе қалып
етістіктері, т.б. арқылы беріліп, етістіктің шақ категориясын жасауға негіз
болады. Басқаша айтсақ, катеориялық грамматикалық мағына әрбір жеке сөз
табының түрлену жүйесін, парадигмалық сипатын анықтауы арқылы сөздерді
түрлі тапқа жіктеуде морфологиялық принцип ретінде қызмет етеді.
С.Исаевтың сөз таптастырудың негізінде жалпы грамматикалық мағына
жатқан семантикалық принципін, негізінде категориялық грамматикалық мағына
жатқан морфологиялық принципін, негізінде қатыстық грамматикалық мағына
жатқан синтаксистік принципін басшылыққа ала отырып, қазақ тілі сөздерін
түрлі топтарға жіктейді. Ғалым осы принциптер негізінде өзі анықтаған сөз
таптарын, бұрынғы зертеулерде айтыла беретіндей грамматикалық категория деп
те танымайды, грамматикалық категоия ұғымына нақты анықтама беруі арқылы
автор сөз таптарын бұл өлшем сыртында қалдырады. Ғалымның сөз таптарына
қатысты ой-тұжырымдарын талдау барысында, өзі ашып айтпаса да, оның сөз
таптарын грамматикалық категория деп емес, сөздердің грамматикалық
сипаттағы семантика-құрылымдық (немесе семантика-тұлғалық) топтары деп
танитыны байқалады.
С.Исаев қорытынды пікір ретінде қазақ тіліндегі он сөз табын
көрсетеді:
1. Зат есім 6. Етістік
2. Сын есім 7. Еліктеу сөздер
3. Сан есім 8. Шылаулар
4. Есімдік 9. Одағай
5. Үстеу 10. Модаль сөздер
Модаль сөздер секілді сөз табы ретінде бірде танылып, бірде танылмау
қазақ тілі білімінде белгілі дәрежеде шылау сөздерге де қатыста болмақ
болды. Қазақ тілі сөздерін түрлі топқа жіктеген Н.И. Ильминский,
П.М.Мелиоранский, В.В.Катаринский сияқты орыс түркологтары еңбектерінде
союз, послелог (кейде частица) деген атпен шылау сөздердің түрлері жеке-
жеке сөз табы ретінде берілгені мәлім. Сөз таптарын алғаш рет қазақ тілінде
жүйелеген А.Байтұрсынов та союз, послелогтарды тиісінше жалғаулық, демеулік
деп атап, бөлек-бөлек сөз таптары ретінде таниды. Ал, 30-жылдардағы
Қ.Жұбанов, С.Жиенбаев, С.Аманжолов еңбектерінен бастап, бұлар шылау сөздер
деген ортақ атпен біріктіріліп, бір сөз табы ретінде анықталды. Ал, 50-
жылдар аяғымен 60-жылдар ішінде шылау сөздердің түрлерін жеке сөз таптары
ретінде тануға қайта ықылас болғаны байқалды. 1955 жылы Р.Әміров
жалғаулықтарды, 1964 жылы Ф.Кенжебаева септеуліктер мен демеуліктерді
кандидаттық диссертация деңгейінде зерттеп, қорғады. 1967 жылы жарық көрген
академиялық грамматикада жалғаулық, септеулік демеуліктердің әрқайсысы жеке
сөз табы ретінде қаралады. Тілімізде бір алуан сөз лексикалық мағынадан
айырылып, сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің арасындағы қатынасты білдіру
үшін немесе сөзге қосымша мағына үстеу үшін жұмсалып, грамматикалық мағына
болмағанымен, өздеріне тән, қызметіне тән мағыналары бар. Ол – абстрактылы
грамматикалық мағына.
Мағынасындағы, жұмсалуындағы осы ерекшеліктері ескеріліп бұл сөздің
құрамындағы айрықша бір топ, сөздердің айрықша түрі ретінде дараланып
шылаулар деп аталады. Шылау деген атау бұл сөздерді сөз табы ретінде емес,
сөздік қордағы өзара грамматикалық ортақ сипаты бар ерекше түр, топ екенін
атайды. Шылаулар сөз тіркестерін құрауға тең компонент болып қатынаса
алмайды, өзіне жалғау, жұрнақ жалғамайды. Бұлар атаулы сөздерге
аналитикалық форма беруші амал ретінде жалғасады.
Осындай ортақ сипатты негізінде бір топ болып танылған шылау сөздер
сөз табына қойылатын талаптар (критерий) тұрғысынан саралағанда, өзара мына
үш тапқа бөлінеді:
1. Септеуліктер.
2. Жалғаулықтар.
3. Демеуліктер.
Сөз таптарының қатарына шылаулар осы тапқа сай дараланып енеді –
делінген онда. Алайда қазақ тілі білімінің кейінгі дамуы барысында бұл
тұжырым орныға алмады, яғни қазіргі кезде жалғаулық, септеулік, демеуліктер
біріктіріліп, шылау сөздер атауымен бір сөз табы ретінде белгілі. Жалпы
шылау сөздер түрлерінің әрқайсысының бірде жеке-жеке сөз таптары ретінде,
бірде бәрі біріктіріліп, бір сөз табы ретінде танылуы, біздіңше, қазақ тілі
біліміндегі сөз таптастыру теориясының даму жағдайына тікелей байланысты.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы жоғарыда аталған орыс түркоглогтары мен XX
ғасыр басындағы А.Байтұрсынов еңбектерінде шылау сөздер түрлерінің жеке-
жеке сөз таптары ретінде танылулары зерттеу авторларының қазақ тілі
сөздерін таптастыру барысында семантикалық принципті ғана басшылыққа
алуының нәтижесі болды. Ал, XX ғасырдың 30-жылдарынан бастап, қазақ тілі
білімінде сөз таптастырудың семантикалық, морфологиялық, синтаксистік
принциптерінің енуіне байланысты жалғаулық, демеулік, септеуліктердің ортақ
морфологиялық, синтаксистік блгілері анықталып, бір сөз табы аясында
біріктірілді.
Қазіргі қазақ тілі сөздерін түрлі семантикалық – құрылымдық топтарға
(сөз таптарына) жіктеуде бір қиыншылық туғызатын жайт – көш, тоң, жылы
секілді тағы басқа бір қатар түбір сөздердің әрі есім, әрі етістік болып
келуі болып табылады. А.Ысқақов Қазіргі қазақ тілі оқулығында бұл туралы
Қазақ тілінде тым ерте замандардан бері қарай әрі есім әрі етістік
мағынасында қолданылатын омоним сөздер бар. Ондай омонимдер лексика-
семантикалық жағынан қарағанда бір негізден шыққындығы аңғарылып тұратын
сөздер болса да, грамматикалық жатқан бір сыңары есім, бір сыңары етістік
болып келеді. Бұлардың қатарына, мысалы, той, көш, тоң тәрізді түбір
омонимдерді жатқызуға болады. Мысалы, Қаратаудың басынан көш келеді,
көшкен сайын бір тайлақ бос келеді (халық өлеңі) дегендегі көш сөзі де
көшкен сөзі де, Тойға барсаң, тойып бар (мақал) тойға сөзі де, тойып сөзі
де әрі есім, әрі етістік болып қолданылатын сөздер. Мұндай омонимдерден
жаңатуынды сөздер, басқа туынды формалар жасайтындай жағдайда, олардың есім
сыңарлары есімдерше, етістік сыңарлары етістіктерше түрленіп (мысалы: көшші
көш басында, тойшы той басында; көшкен, көшер, көшсе; тойған, тойып, тойса
т.б.) соларға тән категориялық формаларды иелене кетеді. Сондықтан сөздерді
таптастырғанда, мұндай омонимдердің есім сыңарлары есімдерге, етістік
сыңарлары етістіктерге жатқызылып, сол сөз таптарының аяларында қарастырылу
керек,- деп қана қысқаша мәлімет береді. [8;155-156 ]
Қазақ тілі білімінде қалыптасқан сөз таптастыру теориясы бойынша
сөздерді түрлі топтарға жіктеу барысында әлі де болса, бірқатар
қиыншылықтар, шешемін таба қоймаған ірілі-ұсақты проблемалар кездеседі.
Соның бірі, сөз таптастырудың синтаксистік принципін қолдану кезінде әрбір
сөз табының сөйлемде атқаратын қызметімен қатар жүйелі түрде олардың
(белгілі бір сөз табына жататын сөздердің) тіркесу қабілетін нақты
анықтаудың өз дәрежесіне емес екені болса, келесі бір сөз таптастыруға
қатысты шешімін күтіп тұрған үлкен проблема – сөздердің бір сөз табынан
екінші сөз табына ауысуы процесін зерттеу болып табылады.
Сөз таптастырудың принциптеріне сәйкес келмейтін сөз таптары. Сөздерді
таптастырудың негізгі үш принципіне: семантикалық, морфологиялық,
синтаксистік қағидаларына сәйкес келмейтін де сөз таптары бар. Олар: шылау
сөздер, модаль сөздер және одағайлар.
Сөз таптары жүйесіндегі шылау сөздер. Шылаулар – сөз бен сөздің немесе
сөйлем мен сөйлемнің араларын байланыстыру, құрастыру үшін қолданылатын,
өздері тіркескен сөздерінің ұғымдарына әр қилы реңктер үстеп, оларға
ортақтасып, тұлға жағынан тиянақталған, лексика-грамматикалық мағынасы бар
сөздер.
Тіліміздегі шылаулардың бәрінің атқаратын қызметтері де бірдей емес.
Олардың бірқатары сөз бен сөздің арасындағы грамматикалық байланыстарды
айкындау үшін қызмет етсе, бірсыпыра шылаулар сөз тіркестері мен
сөйлемдердің арасындағы байланысты айкындау үшін дәнекер болады. Ал
кейбіреулері жеке сөздер мен сөз тіркестерін немесе сөйлемдерді анықтау,
толықтау үшін я қосымша реңк беру т.б. мақсаттар үшін қолданылады. Міне,
осындай грамматикалық сипаттарына қарай, шылаулар ішінара үш жікке
бөлінеді: олар – септеуліктер, жалғаулықтар және демеуліктер.
Түрік тілдеріндегі шылау сөздердің лексикалық мағынасы тіпті
зерттелінбеген десек те болады. Айтылып жүрген пікірлер негізінен дұрыс
болғанымен, арнайы зерттеуді талап ететіндігі анық. Шылау көмекшілердің
лексикалық мағынасының дерексіздену дәрежесі мүлде жоғары болғандықтан да
оны шылаулардың сөйлемдегі қызметімен байланысты анықтаған жөн. Ең алдымен,
шылау көмекшілерді қызметі мен байланысты ажыратып алу керек сияқты.
Мысалы, септеулік шылаулар жеке сөздермен байланыста қолдыналып, оның
мағынасын толықтарып, сонымен бірге бір синтаксистік байланысқа түссе,
жалғаулық шылаулар таза синтаксистік қызмет атқарады. Нәтижеде септеулік
шылаулар сөз формасы ретінде қаралып, септік жалғауын толықтырады,
мағыналарын тиянақтайды. Мағыналық дербестік дәрежесіне қарайтын болсақ,
септеулік шылаулар функционалды көмекші сөздерге жақын, сыбайлас тұрады. Ал
жалғаулық шылаулар лексикалық мағынасын дерексіздендірген. Осы қасиетімен
басланысты септеулік шылауларды өздері тіркесіп келген сөздердің тұлғасымен
байланысты топтастыру жалғаулық шылауларды байланыстырған сөздер мен
сөйлемдердің арасындағы семантикалық қатынас негізінде іштей кіші топтарға
бөлу дәстүрге айналып қалған.
Сөз таптары жүйесіндегі модаль сөздер. Қазақ тілінде көмекші
сөздердің бір тобы ретінде модаль сөздерде алынады. Қазақ тілшілері модаль
сөздерді жеке топ ретінде бөліп алса да, оларды көмекші сөздердің қатарына
қоспайды. Тіпті қазақ тілінің кей оқулықтарында модаль сөздер жеке бөлініп
те алынбаған. Дегенмен де қазақ тілінің материалдарының көрсетуінше, модаль
сөздер семантикалық, синтаксистік қызметі жағынан жеке топ ретінде бөліп
алуға болатындай ерекшелікке ие. Басқа түркі тілінің материалдары модаль
сөздерді бөліп алып қарастырып жүр. Модаль сөздердің мағына дербестігін
анықтауда бір ізділіктің болмауы оның зерттелінбеуінен емес, модаль
сөздердің өздерінің бір типті болмауынан. Мысалы, керек сөзі модаль сөз
деп есептелінеді. Тескттегі қолданылуына байланысты бұл сөздер де анықтауыш
та, толықтауыш та бола алады. Керек заттың ауырлығы жоқ дегенде анықтауыш
қызметінде қолданылып тұр. Ақыл керек, іс керек, мінез керек, Ер ұялар іс
қылмас қатын зерек дегенде баяндауыш болып тұр. Бірақ бұл сөз көмекші сөз
сияқты екінші бір сөздің жетегінде келіп, сонымен бірге сөйлемнің бір
мүшесі болуы, мәжбүрлік, болжамдық, белгісіздік мағына білдіруi де мүмкін.
Сондықтан да модаль сөздерді көмекші сөздердің қатарына жатқызу үшін әр
сөзді жеке-жеке талдау, мағынасын анықтау керек. Біздіңше, модаль сөздерде
көмекші сөздерге тән қасиет барлығы жоққа шығаруға болмайды.
Лингвистикалық әдебиеттерде, сондай-ақ соңғы кездегі басқа да кейбір
зерттеулер мен оқулықтарда қолданылып жүрген модальность термині орыс
сөзі де емес. Ол латын тіліндегі modus (мера) деген сөзден алынған. Бұл
сөз латын тілінде грамматикалық термин (рай атауының) орнына да
қолданылған.
Айналада үнемі болып отыратын әр алуан құбылыстар, өмірдегі сан-сала болмыс
түрлері, белгілі бір заттың сын қимылы, іс-әрекеті сөйлемде жалпы жалаң
хабар түрінде ғана айтыла салынбайды. Сөйлеушінің осы хабар туралы пікірі,
яғни сөйлем мазмұнының ақиқат шындыққа қатынасы жөніндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.СӨЗ ТАПТАРЫН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ...
1.1.Сөз таптарын оқытудың лингвистикалық
негізі ... ... ... ... ... ... .
1.2. Сөз таптарын оқытудың дидактикалық
ұстанымдары ... ... ... ... ... ...
II. СӨЗ ТАПТАРЫН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ ... ... ..
2.1. Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымында сөз таптарын оқытудың
әдістемелік тұрғыдан
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Сөз таптарын оқыту негізінде оқушыларда сыни тұрғыдан ойлауды
қалыптастыру жолдары ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының 2030 жылдарға
арналған стратегиялық дамуы бағдарламасында Елбасы Н.Ә. Назарбаев
халқымыздың болашағы туралы тереңінен толғай отырып мемлекетіміздің ең
басты дүниесі тек қана табиғи байлық емес, сонымен қатар жасөспірім ұрпағы,
өйткені олар-біздің ұлтымыздың болашақ айнасы [1;15]- дегені мәлім. Олай
болса, жас ұрпаққа білім мен тәрбие беретін ұстаз- баға жетпес биік тұлға.
Оқытатын адам бала оқыту ғылымын жақсы білуі керек ,- деп айтқандай,
қазіргі ең басты мәселе - өз жұмыс орнында және бүкіл техникалық тізбекте
технологияның үздіксіз өзгерістеріне бейімделе алатын орындаушы тұлғасын
қалыптастыру, яғни оқушы білімін халықаралық деңгейге жуықтау. Бұл
дегеніміз-білім беру саласындағы жаңа идеяларды және оқыту технологияларын
толық пайдалану. [2; 7]
Қазіргі мектептің оқыту үрдісінде білім берудің тенденциялары мен
даму бағыттарын қамтамасыз ететін 50 - ден аса педагогикалық технология
қолданыс табуда.
Осы жаңа педагогикалық технологиялардың ішінде сын тұрғысынан ойлауды
дамыту технологиясының орны ерекше. Бұл технологияны жарыққа шығарған
американдық педагогтар Дж. Стил, К. Мередит, Ч. Темпл, С. Уолтер. Олардың
пікірінше оқу міндетті түрде белсенді болуы керек. Оқушының әр нәрседен бір
мән табуға мүдделі және білуге құмарлығы болса ғана белсенділік пайда
болады.
Мұғалім үшін ең басты назар аударатын мәселе – сабақтың
әдісі. Оқыту үрдісінде сан мыңдаған әдістер, технологиялар бар. Сол әдісті
технологиядан ажырата білуіміз керек. Әдіс дегеніміз- мұғалімнің белгілі
бір мақсатқа жетудегі іс-әрекеті, тәсілі. Ал технология дегеніміз- көптеген
әдістердің жиынтығы. Алға қойған мақсатқа жету үшін мұғалім қай әдісті және
қалай қолдану керектігін алдын-ала жоспарлап отыруы керек. Ал қазіргі кезде
заман талабына сай білім берудің даму бағыты мен тенденцияларын қамтитын
елуден астам жаңа педагогикалық технология қолданып келеді. Қазақ тілі
сабақтарында әртүрлі жаңашыл әдіс-тәсілдерді қолданып, сабақты түрлендіріп
өткізу – өте тиімді. Қазақ тілі пәнінің ең ауқымды бөлімдерінің бірі –
морфологияны оқытуда да, педагогикалық технологиялардың оқушылардың білім-
білік дағдыларын арттырып, ой-өрісін кеңейтуде тигізетін септігі мол.
Морфологияның басты нысаны – сөз таптарын оқыту негізінде шәкірттердің сын
тұрғысынан ойлау жүйелерін қалыптастыру үшін тиімді әдіс-тәсілдерді
айқындап алу – жұмыстың басты өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: Тіл біліміндегі әрбір теориялық ілімнің, түрлі жаңашыл
технологиялардың пайда болу, даму, қалыптасу жолдарын айқындау, осы арқылы
дәстүр жалғастығын ашу, болашақ зерттеулерге бағыт-бағдар нұсқау – маңызды
іс болып табылады. Осы қағиданы меже ете отырып, жұмыста қазақ тіл
біліміндегі сөз таптастыру теориясының пайда болу кезеңінен бастап, бүгінгі
күнге дейінгі даму тарихын, бүгінгі жайын саралай отырып, сөз таптарын
оқыту негізінде оқушыларда сын тұрғысынан ойлауды қалыптастыру жолдарын
көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
─ әлемдік тіл біліміндегі, түркологиядағы сөз таптастыру проблемасының
тарихымен, бүгінгі жай-күйімен байланыстыра отырып, сөз таптастырудың
негізгі принциптерінің, сөз таптастыру теориясының қазақ тіл біліміндегі
дамуын ғылыми тұрғыдан көрсету;
─ қазақ тіл біліміндегі сөздерді семантика - құрылымдық топтарға
жіктеу барысында болған бағыттарды, олардың негізгі қағидасын анықтау;
─ сөздерді таптастыру принципіне жатпайтын сөздерді анықтап, сол
жайлы толық мәлімет беру;
─ сөз таптарын сыни тұрғыдан ойлау технологиясының тиімді әдіс-
тәсілдері мен стратегияларын саралау, сол арқылы оқытудың негізінде
оқушылардың сын тұрғысынан ойлау жүйелерін қалыптастыру жолдарын анықтау.
Зерттеу обьектісі. Сөз таптарын оқыту негізінде оқушыларда сын тұрғысынан
ойлауды қалыптастыру жолдарын көрсету, олардың ерекшелігін және оларды
қазақ тілін оқыту кезеңінде қолдану мүмкіндіктерін зерттеу.
Зерттеу пәні. Сөз таптарының зерттелуі, сөз таптарының зерттелуіне
байланыстығалымдардың айтқан пікірлерін қарастыра отырып, сөз таптарын
оқытудың жолдарын көрсету, сөз таптарының бағдарламада, оқулықта берілу,
оқыту жолдарын қарастыра отырып, нақты мысалдармен дәлелдеп, зерттеу
жұмыстарын жүргізу.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Сөз таптарын оқытудың өзіндік ерекшелігін, әр
сөз табының жасалу жолдарын, түрлерін, өзіне тән категорияларын сөйлемдегі
қызметін, өзіндік қасиетін әр оқушы толық пайдаланатын әдебиеттер тізімімен
меңгерсе, оны өмірінде қажетіне жаратса, әр сөздің мәнін, қызметін ажырата
біледі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
─ сөздерді семантика-құрылымдық топтарға бөлудің күрделі теориялық ілім
ретінде қазақ тіл білімінде алғаш пайда болуынан бастап, оның даму жолы
таразыланды. Осы даму жолында кездескен түрлі ағымдар анықталып, олардың
негізгі қағидалары белгіленді, ағым өкілдерінің ой-тұжырымдарына нақты
талдау жасалып, баға берілді.
─ қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру теориясының өткен жолын
таразылаумен қатар бүгінгі жайы да сөз етіле отырып, оның жетістігі мен
кемшілік тұстары да айқындалды. Қазақ тіл білімінің бүгінгі жетістігі
тұрғысынан сөз таптарының семантикалық, морфологиялық, синтаксистік
принциптеріне анықтама берілді.
─ сөздерді таптастыру принциптеріне сай келмейтін сөздерді анықтап,
зерттеп, жан-жақты қарастырылды.
─ сөз таптарын оқыту негізінде Сыни тұрғыдан ойлау технологиясының
көптеген әдіс-тәсілдерінің, стартегияларының тиімді де жақсы септігін
тигізетіндігі, және оларды саралап алу қажеттігі туатындығы көрсетілді.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі. Сөз таптарының зерттелуін, ол
жайында айтылған ғалымдардың пікірлерін тиянақтай отырып, сөз таптарын
оқыту жайындағы ғылыми кітаптар, оқулықтар, мақалалар, сөздіктер, баспасөз
материалдары, ғылыми зерттеулер.
Зерттеу әдістері. Библиографиялық әдіс, зерттеу әдісі, жинақтау,
салыстыру, зерттеу тақырыбы бойынша теориялық тұрғыдан талдау, қорытынды
жасау.
Ғылыми жұмыстың құрылымы. Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, дерек
көздерінен және қосымшалардан тұрады.
I.СӨЗ ТАПТАРЫН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1.Сөз таптарын оқытудың лингвистикалық негізі
Сөз таптары – тіл білімінің негізі. Сөз таптары жөніндегі мәселені
бағдарлау әрі тілдің құрылымының, әрі сөздің құрылымының теориялық та,
практикалық та мәселелерін терең зерттеу, жете білу үшін керек. Мысалы,
бастауыш, орта, жоғары мектептерде тілді оқытудың негізгі түйіндері,
сайып келгенде, сөз таптарына, солардың айналасына шоқталады; сондай-ақ,
тілдің грамматикалық құрылысына байланысты көптеген мәселелерді алсақ,
оларды сөз таптарына байланыстырмай зерттеу де, шешу де мүмкін емес. Олай
болса, сөз таптары жайындағы мәселелер тілдің грамматикалық құрылысының,
сөздің грамматикалық құрылымының әрі кіндік қазығы, әр негізгі арқауы
сияқты мәселелер. Шынында, тереңірек үңілсек, сөз табы грамматиканың
көптеген түйіндерін шешетін арқау ғана емес, оны (грамматиканы)
лексикамен байланыстыратын да негізгі баспалдақ сияқты.
Морфология - сөз құрылымы, сөз табы туралы
ғылым. Сөздің морфологиялық құрылымы жайындағы ілім тек сөздің құрамын
(түбірінің, негізін, қосымшаларын) талдаумен ғана тынбайды, оның бүкіл
грамматикалық жүйесін, әр тобына тән сөз тудыратын, сөз түрлендіретін
жүйелерін де зерттейді. Тілдегі сөздерді грамматикалық топтарға бөлу,
оларға тиісті грамматикалық сипаттамалар беру, алды-алдына талдау
грамматиканың негізгі өзегі, ең түйінді, ең басты мәселесі.
Сөз табы деп - жалпы лексика-грамматикалық сипаттары мен белгілері
бәріне бірдей ортақ болып келетін сөздердің тобын айтады. [3;17]
Тілдегі барлық сөздерді грамматикалық жағынан топтастырғанда, екі
түрлі нысана темір қазық (шамшырақ) болуға тиіс.
Сөз таптарының лексика-семантикалық сипаты. Әр сөздің өзіндік ұғымы,
мағынасы болады. Олардың терминдік, лексика-грамматикалық мәні контексте,
сөйлем ішінде анықталады, өйткені сөз мағынасы әр қилы. Мектеп
грамматикасында сездердің лексика-семантикалық мәні ережелер арқылы
беріледі.
Зат есім заттың атын (кітап, ағаш, сүт), сын есім заттың сынын
көрсетеді: ақ, қара, жақсы, үлкен, сары т. б. Сондай-ақ сан есім заттың
санын (үшеу, екінші, бес, елу, отыз), етістік істің қимыл процесін
білдіреді: айту, алу, көру, жүру т. б. Осындай тұжырымдар сөзді лексика-
семантикалық жағынан анықтайды.
Екіншіден, барлық сөздерді белгілі-белгілі грамматикалық сөз таптарына
телу, олардың өзді-өздеріне тән түрлену өзгеру жүйесін, сөйлем мүшесі болу
қабілетін, өзге сездермен тіркесу ерекшелігін анықтап, жан-жақты сипаттама
беру мәселелері – тікелей грамматикада қаралатын мәселелер. Ендеше, қанша
сөз табы болып, оларға қанша сөз енсе де, барлығының грамматикалық жақтары
ескерілуі қажет. Ал, сөздердің, сөз таптарының грамматикалық жақтарын
ескеру деген сөз – олардың грамматикалық сипаттарын анықтау дегенмен
бірдей. Олай болса, әрбір сөз табы және оларға енетін жеке сөздер
грамматикалық тұрғыдан да қаралып талдануы қажет.
Сөйтіп, тілдегі сөздерді таптастырғанда, олардың лексика-семантикалық
жақтары да, грамматикалық (морфологиялық және синтаксистік) жақтары да
бірдей ескерілуі керек.
Сөз таптарының морфологиялық белгісі. Сөз таптарының морфологиялық
белгісі – әр сөз табының сөз тудыру тәсілі мен түрленуіне, ол формалардың
грамматикалық ерекшелігіне қатысты. Мәселен, зат есім түрленсе (септелсе,
көптелсе, тәуелденсе), өзінің номинативтік мағынасынан айырылмайды, сын
есім ондай емес, өзінің мағынасынан айырылып, субстантивтенеді. Сын есімде
шырай категориясы болса, басқа сөз таптары олай емес. Етістікте шақ
категориясы болса, басқа сөз таптарында ол жоқ. Басқа сөз таптарына жұрнақ
қосу арқылы сан есім жасалмайды, тек өз ішінде лексика-грамматикалық
топтарға бөлініп жатады.
Сөз таптарының синтаксистік белгісі. Сөз табы белгілі бір сөйлем мүшесіне
бейім тұрады. Мәселен, зат есім атау тұлғасында бастауыш болса, сондай
формадағы сан есім мен сын есім көбінесе анықтауыш: етістік – баяндауыш,
үстеу – пысықтауыш болады. Сөз таптарының сейлемдегі осындай функциясы –
синтаксистік қызметі деп аталады. Бірақ мұнан олар басқа формаларда,
тіркестерде тұрып, сөйлемнің басқа мүшесі бола алмайды деген қорытынды
шығаруға болмайды.
Сөз таптарының шығуы, зерттелуі. Жеке, нақтылы тілдердегі немесе
тілдердің тобындағы сөздерді сөз таптарына топтастыруда сөз таптарының
жалпы теориясына сүйену өте-мөте қажет. Әрине, жеке, нақтылы бір тілдегі
сөз таптарының санын да, табиғатын да сол тілдің өзіндік ерекшеліктерін
ескермей немесе сол ерекшеліктерге байланыссыз айқындау дұрыс болмаған
болар еді. Бұл жерде әңгіме сөз таптарының жалпы теориясының жеке, нақтылы
тілдердегі сөздерді сөз таптарына дұрыс топтастыра білуге қатысы жайында
болып отыр. Жеке тілдегі немесе тілдердің тобындағы сөз таптарын айқындауда
сол тілдердің немесе тілдер тобының грамматикалық ерекшеліктерін есепке ала
отырып, сөз топтарының жалпы теориясына негізделу қажет. Мұнсыз сөздерді
сөз таптарын классификациялау мәселесі өзінің дұрыс шешімін таба алмайды.
Қазақ тілінде сөз таптастыру проблемасының зерттеліп жарық көруі ХХ
ғасырдың 10-15 жылдарынан басталады. Оның бастауы – 1914 жылы Тіл құралы
деген атпен Орынборда жарық көрген А.Байтұрсынов жазған оқулық.
Бұған қарап, А.Байтұрсынов тіліміздегі сөздерді таптастыру ісінің берік
іргетасын қалаушы деуімізге болады. Автордың сөздерді тапқа бөлуінде
А.Байтұрсыновтың терминдерін қолданбаудан туған кейбір өзгешеліктер ғана
бар. Ең алдымен, тілдегі сөздерді түбір тап, шылау тап, одағай тап үш топқа
бөледі.
Автордың сөздерді тапқа бөлуге критерий етіп алған түрлі белгісінің
қазақ тілі үшін мәні бірдей еместігі, ең маңызды белгі ( сөздің
семантикалық жағы екендігі бұл күнде талас туғызбайтын қағида болса керек.
Ахмет Байтұрсынов қазақ тіліндегі сөз таптарының 9 түрін ажыратқан: 1)
зат есім, 2) сын есім, 3) сан есім, 4) етістік, 5) есімдік, 6) үстеу, 7)
демеу, 8) жалғаулық, 9) одағай сөздер. Ахмет Байтұрсынұлы сөз таптарының
әрқайсысына жеке тоқталып, сипаттама берген.
Зат есімге анықтама беріп, оның жалқы, жалпы, деректі, дерексіз
белгілеріне де тоқталған. Зат есімде 2 айырыс бар: 1)жекелік(жекеше түрі),
2)көптік (көпше түрі).
Жекелік айырыс – нәрсенің жеке күйіндегі есімнің түрі, мәселен: ата, дене,
белбеу, ой т.б.
Көптік айырыс – нәрсенің көп күйіндегі есімнің түрі, мәселен: аталар,
ойлар, денелер, белбеулер т.б.
Зат есімде 2 қалып бар: 1) жай қалып, 2) тәуелді қалып.
Жай қалып – нәрсенің битараф күйіндегі
есімнің түрі, мәселен: ата, дене, белбеу. Тәуелді қалып – бір нәрсені
екінші нәрсеге меншіктеуін көрсетеді. Тәуелді қалып 2 түрлі болады: 1)
оңаша тәуелдік, 2) ортақ тәуелдік.
Сын есім. Нәрселердің сынын көрсететін сөздерді сын есім дейміз. Сын 2
түрлі болады: 1) тек сыны (қатыстық), 2) сыр сыны (сапалық).
Тек сыны – нәрсенің тегін көрсетеді, мәселен: ағаш аяқ, күміс қасық, алтын
жүзік т.б.
Сыр сыны – нәрсенің ішкі, тысқы сырын, реңін, тегін, тұлғасын, жайын
көрсетеді., мәселен: биік, ласа, жуан, толық т.б.
Сын есімнің 3 шырайы бар:
1. Жай шырай
2. Талғаулы шырай
3. Таңдаулы шырай
Жай шырай артық-кем демей, нәрсенің сиқын жай көрсетеді, мәселен: тентек
бала, жуас ат.
Талғаулы шырай нәрсе сиқының бірінен-бірі артық-кемдігін көрсетеді,оны
көрсету үшін рақ, рек деген талғау қосымшалары тіркеледі: жақсы –
жақсырақ, зерек – зерегірек.
Таңдаулы шырай нәрсенің сиқы өте артық екенін көрсетеді. Оны көрсету үшін
жай шырайдағы сөздің алдына ең, нақ, тап, тым, бек, қас деген сөздер
қосылып айтылады. Мәселен: ең жақсы, тап зерек.
Сан есім нәрселердің есебін һәм ретін көрсететін сөздер дей келе сан
есімнің екі мағыналық түрін көрсеткен: 1) есептік, 2) реттік.
Есімдіктің бес түрін ажыратады: 1) жіктеу есімдігі, 2) сілтеу есімдігі, 3)
сұрау есімдігі, 4) жіктеу есімдігі (жалпылау есімдігі), 5) танықтық
есімдігі (болымсыздық есімдігі).
Етістік дегеніміз – заттардың еткен-етпегенін көрсететін сөздер.
Етістіктің болымды, болымсыз, көсемше, есімше категорияларын ажырата келе,
етістің он түрін ұсынады: 1) сабақты етіс, 2) салт етіс, 3) ортақ етіс, 4)
өздік етіс, 5) өзгелік етіс, 6) беделді етіс, 7) ырықсыз етіс, 8) шығыс
етіс , 9) дүркінді етіс, 10) өсіңкі етіс.
Рай категориясының 14 түрін көрсетеді: 1) тұйық рай, 2) билік рай, 3) ашық
рай, 4) шартты рай, 5) ереуіл рай, 6) реніш рай, 7) қалау рай, 8) сенімді
рай, 9) сенімсіз рай, 10) мұң рай, 11) көніс рай, 12) қайрау рай, 13) азалы
рай, 14) теріс рай.
Көсемшенің үш түрі: 1) үнемді көсемше, 2)үнемсіз көсемше, 3) ниетті
көсемше, есімшенің үш түрін: 1) осы шақтық есімше, 2) өткен шақтық есімше,
3) ұйғарынды есімше сияқты түрлерін айқындаған.
Үстеу дегеніміз – сын есім, сан есім, есімдік, етістік сөздерді толықтыру,
күшейту үшін айтылатын сөздер. Үстеудің 5 түрі бар: 1) нықтаулық, 2)
сынаулық, 3) өлешеулік, 4) мезгілдік, 5) мекендік.
Одағай дегеніміз – одағайланып, оңаша айталытн сөздер. Одағайлардың 3 түрі
бар: 1) ілездік одағай, 2) еліктеу одағай, 3) шақырыс одағай. [3; 199-261].
Ал, 1930 жылдардан бастап морфологияның жеке мәселелеріне арналған
шағын көлемді мақалалар мерзімді баспасөз беттерінде, әсіресе сол кездегі
ғылыми-педагогикалық журналдар — Төте оқу, Ауыл мұғалімі, оның
орнына келген Халық мұғалімі журналдары беттерінде жиі-жиі көріне
бастайды. Осы он жылдықтың аяғына дейін жеке сөз таптарына, қосымшаларға
арналған отызға тарта мақала жарияланыпты. Олардың көпшілігін Қ.Жұбанов,
X.Басымов, Ш.X.Сарыбаев, Н.Сауранбаев, С.Жиенбаев, С.Аманжоловтар жазған.
30-жылдарға дейінгі жарық көрген еңбектерді қазақ тілінде пәлен сөз табы
бар дегені болмаса, сөздерді түрлі топқа бөлудің принциптері жөнінде
ештеме айтылмайтын. Н.Сауранбаевтың Сөз таптары атты мақаласында осы
мәселе талданады. Автор: тілдердегі сөздерді тапқа бөлуде
ғылымда қалыптасқан үш түрлі принцип бар, олар семантикалық, синтаксистік,
морфологиялық белгілер деп жазады да, осы үш түрлі белгілерді мысалдар
арқылы талдай келіп, қазақ тіліндегі сөздерді тапқа бөлуде сөздердің
мағыналық жақтарына шешуші мән берілу керек деген дұрыс қорытынды
жасайды.
Сөздерді әр түрлі кластарға бөлу, олай бөлуге негіз болатын принциптерді
айқындау ісімен профессор Қ. Жұбанов та айналысқан.
Жұбанов ойынша, сөздерді тапқа бөлуде олардың тек мағыналық жағына ғана
көңіл аудару жеткіліксіз. Сөз табын ашу үшін үш түрлі өлшеуді қатар
алып отыру дұрыс. Үшеудің бірдей сынына толса, сонда ғана бұл пәлендей сөз
табы деуіміз керек. Ол үшеудің бірі – мағына, екіншісі – морфология,
үшіншісі – синтаксис деп бүгінгі күні қазақ тіл білімінде орныққан сөз
таптастырудың үш принципінің атын атап, түсін түстеп көрсетеді [4;].
Отызыншы жылдардың аяқ кезінде жариялған морфологияға тікелей қатысы
бар тағы бір еңбек – орта мектепке арналған Қазақ тілінің грамматикасы
атты оқулық. Бұл – 1938 жылы баспадан шыққан, авторы – С.Аманжолов. Өз
кезінде бұл оқулықтың біраз кемшіліктерін сынға алған мақалалар болған.
Шынында да, еңбектің жоғарыда талданған А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов
оқулықтарынан теориялық дәрежесі төмендеу болатын. Алдыңғы еңбектер сияқты
мұнда да өздерді тұлғасына, тобына қарай жіктейді.
Морфология тұрғысынан алғанда 30-жылдардың алдыңғы он жылдан өзгешелігі –
бұл саланы тек оқулық көлемінде ғана емес, ғылыми мақалалар жазу арқылы
тереңірек зерттеуіге талпынудың алғашқы бастамасы көріне бастады. Сол
кездегі педагогикалық журналдар мен Ұлт мәдениеті институтының ғылыми
жинақтарында X.Басымовтың, С.Аманжоловтың қазақ тілінің қосымшаларын
зерттеген мақалалары, сөздерді тапқа бөлуде басшылыққа алынатын
принциптерді айқындауға арналған С.Жиенбаевтың т.б. еңбектері жарияланды.
Сөйтіп, алдағы уақытта тек практикалық қана емес, теория мәселесіне де
көңіл бөлудің алғашқы қадамы жасалды.
Қазақ тіл білімінің басқа да салалары сияқты морфологияның да жоспарлы
түрде кең көлемде зерттелуі 40-жылдардан басталады. Бұл онжылдықтың атап
айтуға тұрарлық бір жаңалығы – қазақ тіл білімінің салаларын даралап арнайы
зерттеу, солардың негізінде (кандидаттық, докторлық диссертациялар қорғау
болды. Мұндай зерттеулерде ғылымның басқа салаларынан гөрі морфологияға
қатысты мәселелер көбірек қамтылды. Тек 40-жылдар ішінде ғана морфологиядан
етістіктің есімше, көсемше, етіс шақ, көмекші етістік, сын есім шырайлары
мен үстеу арнайы зерттелді.
40-жылдар ішіндегі морфологияға қатысты еңбектердің бір елеулісі –
Н.Сауранбаев пен Ғ.Бегалиев жазған Қазақ тілінің грамматикасы. Осы
еңбектің морфология деп аталатын саласы Сөз деген тақырыппен басталады.
Морфема дейтін грамматикалық термин қазақ тілі білімінде алғаш рет осы
оқулықта қолданылған, бірақ авторлар оны қосымша формалардың ғана атауы деп
түсіндіреді. Қ.Жұбанов еңбегінде өзгертіп қолданған грамматикалық
терминдерді соңғы авторлар А.Байтұрсынов қолданған атаулармен атап,
дұрыстаған. [5;45-46 ]
Қ. Жұбанов сияқты соңғы авторлар да сөздерді тұлғасына қарай алты
түрге бөледі. Терминдік өзгешеліктері болмаса, әр тұлғадағы сөздерді
түсіндірулерінде А.Байтұрсынов Қ. Жұбановтан айтарлықтай бөтендік жоқ.
Қ.Жұбанов сияқты бұл авторлар да сөздерді тапқа бөлгенде олардың
семантикалық, морфологиялық, синтаксистік белгілері бірдей дәрежеде
ескерілуін талап етеді. Қазақ тіліндіге сөздерді сегіз тапқа бөлу дұрыс
емес деп тауып оларды есімдер, етістіктер, есімдіктер, үстеулер,
көмекшілер, одағайлар деп алты түрге бөледі.
Сонымен, терминдік, классификациялық ала-құлалықтарына қарамстан 40-шы
жылдар ішінде қазақ тілі морфологиялық жүйесі А.Байтұрсынов қалыптастырған
негізде ілгері дамыды. Бұған түркологияның 30-40 жылдар ішіндегі түркі
тілдері грамматикалық құрылысын зерттеуде қол жеткен табыстарының да
игілікті әсерi аз болмаса керек.
1950 жылдан бері қарайғы уақыт ішінде морфологияның жеке мәселелеріне
қатысты жүзге тарта ғылыми мақала, жиырмаға тарта монографиялық зерттеулер
мен кітапшалар жарық көрді. Олардың ішінде етістік категорияларын зерттеуге
арналған Ы.Мамановтың, А.Қалыбаеваның, И.Ұйықбаевтың, осы жолдар авторының,
Н.Оралбаеваның, Т.Ерғалиевтың еңбектерін, сын есім катергориясына арналған
Ғ.Мұсабаев, Ж.Шәкенов, Ә.Төлеуов еңбектерін, сан есімге арналған Ә.Хасенов,
одағай, еліктеуіш сөздерін зерттеген Ш.Сарыбаев, Катенбаева, үстеуді
зерттеген А.Ысқақов, есімдіктерді зерттеген Ә.Ибатов, шылауларды зерттеген
Р.Әміров,Т.Қордабаев, Ф.Кенжебаева т.б. еңбектерін атауға болады.
Сөз таптары – тарихи категория. Морфологияға тән әртүрлі мәселелерді
бөліп алып, жекелеп зерттеушілер қазақ тіл білімінде аз емес, бірақ
солардың ішінде морфологияны, әсіресе оның есім саласын тұтас алып
зерттеуші, оны өзінің ең негізгі ғылыми объектісі деп есептейтін ғалым –
А.Ысқақов.
А.Ысқақовтың морфологияны ғылыми пән ретінде жоғарғы оқу орындарында
оқытуы және оны зерттеуі 40 жылдар ішінен басталды. Содан бері қарай
жүргізілген ғылыми зерттеулердің ең соңғы қорытындысы ( Қазіргі қазақ
тілі. Морфология деген атпен 1964, 1974, 1991 жылы оқулық ретінде бiрнеше
рет жарық көрген кітабы.
Соңғы жылдары қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру теориясына елеулі
жаңалық енгізген ғалым С.Исаев болды. Ғалым қазақ тіл білімінде бұрын да
термин ретінде жиі қолданылғанымен, мән мағынасы күнгірт граммикалық
мағына, грамматикалық форма, граммикалық категория секілді іргелі
грамматикалық ұғымдарды қазіргі лингвистикалық даму дәрежесіне сай нақты
анықтап, басын ашып беру арқылы сөз таптастыру мәселесінде де барынша
айқындық енгізді.
Ғалымның бұл саладағы негізгі ерекшелігі – А.Ысқақов қалыптастырған жобаны
сынай отырып сөз табына оныншы етіп модаль сөздерді қосып қарастыруы болды.
Соңғы жылдары қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру теориясына елеулі
жаңалық енгізген ғалым С.Исаев болды. Ғалым қазақ тіл білімінде бұрын да
термин ретінде жиі қолданылғанымен, мән-мағынасы күңгірт грамматикалық
мағына, грамматикалық форма, грамматикалық категория секілді іргелі
грамматикалық ұғымдарды қазіргі лингвистикалық даму дәрежесіне сай нақты
анықтап, басын ашып беру арқылы сөз таптастыру мәселесінде де барынша
айқындық енгізді. С.Исаев ең алдымен, сөздерді түрлі топқа жіктеу
барысында бұрынғы еңбектерде жіберілген ең басты қателік-тілдің лексикалық
қабаты деңгейіндегі құбылыстар мен грамматикалық қабаты деңгейіндегі
құбылыстардың шатастырылып жүргендігіне байланысты орын алған қателікті
түзеп, әрқайсысын орын-орнына қойып берді. Мысалы, бұрынғы зерттеулерде
қазақ тілі сөздері алдымен атауыш сөздер, көмекші сөздер, кейде одағай
қосылып, осылайша үшке бөлінуін ғалым Сол еңбектерде айтылатындай сөздердің
семантикалық және морфологиялық (формальдық) белгілеріне қарай емес, таза
лексикалық сипаты, белгілеріне қарай жіктелуі деп тілдің лексикалық
деңгейіне жатқызады. Оның дәлелдеуінше, алдымен, сөздерді жоғарыдағыдай үш
топқа бөлуде морфологиялық белгілердің еш қатысы жоқ, өйткені атауыш
сөздердің түрленетіндері (зат есім, есімдіктің бірқатары, етістік) бар,
түрленбейтіндері (сын есім, сан есім, есімдіктің кейбірі, үстеу) бар, сол
сияқты бұл құбылыс көмекші сөздерге де тән, яғни көмекші есім, көмекші
етістік түрленсе, шылау, еліктеуіш сөздер түрленбейді. Сондықтан
морфологиялық белгілер тілдегі сөздерді атаушы, көмекші, одағай деп бөлуге
негіз бола алмайды . С.Исаев лексикалық семантика мен грамматикалық
семантиканы ажырату арқылы сөз таптарын сөздердің грамматикалық
(лексикалық емес) сипатына негізделген ортақ белгілері арқылы
біріктірілетін грамматикалық топтары ретінде таныса, жоғарыдағы үш сөз
тобын (атаушы сөздер, көмекші сөздер, одағай) лексика-семантикалық сипаты,
белгілері арқылы жіктелгендіктен, оларды тілдің лексикалық қабаты
денгейіндегі құбылыс деп түсінеді. Көмекші есімдердің сөз табы ретінде зат
есімнің, көмекші етістіктің лексикалық мағынасының бар-жоғына қарамастан
етістіктің аясында қаралуы да ғалымның сөз таптарын грамматикалық сипаттағы
топ, ал атаушы сөздер, көмекші сөздер, одағайлар деп бөлінген үш топты
лексикалық сипаттары топ ретінде тануының тағы бір дәлелі бола алады.
[6;191-199]
С.Исаев сөз таптастыруда бірден-бір қажеті ұғым грамматикалық мағына ұғымын
жан-жақты зерделеп, оны айқын қалыпқа түсірді. Грамматиканық мағынаны
сөздің негізгі грамматикалық өзегі ретінде анықтай отырып, ғалым оны
(грамматикалық мағынаны) жасалу тәсіліне, сөздің грамматикалық сипатын
анықтаудағы мәніне қарай жалпы грамматикалық мағына, категориялық
грамматикалық мағына, қатыстық грамматикалық мағына деп іштей үшке беледі.
Ғалым және сөз таптастырудың белгілі үш принципі негізінде осы үш грамма-
тикалық мағына (семантикалық принцип негізінде жалпы грамматикалық мағына,
морфологиялық принцип негізінде категориялық грамматикалық мағына,
синтаксистік принцип негізінде қатыстық граматикалық мағына) жатқанын айтып
дәлелдеді.
Сонымен, С.Исаев және
М.Оразов сөздерді таптастыруда семантикалық принцип морфологиялық принцип
және синтаксистік принципті негізге ала отырып қазақ тілінде мынадай сөз
таптарын көрсетті:
Зат есім
Сын есім
Сан есім
Есімдік
Үстеу
Етістік
Еліктеу сөздер
Шылаулар
Одағай
Модаль сөздер 2002 жылғы Қазақ грамматикасы кітабында бұрыннан танылып
келе жатқан 9 сөз табына модель сөздер қосылып, 10 сөз табы берілген.
Модаль сөздер аналитикалық форманттың құрамында модальдық категорияның
көрсеткіші болғандықтан, олар қосымшалар сияқты грамматикалық көрсеткіштер
қатарында қалады және олардың саны өте аз. Сондықтан, модаль сөздер жеке
сөз таптарының қатарына қосылмайды.
Сөздерді таптастыру принциптері. Қазақ тіл білімінде қалыптасқан сөз
таптастырудың үш принципі бар:
1. семантикалық
2. морфологиялық
3. синтаксистік.
Әрбір атаушы сөздің лексикалық мағынасы болатыны белгілі, сол лексикалық
мағынасы әрқилы әрбір сөздер бір-бірінен ерекшеленеді. Тілімізде сөздердің
жалпы сипаттарын, түрлі қимыл, сандық, сынын, қимылдың әр түрлі амалын,
мезгілін, мекенін, себебін білдіретін сөздер атаушы сөздердің орнына
жүретін орынбасар сөздер болатынын айтуға болады. Сөйтіп, бұл жалпы
грамматикалық мағына лексикалық емес, грамматикалық семантика болып
табылады. Сондықтан сөздерді грамматикалық топтарға яғни, сөз таптарына
жіктеуде, топтастыруда ұстанатын басты принцип – семантикалық принцип
екенісөзсіз.
Екіншіден, осындай грамматикалық топтарға белгілі-белгілі өзіндік түрлену
жүйесі, өзгеру, тұлғалық парадигмасы және бұған қарама-қарсы түрленбеу,
тұлғалық өзгеріске түспеу тән болып келеді. Сондықтан түрлену жүйесіне
негізделген грамматикалық категориялардың болу-болмауы сөздерді
таптастырудың екінші принципі – морфологиялық принципі болып табылады.
Мысалы, зат атауын білдіретін сөздерге – көптелу, тәуелдену, септелу,
жіктелу тән болса, іс-әрекет ұғымын білдіретін сөздерге – жақ, шақ,
салтттылық және сабақтылық, рай тән болып келеді.
Сөздерді таптастырудың үшінші синтаксистік принципі – сөздердің
сөйлемде өзіне тән белгілі қызмет атқаруымен және сол сөздердің тіркесу
сипатымен ,яғни, қандай топтағы сөздермен қалай тіркесе алуымен
байланысты.[6;191-193]
Семантикалық принцип бойынша сөздің лексикалық мағынасына қарайды,
морфологиялық принцип бойынша сөздің түрлену жүйесін басшылыққа алады, ал
синтаксистік принцип бойынша сөздің қай сөйлем мүшесі болуына сүйенеді.
Бұл орныққан түсінікті өзгерту туралы басқа пікір бола қойған жоқ.
Қ.Жұбановтан бастап, кейінгі бұл мәселеге арнап қалам тартқан ғалымдардың
барлығы бір ауыздан осы үш принципті атап, оларды бірлікте қолдану
керектігін айтады. Тек қазақ тілі үшін қай принцип жетекші болуы керек
дегенде ғана аздаған пікір алшақтығы кездеседі. Қ.Жұбанов семантикалық
принципті жетекші ретінде тани отырып, екінші орынға морфологиялық
принципті, үшінші орынға синтаксистік принципті шығарады. С.Аманжоловтың
бұл мәселеде Қ.Жұбановпен пікірлестігі көрінеді. А.Ысқақов та үш белгінің
де қажеттігін ескере отырып, кейбір сөз табын анықтау үшін белгінің
(принциптің) үшеуі де бірдей қолдануға болса, кейбір сөз таптары үшін я екі
белгіні ғана, я бір белгіні ғана қолдануға болады. Ал егер бір белгіні ғана
таяныш етерліктей болса, ондайда тек семантикалық белгі ғана тірек болуға
тиіс. Олай болатын себебі – сөзді сөз деп тануға таяныш болатын белгі –
оның семантикасы − дейді.
Кезінде негізгі сөздердің семантикалық, морфологиялық және
синтаксистік белгілері алынатыны, орыс тіл біліміндегі сөз таптастыру
теориясының дамуы барысында лексика-грамматикалық аталған бағыттың көрнекті
өкілі В.В.Виноградовтың үлгісін қазақ тілі сөздерін тапқа бөлуде қолдануды
ұсынған пікір де болды. 1968 жылы жарық көрген Қазақ тіліндегі сөздер мен
таптарының морфологиялық құрылысы атты еңбегінде Т.Ерғалиев қазақ тілі
сөздерін алдымен негізгі сөз таптары, көмекші сөздер, азат сөздер деп үлкен
үш топқа бөледі, ары қарай олардың бірнешеуінің басын қосатын сөз таптары
да пайда болады. Ғалым негізгі сөз таптарының бірінші тобы ретінде есімдер
тобына етістікті, үшінші хал-жағдайлық сөздер тобына үстеулер, күй
категориясы, еліктеу сөздерді біріктіреді.
Т.Ерғалиев көмекші сөздерге шылауларды жатқызса, азат сөздер тобы
ретінде модаль сөздер мен одағайларды атайды. Соңғы екі сөз табын бір
топта, азат сөздер тобында қарау себебін автор қысқаша былай түсіндіреді:
Негізгі сөздерге де көмекші сөздерге де қосылмайтын ерекше сөздер бар.
Олар сөйлемде белгілі бір қызметке ие емес және басқа мүшемен байланысы жоқ
бөлек, еркін категория болып табылады. Сондықтан термин ретінде олардың
бәрін азат сөздер деп атады (автор еңбегінде ары қарай тек зат есім мен
етістікке тоқталады).
Т.Ерғалиевтың қазақ тіл білімінде негізінен бұрын анықталған сөз
таптарын (күй категорияларынан басқасы) В.В.Виноградов үлгісімен сатылай
отырып ірі топтарға біріктіруі, яғни қазақ тіл сөздерін:
1) негізгі сөз таптары;
а) есімдер;
ә) күй-амалдық сөздер;
б) хал-жағдайлық сөздер;
2) көмекші сөздер (шылаулар);
3) азат сөздер (модаль сөздер мен одағайлар) деп бөлуі тіліміздегі
сөздердің семантика-құрылымдық қасиеттерін аша түсуге біршама мүмкіндік
бергенімен, қазақ тілі білімінде орныға алмады.
Соңғы жылдары қазақ тілі біліміндегі сөз таптары теориясына елеулі
жаңалық енгізген С.Исаев болды. Ғалым еңбегі, ең алдымен, қазақ тіл
біліміне грамматикалық мағына, грамматикалық форма, грамматикалық категория
секілді негізгі іргелі грамматикалық ұғымдарды салмақты қазіргі
лингвистиканың даму дәрежесіне сай нақты анықтап, басын ашып беруімен
салмақты екенін айтқан жөн. Тілге қатысты әдебиеттерде бұрын да жиі
қолданылмағанымен, мән-мағынасы айқын емес бұл грамматикалық ұғымдарды
дұрыс түсінбеу салдарының сөз таптастыру проблемасында да бірқатар
қателікке әкелгені белгілі болып отыр. Мысалы, бұрынғы зерттеу еңбектерінде
қазақ тілі сөздерінің алдымен осылайша үш топқа жіктелуін семантикалық
және морфологиялық (формальдық) белгілеріне қарай деп түсініп келсек,
С.Исаев тілдің лексикалық қабаты деңгейі мен грамматикалық қабаты
деңгейінің ара жігін нақты ажырату арқылы бұл түсінікті жоққа шығарды.
Бұндай түсініктің қателігі – тілдің грамматикалық құбылыс пен лексикалық
құбылыстың өзара айырмашылығын, олар тілдің бөлек-бөлек деңгейі екенін
ажырата алмау болып табылады, − дей отыра, ғалым алдымен сөздерді
жоғарыдағыдай үш топқа бөлуде сөздердің морфологиялық белгілерінің еш
қатысы жоқ екендігін айтады, өйткені атауыш сөздердің де түрленетіндері
(зат есім, есімдіктің біразы, етістік) бар, түрленбейтіндері (сын есім,
есімдіктердің кейбірі, үстеу) бар, сол сияқты бұл көмекші сөздерге тән,
яғни көмекші есім, көмекші етістік түрленсе, шылау, еліктеуіш сөздер
түрленбейді. Сондықтан, автор дұрыс айтып отырғандай, морфологиялық
белгілердің тілдегі сөздерді атаушы, көмекші, одағай деп негізге бола
алмайтындығы шындық. С.Исаев лексикалық семантика мен грамматикалық
семантиканы ажырату арқылы сөз таптарын сөздердің грамматикалық
(лексикалық емес) сипаттарына негізделген ортақ белгілері арқылы
біріктірілетін грамматикалық топтары,- деп таныса, жоғарыдағы үш сөз тобын
(атаушы сөздер, көмекші сөздер, одаағай) лексикалық-семантикалық сипаты,
белгілері арқылы жіктелгендіктен, оларды тілдің лексикалық қабаты
деңгейіндегі құбылыс деп түсінеді, демек сөз таптары грамматикалық
сипаттағы топ та, бұлар (атаушы, көмекші сөздер, одағай – С.М.) лексикалық
сипаттағы сөздер болып табылады. Көмекші есімдердің сөз табы ретіндегі зат
есімнің, көмекші етістіктердің лексикалық мағынасы бар-жоғына қарамастан
етістік аясында қараулы да сөз таптарының грамматикалық сипаттағы негізгі
өзек болатын топ екендігін дәлелдейді.
С.Исаев сөзге грамматикалық негізгі өзек болатын грамматикалық
мағынаның лексикалық мағынадан айырмашылығын көрсете отырып, оған
(грамматикалық мағынаға) төмендегіше анықтама береді: ...Грамматикалық
мағына – сөздің тым жалпы мағынасы, сол сөздің әр түрлі салдарынан пайда
болатын және сөздердің бір-бірінен бөлмей, керісінше, белгілі бір
грамматикалық топтарға ортақ қасиеттер арқылы біріктіретін жалпы мағыналары
болып табылады. Ғалым грамматикалық мағынаны жасалу тәсілдеріне, сөздің
грамматикалық сипатын анықтаудағы мәніне қарай жалпы грамматикалық мағына,
категориялық мағына, қатыстық мағына (терминдер де С.Исаевтікі) деп іштей
үшке бөлінеді. Автор жалпы грамматикалық мағынаның сөздің лексикалық
мағынасының жалпылануы арқылы, ғалымның өз сөзімен айтсақ, грамматикалық
формасыз-ақ ішкі семантиканың абстракциялануы, жалпылана түсуі арқылы -
қалыптасу процесін дәл байқап, сөз таптастырудың семантикалық принципі
негізінде осы жалпы грамматикалық мағына жатқанын айтады, яғни осы процесс
нәтижесінде:
1) сөздердің семантикалық жақындығы;
2) ортақтығы пайда болып;
3) грамматикалық топтар құрылады − дейді.
Ғалым тілдегі грамматикалық формалар (қосымшалар) арқылы берілетін
грамматикалық мағынаны катеориялық мағына деп атайды. Автор катеориялық
грамматикалық мағынаны беруші формаларды белгілі бір грамматикалық топтағы
сөздердің (сөз таптарының) түрлену жүйесі ретінде де танып, сөз
таптастырудың морфологиялық принципі негізінде осы катеориялық
грамматикалық мағына жатқанына назар аударады. Ғалымның айтуынша, мысалы,
шақтық мағына белгілі шақ тұлғалары, есімше, көсемше немесе қалып
етістіктері, т.б. арқылы беріліп, етістіктің шақ категориясын жасауға негіз
болады. Басқаша айтсақ, катеориялық грамматикалық мағына әрбір жеке сөз
табының түрлену жүйесін, парадигмалық сипатын анықтауы арқылы сөздерді
түрлі тапқа жіктеуде морфологиялық принцип ретінде қызмет етеді.
С.Исаевтың сөз таптастырудың негізінде жалпы грамматикалық мағына
жатқан семантикалық принципін, негізінде категориялық грамматикалық мағына
жатқан морфологиялық принципін, негізінде қатыстық грамматикалық мағына
жатқан синтаксистік принципін басшылыққа ала отырып, қазақ тілі сөздерін
түрлі топтарға жіктейді. Ғалым осы принциптер негізінде өзі анықтаған сөз
таптарын, бұрынғы зертеулерде айтыла беретіндей грамматикалық категория деп
те танымайды, грамматикалық категоия ұғымына нақты анықтама беруі арқылы
автор сөз таптарын бұл өлшем сыртында қалдырады. Ғалымның сөз таптарына
қатысты ой-тұжырымдарын талдау барысында, өзі ашып айтпаса да, оның сөз
таптарын грамматикалық категория деп емес, сөздердің грамматикалық
сипаттағы семантика-құрылымдық (немесе семантика-тұлғалық) топтары деп
танитыны байқалады.
С.Исаев қорытынды пікір ретінде қазақ тіліндегі он сөз табын
көрсетеді:
1. Зат есім 6. Етістік
2. Сын есім 7. Еліктеу сөздер
3. Сан есім 8. Шылаулар
4. Есімдік 9. Одағай
5. Үстеу 10. Модаль сөздер
Модаль сөздер секілді сөз табы ретінде бірде танылып, бірде танылмау
қазақ тілі білімінде белгілі дәрежеде шылау сөздерге де қатыста болмақ
болды. Қазақ тілі сөздерін түрлі топқа жіктеген Н.И. Ильминский,
П.М.Мелиоранский, В.В.Катаринский сияқты орыс түркологтары еңбектерінде
союз, послелог (кейде частица) деген атпен шылау сөздердің түрлері жеке-
жеке сөз табы ретінде берілгені мәлім. Сөз таптарын алғаш рет қазақ тілінде
жүйелеген А.Байтұрсынов та союз, послелогтарды тиісінше жалғаулық, демеулік
деп атап, бөлек-бөлек сөз таптары ретінде таниды. Ал, 30-жылдардағы
Қ.Жұбанов, С.Жиенбаев, С.Аманжолов еңбектерінен бастап, бұлар шылау сөздер
деген ортақ атпен біріктіріліп, бір сөз табы ретінде анықталды. Ал, 50-
жылдар аяғымен 60-жылдар ішінде шылау сөздердің түрлерін жеке сөз таптары
ретінде тануға қайта ықылас болғаны байқалды. 1955 жылы Р.Әміров
жалғаулықтарды, 1964 жылы Ф.Кенжебаева септеуліктер мен демеуліктерді
кандидаттық диссертация деңгейінде зерттеп, қорғады. 1967 жылы жарық көрген
академиялық грамматикада жалғаулық, септеулік демеуліктердің әрқайсысы жеке
сөз табы ретінде қаралады. Тілімізде бір алуан сөз лексикалық мағынадан
айырылып, сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің арасындағы қатынасты білдіру
үшін немесе сөзге қосымша мағына үстеу үшін жұмсалып, грамматикалық мағына
болмағанымен, өздеріне тән, қызметіне тән мағыналары бар. Ол – абстрактылы
грамматикалық мағына.
Мағынасындағы, жұмсалуындағы осы ерекшеліктері ескеріліп бұл сөздің
құрамындағы айрықша бір топ, сөздердің айрықша түрі ретінде дараланып
шылаулар деп аталады. Шылау деген атау бұл сөздерді сөз табы ретінде емес,
сөздік қордағы өзара грамматикалық ортақ сипаты бар ерекше түр, топ екенін
атайды. Шылаулар сөз тіркестерін құрауға тең компонент болып қатынаса
алмайды, өзіне жалғау, жұрнақ жалғамайды. Бұлар атаулы сөздерге
аналитикалық форма беруші амал ретінде жалғасады.
Осындай ортақ сипатты негізінде бір топ болып танылған шылау сөздер
сөз табына қойылатын талаптар (критерий) тұрғысынан саралағанда, өзара мына
үш тапқа бөлінеді:
1. Септеуліктер.
2. Жалғаулықтар.
3. Демеуліктер.
Сөз таптарының қатарына шылаулар осы тапқа сай дараланып енеді –
делінген онда. Алайда қазақ тілі білімінің кейінгі дамуы барысында бұл
тұжырым орныға алмады, яғни қазіргі кезде жалғаулық, септеулік, демеуліктер
біріктіріліп, шылау сөздер атауымен бір сөз табы ретінде белгілі. Жалпы
шылау сөздер түрлерінің әрқайсысының бірде жеке-жеке сөз таптары ретінде,
бірде бәрі біріктіріліп, бір сөз табы ретінде танылуы, біздіңше, қазақ тілі
біліміндегі сөз таптастыру теориясының даму жағдайына тікелей байланысты.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы жоғарыда аталған орыс түркоглогтары мен XX
ғасыр басындағы А.Байтұрсынов еңбектерінде шылау сөздер түрлерінің жеке-
жеке сөз таптары ретінде танылулары зерттеу авторларының қазақ тілі
сөздерін таптастыру барысында семантикалық принципті ғана басшылыққа
алуының нәтижесі болды. Ал, XX ғасырдың 30-жылдарынан бастап, қазақ тілі
білімінде сөз таптастырудың семантикалық, морфологиялық, синтаксистік
принциптерінің енуіне байланысты жалғаулық, демеулік, септеуліктердің ортақ
морфологиялық, синтаксистік блгілері анықталып, бір сөз табы аясында
біріктірілді.
Қазіргі қазақ тілі сөздерін түрлі семантикалық – құрылымдық топтарға
(сөз таптарына) жіктеуде бір қиыншылық туғызатын жайт – көш, тоң, жылы
секілді тағы басқа бір қатар түбір сөздердің әрі есім, әрі етістік болып
келуі болып табылады. А.Ысқақов Қазіргі қазақ тілі оқулығында бұл туралы
Қазақ тілінде тым ерте замандардан бері қарай әрі есім әрі етістік
мағынасында қолданылатын омоним сөздер бар. Ондай омонимдер лексика-
семантикалық жағынан қарағанда бір негізден шыққындығы аңғарылып тұратын
сөздер болса да, грамматикалық жатқан бір сыңары есім, бір сыңары етістік
болып келеді. Бұлардың қатарына, мысалы, той, көш, тоң тәрізді түбір
омонимдерді жатқызуға болады. Мысалы, Қаратаудың басынан көш келеді,
көшкен сайын бір тайлақ бос келеді (халық өлеңі) дегендегі көш сөзі де
көшкен сөзі де, Тойға барсаң, тойып бар (мақал) тойға сөзі де, тойып сөзі
де әрі есім, әрі етістік болып қолданылатын сөздер. Мұндай омонимдерден
жаңатуынды сөздер, басқа туынды формалар жасайтындай жағдайда, олардың есім
сыңарлары есімдерше, етістік сыңарлары етістіктерше түрленіп (мысалы: көшші
көш басында, тойшы той басында; көшкен, көшер, көшсе; тойған, тойып, тойса
т.б.) соларға тән категориялық формаларды иелене кетеді. Сондықтан сөздерді
таптастырғанда, мұндай омонимдердің есім сыңарлары есімдерге, етістік
сыңарлары етістіктерге жатқызылып, сол сөз таптарының аяларында қарастырылу
керек,- деп қана қысқаша мәлімет береді. [8;155-156 ]
Қазақ тілі білімінде қалыптасқан сөз таптастыру теориясы бойынша
сөздерді түрлі топтарға жіктеу барысында әлі де болса, бірқатар
қиыншылықтар, шешемін таба қоймаған ірілі-ұсақты проблемалар кездеседі.
Соның бірі, сөз таптастырудың синтаксистік принципін қолдану кезінде әрбір
сөз табының сөйлемде атқаратын қызметімен қатар жүйелі түрде олардың
(белгілі бір сөз табына жататын сөздердің) тіркесу қабілетін нақты
анықтаудың өз дәрежесіне емес екені болса, келесі бір сөз таптастыруға
қатысты шешімін күтіп тұрған үлкен проблема – сөздердің бір сөз табынан
екінші сөз табына ауысуы процесін зерттеу болып табылады.
Сөз таптастырудың принциптеріне сәйкес келмейтін сөз таптары. Сөздерді
таптастырудың негізгі үш принципіне: семантикалық, морфологиялық,
синтаксистік қағидаларына сәйкес келмейтін де сөз таптары бар. Олар: шылау
сөздер, модаль сөздер және одағайлар.
Сөз таптары жүйесіндегі шылау сөздер. Шылаулар – сөз бен сөздің немесе
сөйлем мен сөйлемнің араларын байланыстыру, құрастыру үшін қолданылатын,
өздері тіркескен сөздерінің ұғымдарына әр қилы реңктер үстеп, оларға
ортақтасып, тұлға жағынан тиянақталған, лексика-грамматикалық мағынасы бар
сөздер.
Тіліміздегі шылаулардың бәрінің атқаратын қызметтері де бірдей емес.
Олардың бірқатары сөз бен сөздің арасындағы грамматикалық байланыстарды
айкындау үшін қызмет етсе, бірсыпыра шылаулар сөз тіркестері мен
сөйлемдердің арасындағы байланысты айкындау үшін дәнекер болады. Ал
кейбіреулері жеке сөздер мен сөз тіркестерін немесе сөйлемдерді анықтау,
толықтау үшін я қосымша реңк беру т.б. мақсаттар үшін қолданылады. Міне,
осындай грамматикалық сипаттарына қарай, шылаулар ішінара үш жікке
бөлінеді: олар – септеуліктер, жалғаулықтар және демеуліктер.
Түрік тілдеріндегі шылау сөздердің лексикалық мағынасы тіпті
зерттелінбеген десек те болады. Айтылып жүрген пікірлер негізінен дұрыс
болғанымен, арнайы зерттеуді талап ететіндігі анық. Шылау көмекшілердің
лексикалық мағынасының дерексіздену дәрежесі мүлде жоғары болғандықтан да
оны шылаулардың сөйлемдегі қызметімен байланысты анықтаған жөн. Ең алдымен,
шылау көмекшілерді қызметі мен байланысты ажыратып алу керек сияқты.
Мысалы, септеулік шылаулар жеке сөздермен байланыста қолдыналып, оның
мағынасын толықтарып, сонымен бірге бір синтаксистік байланысқа түссе,
жалғаулық шылаулар таза синтаксистік қызмет атқарады. Нәтижеде септеулік
шылаулар сөз формасы ретінде қаралып, септік жалғауын толықтырады,
мағыналарын тиянақтайды. Мағыналық дербестік дәрежесіне қарайтын болсақ,
септеулік шылаулар функционалды көмекші сөздерге жақын, сыбайлас тұрады. Ал
жалғаулық шылаулар лексикалық мағынасын дерексіздендірген. Осы қасиетімен
басланысты септеулік шылауларды өздері тіркесіп келген сөздердің тұлғасымен
байланысты топтастыру жалғаулық шылауларды байланыстырған сөздер мен
сөйлемдердің арасындағы семантикалық қатынас негізінде іштей кіші топтарға
бөлу дәстүрге айналып қалған.
Сөз таптары жүйесіндегі модаль сөздер. Қазақ тілінде көмекші
сөздердің бір тобы ретінде модаль сөздерде алынады. Қазақ тілшілері модаль
сөздерді жеке топ ретінде бөліп алса да, оларды көмекші сөздердің қатарына
қоспайды. Тіпті қазақ тілінің кей оқулықтарында модаль сөздер жеке бөлініп
те алынбаған. Дегенмен де қазақ тілінің материалдарының көрсетуінше, модаль
сөздер семантикалық, синтаксистік қызметі жағынан жеке топ ретінде бөліп
алуға болатындай ерекшелікке ие. Басқа түркі тілінің материалдары модаль
сөздерді бөліп алып қарастырып жүр. Модаль сөздердің мағына дербестігін
анықтауда бір ізділіктің болмауы оның зерттелінбеуінен емес, модаль
сөздердің өздерінің бір типті болмауынан. Мысалы, керек сөзі модаль сөз
деп есептелінеді. Тескттегі қолданылуына байланысты бұл сөздер де анықтауыш
та, толықтауыш та бола алады. Керек заттың ауырлығы жоқ дегенде анықтауыш
қызметінде қолданылып тұр. Ақыл керек, іс керек, мінез керек, Ер ұялар іс
қылмас қатын зерек дегенде баяндауыш болып тұр. Бірақ бұл сөз көмекші сөз
сияқты екінші бір сөздің жетегінде келіп, сонымен бірге сөйлемнің бір
мүшесі болуы, мәжбүрлік, болжамдық, белгісіздік мағына білдіруi де мүмкін.
Сондықтан да модаль сөздерді көмекші сөздердің қатарына жатқызу үшін әр
сөзді жеке-жеке талдау, мағынасын анықтау керек. Біздіңше, модаль сөздерде
көмекші сөздерге тән қасиет барлығы жоққа шығаруға болмайды.
Лингвистикалық әдебиеттерде, сондай-ақ соңғы кездегі басқа да кейбір
зерттеулер мен оқулықтарда қолданылып жүрген модальность термині орыс
сөзі де емес. Ол латын тіліндегі modus (мера) деген сөзден алынған. Бұл
сөз латын тілінде грамматикалық термин (рай атауының) орнына да
қолданылған.
Айналада үнемі болып отыратын әр алуан құбылыстар, өмірдегі сан-сала болмыс
түрлері, белгілі бір заттың сын қимылы, іс-әрекеті сөйлемде жалпы жалаң
хабар түрінде ғана айтыла салынбайды. Сөйлеушінің осы хабар туралы пікірі,
яғни сөйлем мазмұнының ақиқат шындыққа қатынасы жөніндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz