Сөз таптарын оқыту негізінде оқушыда сын тұрғысынан ойлауды қалыптастыру жолдары
сөз таптарын оқыту негізінде оқушыда сын тұрғысынан ойлауды қалыптастыру
жолдары
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. СӨЗ ТАПТАРЫН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Сөз таптарын оқытудың лингвистикалық жолдары
... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Сөз таптарын оқытудың дидактикалық ұстаным зерттеулері ... ... ..22
ІІ. СӨЗ ТАПТАРЫН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
2.1. Қазақ тілінде оқыту әдістемесі ғылымында сөз таптарын оқытудың
әдістемелік тұрғыдан
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 31
2.2. Сөз таптарын оқытуда сын тұрғысынан ойлауды қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі заманғы ғылыми техникалық прогрестің
өте шапшаң қарқынмен дамуы және информация көлемінің әр үш-бес жылда екі
еседей өсіп отыруы, әсіресе, ой еңбегін, оқыту үрдісін айрықша сапалық
түрде жетілдіруді талап етіп отыр. Сондақтан қазіргі таңда мұғалімнің
алдында тұрған басты мақсат – оқушыға тек сапалы білім берумен ғана
шектелмей, оны келешек өмірге дайын азамат ретінде қалыптастыра білу. Осы
мақсатқа жетудегі бірден-бір тиімді жолы – оқытудың инновациялық
технологияларын сабақта тиімді қолдану. Оқытуда жаңа технологияларды тиімді
қолдану – оқушының сыныптағы іс-әрекетін жаңаша ұйымдастыру тәсілінің бір
формасы, яғни, оқытудың жаңаша жүйесі. Педагогикалық технологияны ұтымды
қолдану оқушылпарға жан-жақты білім берумен шектелмей, сонымен бірге
білімнің қалыптасу жолын түсіндіреді. Мемлекеттік тілге қатты көңіл бөліп
тұрған кезеңде қазақ тілін жаңа педагогикалық технология негізінде оқыту –
бүгінгі күннің талабы. Осы бағытта Қазақстан Республикасының Президенті
2001 жылы 7 ақпандағы Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында: Тіл дамуын табысты жүзеге асырудың
неғұрлім маңызды шарттарының бірі қоғамдығы жалпы мәдениеттің құрамдас
бөлігі болып табылатын тілдерді оқытудың толыққанда жүйесінің қызмет етуін
ұйымдастырумен қамтамасыз ету болып табылады. Талап етілетін білім мен
дағдыны толық әрі терең игеру үшін барлық оқу орындарында жетекші пән болуы
тиіс, мемлекеттік тілді оқытудың саны мен сапасына көңіл бөлу керек, –
деген. Сондай-ақ, Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде
және Тіліміздің мемлекеттік қызметте де, өндірісте де, ғылымда да, білімде
де дәл орыс тілінің қолданылуындай болып қолданылуы үшін қолдан келгеннің
бәрін істеу керек деген тұжырымдамалары да қазақ тілін оқыту мәселелеріне
айрықша көңіл бөлудді талап етіп отыр.
Қазақ тілін жаңа технология негізінде оқыту материалды шығармашылықпен
меңгеру аясын кеңейтеді және жеке тұлғаны дамытуда мұғалімнен төмендегідей
іс-әрекетті талап етеді: 1) өз оқушыларының темперамент, мінезі-құлық,
көзқарас, талғамы мен әдеп-дағдыларының жеке ерекшеліктерін үнемі зерделеп,
жақсы білуі; 2) жеке тұлғаның ойлау ерекшелігі, қызығушылығы, мүддесі,
ұстанымы, бағытталуы, өмірге, еңбекке көзқарасы, құндылық бағыттары,
өмірлік достары және т.б. сияқты аса маңызды тұлғалық қасиеттерінің нақты
қалыптасу деңгейін қадағалауы; 3) Әр-бір оқушыны өз шамасына сай және
біртіндеп күрделене беретін әрі жеке тұлға дамуын қамтамасыз ететін
тәрбиелік әрекетке үнемі тартып отыруы; 4) мақ-сатқа жетуге кедергі
келтіретін себептерді уақытылы айқындап, жойып отыру, ал егер мұны уақ-тылы
істей алмаса, жаңа жағдайларға сай тәрбие тактикасын жедел түрде өзгертуі;
5) жеке тұлғаның өз белсенділігіне неғұрлым көбірек сүйенуі;
6) тәрбие ісін жеке тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуімен ұштастырып, өзін-өзі
тәрбиелеу мақсаттарын, әдістерін, формаларын таңдауға көмек беруі; 7)
оқушылардың дербес әрекетін, бастамашылдығын, әрекетшіл-дігін дамытып,
басқаруы емес, табысқа жетелейтін қызметті ұйымдастырып, бағыттауы тиіс.
Ғылымның қай саласы болмасын қоғамдағы өзгерістерге қарамастан үнемі
даму, өзгеру үстінде болатыны белгілі. Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымы
да лингвистика, педагогика, психология ғылымдарындағы жаңа зерттеулер
негізінде үнемі дамып, өзгеріп отырады. Алайда қоғамдағы өзгерістер мен әр
түрлі қатынастар ғылым дамуына белгілі бір дәрежеде әсер де етіп отырады.
Қазақ тілін оқытудағы осындай тиімді оқыту технологияларының бірі – сөз
таптарын оқыту негізінде оқушылардың сын тұрғыдан ойлауын қалыптастыру.
Оқушылардың сын тұрғысынан ойлау қабілеттерін дамыту мәселесі шетел
ғалымдары Дженни Стилл, Курт Мередит, Чарльз Темпл, Скот Уолтертердің Оқу
және жазу арқылы сын тұрғысынан ойлау атты әдістемелік құралында
қарастырылған, бұл еңбекте ғалым-педагогтар аталған технологияның мақсат-
міндеттерін анықтап, тиімділігін көрсетті. Ал аталмыш технологияның
философиясы мен теориясын ресейлік ғалым Л.С.Выготский мен американдық
ғалым Джон Дьюи жасалған [35]. Осы еңбекке сүйене отырып, қазақстандық
білім қызметкерлері өз тәжірибелеріне енгізген сын тұрғысынан ойлау
технологиясының оқушылардың шығармашылық қабілетін арттыруға көп септігін
тигізгенін айтады. Мұндай пікірлер бұқаралық ақпарт құралдарында мақала
түрінде ғана жарияланғанымен, сын тұрғысынан ойлау технологиясының
маңыздылығы, мақсаты мен міндеттері ашылып, қазақ тілінің белгілі бір
салаларын оқытуда осы технология бойынша жүйеленген практикалық жұмыс
түрлері жоқ екендігін айтып өткен жөн.
Ғылыми-педагогикалық, әдістемелік, психологиялық еңбектерді зерттей
келе, оқытудың инновациялық технологияларының ішінде сын тұрғысынан ойлау
технологиясы әлі де болса зерттей түсуді қажет ететіндігін ескере отырып,
дипломдық жұмысымыздың тақырыбын Сөз таптарын оқыту негізінде оқушыда сын
тұрғысынан ойлауды қалыптастыру жолдары деп таңдау қажеттілігі туындады.
Осы қажеттілікті қанағаттандыру мақсатында Сын тұрғысынан ойлау
технологиясын жан-жақты зерттеп, өз тәжірибемізге енгізе отырып, ғылыми-
зерттеу жұмысымызды жүргізіп, біраз жұмыстар істелінді.
Педагогикалық технологиялар көмегімен күнделікті оқытудағы
педагогикалық оқу-тәрбие үрдісін алдын ала жобалау жолына асуыстыру, оларды
ізбе-із сыныпта қолдану көзделінді. Мұғалім үшін жызылатын дәстүрлі сабақ
жоспарларынан өзгеше жұмыс ретінде педагогикалық технологияда оқушылардың
оқу-танымдық әрекеттерінің құрылымы мен мазмұнын анықтайтын оқу-тәрбие
үрдісінің жобасы жасалады. Ол мақсат нәтижелерінің нақтылығымен, білім
мазмұнының сұрыпталуымен, оны меңгерудің әдіс-құралдарының және оқу
түрлерінің біртұтастылығымен анықталады. Мақсат қою мен тұрақтылықты сақтау
басты қағидалары ретінде анықталады [1, 37].
Осы сияқты мәселелер, жемісті жұмыстар тақырыптың өзектілігін арттыра
түседі
Зерттеудің мақсаты: сөз таптарын оқыту негізінде оқушыда сын
тұрғысынан ойлауды қалыптастырудың жолдарын теориялық тұрғыда зерттеп,
білім сапасын көтеруде алатын орнын, атқаратын қызметін анықтау,
оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауын дамыта отырып шығармашылық қабілетін
арттырудың жолдарын көрсету.
Зерттеу пәні: сөз таптарының зерттелуі, сөз таптарының зерттелуіне
байланысты ғалымдардың айтқан пікірлерін қарастыра отырып, сөз таптарын
оқыту жолдарын көрсету; Сөз таптарының бағдарламада, оқулықта берілу,
оқыту жолдарын қарастыра отырып нақты мысалдармен дәлелдеп, зерттеу
жұмыстарын жүргізу.
Зерттеу нысаны: Сөз таптарын оқыту негізінде оқушының сын тұрғысынан
ойлауын қалыптастыру жолдарын көрсету, олардың ерекшеліктерін және оларды
қазақ тілін оқыту кезіндегі қолдану мүмкіндіктерін зерттеу.
Зерттеу әдістері: Жұмысты жазу барысында салыстыру, талдау, жинақтау,
схема жасау, статистикалық, библиографиялық әдістер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми болжамы: сөз таптарын оқытудың өзіндік
ерекшелігін, әр сөз табының жасалу жолдарын, түрлерін, өзіне тән
категорияларын, сөз таптарының сөйлемдегі қызметін, өзіндік қасиетін әр
жасжеткіншек толық меңгерсе, оны өмірде қажетіне жаратса, әр сөздің
мәнін, қызметін ажырата біледі.
Зерттеудің міндеттері:
- Сөз таптарын оқыту негізінде оқушының сын тұрғысынан ойлауын
қалыптастыру жолдарына сипаттама беріп, қызметін айқындау.
- Сөз таптарын оқыту негізінде оқушының сын тұрғысынан ойлауын
қалыптастыру жолдарын ғылыми негізде жүйелеу.
- Сөз таптарын оқытудың лингвистикалық жолдары көрсету.
- Сөз таптарын оқытудың дидактикалық ұстанымын анықтау.
- Қазақ тілінде оқыту әдістемесі ғылымында сөз таптарын оқытудың
әдістемелік тұрғыдан зерттелуін көрсету.
- Сөз таптарын оқытуда сын тұрғысынан ойлауды қалыптастыру жолдары
көрсету.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі: сөз таптарының
зерттелудерін, ол жайында айтылған ғалымдардың пікірлерін жинақтай отырып,
сөз таптарын оқыту жайындағы ғылыми кітаптар, оқулықтар, мақалалар,
сөздіктер, баспасөз материалдары, ғылыми зерттеулер.
Зерттеудің құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, әр
тарау бірнеше тақырыптардан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі
мен қосымшалардан тұрады.
Әр бөлімге қысқаша тоқталатын болсақ, кіріспе бөлімде зерттеудің
аппараты: көкейкестілігі, мақсаты, зерттеу пәні, нысаны, міндеттері, ғылыми
болжамы айқындалып, жұмыстың теориялық және іс-тәжірибелік маңыздылығы,
зерттеу кезеңдері, сондай-ақ зерттеу нәтижелерін енгізу жолдары сипатталды.
Сөз таптарын оқытудың лингвистикалық негізі атты тармақта
сөздерді таптастырудың үш принципі, осы аталған үш принципке сәкес келетін
сөз таптары жайлы қысқаша сөз болып, сөздерді таптастырудың үш принципіне
сәйкес келмейтін шылау сөздер, одағай сөздер мен модель сөздер жайлы толық
ақпарат берілді.
Сөз таптарын оқытудың дидактикалық ұстанымдары атты тармақта
дидактика, дидактикалық принциптердің түрлері, қазақ тілі оқулығы, қазақ
тілін оқытудың типтік бағдарламасының дидактиканың ғылыми принципін
басшылыққа алып жасалатындығы жайлы сөз болды.
Қазақ тілінде оқыту әдістемесі ғылымында сөз таптарын оқытудың
әдістемелік тұрғыдан зерттелуі атты тармақта сөз таптарын оқыту, сөз
таптарын оқытудың дидактикалық-әдістемелік негізі, сөз таптарын оқытуда
қазақ тілін басқа пәндермен байланыстыру, сөз таптарынан оқытуда берілетін
білім көлемі жайлы ақпараттар берілді.
Сөз таптарын оқытуда сын тұрғысынан ойлауды қалыптастыру жолдары
атты тармақта сөз таптарын оқытуда сын тұрғысынан ойлау технологиясының
тиімділігі айқындалып, оқушылардың ізденісі мен ойлауын қалыптастыру,
дамыту жолдары анықталды.
Қорытынды бөлімде болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері
мен тұжырымдары мазмұндалып, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар берілді.
І. СӨЗ ТАПТАРЫН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Сөз таптарын оқытудың лингвистикалық негізі
Тілдегі сөздерді жеке сөз таптарына таптастыру да тіл білімінде
танылған, ертеден келе жатқан дәстүрге айналған, ғылыми негізі бар мәселе.
Тіл білімінде сөздерді таптастыру белгілі ғылыми негізге сүйеніп, жүзеге
асырылады. Ғылымда сөздерді сөз таптарына таптастыруда тірек, негіз болатын
үш ұстаным қалыптасқан, олар: 1) сөз табының ортақ семантикалық мағынасы;
2) сөздердің морфологиялық, грамматикалық белгілері; 3) сөздердің
синтаксистік қызметі. Осы ұстанымдарға жеке-жеке тоқталайық.
1. Сөздерді таптастыруда бір сөз табына кіретін сөздердің бәрінің
ортақ мағынасы, ортақ семантикасы есепке алынады. Мәселен, зат есімге
жататын сөздердің бәрі заттық ұғымды, заттың атын білдіреді. Мұндай
мағынасы жоқ сөздер зат есім сөз табына жатпайды. Заттық мағына, заттық
ұғым – зат есім сөздердің бәріне ортақ жалпы мағына. Зат есім сөз табының
ортақ жалпы мағынасы – бүкіл осы бір сөз табына жататын сөздердің бәрінен
абстракцияланып алынған жалпы грамматикалық мағына. Ол мағына – зат есім
сөздердің әрқайсысының лексикалық мағынасынан мүлдем басқа мағына. Мысалы,
кітап, дәптер, ағаш, жидек, шөп, су, теңіз деген сөздердің әрқайсысы
өмірдегі белгілі заттардың аты, ол – олардың лексикалық мағынасы. Ал, осы
сөздердің бәрі заттың атын, заттық ұғымды білдіреді, бұл мағына осы
сөздердің бәрінде бар, бәріне қатысты және басқа да зат есім сөздің бәріне
тән, оларға ортақ мағына. Сондықтан да лексикалық мағына мен сөз табының
ортақ жалпы грамматикалық мағынасы – екі түрлі мағына, екі түрлі тілдік
құбылыс.
Семантикалық ұстаным барлық сөз табына қатысты. Мәселен, сын есім
сөздердің семантикалық ұстанымы – сындық белгіні білдіруі, сондықтан сын
есімге тек сындық белгіні білдіретін сөздер ғана жатады. Сан есім сөздердің
семантикалық ұстанымы – сандық ұғым, етістік сөз табының семантикалық
ұстанымы – қимыл ұғымы, үстеудің семантикалық ұстанымы – қимылдың белгісін
білдіру, есімдіктің семантикалық ұстанымы – олардың басқа сөздердің орнына
қолданылу қабілеті, жалпылық мағынасы т.б.
Сөздерді сөз таптарына таптастыруда семантикалық ұстаным негізгі
қызмет атқарады.
2. Сөздерді таптастыруда семантикалық ұстаныммен қатар, сөздердің
морфологиялық, грамматикалық белгілері де негізгі ұстанымдардың бірі, яғни,
екінші ұстаным болып саналады. Морфология – тілдегі сөздердің түрлену
жүйесін зерттейтін ғылымының саласы. Ал сөздер сөйлемде тілде қалыптасқан
заңдылықтар бойынша түрленеді. Мысалы:
Тарап кеткен балаларыңды баурыңа
Ақ қолыңмен тарта аларсың сен, тілім (М.Ж.)
Осы өлең жолдарындағы түрленіп қолданылған сөздер тарап кеткен, тарта
аларсың және балаларыңды, баурыңа, қолыңмен, тілім деген екі топтан тұрады.
Бірінші топтағы сөздерді түрлендіріп тұрған қосымшалар, етістік сөз табына
ғана тән жұрнақтар: -п, -кен, -а, -ар, -сың. Екінші топтағы сөздерді
түрлендіріп тұрған қосымшалар, зат есімге тән жалғаулар: -лар, -ың, -ды,
-ың, -ың, -мен, -ім.
Сөйлемдегі бірінші топтағы сөздердегі қосымшалар екінші топтағы
сөздерге жалғанбайды, өйткені олар етістікке ғана тән қосымшалар.
Керісінше, екінші топтағы сөздерді түрлендіріп тұрған қосымшалар бірінші
топтағы сөздерге жалғанбайды, себебі олар зат есімге тән қосымшалар.
Демек, сөзді түрлендіру заңдылығы бойынша тілдегі сөздердің түрленуі
сөздердің белгілі топтарына қатысты. Жоғарыда келтірілген 1-топтағы сөздер
– етістік, оларды түрлендіретін өз қосымшалары бар, 2-топтағы сөздер – зат
есімдер, оларды түрлендіретін өз қосымшалары бары мысалдардан көрінді. Олай
болса, тілде қалыптасқан заңдылық бойынша тілдегі әр сөз өзінше түрлене
бермейді, сөздердің түрленуі белгілі бір сөз таптарына қатысты және әр
топтың өзінің түрлену жолы бар. Мәселен, зат есімнің түрленуі мен
етістіктің түрленуі бір емес, сондай-ақ етістіктің түрленуі мен сын есімнің
түрленуі басқа-басқа. Айталық, заттық ұғымды білдіретін сөздер көптеледі,
септеледі, тәуелденеді, сындық белгіні білдіретін сөздер шырайдың
грамматикалық формаларыарқылы түрленеді, етістіктер шаққа, райға, жаққа
түрленеді де, сөйлемде түрлі тұлғада қолданылады. Сөйлемде сөздердің түрлі
тұлғада қолданылуы жеке сөздерге қатысты емес, сөздердің белгілі тобына
қатысты. Сондықтан сөздерді таптастыруда сөздердің тобының түрленуіне көңіл
бөлінеді. Сөздердің тобының түрленуі оларда қандай грамматикалық
категорияларының барына байланысты. Осымен байланысты, сөз таптарының
грамматикалық категорияларын орыс тіл білімінде морфологиялық категориялар
деп атау да бар. Демек, сөздерді таптастыруда әр топтағы сөздердің өзіне
тән грамматикалық ерекшелігі, грамматикалық құбылысы, грамматикалық сипаты
есепке алынады. Есте боларлық жай тілдегі сөздердің топтарының бәрінің
грамматикалық категориясы болуы шарт емес, өйткені кейбір сөз таптарының
грамматикалық категориялары жоғы да бар. Мысалы, еліктеуіш сөздер, үстеу,
одағай т.б. Мұндай жағдайда осы сөздердің түрленбеуінің өзі оның
грамматикалық белгісі, сипаты болып есептеледі. Сонда сөздерді топтастыруда
сөз таптарының грамматикалық сипаты сөздерді таптастыруда негізгі қызмет
атқаратын ұстанымдардың бірі саналады.
3. Сөздерді сөз таптарына таптастыруда негізгі ұстанымдардың бірі
болып сөздердің синтаксистік қызметі саналады. Морфологияның сөздерді
түрлендіру жүйесінің қызметі, мақсаты – сөйлемдегі сөздерді бір-бірімен
байланыстыру. Сөйлемдегі сөздер бір-бірімен дұрыс байланысқанда ғана,
сөйлем байланысты ойды білдіреді, яғни, адамдардың тіл арқылы пікірлесіп,
бір-біріне ойын білдіруі сөйлемдегі сөздердің байланысына тікелей қатысты.
Сөйлемдегі сөздердің бір-бірімен байланысына қатысты сөздердің сөйлемдегі
қызметі қалыптасқан. Әр сөзтұлғаның сөйлемде атқаратын синтаксистік қызметі
бар. Ал, сөздердің түрленуі сөз таптарына қатысты болғандықтан, сөз
таптарын таптастыруда сөздердің синтаксистік қызметі сөздерді таптастыру
ұстанымдарының 3-белгісі, 3-түрі саналады.
Демек, сөздерді таптастыруда сөз таптарының негізгі синтаксистік
қызметі ескеріледі. Мәселен, зат есім сөздердің бастауыш, толықтауыш
қызметін атқаруы, сын есім, сан есім сөздердің анықтауыш, үстеудің
пысықтауыш, етістіктің баяндауыш қызметін атқаруы сөздерді таптастырғанда
есепке алынады.
Осы сөз таптары сөйлемнің басқа да мүшелерінің қызметін атқара береді.
Зат есім сөйлемнің анықтауышы да, пысықтауышы да, баяндауышы да бола
береді. Бірақ, бұл қызметтерді зат есімнің белгілі топтары ғана атқарады,
яғни, бүкіл зат есім сөздер атқармайды, олардың белгілі топтары, белгілі
жағдайда ғана атқарады. Мәселен, анықтауыш қызметті зат есім сөз екінші
заттың неден жасалғанын білдіру үшін, екінші заттың алдынан тірескенде
атқарады. Мысалы, алтын сағат, кірпіш үі, темір кереует т.б. Зат есім
ішінде мекен, мезгіл мәнді зат есімдер мекен мәндісептіктерде қолданылғанда
ғана, пысықтауыш қызметін атқарады. Мысалы, қалада тұрады, күзде келеді
т.б. Зат есім ішінде адам аттары, мамандық мәнді зат есімдер сөйлемнің
баяндауыш қызметінде қолданыла алады. Мысалы: Сен инженерсің! Оның ағасы –
Асқар.
Ал, зат есімнің бастауыш, толықтауыш қызметін барлық зат есім сөздер
атқарады, бастауыш, толықтауыш қызметін атқара алмайтын лексикалық мағыналы
зат есім жоқ. Сондықтан, бастауыш пен толықтауыш – зат есімнің басты
синтаксистік қызметі.
Алайда, тілде әр түрлі синтаксистік қызмет атқаратын да сөз табы бар,
ол – есімдік. Есімдік – табиғатында әр түрлі сөз табының, әр түрлі
сөздердің орнына қолданылатын сөз табы. Осымен байланысты есімдік қай сөз
табының сөзінің орнына қолданылса, сол сөздің синтаксистік қызметін
атқарады. Мысалы: Асан ауылы – бұл ауыл, жақсы адам – осы адам, қандай
адам? 1000 адам – барлық адам, көрген қойылым – осы қойылым т.б. Сондықтан
да ғылымда есімдікті орынбасар сөз деп атау да кездеседі. Сөздерді
топтастырғанда, есімдіктің жалпы семантикасы, орнына қолданылған сөз
табының қосымшасымен түрленуі, синтаксистік қызметін қызметін атқаруы
негізге алынады. Сондай-ақ, сөйлем мүшесі қызметін атқармайтын сөз таптары
да бар, олар – шылаулар мен одағайлар. Олардың синтаксистік қызмет
атқармауы синтаксистік белгісі саналады.
Ахмет Байтұрсынов сөздерді мағынасына қарай тоғыз тапқа бөледі:
1. Зат есім
2. Сын есім
3.Сан есім есімдеуіш атау сөздер
4. Есімдік
5. Етістік
6. Үстеу (үстеуіш)
7. Демеу (демеуіш) шылау сөздер
8. Жалғау (жалғауыш)
9. Одағай (еліктеуіш, лептеуіш)
Ахмет Байтұрсынов шылау сөздерді үшке бөледі: 1) үстеу, 2)
демеу,
3) жалғаулық.
І. Кей сөздер басқа сөздердің мағынасын толтыру үшін үстеу болады.
Мәселен, әрең келдім дегенде, әрең демесем де, келгенім көрініп тұр,
бірақ әрең-ді қосқанда келгендік үстіне қалай келгендік көрініп тұр.
Әбден бітірді дегенде әбден демей де, бітіргендік көрініп тұр; бірақ
қалай бітіргендік көрінбейді; Бітірді-нің үстіне әбден деген сөз
жамалса, қалай бітіргендігі де көрінеді, дөп тиді дегенде тигендігі дөп
деп айтпасақ та, көрінеді, бірақ қалай тигендігі көрінбейді; дөп деген
сөзді қосып айтсақ, қалай тигендігі де көрінеді. Ол әрі кетті, мен бері
келдім дегенде әрі, бері деген сөздерді айтпасақ та оның кеткендігі,
менің келгендігім көрініп тұр. Бірақ оның қалай кеткендігі, менің
келгендігім әрі, бері деген сөздерді айтпасақ көрінбейді. Сондай-ақ
бұрын адам аз, жер кең болған; енді адам көп, жер тар болды. Бұрын
деген сөзді айтпасақ та адам аз болғаны, жер тар болғаны көрініп тұр, бірақ
адам қашан аз болғаны, жер қашан кең болғаны көрінбейді. Бұрын деген
сөзді қосып айтсақ, қашан аз болғаны көрініп, сөздің мағынасы түгелденеді.
Енді деген сөзді айтпай адам көп, жер тар болды десек те, адам аз жер
тар болғандығы көрінеді. Бірақ қашан солай болғандығы көрінбейді. Енді
деген сөзді қосып айтсақ, адам қашан аз болғандығы, жер қашан тар
болғандығы анық көрініп сөздің мағынасы түгелденеді.
Осындай сөз үстіне қосылып сөздің мағынасын толықтыратын сөздерді
үстеу дейміз.
ІІ. Демеу дегеніміз – екі сөздің яки сөйлемнің арасын жалғастыруға
демеу болатын сөздер. Мәселен: Мен де, сен де сонда болдық, ол оқиды да,
жазады да.
Да, де деген сөздер екі арасындағы жүйесін келтіріп, жалғастыруға
демеу болып тұр.
Не ол тұрар, не мен тұрармын. Бұл жұмыс не бітер, не бітпес немесе
осы күйінде қалар.
Не, немесе деген сөздер басқа сөздердің арасындағы жүйелерін
келтіріп, жалғастыруға демеу болып тұр. Мен саған ұрыстым ба? Әйтпесе
сөктім бе немесе соқтым ба? ба, бе, ма, ме, әлде, әйтпесе,
немесе деген сөздер басқа сөздердің арасындағы жүйесін келтіріп,
жалғастыру үшін тұр.
Демеу сөздер тілімізде аз. Оның да көбі басқа сөзден шыққан туынды
демеулер; мәселен, үйткені, сүйткені, үйтсе де, бүйтсе де, сүйтсе де, әйтсе
де, әйтсе, бүйтпесе, немесе – бәрі туынды демеулер.
ІІІ. Кей сөздер жасалу орнына жүретін жаңа жалғаулар сияқты басқа
сөздердің шылауында тұрса, өз алдына мағына шықпайды. Сондай сөздерді
жалғаулық дейміз,
Жалғаулық сөздер қазақ тілінде аз, мәселен: мен үшін, арқылы,
тақырыпты, туралы.
Менен алдындағы дыбыстың түріне қарай бенен болып айтылады, қысқа
түрінде мен, бен болып айтылады.
Одағай сөз. Кей сөздер басқа сөздерден оңаша, одағай айтылады.
Мәселен: Апырымай! Шошып кеттім ғой. Ай-қай, қай! Жаным жаңа райыс тапты
ғой. Ай-қай, менің өз үйім, кең сарайдай, боз үйім!
Әлди-әлди ақ бөпем! Пай-пай, қалай аяңдайды. Ау-қау деп дауыстап еді
сиыр мөңіріреді. Тарс-тұрс еткен мылтықтың дауысы естілді. Сорап-сорап
деген дауыс құлағыма келді.
Апырым-ай! әлди-әлди! Пай-пай! Ау-қау! Тарс-тұрс, сорап-сорап. Осылай
айтылатын сөздерді одағай сөздер дейміз
Одағай сөз қазақ тілінде көп, қуаныш, реніш, күйініш, қайғы, жан
күйзелгенде, тән күйзелгенде, жан рақат тапқанда шығатын дауысты дыбыстар,
дауыстар, айтылаиын сөздер, қайуандарға айтатын сөздер, дауыстар, шақырулар
– бәрі одағай сөз табына кіреді. [4, 194-196]
Ахмет Байтұрсынов еліктеу сөздерді одағай сөздердің құрамына енгізіп,
одағай сөздің бір түрі ретінде қарастырады.
Қазақ тіл білімінде А.Ысқақовтың зерттеген ең негізгі саласы
морфология болды. Бұның ішінде сөздерді топтастыру, яғни, сөз таптарын
жүйелеу болды. Бұл тұрғыда ғалым алдыңғы буын ғалымдар еңбегіне сүйеніп:
Қазақ тілін алғашқы зерттеуші орыс ғалымы П.М.Мелиоранский еліктеу
сөздерді подражательные слова деп, ал қазақ ғалымдары (А.Байтұрсынов,
Қ.Жұбанов, Т.Шонанов, т.б.) еліктеу сөздер деп атап, оларды одағай
сөздердің қатарына жатқызған болатын дейді. Ары қарай еліктеу сөздерді
жеке сөз табы етіп жіктегені туралы атап өтеді: Кейін 1940-1950 жылдардан
бастап, осы жолдардың авторы бұл сөздерді одағай сөздерінің қатарынан
шығарып, өз алдына сөз табы деп тануды ұсынып, тек бұрынғы зерттеушілердің
атауынша (терминологиясы бойынша) еліктеу сөздер деген атпен қазақ тілі
грамматикасына енгізген болатын. Ғалымның бұл пікірінен А.Ысқақов пен оның
қаламдастарының сол өткен ғасырдың қырқыншы жылдарында-ақ кеңес өкіметінің
әсіре қызыл саясатына іштей қарсы болып мойындамағанын
байқауға болады. Бұл А.Байтұрсынов жасаған қазақ тіліне қатысты басты
терминдердің түгелдей сақталғанынан айқын көрінеді. Ол кезде халық жауы
болып нақақ айып тағылған А.Байтұрсыновтың атын атаудың өзіне қатаң тиым
салынған еді. Осы арқылы, яғни, А. Байтұрсыновтың атын атамай-ақ оның
терминдерін түгел сақтау арқылы тілші ғалымдар кеңес саясатына қарсылық
білдірді деп нық сеніммен айтуға толық болады.
А.Ысқақов сөздерді құрамдық-тұлғалық тұрғыдағы топтастырудың
А. Байтұрсынұлының бастамалық жүйесін нақтыландыра дамытты. Мысалы, Ахмет
Байтұрсынұлы сөздерді: Сөз тұлғалары – 1. Түбір сөз; 2. Туынды сөз; 3. Қос
сөз; 4. Қосалқы сөз; 5. Қосымшалар [4] деп , сөздің тобына қосымшаны да
енгізеді. Бұлай топтастыру тұтас грамматикалық ұғымды таныту тұрғысынан
алғанда А. Байтұрсынұлының даналық шешімі деп атап өтуге әбден болады.
Себебі әрбір сөз топтарының белгілі бір сөз табын білдіретініне сәйкес
қосымшалар да әрбір сөз табына тән болумен қатар сол сөз табын даралап
анықтауға зор үлес қосады. Алайда қосымшаларды сөзбен біріктіре қолдану
арқылы түсіндіру жеңіл болғандықтан, әрі бұрын жүйеленген өзге тілдердің
құрылымына сәйкес А. Ысқақов қосымшаларды сөз түрлерінің құрамына қоспаған.
Ол сөздерді құрамына қарай – жалаң және күрделі [44] деп бөледі. Жалаң
сөздерді өз ішінен түбір және туынды деп бөлсе, күрделі сөздерді біріккен,
кіріккен, қос, қысқарған сөздер деп бөледі. Күрделі сөздердің арасында
сөздердің тіркесуі арқылы жасалған сөздердің бәрін де тұрақты тіркестердің
құрамына жатқызып айтып өтеді, бірақ жоғарыдағы топқа арнайы қоспайды.
Бұлардың қатарына еркін тіркесетін асқар тау, темір жол, есі дұрыс, табан
тіреу тәрізді күрделі сөздерді де енгізіп жіберген. Қазір бұлар еркін
тіркескен, әрбір компоненті өзінің негізгі мағыналарын сақтаған, тұтас ұғым
ретіндегі күрделі сөз болып жіктеледі.
А.Байтұрсынұлы сөздерді мағынасына қарай – атауыш, шылау, одағай деп үш
топқа бөліп, зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік (атауыш),
үстеу, демеу, жалғау (шылау), одағай деп тоғыз сөз табына бөлген.
[4] Ал А.Ысқақов – атаушы, көмекші, одағай [44, 140] деп, ол да үш топқа
бөледі. Бұнда ол шылауды өзгертіп, көмекші деп нақтылайды. Кейбір
деректерде көмекші сөздерге мынадай анықтама береді. Көмекші сөздер –
лексикалық мағынадан айырылып, грамматикалық қызметке ауысқан, сөйлемде
жеке қолданылмай, толық мағыналы сөздерге тіркесіп, түрлі грамматикалық
мағыналар үстейтін сөздер. Мысалы, ең әдемі, көре алады, барса екен, айтуы
керек, т.б. Көмекші сөздер көмекші есімдер, көмекші етістіктер, шылаулар,
модаль сөздер болып бірнеше түрге бөлінеді. Көмекші сөздер тілдің
грамматикалық құрылысына кең таралған.
Сөздің мәнін нақтылайтын тек қана шылаулар ғана емес, атаушы сөздер де
болатынын анықтайды. Шылаудың құрамынан үстеуді бөліп алып, есім сөз
таптарына қосады. Ары қарай ол атаушы сөздерді есім, етістік, есімді іштей
атаушы, үстеуші, атаушыны іштей зат есім, сын есім, сан есім, есімдік деп
бөледі. Ал үстеушіге үстеу мен еліктеуді жатқызады. Көмекші сөздерді іштей
көмекші есім, көмекші етістік және шылау деп бөледі. Шылауды іштей
жалғаулық, септеулік, демеулік деп тағы да үшке бөледі. Бірақ бұлардың
бәрін де бір сөз табы деп санайды. Сөйтіп одағайды қосқанда барлығы қазақ
тілінде тоғыз сөз табы бар деген қорытынды жасайды. Қазақ тілінің
терминдерін А.Байтұрсынұлы қалай қолданса, А.Ысқақов та солай қолданған,
өзгеріске түсірмеген. Мысалы А.Байтұрсынұлы райларды ашық рай, шартты рай,
қалау рай т.б. деп атайды. Мұнда ашық, шартты деген сөздер рай сөзінің
анықтауышы болып, дұрыс тіркесіп тұр да, қалау рай тіркесінде олай емес,
дұрысында қалаулы рай, қалау райы (қалаудың райы) болып тіркесуі тиіс еді.
Бірақ бұлай тіркесу де тіліміздің заңдылығына қайшы келмейді (темір жол,
өгіз арба). А. Байтұрсынұлы бірыңғай термин болсын деп осылай қолданған
болса керек. А. Ысқақов та солай түсініп, терминді өзгеріссіз қалдырған.
Әйтсе де қалау райының түсініктемелерінде қалау райы [44, 325-327, 331] деп
те қолдана береді. А.Байтұрсынұлы райларды он төртке бөлсе, А.Ысқақов оны
орыс тіліндегідей ашық (реалды), неғайбыл (ирреалды) деп қарама-қарсы екі
топқа бөледі де, неғайбыл райды бұйрық, қалау, шартты деп үш түрге бөледі.
Ол А.Байтұрсынұлының бөлген он төрт райын осы төрт райға топтастырады да,
тұйық райды өз алдына қимыл атауы деген категория деп тұжырымдайды. Ахмеди
Ысқақов қазіргі қазақ тілінің морфологиясын зерттеу барысында 1940 жылдары
үстеуден кандидаттық диссертация қорғайды. Ол еңбегі 1950 жылы Наречие в
современном казахском языке деген атпен жарияланады. Сондай-ақ 1954 жылы
Қазақ тілінің морфологиясы, 1964, 1974 жылдары Қазіргі қазақ тілі.
Морфология атты еңбектері жарияланды. Ол осы еңбектерін топтап 1964 жылы
Морфологическая структура слова и именные части речи в современном
казахском языке атты тақырыпта докторлық диссертациясын қорғайды.
А.Ысқақов жоғары оқу орындарына арналған Қазіргі қазақ тілі (1954),
Қазақ тілінің грамматикасы (1-2-бөлім, 1967) атты ғылыми грамматикалардың
орындаушысы және басқарушыларының бірі болды. Сонымен бірге мектеп
оқушыларына арнап (Қазақ тілі грамматикасы, 5-6-сынып, 1954-68; 4-сынып,
1968-76) оқулықтар жазды. Бұл еңбектердің маңызы әлі төмендеген жоқ, қажет
етуші тұтынушылар қазір де терең білім алып, сусындап келеді.
Тілімізде толық лексикалық мағынасы жоқ, бірақ сөз бен сөзді, сөйлем
мен сөйлемді байланыстырып немесе сөзге қоымша мән үстеп тұратын көмекші
сөздер бар. Ондай көмекші сөздерді шылаулар деп аталады. Мысалы, Мен
жазбаймын өлеңді ермек үшін, Жоқ-барды, ертегіні термек үшін. Жомарт
қазіргісі мен кешегісін салыстырып тұр. Абай қажымай, жалықпай, ылғи ғана
ынтығып тыңдайтын. Бұл мысалдардағы үшін, мен, ғана деген сөздер толық
мағынасы жоқ, бірақ сөйлемде олар өзі қатысты сөздерге қосымша мән үстеп,
белгілі бір қызмет атқарып тұр.
Лексикалық мағынасынан айырыла бастап, сөйлемде екінші бір сөздің
жетегінде ғана қолданылатын зат есімдер бар. Мысалы, сырт, іш, маң, тұс,
алд(ы), арт(ы), аст(ы), үст(і), қас(ы) сияқты сөздер сөйлемде екінші зат
атауының жетегінде жұмсалады. Мысалы, Малдар өзен маңында жайылып жүр.
Үстел үстінде кітаптар жатыр. Осындай сөздер көмекші есімдер деп аталады.
Әлбетте көмекші есім тәуелдік жалғауында тұрып, негізгі зат есіммен
тіркесіп, сөйлемнің бір ғана мүшесі болады.
Етістіктер білдіретін мағынасына, соған сәйкес сөйлемде атқаратын
қызметіне қарай екі түрлі. Негізгі етістік және көмекші етістік болып
бөлінеді. Өз алдына жеке тұрып сөйлем мүшесі бола алмайтын, толық мағынасы
жоқ, тек негізгі етістіктермен, есім сөздермен тіркесіп қана қолданылатын
етістіктер көмекші етістіктер деп аталады.
Қазақ тілінде етістіктердің біразы әрі негізгі, әрі көмекші етістік
мәнінде қатар жұмсалады береді.
Қазақ тілінде тек төрт етістік қана: е (еді, екен, емес), жазда, ет,
де (деп, десе, деген, дер) көмекші етістік мәнінде пайдаланылады. Бұлар
негізгі етістіктер болып жұмсалмайды, жұмсалса да, өте сирек қолданылады.
Өйткені бұлар – лексикалық мағынасынан бүтіндей айырылып қалған етістіктер.
Мысалы, Олар ертең саяхатқа баратын еді. Үсен ештеңені түсінер емес.
Шылау сөздер дегеніміз – ішкі мазмұндары жағынан да, сырт формалары
жағынан да, сондай-ақ, қызметтері жағынан да өздерінің бастапқы шыққан
төркіндерінен біржола қол үзіп, сөздерді таптастыруда аталған негізгі үш
белгі жөнінен де дербестіктерінен айырылып, өз алдына категория болып
қалыптасқан және жалпы көмекші сөздер тобына негізгі ұйытқы есебінде қызмет
ететін сөздер. Шылау сөздер есімдерге де, етістіктерге де жақындаспай, өз
алдына оқшауланып, жеке топ болып отырады.
Шылау сөздердің де бастапқы лексикалық мағыналары солғындап, өздеріне
тән әуелгі дербестіктерінен айырылып көмекші сөздер қатарына көшуіне, сайып
келгенде, олардың практикалық тілде аса жиі қолданылуы арқасында туған
грамматикалық абстракция тікелей әсер еткен.
Шылау сөздер өздері тіркескен негізгі (атаушы) сөздердің мағыналарын
я толықтырып, я анықтап, оларға әр қилы реңктер жамап, айқындай түсіп
отырады. Ал шылау сөздердің тиісті тіркестерде айқындайтын осындай қосымша
мағыналары олардың нақтылы лексика-грамматикалық мағыналары болып
ескптеледі.
Шылаулар – сөз бен сөздің немесе сөйлем мен сөйлемнің араларын
байланыстыру, құрастыру үшін қолданылатын, өздері тіркескен сөздерінің
ұғымдарына әр қилы реңктер үстеп, оларға ортақтасып, тұлға жағынан
тиянақталған, лексика-грамматикалық мағынасы бар сөздер. Шылаулар аз да
болса, лексикалық мағынаның нышанасы болады, ал шылаулардың бойындағы
қалыптасқан негізгі қасиеті-грамматикалық мағыналар. Өйткені шылаулардың
грамматикалық мағыналары лексикалық мағыналарына қарағанда әлде қайда басым
болады. Сол мағыналары олардың өзі үшін емес, өзіне тән формалары арқылы
өзіндік грамматикалық мағыналарын толық қамти алмайтын атаушы сөздерге
жәрдемші дәнекер есебінде жұмсалады. Сондыөтан да шылаулар өз алдына жеке-
дара қолданылмай, тиісті сөз тіркестерінің белгілі бір компоненті ретінде
атаушы сөздердің жетегінде қолданылады.
Шылаулардың атаушы сөздермен тіркесу қабілеті бәрінде біркелкі емес.
Өз бойында лексикалық мағынасының элементтерін молырақ сақтаған, азды-
көпті семантикалық дербестігі бар шылаулар өздері тіркесетін атаушы
сөздердің негізгі мағыналарына аз да болса өз үлесін қосып отырады. Ал
өздерінің бастапқы лексикалық мағыналарынан тым алшақтап кетіп,
семантикалық дербестігін атаушы сөздердің тек формальдық-грамматикалық
компоненттері ретінде ғана қолданылады. Мұндай шылаулар грамматикалық сипат
жағынан аффикстерге бір табан жақын болады, бірақ олар атаушы сөздермен
тіркескенде жеке сөздік бейнесін жоғалтпайды.
Тіліміздегі шылаулардың бәрінің атқаратын қызметтері де бірдей емес.
Олардың бір қатары сөзбен сөздің арасындағы грамматикалық байланыстарды
айқындау үшін қызмет етсе, бірсыпыра шылаулар сөз тіркестерімен
сөйлемдердің арасындағы байланыста айқындау үшін дәнекер болады. Ал
кейбіреулері жеке сөздер мен сөз тіркестерін немесе сөйлемдерді анықтау,
толықтау үшін я қосымша реңк беру мақсаттар үшін қолданылады. Міне,
осындай грамматикалық сипаттарына қарай, шылаулар ішінара үш жікке
бөлінеді: Олар:септеуліктер, жалғаулықтар және демеуліктер.
Жалғаулықтар – дербес лексикалық мағыналары дерексізденген, бірақ
өздеріне тән ерекше семантикалық мағыналары мен абстрак грамматикалық
қызметтері бар шылау сөздер. Жалғаулықтардың мағыналары мен қызметтері де
өмірмен байланысты алуан түрлі заттар мен құбылыстардың аралықтарындағы
неше қилы қатынастардың негізінде туып қалыптасқан да, сол негізде сөйлеу
тілінде жарыққа шығып, үнемі көрініп отырады.
Жалғаулықтар өзара тең бірыңғай сөздердің, бірыңғай сөз тіркестерінің
және бірыңғай сөйлемдердің араларындағы әр қилы қатынастарды білдіреді.
Жалғаулықтар ең кемі өзара тең екі сөзге не екі сөз тіркесіне бірдей
қатысты болады. Мысалы: Қыс пенен жаз, күн менен түн, тақ пенен жұп,
жақсылық пен жамандық-болды сегіз (Абай) дегендегі пенен, менен, пен
жалғаулықтары тек я бұрынғы, я соңғы сөзге ғана емес, екі жағындағы
сөздердің екеуіне де бірдей қатысты болып, оларды бір-бірімен жалғастыру
үшін қолданылып тұр.
Жалғаулықтар салалас құрмалас сөйлемдердің құрамындағы жай
сөйлемдерді де өзаа байланыстырып, олардың арақатынастарын білдірудің
қызметін атқарады. Мысалы: Әліп әлсіреп көзін біраз жұмып жатты да,
қайтадан ашты (С.Ерубаев) дегенде да шылауы екі жай сөйлемді жалғастырып
тұрғаны аян.
Қазіргі қазақ тіліндегі жалғаулықтардың табиғатына көз жіберсек,
олардың жалпы даму жолы төмендегі бағытта болғанын бағдарлауға болады.
Біріншіден, дербес мағыналы атаушы сөздер негізгі мағыналарынан айрылып,
сөз бен сөзді, сөз тіркестерін немесе бірыңғай жай сөйлемдердің байланысу
жолы мен арақатынасын білдіретіндей болып десемантикаланады. Мұны аңғару
үшін әрі жалғаулығын алайық. Бұл сөз қазіргі тілімізде үстеу сөз екеніне
ешкім де шек келтірілмейді. Мысалы: Ақырған соң байғұстар әрі тұрды,
Қалиасына қолын салып мойын бұрды (Абай). Бқл сөздің мекендік мағынасы,
тілдің қажетіне қарай, қзінің негізгі қызметінің үстіне қосымша қызмет
жүктеп алып, тағы деген тәрізді мағыналық реңге көшкен де, үстеу сөз
ретінде қолданыла беруімен қатар, көмекші сөз- жалғаулықтар қатарынада
ауысқан.
Екіншіден, кейбір жалғаулықтар белгілі бір түбір сөздерге қосылып
қолданылатын әр қилы қосымшалар мен үнемі жұмсала- жұмсала келіп, сло
формаларда әбден тұрақталып, көнелену арқылы әр тқлғасы өзгермейтіндей
халге жетіп, әрі мағынасы солғындалып делексикаланып, бірте- бірте
жалғаулықтарға айналған. Мысалы, дегенмен (де-ген- мен), болмаса (бол-ма-
са) секілді жалғаулықтар бастапқы де, бол, не себеп, сол, бір, де деген
түбірлерге көрсетілген қосымша формалардың дәйім қосылып айтылуы арқылы,
яғни сол формаларда тұраталуы арқылы қалыптасудан пайда болған.
Кейбір жалғаулықтар жеке сөздердің бірігуі немесе кірігуі арқылы да
пайда болған. Ал өйткені (Өйт-кен-і) деген жалғаулықтар әуелгі олай және
ет деген сөздердің әрі тиісті фонетикалық өзгерістерге ұшырап ықшамдалып
бірігуінен, әрі біріккен формаға -кен-і қосымшаларының үстемеленіп
тұрақталуынан қалыптасқан.
Кейбір жалғаулықтардың қазіргі мүсін-кескіндері өздерінің алғашқы
формалары тиісті өзгеріске ұшырап, кейбір дыбыстарының түсіріліп айтылып,
мүжіліп, қалыптасқандары да байқалады. Мысалы: та (та, да, де) шылауы әелгі
тағы (тағын) формасынан ықшамдалып қалыптасқан.
Жалғаулықтар өзге тілдерден де ауысып келеді. Мысалы: әм, әлде, я,
сияқты жалғаулық шылаулар араб және иран тілдерінен ауысып келген болса,
құй жалғаулығы орыс тілінен енген.
Кейбір жалғаулықтар аналетикалық тәсіл бойынша екі түрлі шылаудан
құралып та жасалған. Мысалы: олай, бірақ, сүйтсе шылаулары да шылауымен
тіркесіп, олай да, бірақ та, әйтсе де, сөйтсе де тәрізді күрделі шылаулар
қалыптасқан.
Морфологиялық құрылысы тұрғысынан алсақ, жалғаулық шылаулар дара да,
күрделі де болып, екі жікке бөлінеді. Дара жалғаулықтар тобына лексикалық
не семантикалық жолмен жасалған әр қилы формадаға жеке сөздер жатады да,
күрделі жалғаулықтар тобына сөз тіркестері арқылы жасалған күрделі сөздер
жатады.
Жалғаулықтардың мағыналары мен функцияларын (қызметтерін) бір-бірінен
бөліп қарауға болмайды. Өйткені олардың сөйлемде қолданылуына байланысты
мағыналары әр бір жалғаулықтың функциялық қызметіне орай және соған сәйкес
сараланып отырады. Сондықтан жалғаулықтарды өзара жіктегенде, түпкі тірек
етіліп олардың функциялық қызметі негіне алынады. Жеке сөздер мен
сөйлемдерді байланыстыру қабілеті жағынан олар: салаластырғыш жалғаулықтар
және сабақтастырғыш жалғаулықтар деген екі топқа бөлінеді.
Салаластырғыш жалғаулықтар. Саластырғыш жалғаулықтар бірыңғай жеке
сөздер мен сөз тіркестерін және бірыңғай сөйлемдерді байланыстырады да,
солардың өзара байланысу жолдары мен қатынастарын көрсетеді. Осындай
байланысу жолдары мен қатынастарын көрсететін салаластырушы жалғаулықтар
іштей ыңғайластық және талғаулықты болып екі салаға бөлінеді.
Ыңғайластық жалғаулықтар. Ыңғайластық жалғаулықтар өзара ыңғайласып
құралатын, тең дәрежедегі сөздер мен сөз тіркестерін жалғастырады да,
солардың ыңғайласқан қатынасын білдіреді. Жалғаулықтың бұл тобына мен
(бен,пен), және, тағы, әрі шылаулары жатады.
Талғаулықты жалғаулықтар. Талғаулықты жалғаулықтар сөйлемде зат есім,
сын есім, етістік және басқа атаушы сөздер арқылы жасалып, салаласа
жалғасқан мүшелердің бірінен соң бірін я талғап, я таңдап, қарама-қарсы
қойып айту үшін қолданылады. Жалғаулықтың бқл тобына әлде, біресе, болмаса,
не болмаса, шылаулары жатады.
Қарсылықты жалғаулықтар негізінде бұрынғы сөйлемде айтылған ойға,
соңғы сөйлемдегі ойдың мағына жағынан қарама-қарсы екенін аңғартуға дәнекер
болады. Бұл жалғаулықтардың қатарына бірақ, алайда, әйтседе,әйткенде,
әйтпегенде сияқты қарсылық мәнді жалғаулықтар жатады. Осы топты Абай көше
ортасында ақырын тосып қалып еді; бірақ топ ішінен мұны байқап елеген бір
адам да жоқ (М. Әуезов) Осыған сәйкес, ол қарсылықты қатынасты күшейте
түсу мәнін де аңғарта алады.
Себептік жалғаулықтар салалас құрмалас сөйлемдердің құрамындағы
соңғы жай сөйлем бұрынғы сөйлемдегі айтылатын ойдың себебін білдіру үшін
арнаулы дәнекерлер есебінде қызмет етеді. Ондай себептік жалғаулықтардың
қатарына себебі, өйткені шылаулары жатады. Мысалы: Зипа қолөнершілер
училищесіне түседі, себебі соғыс күндері қаладан- қалаға көшіп жүріп оқи
алмай қалған (С.Мұқанов).
Салдарлық жалғаулықтар салалас құрмалас сөйлемдердің арақатынасын
білдіру үшін, яғни басыңқы сөйлемде айтылатын іс- әрекеттің, амалдың
нәтижесі я салдары екенін білдіретін дәнекер есебінде жұмсалады.
Жалғаулықтардың бұл түріне сондықтан, сол себепті шылаулары жатады.
Мысалы: Ербол бұл әннің үнін жақтырмаса да, сөзін ұнатты, сондықтан кейде
Абай әніне қосылыпта кетеді (М. Әуезов).
Шарттық жалғаулықтар сабақтас құрмалас сөйлемдердің арақатынасын
білдіру үшін, яғни басыңқы және бағыныңқы сөйлемдердің бір-бірімен
жалғасуларына дәнекер есебінде қолданылады. Жалғаулықтың бұл түріне егер,
егер де, алда-жалда шылаулары жатады. Мысалы: Егер Айбол болмаса, Мүсәпір
үй болудан қалған болар еді (Ә. Әбішев).
Айқындағыш жалғаулықтарға яғни, демек шылаулары жатады. Олар я жеке
сөздерді , я сөз тіркестерін, я жеке сөйлемдерді бір-бірімен жалғастырып
алады да алдыңғы сөз арқылы, сөз тіркесі немесе сөйлем арқылы айтылатын
кейінгі сөз, не тәпіштеп қадағалай түсуге дәнекер сөздер есебінде қызмет
етеді. Сол себептен де бұлар айқындағыш жалғаулықтар деп аталады.Мысалы:
мен магниткаға өикен күзде яғни, Талғатбектен бір жыл кейін келдім. (Н.
Ғабдуллин)
Ұштастырғыш жалғаулықтарға ал, ендеше, ал ендеше, олай болса
шылаулары жатады. Мұндай жалғаулықтар мағына жағынан бір-біріне орай
қолданылатын екі жай сөйлемді ұштастырып байланыстыру үшін жұмсалады да,
бірінші сөйлемнен кейін іле айтылатын ойды бастау үшін дәнекер ретінде
қызмет етеді.
Септеуліктер. Септеуліктер деп обьекті мен обьектінің не предикаттың
арасындағы түрлі грамматикалық қатынастарды білдіру үшін қолданылып,
белгілі бір септік жалғауын меңгеріп тұратын көмекші сөздерді айтамыз.
Септеулікте өздері тіркесетін есімдерге, субстантивтенген өзгеде атаушы
сөздерге себептік, бағыттық, мақсаттық, көмектік, мезгілдік, қайталау,
талғау, үдету, ұқсату сияқты әр қилы грамматикалық мағыналарды жамап,
тынғылықтандырып отырады. Мысалы: Біздің шахталардың жайын Алматыға дейін
жазып жүрген кім? Жалт қарасам, Шұға үйіне қарай кетіп бара жатыр екен. (Б.
Майлин) деген сөйлемдердегі дейін, қарай септеуліктерін алып тастап,
Алматыға, үйіне ғана деп айтатын болсақ, ол сөйлемдердегі ой едәуір өзгеріп
кеткен болар еді. Өйткені алғашқы сөйлемде шахтанын жайын жергілікті
аудандық, қалалық, облыстық, т.б. мекемелердің бәріне жазып, сонан соң
Алматыға жазғаны байқалса, дейін септеулігін түсіріп айтқанда шахтаның
жайын тікелей Алматыға ғана жазғаны аңғарылар еді. Сол сияқты, үйіне қарай
дегенде, Шұғаның тек үй жаққа бет алғанын аңғаратын болсақ, қарай
септеулігін түсіріп, үйіне кеттті дегенде, Шұға ешқандай бұрылмай, тура
үйге кетті деген мағына түсінілер еді.
1. Атау септікті меңгеретін септеуліктер. а) үшін септеулігі негізінде
атау септік формасындағы зат есімдермен, есімдіктермен, -с (-ыс, -іс), -у
формалық қимыл атауларымен -мақ (-мек), -ған (-қан, -ген, -ген) формалы
есімшелерімен тіркесіп жұмсалады да, оларға көбінесе себеп, мақсат, арнау
мағыналарын жамайды. Ал үшін септеулігі негізінде -у, -мақ (-мек, -бақ,
-бек, -пақ, -пек) формалы сөздерге және -мас (-мес, бас, -бес) формалы
болымсыз есімшелерге тіркескенге мақсаттық мағына береді. Мысалы: Сатай
ылғи ас берген ауылда даяршы болу отырмас үшін. (С. Сейфуллин);
ә) Сайын септеулігі зат есімдермен өте-мөте мезгіл атауларымен және -ған,
(-ген, -кен, қан) формалы есімшелермен тіркескенде ол сөздерге даралау,
саралау мағыналарын үстейді немесе белгілі бір іс-әрекеттің дүркін-дүрікн
қайталанып отыруын, я үдей түсуін білдіретіндей қосымша мағына жамайды.
Мысалы: Басқалар бізден үлгі алсын деп жиналыс сайын қанша қақсадым. (Ә.
Әбішев)
б) Сияқты септеулігі сөйлемде зат есіммен, есімдікпен, қимыл
атауларымен, тұйық етістікпен -ған, (-ген, -кен, қан) –тын (-тін)
формалы есімшелермен тіркесіп қолданылады да, негізінде ұқсату мағынасын
білдіреді. Мысалы: Украина жырлары да, қазақ жырлары сияқты арнаулы әнмен
ғана айтылады (С. Мұқанов).
в) Туралы септеулігі көбінесе зат есімдермен, есімдіктермен, қимыл
атауларымен тіркесте белгілі бір хабар, ой, пікір, зат я іс-әрекет жөнінде
айтылатынын аңғартады. Осы туралы септеулігімен мағыналас турасында,
турасынан жайында, жайынан, жайыла, жөнінде, жөнінен деген шылаулар да бар.
Мысалы: Десятник Говрилов туралы сенімен ақылдасайын деп едім (С. Ерубаев)
г) Арқылы септеулігі зат есіммен, есімдікпен және қимыл атауымен
тіркесіп, оларға көмегімен, жәрдемімен деген сияқты қосымша мағына
үстеп, бүтіндей тіркес белгілі бір баспалдақтық, сатылық ұғындарды
білдіреді. Мысалы: әуе труба арқылы келеді. (Ғ. Мұстафин)
ғ) Бойы, бойымен септеуліктері көбінесе мезгіл мәнді зат есімдермен,
есімдіктермен және -ған, (-ген, -кен, қан) формалы есімшелермен
қолданылады да, белгілі бір бас аяғын қамтитындай мағынаны аңғартады.
Мысалы: өмір бойы жұлық жалап, етік тіккен Жұмабай жүр (С. Мұқанов);
д) Шамалы, шақты, қаралы септеуліктері негізінде сан есімдермен
тіркесіп қолданылады да, саннын негізгі ұғымыны жуық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жолдары
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. СӨЗ ТАПТАРЫН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Сөз таптарын оқытудың лингвистикалық жолдары
... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Сөз таптарын оқытудың дидактикалық ұстаным зерттеулері ... ... ..22
ІІ. СӨЗ ТАПТАРЫН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
2.1. Қазақ тілінде оқыту әдістемесі ғылымында сөз таптарын оқытудың
әдістемелік тұрғыдан
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 31
2.2. Сөз таптарын оқытуда сын тұрғысынан ойлауды қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі заманғы ғылыми техникалық прогрестің
өте шапшаң қарқынмен дамуы және информация көлемінің әр үш-бес жылда екі
еседей өсіп отыруы, әсіресе, ой еңбегін, оқыту үрдісін айрықша сапалық
түрде жетілдіруді талап етіп отыр. Сондақтан қазіргі таңда мұғалімнің
алдында тұрған басты мақсат – оқушыға тек сапалы білім берумен ғана
шектелмей, оны келешек өмірге дайын азамат ретінде қалыптастыра білу. Осы
мақсатқа жетудегі бірден-бір тиімді жолы – оқытудың инновациялық
технологияларын сабақта тиімді қолдану. Оқытуда жаңа технологияларды тиімді
қолдану – оқушының сыныптағы іс-әрекетін жаңаша ұйымдастыру тәсілінің бір
формасы, яғни, оқытудың жаңаша жүйесі. Педагогикалық технологияны ұтымды
қолдану оқушылпарға жан-жақты білім берумен шектелмей, сонымен бірге
білімнің қалыптасу жолын түсіндіреді. Мемлекеттік тілге қатты көңіл бөліп
тұрған кезеңде қазақ тілін жаңа педагогикалық технология негізінде оқыту –
бүгінгі күннің талабы. Осы бағытта Қазақстан Республикасының Президенті
2001 жылы 7 ақпандағы Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында: Тіл дамуын табысты жүзеге асырудың
неғұрлім маңызды шарттарының бірі қоғамдығы жалпы мәдениеттің құрамдас
бөлігі болып табылатын тілдерді оқытудың толыққанда жүйесінің қызмет етуін
ұйымдастырумен қамтамасыз ету болып табылады. Талап етілетін білім мен
дағдыны толық әрі терең игеру үшін барлық оқу орындарында жетекші пән болуы
тиіс, мемлекеттік тілді оқытудың саны мен сапасына көңіл бөлу керек, –
деген. Сондай-ақ, Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде
және Тіліміздің мемлекеттік қызметте де, өндірісте де, ғылымда да, білімде
де дәл орыс тілінің қолданылуындай болып қолданылуы үшін қолдан келгеннің
бәрін істеу керек деген тұжырымдамалары да қазақ тілін оқыту мәселелеріне
айрықша көңіл бөлудді талап етіп отыр.
Қазақ тілін жаңа технология негізінде оқыту материалды шығармашылықпен
меңгеру аясын кеңейтеді және жеке тұлғаны дамытуда мұғалімнен төмендегідей
іс-әрекетті талап етеді: 1) өз оқушыларының темперамент, мінезі-құлық,
көзқарас, талғамы мен әдеп-дағдыларының жеке ерекшеліктерін үнемі зерделеп,
жақсы білуі; 2) жеке тұлғаның ойлау ерекшелігі, қызығушылығы, мүддесі,
ұстанымы, бағытталуы, өмірге, еңбекке көзқарасы, құндылық бағыттары,
өмірлік достары және т.б. сияқты аса маңызды тұлғалық қасиеттерінің нақты
қалыптасу деңгейін қадағалауы; 3) Әр-бір оқушыны өз шамасына сай және
біртіндеп күрделене беретін әрі жеке тұлға дамуын қамтамасыз ететін
тәрбиелік әрекетке үнемі тартып отыруы; 4) мақ-сатқа жетуге кедергі
келтіретін себептерді уақытылы айқындап, жойып отыру, ал егер мұны уақ-тылы
істей алмаса, жаңа жағдайларға сай тәрбие тактикасын жедел түрде өзгертуі;
5) жеке тұлғаның өз белсенділігіне неғұрлым көбірек сүйенуі;
6) тәрбие ісін жеке тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуімен ұштастырып, өзін-өзі
тәрбиелеу мақсаттарын, әдістерін, формаларын таңдауға көмек беруі; 7)
оқушылардың дербес әрекетін, бастамашылдығын, әрекетшіл-дігін дамытып,
басқаруы емес, табысқа жетелейтін қызметті ұйымдастырып, бағыттауы тиіс.
Ғылымның қай саласы болмасын қоғамдағы өзгерістерге қарамастан үнемі
даму, өзгеру үстінде болатыны белгілі. Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымы
да лингвистика, педагогика, психология ғылымдарындағы жаңа зерттеулер
негізінде үнемі дамып, өзгеріп отырады. Алайда қоғамдағы өзгерістер мен әр
түрлі қатынастар ғылым дамуына белгілі бір дәрежеде әсер де етіп отырады.
Қазақ тілін оқытудағы осындай тиімді оқыту технологияларының бірі – сөз
таптарын оқыту негізінде оқушылардың сын тұрғыдан ойлауын қалыптастыру.
Оқушылардың сын тұрғысынан ойлау қабілеттерін дамыту мәселесі шетел
ғалымдары Дженни Стилл, Курт Мередит, Чарльз Темпл, Скот Уолтертердің Оқу
және жазу арқылы сын тұрғысынан ойлау атты әдістемелік құралында
қарастырылған, бұл еңбекте ғалым-педагогтар аталған технологияның мақсат-
міндеттерін анықтап, тиімділігін көрсетті. Ал аталмыш технологияның
философиясы мен теориясын ресейлік ғалым Л.С.Выготский мен американдық
ғалым Джон Дьюи жасалған [35]. Осы еңбекке сүйене отырып, қазақстандық
білім қызметкерлері өз тәжірибелеріне енгізген сын тұрғысынан ойлау
технологиясының оқушылардың шығармашылық қабілетін арттыруға көп септігін
тигізгенін айтады. Мұндай пікірлер бұқаралық ақпарт құралдарында мақала
түрінде ғана жарияланғанымен, сын тұрғысынан ойлау технологиясының
маңыздылығы, мақсаты мен міндеттері ашылып, қазақ тілінің белгілі бір
салаларын оқытуда осы технология бойынша жүйеленген практикалық жұмыс
түрлері жоқ екендігін айтып өткен жөн.
Ғылыми-педагогикалық, әдістемелік, психологиялық еңбектерді зерттей
келе, оқытудың инновациялық технологияларының ішінде сын тұрғысынан ойлау
технологиясы әлі де болса зерттей түсуді қажет ететіндігін ескере отырып,
дипломдық жұмысымыздың тақырыбын Сөз таптарын оқыту негізінде оқушыда сын
тұрғысынан ойлауды қалыптастыру жолдары деп таңдау қажеттілігі туындады.
Осы қажеттілікті қанағаттандыру мақсатында Сын тұрғысынан ойлау
технологиясын жан-жақты зерттеп, өз тәжірибемізге енгізе отырып, ғылыми-
зерттеу жұмысымызды жүргізіп, біраз жұмыстар істелінді.
Педагогикалық технологиялар көмегімен күнделікті оқытудағы
педагогикалық оқу-тәрбие үрдісін алдын ала жобалау жолына асуыстыру, оларды
ізбе-із сыныпта қолдану көзделінді. Мұғалім үшін жызылатын дәстүрлі сабақ
жоспарларынан өзгеше жұмыс ретінде педагогикалық технологияда оқушылардың
оқу-танымдық әрекеттерінің құрылымы мен мазмұнын анықтайтын оқу-тәрбие
үрдісінің жобасы жасалады. Ол мақсат нәтижелерінің нақтылығымен, білім
мазмұнының сұрыпталуымен, оны меңгерудің әдіс-құралдарының және оқу
түрлерінің біртұтастылығымен анықталады. Мақсат қою мен тұрақтылықты сақтау
басты қағидалары ретінде анықталады [1, 37].
Осы сияқты мәселелер, жемісті жұмыстар тақырыптың өзектілігін арттыра
түседі
Зерттеудің мақсаты: сөз таптарын оқыту негізінде оқушыда сын
тұрғысынан ойлауды қалыптастырудың жолдарын теориялық тұрғыда зерттеп,
білім сапасын көтеруде алатын орнын, атқаратын қызметін анықтау,
оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауын дамыта отырып шығармашылық қабілетін
арттырудың жолдарын көрсету.
Зерттеу пәні: сөз таптарының зерттелуі, сөз таптарының зерттелуіне
байланысты ғалымдардың айтқан пікірлерін қарастыра отырып, сөз таптарын
оқыту жолдарын көрсету; Сөз таптарының бағдарламада, оқулықта берілу,
оқыту жолдарын қарастыра отырып нақты мысалдармен дәлелдеп, зерттеу
жұмыстарын жүргізу.
Зерттеу нысаны: Сөз таптарын оқыту негізінде оқушының сын тұрғысынан
ойлауын қалыптастыру жолдарын көрсету, олардың ерекшеліктерін және оларды
қазақ тілін оқыту кезіндегі қолдану мүмкіндіктерін зерттеу.
Зерттеу әдістері: Жұмысты жазу барысында салыстыру, талдау, жинақтау,
схема жасау, статистикалық, библиографиялық әдістер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми болжамы: сөз таптарын оқытудың өзіндік
ерекшелігін, әр сөз табының жасалу жолдарын, түрлерін, өзіне тән
категорияларын, сөз таптарының сөйлемдегі қызметін, өзіндік қасиетін әр
жасжеткіншек толық меңгерсе, оны өмірде қажетіне жаратса, әр сөздің
мәнін, қызметін ажырата біледі.
Зерттеудің міндеттері:
- Сөз таптарын оқыту негізінде оқушының сын тұрғысынан ойлауын
қалыптастыру жолдарына сипаттама беріп, қызметін айқындау.
- Сөз таптарын оқыту негізінде оқушының сын тұрғысынан ойлауын
қалыптастыру жолдарын ғылыми негізде жүйелеу.
- Сөз таптарын оқытудың лингвистикалық жолдары көрсету.
- Сөз таптарын оқытудың дидактикалық ұстанымын анықтау.
- Қазақ тілінде оқыту әдістемесі ғылымында сөз таптарын оқытудың
әдістемелік тұрғыдан зерттелуін көрсету.
- Сөз таптарын оқытуда сын тұрғысынан ойлауды қалыптастыру жолдары
көрсету.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі: сөз таптарының
зерттелудерін, ол жайында айтылған ғалымдардың пікірлерін жинақтай отырып,
сөз таптарын оқыту жайындағы ғылыми кітаптар, оқулықтар, мақалалар,
сөздіктер, баспасөз материалдары, ғылыми зерттеулер.
Зерттеудің құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, әр
тарау бірнеше тақырыптардан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі
мен қосымшалардан тұрады.
Әр бөлімге қысқаша тоқталатын болсақ, кіріспе бөлімде зерттеудің
аппараты: көкейкестілігі, мақсаты, зерттеу пәні, нысаны, міндеттері, ғылыми
болжамы айқындалып, жұмыстың теориялық және іс-тәжірибелік маңыздылығы,
зерттеу кезеңдері, сондай-ақ зерттеу нәтижелерін енгізу жолдары сипатталды.
Сөз таптарын оқытудың лингвистикалық негізі атты тармақта
сөздерді таптастырудың үш принципі, осы аталған үш принципке сәкес келетін
сөз таптары жайлы қысқаша сөз болып, сөздерді таптастырудың үш принципіне
сәйкес келмейтін шылау сөздер, одағай сөздер мен модель сөздер жайлы толық
ақпарат берілді.
Сөз таптарын оқытудың дидактикалық ұстанымдары атты тармақта
дидактика, дидактикалық принциптердің түрлері, қазақ тілі оқулығы, қазақ
тілін оқытудың типтік бағдарламасының дидактиканың ғылыми принципін
басшылыққа алып жасалатындығы жайлы сөз болды.
Қазақ тілінде оқыту әдістемесі ғылымында сөз таптарын оқытудың
әдістемелік тұрғыдан зерттелуі атты тармақта сөз таптарын оқыту, сөз
таптарын оқытудың дидактикалық-әдістемелік негізі, сөз таптарын оқытуда
қазақ тілін басқа пәндермен байланыстыру, сөз таптарынан оқытуда берілетін
білім көлемі жайлы ақпараттар берілді.
Сөз таптарын оқытуда сын тұрғысынан ойлауды қалыптастыру жолдары
атты тармақта сөз таптарын оқытуда сын тұрғысынан ойлау технологиясының
тиімділігі айқындалып, оқушылардың ізденісі мен ойлауын қалыптастыру,
дамыту жолдары анықталды.
Қорытынды бөлімде болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері
мен тұжырымдары мазмұндалып, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар берілді.
І. СӨЗ ТАПТАРЫН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Сөз таптарын оқытудың лингвистикалық негізі
Тілдегі сөздерді жеке сөз таптарына таптастыру да тіл білімінде
танылған, ертеден келе жатқан дәстүрге айналған, ғылыми негізі бар мәселе.
Тіл білімінде сөздерді таптастыру белгілі ғылыми негізге сүйеніп, жүзеге
асырылады. Ғылымда сөздерді сөз таптарына таптастыруда тірек, негіз болатын
үш ұстаным қалыптасқан, олар: 1) сөз табының ортақ семантикалық мағынасы;
2) сөздердің морфологиялық, грамматикалық белгілері; 3) сөздердің
синтаксистік қызметі. Осы ұстанымдарға жеке-жеке тоқталайық.
1. Сөздерді таптастыруда бір сөз табына кіретін сөздердің бәрінің
ортақ мағынасы, ортақ семантикасы есепке алынады. Мәселен, зат есімге
жататын сөздердің бәрі заттық ұғымды, заттың атын білдіреді. Мұндай
мағынасы жоқ сөздер зат есім сөз табына жатпайды. Заттық мағына, заттық
ұғым – зат есім сөздердің бәріне ортақ жалпы мағына. Зат есім сөз табының
ортақ жалпы мағынасы – бүкіл осы бір сөз табына жататын сөздердің бәрінен
абстракцияланып алынған жалпы грамматикалық мағына. Ол мағына – зат есім
сөздердің әрқайсысының лексикалық мағынасынан мүлдем басқа мағына. Мысалы,
кітап, дәптер, ағаш, жидек, шөп, су, теңіз деген сөздердің әрқайсысы
өмірдегі белгілі заттардың аты, ол – олардың лексикалық мағынасы. Ал, осы
сөздердің бәрі заттың атын, заттық ұғымды білдіреді, бұл мағына осы
сөздердің бәрінде бар, бәріне қатысты және басқа да зат есім сөздің бәріне
тән, оларға ортақ мағына. Сондықтан да лексикалық мағына мен сөз табының
ортақ жалпы грамматикалық мағынасы – екі түрлі мағына, екі түрлі тілдік
құбылыс.
Семантикалық ұстаным барлық сөз табына қатысты. Мәселен, сын есім
сөздердің семантикалық ұстанымы – сындық белгіні білдіруі, сондықтан сын
есімге тек сындық белгіні білдіретін сөздер ғана жатады. Сан есім сөздердің
семантикалық ұстанымы – сандық ұғым, етістік сөз табының семантикалық
ұстанымы – қимыл ұғымы, үстеудің семантикалық ұстанымы – қимылдың белгісін
білдіру, есімдіктің семантикалық ұстанымы – олардың басқа сөздердің орнына
қолданылу қабілеті, жалпылық мағынасы т.б.
Сөздерді сөз таптарына таптастыруда семантикалық ұстаным негізгі
қызмет атқарады.
2. Сөздерді таптастыруда семантикалық ұстаныммен қатар, сөздердің
морфологиялық, грамматикалық белгілері де негізгі ұстанымдардың бірі, яғни,
екінші ұстаным болып саналады. Морфология – тілдегі сөздердің түрлену
жүйесін зерттейтін ғылымының саласы. Ал сөздер сөйлемде тілде қалыптасқан
заңдылықтар бойынша түрленеді. Мысалы:
Тарап кеткен балаларыңды баурыңа
Ақ қолыңмен тарта аларсың сен, тілім (М.Ж.)
Осы өлең жолдарындағы түрленіп қолданылған сөздер тарап кеткен, тарта
аларсың және балаларыңды, баурыңа, қолыңмен, тілім деген екі топтан тұрады.
Бірінші топтағы сөздерді түрлендіріп тұрған қосымшалар, етістік сөз табына
ғана тән жұрнақтар: -п, -кен, -а, -ар, -сың. Екінші топтағы сөздерді
түрлендіріп тұрған қосымшалар, зат есімге тән жалғаулар: -лар, -ың, -ды,
-ың, -ың, -мен, -ім.
Сөйлемдегі бірінші топтағы сөздердегі қосымшалар екінші топтағы
сөздерге жалғанбайды, өйткені олар етістікке ғана тән қосымшалар.
Керісінше, екінші топтағы сөздерді түрлендіріп тұрған қосымшалар бірінші
топтағы сөздерге жалғанбайды, себебі олар зат есімге тән қосымшалар.
Демек, сөзді түрлендіру заңдылығы бойынша тілдегі сөздердің түрленуі
сөздердің белгілі топтарына қатысты. Жоғарыда келтірілген 1-топтағы сөздер
– етістік, оларды түрлендіретін өз қосымшалары бар, 2-топтағы сөздер – зат
есімдер, оларды түрлендіретін өз қосымшалары бары мысалдардан көрінді. Олай
болса, тілде қалыптасқан заңдылық бойынша тілдегі әр сөз өзінше түрлене
бермейді, сөздердің түрленуі белгілі бір сөз таптарына қатысты және әр
топтың өзінің түрлену жолы бар. Мәселен, зат есімнің түрленуі мен
етістіктің түрленуі бір емес, сондай-ақ етістіктің түрленуі мен сын есімнің
түрленуі басқа-басқа. Айталық, заттық ұғымды білдіретін сөздер көптеледі,
септеледі, тәуелденеді, сындық белгіні білдіретін сөздер шырайдың
грамматикалық формаларыарқылы түрленеді, етістіктер шаққа, райға, жаққа
түрленеді де, сөйлемде түрлі тұлғада қолданылады. Сөйлемде сөздердің түрлі
тұлғада қолданылуы жеке сөздерге қатысты емес, сөздердің белгілі тобына
қатысты. Сондықтан сөздерді таптастыруда сөздердің тобының түрленуіне көңіл
бөлінеді. Сөздердің тобының түрленуі оларда қандай грамматикалық
категорияларының барына байланысты. Осымен байланысты, сөз таптарының
грамматикалық категорияларын орыс тіл білімінде морфологиялық категориялар
деп атау да бар. Демек, сөздерді таптастыруда әр топтағы сөздердің өзіне
тән грамматикалық ерекшелігі, грамматикалық құбылысы, грамматикалық сипаты
есепке алынады. Есте боларлық жай тілдегі сөздердің топтарының бәрінің
грамматикалық категориясы болуы шарт емес, өйткені кейбір сөз таптарының
грамматикалық категориялары жоғы да бар. Мысалы, еліктеуіш сөздер, үстеу,
одағай т.б. Мұндай жағдайда осы сөздердің түрленбеуінің өзі оның
грамматикалық белгісі, сипаты болып есептеледі. Сонда сөздерді топтастыруда
сөз таптарының грамматикалық сипаты сөздерді таптастыруда негізгі қызмет
атқаратын ұстанымдардың бірі саналады.
3. Сөздерді сөз таптарына таптастыруда негізгі ұстанымдардың бірі
болып сөздердің синтаксистік қызметі саналады. Морфологияның сөздерді
түрлендіру жүйесінің қызметі, мақсаты – сөйлемдегі сөздерді бір-бірімен
байланыстыру. Сөйлемдегі сөздер бір-бірімен дұрыс байланысқанда ғана,
сөйлем байланысты ойды білдіреді, яғни, адамдардың тіл арқылы пікірлесіп,
бір-біріне ойын білдіруі сөйлемдегі сөздердің байланысына тікелей қатысты.
Сөйлемдегі сөздердің бір-бірімен байланысына қатысты сөздердің сөйлемдегі
қызметі қалыптасқан. Әр сөзтұлғаның сөйлемде атқаратын синтаксистік қызметі
бар. Ал, сөздердің түрленуі сөз таптарына қатысты болғандықтан, сөз
таптарын таптастыруда сөздердің синтаксистік қызметі сөздерді таптастыру
ұстанымдарының 3-белгісі, 3-түрі саналады.
Демек, сөздерді таптастыруда сөз таптарының негізгі синтаксистік
қызметі ескеріледі. Мәселен, зат есім сөздердің бастауыш, толықтауыш
қызметін атқаруы, сын есім, сан есім сөздердің анықтауыш, үстеудің
пысықтауыш, етістіктің баяндауыш қызметін атқаруы сөздерді таптастырғанда
есепке алынады.
Осы сөз таптары сөйлемнің басқа да мүшелерінің қызметін атқара береді.
Зат есім сөйлемнің анықтауышы да, пысықтауышы да, баяндауышы да бола
береді. Бірақ, бұл қызметтерді зат есімнің белгілі топтары ғана атқарады,
яғни, бүкіл зат есім сөздер атқармайды, олардың белгілі топтары, белгілі
жағдайда ғана атқарады. Мәселен, анықтауыш қызметті зат есім сөз екінші
заттың неден жасалғанын білдіру үшін, екінші заттың алдынан тірескенде
атқарады. Мысалы, алтын сағат, кірпіш үі, темір кереует т.б. Зат есім
ішінде мекен, мезгіл мәнді зат есімдер мекен мәндісептіктерде қолданылғанда
ғана, пысықтауыш қызметін атқарады. Мысалы, қалада тұрады, күзде келеді
т.б. Зат есім ішінде адам аттары, мамандық мәнді зат есімдер сөйлемнің
баяндауыш қызметінде қолданыла алады. Мысалы: Сен инженерсің! Оның ағасы –
Асқар.
Ал, зат есімнің бастауыш, толықтауыш қызметін барлық зат есім сөздер
атқарады, бастауыш, толықтауыш қызметін атқара алмайтын лексикалық мағыналы
зат есім жоқ. Сондықтан, бастауыш пен толықтауыш – зат есімнің басты
синтаксистік қызметі.
Алайда, тілде әр түрлі синтаксистік қызмет атқаратын да сөз табы бар,
ол – есімдік. Есімдік – табиғатында әр түрлі сөз табының, әр түрлі
сөздердің орнына қолданылатын сөз табы. Осымен байланысты есімдік қай сөз
табының сөзінің орнына қолданылса, сол сөздің синтаксистік қызметін
атқарады. Мысалы: Асан ауылы – бұл ауыл, жақсы адам – осы адам, қандай
адам? 1000 адам – барлық адам, көрген қойылым – осы қойылым т.б. Сондықтан
да ғылымда есімдікті орынбасар сөз деп атау да кездеседі. Сөздерді
топтастырғанда, есімдіктің жалпы семантикасы, орнына қолданылған сөз
табының қосымшасымен түрленуі, синтаксистік қызметін қызметін атқаруы
негізге алынады. Сондай-ақ, сөйлем мүшесі қызметін атқармайтын сөз таптары
да бар, олар – шылаулар мен одағайлар. Олардың синтаксистік қызмет
атқармауы синтаксистік белгісі саналады.
Ахмет Байтұрсынов сөздерді мағынасына қарай тоғыз тапқа бөледі:
1. Зат есім
2. Сын есім
3.Сан есім есімдеуіш атау сөздер
4. Есімдік
5. Етістік
6. Үстеу (үстеуіш)
7. Демеу (демеуіш) шылау сөздер
8. Жалғау (жалғауыш)
9. Одағай (еліктеуіш, лептеуіш)
Ахмет Байтұрсынов шылау сөздерді үшке бөледі: 1) үстеу, 2)
демеу,
3) жалғаулық.
І. Кей сөздер басқа сөздердің мағынасын толтыру үшін үстеу болады.
Мәселен, әрең келдім дегенде, әрең демесем де, келгенім көрініп тұр,
бірақ әрең-ді қосқанда келгендік үстіне қалай келгендік көрініп тұр.
Әбден бітірді дегенде әбден демей де, бітіргендік көрініп тұр; бірақ
қалай бітіргендік көрінбейді; Бітірді-нің үстіне әбден деген сөз
жамалса, қалай бітіргендігі де көрінеді, дөп тиді дегенде тигендігі дөп
деп айтпасақ та, көрінеді, бірақ қалай тигендігі көрінбейді; дөп деген
сөзді қосып айтсақ, қалай тигендігі де көрінеді. Ол әрі кетті, мен бері
келдім дегенде әрі, бері деген сөздерді айтпасақ та оның кеткендігі,
менің келгендігім көрініп тұр. Бірақ оның қалай кеткендігі, менің
келгендігім әрі, бері деген сөздерді айтпасақ көрінбейді. Сондай-ақ
бұрын адам аз, жер кең болған; енді адам көп, жер тар болды. Бұрын
деген сөзді айтпасақ та адам аз болғаны, жер тар болғаны көрініп тұр, бірақ
адам қашан аз болғаны, жер қашан кең болғаны көрінбейді. Бұрын деген
сөзді қосып айтсақ, қашан аз болғаны көрініп, сөздің мағынасы түгелденеді.
Енді деген сөзді айтпай адам көп, жер тар болды десек те, адам аз жер
тар болғандығы көрінеді. Бірақ қашан солай болғандығы көрінбейді. Енді
деген сөзді қосып айтсақ, адам қашан аз болғандығы, жер қашан тар
болғандығы анық көрініп сөздің мағынасы түгелденеді.
Осындай сөз үстіне қосылып сөздің мағынасын толықтыратын сөздерді
үстеу дейміз.
ІІ. Демеу дегеніміз – екі сөздің яки сөйлемнің арасын жалғастыруға
демеу болатын сөздер. Мәселен: Мен де, сен де сонда болдық, ол оқиды да,
жазады да.
Да, де деген сөздер екі арасындағы жүйесін келтіріп, жалғастыруға
демеу болып тұр.
Не ол тұрар, не мен тұрармын. Бұл жұмыс не бітер, не бітпес немесе
осы күйінде қалар.
Не, немесе деген сөздер басқа сөздердің арасындағы жүйелерін
келтіріп, жалғастыруға демеу болып тұр. Мен саған ұрыстым ба? Әйтпесе
сөктім бе немесе соқтым ба? ба, бе, ма, ме, әлде, әйтпесе,
немесе деген сөздер басқа сөздердің арасындағы жүйесін келтіріп,
жалғастыру үшін тұр.
Демеу сөздер тілімізде аз. Оның да көбі басқа сөзден шыққан туынды
демеулер; мәселен, үйткені, сүйткені, үйтсе де, бүйтсе де, сүйтсе де, әйтсе
де, әйтсе, бүйтпесе, немесе – бәрі туынды демеулер.
ІІІ. Кей сөздер жасалу орнына жүретін жаңа жалғаулар сияқты басқа
сөздердің шылауында тұрса, өз алдына мағына шықпайды. Сондай сөздерді
жалғаулық дейміз,
Жалғаулық сөздер қазақ тілінде аз, мәселен: мен үшін, арқылы,
тақырыпты, туралы.
Менен алдындағы дыбыстың түріне қарай бенен болып айтылады, қысқа
түрінде мен, бен болып айтылады.
Одағай сөз. Кей сөздер басқа сөздерден оңаша, одағай айтылады.
Мәселен: Апырымай! Шошып кеттім ғой. Ай-қай, қай! Жаным жаңа райыс тапты
ғой. Ай-қай, менің өз үйім, кең сарайдай, боз үйім!
Әлди-әлди ақ бөпем! Пай-пай, қалай аяңдайды. Ау-қау деп дауыстап еді
сиыр мөңіріреді. Тарс-тұрс еткен мылтықтың дауысы естілді. Сорап-сорап
деген дауыс құлағыма келді.
Апырым-ай! әлди-әлди! Пай-пай! Ау-қау! Тарс-тұрс, сорап-сорап. Осылай
айтылатын сөздерді одағай сөздер дейміз
Одағай сөз қазақ тілінде көп, қуаныш, реніш, күйініш, қайғы, жан
күйзелгенде, тән күйзелгенде, жан рақат тапқанда шығатын дауысты дыбыстар,
дауыстар, айтылаиын сөздер, қайуандарға айтатын сөздер, дауыстар, шақырулар
– бәрі одағай сөз табына кіреді. [4, 194-196]
Ахмет Байтұрсынов еліктеу сөздерді одағай сөздердің құрамына енгізіп,
одағай сөздің бір түрі ретінде қарастырады.
Қазақ тіл білімінде А.Ысқақовтың зерттеген ең негізгі саласы
морфология болды. Бұның ішінде сөздерді топтастыру, яғни, сөз таптарын
жүйелеу болды. Бұл тұрғыда ғалым алдыңғы буын ғалымдар еңбегіне сүйеніп:
Қазақ тілін алғашқы зерттеуші орыс ғалымы П.М.Мелиоранский еліктеу
сөздерді подражательные слова деп, ал қазақ ғалымдары (А.Байтұрсынов,
Қ.Жұбанов, Т.Шонанов, т.б.) еліктеу сөздер деп атап, оларды одағай
сөздердің қатарына жатқызған болатын дейді. Ары қарай еліктеу сөздерді
жеке сөз табы етіп жіктегені туралы атап өтеді: Кейін 1940-1950 жылдардан
бастап, осы жолдардың авторы бұл сөздерді одағай сөздерінің қатарынан
шығарып, өз алдына сөз табы деп тануды ұсынып, тек бұрынғы зерттеушілердің
атауынша (терминологиясы бойынша) еліктеу сөздер деген атпен қазақ тілі
грамматикасына енгізген болатын. Ғалымның бұл пікірінен А.Ысқақов пен оның
қаламдастарының сол өткен ғасырдың қырқыншы жылдарында-ақ кеңес өкіметінің
әсіре қызыл саясатына іштей қарсы болып мойындамағанын
байқауға болады. Бұл А.Байтұрсынов жасаған қазақ тіліне қатысты басты
терминдердің түгелдей сақталғанынан айқын көрінеді. Ол кезде халық жауы
болып нақақ айып тағылған А.Байтұрсыновтың атын атаудың өзіне қатаң тиым
салынған еді. Осы арқылы, яғни, А. Байтұрсыновтың атын атамай-ақ оның
терминдерін түгел сақтау арқылы тілші ғалымдар кеңес саясатына қарсылық
білдірді деп нық сеніммен айтуға толық болады.
А.Ысқақов сөздерді құрамдық-тұлғалық тұрғыдағы топтастырудың
А. Байтұрсынұлының бастамалық жүйесін нақтыландыра дамытты. Мысалы, Ахмет
Байтұрсынұлы сөздерді: Сөз тұлғалары – 1. Түбір сөз; 2. Туынды сөз; 3. Қос
сөз; 4. Қосалқы сөз; 5. Қосымшалар [4] деп , сөздің тобына қосымшаны да
енгізеді. Бұлай топтастыру тұтас грамматикалық ұғымды таныту тұрғысынан
алғанда А. Байтұрсынұлының даналық шешімі деп атап өтуге әбден болады.
Себебі әрбір сөз топтарының белгілі бір сөз табын білдіретініне сәйкес
қосымшалар да әрбір сөз табына тән болумен қатар сол сөз табын даралап
анықтауға зор үлес қосады. Алайда қосымшаларды сөзбен біріктіре қолдану
арқылы түсіндіру жеңіл болғандықтан, әрі бұрын жүйеленген өзге тілдердің
құрылымына сәйкес А. Ысқақов қосымшаларды сөз түрлерінің құрамына қоспаған.
Ол сөздерді құрамына қарай – жалаң және күрделі [44] деп бөледі. Жалаң
сөздерді өз ішінен түбір және туынды деп бөлсе, күрделі сөздерді біріккен,
кіріккен, қос, қысқарған сөздер деп бөледі. Күрделі сөздердің арасында
сөздердің тіркесуі арқылы жасалған сөздердің бәрін де тұрақты тіркестердің
құрамына жатқызып айтып өтеді, бірақ жоғарыдағы топқа арнайы қоспайды.
Бұлардың қатарына еркін тіркесетін асқар тау, темір жол, есі дұрыс, табан
тіреу тәрізді күрделі сөздерді де енгізіп жіберген. Қазір бұлар еркін
тіркескен, әрбір компоненті өзінің негізгі мағыналарын сақтаған, тұтас ұғым
ретіндегі күрделі сөз болып жіктеледі.
А.Байтұрсынұлы сөздерді мағынасына қарай – атауыш, шылау, одағай деп үш
топқа бөліп, зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік (атауыш),
үстеу, демеу, жалғау (шылау), одағай деп тоғыз сөз табына бөлген.
[4] Ал А.Ысқақов – атаушы, көмекші, одағай [44, 140] деп, ол да үш топқа
бөледі. Бұнда ол шылауды өзгертіп, көмекші деп нақтылайды. Кейбір
деректерде көмекші сөздерге мынадай анықтама береді. Көмекші сөздер –
лексикалық мағынадан айырылып, грамматикалық қызметке ауысқан, сөйлемде
жеке қолданылмай, толық мағыналы сөздерге тіркесіп, түрлі грамматикалық
мағыналар үстейтін сөздер. Мысалы, ең әдемі, көре алады, барса екен, айтуы
керек, т.б. Көмекші сөздер көмекші есімдер, көмекші етістіктер, шылаулар,
модаль сөздер болып бірнеше түрге бөлінеді. Көмекші сөздер тілдің
грамматикалық құрылысына кең таралған.
Сөздің мәнін нақтылайтын тек қана шылаулар ғана емес, атаушы сөздер де
болатынын анықтайды. Шылаудың құрамынан үстеуді бөліп алып, есім сөз
таптарына қосады. Ары қарай ол атаушы сөздерді есім, етістік, есімді іштей
атаушы, үстеуші, атаушыны іштей зат есім, сын есім, сан есім, есімдік деп
бөледі. Ал үстеушіге үстеу мен еліктеуді жатқызады. Көмекші сөздерді іштей
көмекші есім, көмекші етістік және шылау деп бөледі. Шылауды іштей
жалғаулық, септеулік, демеулік деп тағы да үшке бөледі. Бірақ бұлардың
бәрін де бір сөз табы деп санайды. Сөйтіп одағайды қосқанда барлығы қазақ
тілінде тоғыз сөз табы бар деген қорытынды жасайды. Қазақ тілінің
терминдерін А.Байтұрсынұлы қалай қолданса, А.Ысқақов та солай қолданған,
өзгеріске түсірмеген. Мысалы А.Байтұрсынұлы райларды ашық рай, шартты рай,
қалау рай т.б. деп атайды. Мұнда ашық, шартты деген сөздер рай сөзінің
анықтауышы болып, дұрыс тіркесіп тұр да, қалау рай тіркесінде олай емес,
дұрысында қалаулы рай, қалау райы (қалаудың райы) болып тіркесуі тиіс еді.
Бірақ бұлай тіркесу де тіліміздің заңдылығына қайшы келмейді (темір жол,
өгіз арба). А. Байтұрсынұлы бірыңғай термин болсын деп осылай қолданған
болса керек. А. Ысқақов та солай түсініп, терминді өзгеріссіз қалдырған.
Әйтсе де қалау райының түсініктемелерінде қалау райы [44, 325-327, 331] деп
те қолдана береді. А.Байтұрсынұлы райларды он төртке бөлсе, А.Ысқақов оны
орыс тіліндегідей ашық (реалды), неғайбыл (ирреалды) деп қарама-қарсы екі
топқа бөледі де, неғайбыл райды бұйрық, қалау, шартты деп үш түрге бөледі.
Ол А.Байтұрсынұлының бөлген он төрт райын осы төрт райға топтастырады да,
тұйық райды өз алдына қимыл атауы деген категория деп тұжырымдайды. Ахмеди
Ысқақов қазіргі қазақ тілінің морфологиясын зерттеу барысында 1940 жылдары
үстеуден кандидаттық диссертация қорғайды. Ол еңбегі 1950 жылы Наречие в
современном казахском языке деген атпен жарияланады. Сондай-ақ 1954 жылы
Қазақ тілінің морфологиясы, 1964, 1974 жылдары Қазіргі қазақ тілі.
Морфология атты еңбектері жарияланды. Ол осы еңбектерін топтап 1964 жылы
Морфологическая структура слова и именные части речи в современном
казахском языке атты тақырыпта докторлық диссертациясын қорғайды.
А.Ысқақов жоғары оқу орындарына арналған Қазіргі қазақ тілі (1954),
Қазақ тілінің грамматикасы (1-2-бөлім, 1967) атты ғылыми грамматикалардың
орындаушысы және басқарушыларының бірі болды. Сонымен бірге мектеп
оқушыларына арнап (Қазақ тілі грамматикасы, 5-6-сынып, 1954-68; 4-сынып,
1968-76) оқулықтар жазды. Бұл еңбектердің маңызы әлі төмендеген жоқ, қажет
етуші тұтынушылар қазір де терең білім алып, сусындап келеді.
Тілімізде толық лексикалық мағынасы жоқ, бірақ сөз бен сөзді, сөйлем
мен сөйлемді байланыстырып немесе сөзге қоымша мән үстеп тұратын көмекші
сөздер бар. Ондай көмекші сөздерді шылаулар деп аталады. Мысалы, Мен
жазбаймын өлеңді ермек үшін, Жоқ-барды, ертегіні термек үшін. Жомарт
қазіргісі мен кешегісін салыстырып тұр. Абай қажымай, жалықпай, ылғи ғана
ынтығып тыңдайтын. Бұл мысалдардағы үшін, мен, ғана деген сөздер толық
мағынасы жоқ, бірақ сөйлемде олар өзі қатысты сөздерге қосымша мән үстеп,
белгілі бір қызмет атқарып тұр.
Лексикалық мағынасынан айырыла бастап, сөйлемде екінші бір сөздің
жетегінде ғана қолданылатын зат есімдер бар. Мысалы, сырт, іш, маң, тұс,
алд(ы), арт(ы), аст(ы), үст(і), қас(ы) сияқты сөздер сөйлемде екінші зат
атауының жетегінде жұмсалады. Мысалы, Малдар өзен маңында жайылып жүр.
Үстел үстінде кітаптар жатыр. Осындай сөздер көмекші есімдер деп аталады.
Әлбетте көмекші есім тәуелдік жалғауында тұрып, негізгі зат есіммен
тіркесіп, сөйлемнің бір ғана мүшесі болады.
Етістіктер білдіретін мағынасына, соған сәйкес сөйлемде атқаратын
қызметіне қарай екі түрлі. Негізгі етістік және көмекші етістік болып
бөлінеді. Өз алдына жеке тұрып сөйлем мүшесі бола алмайтын, толық мағынасы
жоқ, тек негізгі етістіктермен, есім сөздермен тіркесіп қана қолданылатын
етістіктер көмекші етістіктер деп аталады.
Қазақ тілінде етістіктердің біразы әрі негізгі, әрі көмекші етістік
мәнінде қатар жұмсалады береді.
Қазақ тілінде тек төрт етістік қана: е (еді, екен, емес), жазда, ет,
де (деп, десе, деген, дер) көмекші етістік мәнінде пайдаланылады. Бұлар
негізгі етістіктер болып жұмсалмайды, жұмсалса да, өте сирек қолданылады.
Өйткені бұлар – лексикалық мағынасынан бүтіндей айырылып қалған етістіктер.
Мысалы, Олар ертең саяхатқа баратын еді. Үсен ештеңені түсінер емес.
Шылау сөздер дегеніміз – ішкі мазмұндары жағынан да, сырт формалары
жағынан да, сондай-ақ, қызметтері жағынан да өздерінің бастапқы шыққан
төркіндерінен біржола қол үзіп, сөздерді таптастыруда аталған негізгі үш
белгі жөнінен де дербестіктерінен айырылып, өз алдына категория болып
қалыптасқан және жалпы көмекші сөздер тобына негізгі ұйытқы есебінде қызмет
ететін сөздер. Шылау сөздер есімдерге де, етістіктерге де жақындаспай, өз
алдына оқшауланып, жеке топ болып отырады.
Шылау сөздердің де бастапқы лексикалық мағыналары солғындап, өздеріне
тән әуелгі дербестіктерінен айырылып көмекші сөздер қатарына көшуіне, сайып
келгенде, олардың практикалық тілде аса жиі қолданылуы арқасында туған
грамматикалық абстракция тікелей әсер еткен.
Шылау сөздер өздері тіркескен негізгі (атаушы) сөздердің мағыналарын
я толықтырып, я анықтап, оларға әр қилы реңктер жамап, айқындай түсіп
отырады. Ал шылау сөздердің тиісті тіркестерде айқындайтын осындай қосымша
мағыналары олардың нақтылы лексика-грамматикалық мағыналары болып
ескптеледі.
Шылаулар – сөз бен сөздің немесе сөйлем мен сөйлемнің араларын
байланыстыру, құрастыру үшін қолданылатын, өздері тіркескен сөздерінің
ұғымдарына әр қилы реңктер үстеп, оларға ортақтасып, тұлға жағынан
тиянақталған, лексика-грамматикалық мағынасы бар сөздер. Шылаулар аз да
болса, лексикалық мағынаның нышанасы болады, ал шылаулардың бойындағы
қалыптасқан негізгі қасиеті-грамматикалық мағыналар. Өйткені шылаулардың
грамматикалық мағыналары лексикалық мағыналарына қарағанда әлде қайда басым
болады. Сол мағыналары олардың өзі үшін емес, өзіне тән формалары арқылы
өзіндік грамматикалық мағыналарын толық қамти алмайтын атаушы сөздерге
жәрдемші дәнекер есебінде жұмсалады. Сондыөтан да шылаулар өз алдына жеке-
дара қолданылмай, тиісті сөз тіркестерінің белгілі бір компоненті ретінде
атаушы сөздердің жетегінде қолданылады.
Шылаулардың атаушы сөздермен тіркесу қабілеті бәрінде біркелкі емес.
Өз бойында лексикалық мағынасының элементтерін молырақ сақтаған, азды-
көпті семантикалық дербестігі бар шылаулар өздері тіркесетін атаушы
сөздердің негізгі мағыналарына аз да болса өз үлесін қосып отырады. Ал
өздерінің бастапқы лексикалық мағыналарынан тым алшақтап кетіп,
семантикалық дербестігін атаушы сөздердің тек формальдық-грамматикалық
компоненттері ретінде ғана қолданылады. Мұндай шылаулар грамматикалық сипат
жағынан аффикстерге бір табан жақын болады, бірақ олар атаушы сөздермен
тіркескенде жеке сөздік бейнесін жоғалтпайды.
Тіліміздегі шылаулардың бәрінің атқаратын қызметтері де бірдей емес.
Олардың бір қатары сөзбен сөздің арасындағы грамматикалық байланыстарды
айқындау үшін қызмет етсе, бірсыпыра шылаулар сөз тіркестерімен
сөйлемдердің арасындағы байланыста айқындау үшін дәнекер болады. Ал
кейбіреулері жеке сөздер мен сөз тіркестерін немесе сөйлемдерді анықтау,
толықтау үшін я қосымша реңк беру мақсаттар үшін қолданылады. Міне,
осындай грамматикалық сипаттарына қарай, шылаулар ішінара үш жікке
бөлінеді: Олар:септеуліктер, жалғаулықтар және демеуліктер.
Жалғаулықтар – дербес лексикалық мағыналары дерексізденген, бірақ
өздеріне тән ерекше семантикалық мағыналары мен абстрак грамматикалық
қызметтері бар шылау сөздер. Жалғаулықтардың мағыналары мен қызметтері де
өмірмен байланысты алуан түрлі заттар мен құбылыстардың аралықтарындағы
неше қилы қатынастардың негізінде туып қалыптасқан да, сол негізде сөйлеу
тілінде жарыққа шығып, үнемі көрініп отырады.
Жалғаулықтар өзара тең бірыңғай сөздердің, бірыңғай сөз тіркестерінің
және бірыңғай сөйлемдердің араларындағы әр қилы қатынастарды білдіреді.
Жалғаулықтар ең кемі өзара тең екі сөзге не екі сөз тіркесіне бірдей
қатысты болады. Мысалы: Қыс пенен жаз, күн менен түн, тақ пенен жұп,
жақсылық пен жамандық-болды сегіз (Абай) дегендегі пенен, менен, пен
жалғаулықтары тек я бұрынғы, я соңғы сөзге ғана емес, екі жағындағы
сөздердің екеуіне де бірдей қатысты болып, оларды бір-бірімен жалғастыру
үшін қолданылып тұр.
Жалғаулықтар салалас құрмалас сөйлемдердің құрамындағы жай
сөйлемдерді де өзаа байланыстырып, олардың арақатынастарын білдірудің
қызметін атқарады. Мысалы: Әліп әлсіреп көзін біраз жұмып жатты да,
қайтадан ашты (С.Ерубаев) дегенде да шылауы екі жай сөйлемді жалғастырып
тұрғаны аян.
Қазіргі қазақ тіліндегі жалғаулықтардың табиғатына көз жіберсек,
олардың жалпы даму жолы төмендегі бағытта болғанын бағдарлауға болады.
Біріншіден, дербес мағыналы атаушы сөздер негізгі мағыналарынан айрылып,
сөз бен сөзді, сөз тіркестерін немесе бірыңғай жай сөйлемдердің байланысу
жолы мен арақатынасын білдіретіндей болып десемантикаланады. Мұны аңғару
үшін әрі жалғаулығын алайық. Бұл сөз қазіргі тілімізде үстеу сөз екеніне
ешкім де шек келтірілмейді. Мысалы: Ақырған соң байғұстар әрі тұрды,
Қалиасына қолын салып мойын бұрды (Абай). Бқл сөздің мекендік мағынасы,
тілдің қажетіне қарай, қзінің негізгі қызметінің үстіне қосымша қызмет
жүктеп алып, тағы деген тәрізді мағыналық реңге көшкен де, үстеу сөз
ретінде қолданыла беруімен қатар, көмекші сөз- жалғаулықтар қатарынада
ауысқан.
Екіншіден, кейбір жалғаулықтар белгілі бір түбір сөздерге қосылып
қолданылатын әр қилы қосымшалар мен үнемі жұмсала- жұмсала келіп, сло
формаларда әбден тұрақталып, көнелену арқылы әр тқлғасы өзгермейтіндей
халге жетіп, әрі мағынасы солғындалып делексикаланып, бірте- бірте
жалғаулықтарға айналған. Мысалы, дегенмен (де-ген- мен), болмаса (бол-ма-
са) секілді жалғаулықтар бастапқы де, бол, не себеп, сол, бір, де деген
түбірлерге көрсетілген қосымша формалардың дәйім қосылып айтылуы арқылы,
яғни сол формаларда тұраталуы арқылы қалыптасудан пайда болған.
Кейбір жалғаулықтар жеке сөздердің бірігуі немесе кірігуі арқылы да
пайда болған. Ал өйткені (Өйт-кен-і) деген жалғаулықтар әуелгі олай және
ет деген сөздердің әрі тиісті фонетикалық өзгерістерге ұшырап ықшамдалып
бірігуінен, әрі біріккен формаға -кен-і қосымшаларының үстемеленіп
тұрақталуынан қалыптасқан.
Кейбір жалғаулықтардың қазіргі мүсін-кескіндері өздерінің алғашқы
формалары тиісті өзгеріске ұшырап, кейбір дыбыстарының түсіріліп айтылып,
мүжіліп, қалыптасқандары да байқалады. Мысалы: та (та, да, де) шылауы әелгі
тағы (тағын) формасынан ықшамдалып қалыптасқан.
Жалғаулықтар өзге тілдерден де ауысып келеді. Мысалы: әм, әлде, я,
сияқты жалғаулық шылаулар араб және иран тілдерінен ауысып келген болса,
құй жалғаулығы орыс тілінен енген.
Кейбір жалғаулықтар аналетикалық тәсіл бойынша екі түрлі шылаудан
құралып та жасалған. Мысалы: олай, бірақ, сүйтсе шылаулары да шылауымен
тіркесіп, олай да, бірақ та, әйтсе де, сөйтсе де тәрізді күрделі шылаулар
қалыптасқан.
Морфологиялық құрылысы тұрғысынан алсақ, жалғаулық шылаулар дара да,
күрделі де болып, екі жікке бөлінеді. Дара жалғаулықтар тобына лексикалық
не семантикалық жолмен жасалған әр қилы формадаға жеке сөздер жатады да,
күрделі жалғаулықтар тобына сөз тіркестері арқылы жасалған күрделі сөздер
жатады.
Жалғаулықтардың мағыналары мен функцияларын (қызметтерін) бір-бірінен
бөліп қарауға болмайды. Өйткені олардың сөйлемде қолданылуына байланысты
мағыналары әр бір жалғаулықтың функциялық қызметіне орай және соған сәйкес
сараланып отырады. Сондықтан жалғаулықтарды өзара жіктегенде, түпкі тірек
етіліп олардың функциялық қызметі негіне алынады. Жеке сөздер мен
сөйлемдерді байланыстыру қабілеті жағынан олар: салаластырғыш жалғаулықтар
және сабақтастырғыш жалғаулықтар деген екі топқа бөлінеді.
Салаластырғыш жалғаулықтар. Саластырғыш жалғаулықтар бірыңғай жеке
сөздер мен сөз тіркестерін және бірыңғай сөйлемдерді байланыстырады да,
солардың өзара байланысу жолдары мен қатынастарын көрсетеді. Осындай
байланысу жолдары мен қатынастарын көрсететін салаластырушы жалғаулықтар
іштей ыңғайластық және талғаулықты болып екі салаға бөлінеді.
Ыңғайластық жалғаулықтар. Ыңғайластық жалғаулықтар өзара ыңғайласып
құралатын, тең дәрежедегі сөздер мен сөз тіркестерін жалғастырады да,
солардың ыңғайласқан қатынасын білдіреді. Жалғаулықтың бұл тобына мен
(бен,пен), және, тағы, әрі шылаулары жатады.
Талғаулықты жалғаулықтар. Талғаулықты жалғаулықтар сөйлемде зат есім,
сын есім, етістік және басқа атаушы сөздер арқылы жасалып, салаласа
жалғасқан мүшелердің бірінен соң бірін я талғап, я таңдап, қарама-қарсы
қойып айту үшін қолданылады. Жалғаулықтың бқл тобына әлде, біресе, болмаса,
не болмаса, шылаулары жатады.
Қарсылықты жалғаулықтар негізінде бұрынғы сөйлемде айтылған ойға,
соңғы сөйлемдегі ойдың мағына жағынан қарама-қарсы екенін аңғартуға дәнекер
болады. Бұл жалғаулықтардың қатарына бірақ, алайда, әйтседе,әйткенде,
әйтпегенде сияқты қарсылық мәнді жалғаулықтар жатады. Осы топты Абай көше
ортасында ақырын тосып қалып еді; бірақ топ ішінен мұны байқап елеген бір
адам да жоқ (М. Әуезов) Осыған сәйкес, ол қарсылықты қатынасты күшейте
түсу мәнін де аңғарта алады.
Себептік жалғаулықтар салалас құрмалас сөйлемдердің құрамындағы
соңғы жай сөйлем бұрынғы сөйлемдегі айтылатын ойдың себебін білдіру үшін
арнаулы дәнекерлер есебінде қызмет етеді. Ондай себептік жалғаулықтардың
қатарына себебі, өйткені шылаулары жатады. Мысалы: Зипа қолөнершілер
училищесіне түседі, себебі соғыс күндері қаладан- қалаға көшіп жүріп оқи
алмай қалған (С.Мұқанов).
Салдарлық жалғаулықтар салалас құрмалас сөйлемдердің арақатынасын
білдіру үшін, яғни басыңқы сөйлемде айтылатын іс- әрекеттің, амалдың
нәтижесі я салдары екенін білдіретін дәнекер есебінде жұмсалады.
Жалғаулықтардың бұл түріне сондықтан, сол себепті шылаулары жатады.
Мысалы: Ербол бұл әннің үнін жақтырмаса да, сөзін ұнатты, сондықтан кейде
Абай әніне қосылыпта кетеді (М. Әуезов).
Шарттық жалғаулықтар сабақтас құрмалас сөйлемдердің арақатынасын
білдіру үшін, яғни басыңқы және бағыныңқы сөйлемдердің бір-бірімен
жалғасуларына дәнекер есебінде қолданылады. Жалғаулықтың бұл түріне егер,
егер де, алда-жалда шылаулары жатады. Мысалы: Егер Айбол болмаса, Мүсәпір
үй болудан қалған болар еді (Ә. Әбішев).
Айқындағыш жалғаулықтарға яғни, демек шылаулары жатады. Олар я жеке
сөздерді , я сөз тіркестерін, я жеке сөйлемдерді бір-бірімен жалғастырып
алады да алдыңғы сөз арқылы, сөз тіркесі немесе сөйлем арқылы айтылатын
кейінгі сөз, не тәпіштеп қадағалай түсуге дәнекер сөздер есебінде қызмет
етеді. Сол себептен де бұлар айқындағыш жалғаулықтар деп аталады.Мысалы:
мен магниткаға өикен күзде яғни, Талғатбектен бір жыл кейін келдім. (Н.
Ғабдуллин)
Ұштастырғыш жалғаулықтарға ал, ендеше, ал ендеше, олай болса
шылаулары жатады. Мұндай жалғаулықтар мағына жағынан бір-біріне орай
қолданылатын екі жай сөйлемді ұштастырып байланыстыру үшін жұмсалады да,
бірінші сөйлемнен кейін іле айтылатын ойды бастау үшін дәнекер ретінде
қызмет етеді.
Септеуліктер. Септеуліктер деп обьекті мен обьектінің не предикаттың
арасындағы түрлі грамматикалық қатынастарды білдіру үшін қолданылып,
белгілі бір септік жалғауын меңгеріп тұратын көмекші сөздерді айтамыз.
Септеулікте өздері тіркесетін есімдерге, субстантивтенген өзгеде атаушы
сөздерге себептік, бағыттық, мақсаттық, көмектік, мезгілдік, қайталау,
талғау, үдету, ұқсату сияқты әр қилы грамматикалық мағыналарды жамап,
тынғылықтандырып отырады. Мысалы: Біздің шахталардың жайын Алматыға дейін
жазып жүрген кім? Жалт қарасам, Шұға үйіне қарай кетіп бара жатыр екен. (Б.
Майлин) деген сөйлемдердегі дейін, қарай септеуліктерін алып тастап,
Алматыға, үйіне ғана деп айтатын болсақ, ол сөйлемдердегі ой едәуір өзгеріп
кеткен болар еді. Өйткені алғашқы сөйлемде шахтанын жайын жергілікті
аудандық, қалалық, облыстық, т.б. мекемелердің бәріне жазып, сонан соң
Алматыға жазғаны байқалса, дейін септеулігін түсіріп айтқанда шахтаның
жайын тікелей Алматыға ғана жазғаны аңғарылар еді. Сол сияқты, үйіне қарай
дегенде, Шұғаның тек үй жаққа бет алғанын аңғаратын болсақ, қарай
септеулігін түсіріп, үйіне кеттті дегенде, Шұға ешқандай бұрылмай, тура
үйге кетті деген мағына түсінілер еді.
1. Атау септікті меңгеретін септеуліктер. а) үшін септеулігі негізінде
атау септік формасындағы зат есімдермен, есімдіктермен, -с (-ыс, -іс), -у
формалық қимыл атауларымен -мақ (-мек), -ған (-қан, -ген, -ген) формалы
есімшелерімен тіркесіп жұмсалады да, оларға көбінесе себеп, мақсат, арнау
мағыналарын жамайды. Ал үшін септеулігі негізінде -у, -мақ (-мек, -бақ,
-бек, -пақ, -пек) формалы сөздерге және -мас (-мес, бас, -бес) формалы
болымсыз есімшелерге тіркескенге мақсаттық мағына береді. Мысалы: Сатай
ылғи ас берген ауылда даяршы болу отырмас үшін. (С. Сейфуллин);
ә) Сайын септеулігі зат есімдермен өте-мөте мезгіл атауларымен және -ған,
(-ген, -кен, қан) формалы есімшелермен тіркескенде ол сөздерге даралау,
саралау мағыналарын үстейді немесе белгілі бір іс-әрекеттің дүркін-дүрікн
қайталанып отыруын, я үдей түсуін білдіретіндей қосымша мағына жамайды.
Мысалы: Басқалар бізден үлгі алсын деп жиналыс сайын қанша қақсадым. (Ә.
Әбішев)
б) Сияқты септеулігі сөйлемде зат есіммен, есімдікпен, қимыл
атауларымен, тұйық етістікпен -ған, (-ген, -кен, қан) –тын (-тін)
формалы есімшелермен тіркесіп қолданылады да, негізінде ұқсату мағынасын
білдіреді. Мысалы: Украина жырлары да, қазақ жырлары сияқты арнаулы әнмен
ғана айтылады (С. Мұқанов).
в) Туралы септеулігі көбінесе зат есімдермен, есімдіктермен, қимыл
атауларымен тіркесте белгілі бір хабар, ой, пікір, зат я іс-әрекет жөнінде
айтылатынын аңғартады. Осы туралы септеулігімен мағыналас турасында,
турасынан жайында, жайынан, жайыла, жөнінде, жөнінен деген шылаулар да бар.
Мысалы: Десятник Говрилов туралы сенімен ақылдасайын деп едім (С. Ерубаев)
г) Арқылы септеулігі зат есіммен, есімдікпен және қимыл атауымен
тіркесіп, оларға көмегімен, жәрдемімен деген сияқты қосымша мағына
үстеп, бүтіндей тіркес белгілі бір баспалдақтық, сатылық ұғындарды
білдіреді. Мысалы: әуе труба арқылы келеді. (Ғ. Мұстафин)
ғ) Бойы, бойымен септеуліктері көбінесе мезгіл мәнді зат есімдермен,
есімдіктермен және -ған, (-ген, -кен, қан) формалы есімшелермен
қолданылады да, белгілі бір бас аяғын қамтитындай мағынаны аңғартады.
Мысалы: өмір бойы жұлық жалап, етік тіккен Жұмабай жүр (С. Мұқанов);
д) Шамалы, шақты, қаралы септеуліктері негізінде сан есімдермен
тіркесіп қолданылады да, саннын негізгі ұғымыны жуық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz