Ақмола облысы бойынша су ресурстарының экологиялық жағдайы
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Жаратылыстану - педагогикалық факультеті
География және экология кафедрасы
Қорғауға өткізуге рұқсат
етіледі
География және экология
кафедрасының меңгерушісі
C.
О. Жетпісов
____ _______ 2009ж.
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы:“АҚМОЛА ОБЛЫСЫ БОЙЫНША СУ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ„
Мамандығы 050116 – География
Оқу формасы: күндізгі
Орындаған: ГрК - 42 тобының студенті А.Т. Нукенов
Ғылыми жетекші: аға оқытушы,
гидрометеорология магистрі Л.С. Бултекова
Көкшетау – 2009ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 Ақмола облысының физикалық - географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... 6
1.1
Рельефі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2
Топырағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.4
Гидрологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2
1.5 Өсімдіктер мен жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2 Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..17
1. Ақмола облысының өзендеріне
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 Облыс аумағындағы
көлдер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...19
2.3 Жер асты сулары және басқа су
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.4 Су тұтынушыларға зиянды
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 8
3 Ақмола облысының су ресурстарының экологиялық
жағдайы ... ... ... ... .32
3.1 Ақмола облысындағы су объектілерінің
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 32
3.2 Облыс бойынша су объектілерінің ластану
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.3 Облыста су ресурстарын шаруашылықта
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... 39
3.4 Ластануды болдырмау және қорғану жолдары (іс-
шаралары) ... ... ... ... ...50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...54
Қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ТҮЙІН
Дипломдық жұмыстың тақырыбы Ақмола облысы бойынша су ресурстарының
экологиялық жағдайы. Дипломдық жұмыс Кіріспе, үш бөлім, қорытынды,
қосымшалардан тұратын 63 бетті құрайды. Жұмыста 7 кесте 6 график
көрсетілген. Жұмыста қолданылған әдебиеттер саны 28.
Жұмыстың өзектілігі: Ақмола облысының су ресурстарының экологиялық
жағдайы алаңдатушылық тудырып отыр. Неғұрлым өндіріс дамығанмен соғұрлым
судың ластануы жоғарылауда. Ауыз су мәселесі әлі де толық шешілмеген.
Қазақстан Республикасының су кодексі 1993 жылы наурыз айының 31 жұлдызында
қабылданды. Кодексте қойылған негізгі міндет – су қорларын ластаудан,
таусылудан қорғау, зиянды әсерлерді болдырмау, суды пайдалануда заңдылықты
күшейту, халықтың экономика салдарының қажетін өтеу үшін суды ұтымды
пайдалану.
Елбасымыздың сөздерімен айтқанда отандастарымыздың төрттен үш бөлігі
сапасыз ауыз суды пайдалануда. Су ластануының көрсеткіші біздің
мемлекетімізде әлі күнге дейін үлкен. Қалалық Көкшетау Су Арнасының
басшыларының айтуы бойынша бүгінгі пайдаланып жүрген суды тазалау
құрылғыларына және құбырларымызға 30 жылдан астам уақыт болған екен, яғни
олардың пайдалану мерзімі таусылды деген сөз.
Жұмыстың мақсат міндеттері: Облыс су объектілердің хал ахуалын
көрсету. Статистикалық мәліметтерге сүйеніп соңғы он жылдың анализын жасау.
Су көздерінің қандай заттардан ластанатынын көрсету және осыған қарап
ластануды болдырмау. Облыстың экологиялық жағдайы күрделі,сондықтан оны
қорғауға қамқорлық, қоршаған орта жағдайын жақсарту.ауа,жер,су
ресурстарының экологиялық қауіпсіздігін қалпында ұстау,жануарлар мен
өсімдік дүниесін сақтау,жүзеге асыру механизмдері: табиғатты қорғау
шараларына бөлінетін қаржы шығындарын өсіріп отыру; халыққа экологиялық
білі мен тәрбие беру жұмыстарын әрі қарай жалғастыру аса қажет.
Дипломдық жұмысты зерттеу барысында талдау: Қазіргі жағдайға талдау
жасасақ облыста ауыз су сапасы өткір проблема болып отыр. Барлық ауру
түрлерінің 80% су сапасынан болады. Обылыстағы 70 су тартпасы жөндеуге
қажет етеді. Халықтың 68 ғана суды орталықтандырылған жүйеден алады.Ал 7
халық ауыз суды тасып ішеді,не ашық су көзінен пайдаланады.Жер асты және
жер үсті ауыз суларын мониторингтік бақылау, байқау қалыс қалған.Су
құбырлары ескіріп , тозып кеткен.Жалпы ауыз су жүйелерінде санитарлық
жағдай қалыпты емес.Осыдан барып эпидемиялық ауру көп тарайды. Атбасар,
Қорғалжын, Целиноград. Шортанды аудандарда, Көкшетау, Степногор. Аймақтың
қазіргі экологиялық жағдайы әлі де өткір күйінде қалып отыр.Сондықтан
жер,су ,ауаның ластануын азайту үшін міндетті түрде жедел табиғат қорғау
шараларын жүзеге асыру керек.
КІРІСПЕ
Табиғат байлықтарының қымбатты түрлерінің бірі – су. Дүние жүзінде
көптеген өнім мен тағамға айырбас боларлық заттар табылғанымен суды
алмастыратын зат табылған жоқ. Денедегі су мөлшері 10-12 процентке кемісе
адам әлсіреп, шөлдеп, аяқ-қолы дірілдей бастайды, 20-25 процентке кемісе
өмір сүруі тоқтайды. Бір адам 70 жылда орта есеппен 50 тонна су ішетін
көрінеді. Планетамыздағы организмдердің тіршіліктері үшін, оның ішінде
адамның өмірі және денсаулығы үшін, судың қаншалықты маңызды екендігін
түсіну қиын емес. Жер бетінің 77,5 процентін (мұздар, батпақтарды қоса
есептегенде) су алып жатыр. Су қорларына өзен ,көл, теңіз,жер асты сулары,
таулар мен поляр шеңбердегі мұздар,атмосфералық ауадағы ылғал кіреді. Жер
бетінде осынша көп су болғанымен, қазақтың суды қастерлейтін Судың да
сұрауы бар деген мақалынан ақ байқауға болады. Бұны қазақтың судың қадірін
білгені деп түсіну керек. Сондықтан коптеген соғыстар, суы бар жерге ие
болу үшін жүргізілді. Сол себептен адам қоғамында судың орны ерекше,
сондықтан планетамыздағы су, халықтың негізгі байлығы деп түсінуіміз
керек.[1].
Жер бетінің 77,5 пайызын су алып жатыр. Сөз жоқ, біз үшін тұщы судың
маңызы үлкен. Олардың қоры өте аз, өзендер мен көлдердегі тұщы сулар қоры
гидросфера ресурсының 1 пайызына да жетпейді. Қазақстан Республикасы да
тұщы су қоры тапшы елдер қатарына жатады. Еліміздің су қорлары өзендерден,
көлдерден, бөгендерден, жер асты сулардан, мұздардан, мемлекеттік шекараға
кіретін теңіздерден және теңіз жағалауындағы территориялық сулардан
құралады. Көп жылдық мәліметтерге қарағанда өзендердің жылдық ағын мөлшері
64,8км3 шамасында. 1км2-ге бөлгенде секунтіне 0,8 литрден келеді. Бұл Орта
Азия елдеріндегі ең төмен көрсеткіш. Су қорлары мемлекет меншігіндегі бүкіл
халықтың байлығы болып табылады.
Қазақстан Республикасының су кодексі 1993 жылы наурыз айының 31
жұлдызында қабылданды. Кодексте қойылған негізгі міндет – су қорларын
ластаудан, таусылудан қорғау, зиянды әсерлерді болдырмау, суды пайдалануда
заңдылықты күшейту, халықтың экономика салдарының қажетін өтеу үшін суды
ұтымды пайдалану.[2].
Елбасымыздың сөздерімен айтқанда отандастарымыздың төрттен үш бөлігі
сапасыз ауыз суды пайдалануда. Су ластануының көрсеткіші біздің
мемлекетімізде әлі күнге дейін үлкен. Қалалық Көкшетау Су Арнасының
басшыларының айтуы бойынша бүгінгі пайдаланып жүрген суды тазалау
құрылғыларына және құбырларымызға 30 жылдан астам уақыт болған екен, яғни
олардың пайдалану мерзімі естен шыққан.
Облыстың экологиялық жағдайы күрделі,сондықтан оны қорғауға қамқорлық,
қоршаған орта жағдайын жақсарту.ауа,жер,су ресурстарының экологиялық
қауіпсіздігін қалпында ұстау,жануарлар мен өсімдік дүниесін сақтау,жүзеге
асыру механизмдері: табиғатты қорғау шараларына бөлінетін қаржы
шығындарын өсіріп отыру; халыққа экологиялық білі мен тәрбие беру
жұмыстарын әрі қарай жалғастыру аса қажет.
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес осы күнгі экологиялық
бағдарламаларды тиімді шешу Қазақстан Үкіметінің ең маңызды
басымдықтарының бірі болып отыр.
Аумақтық бағдарламалар қоршаған ортаныың ластану деңгейінің
төмендеуне, ауаның бұзылуына, жер үсті суларының нашарлауына өндірістік
және тұрмыстық қалдықтардың тым көбейіп кетуіне, орман алқаптарының,
биологиялық алуан түрліктің азайып бара жатуына байланысты жасалып отыр.
Қоршаған ортаны қорғау мәселелерін оңтайлы шешуге жергілікті
органдар табиғат пайдаланушыларға Үкіметтік емес ұйымдар өзара тығыз
бірлікте, белсенділікпен қатысуы аса қажет.[3].
Қазіргі жағдайға талдау жасасақ .
Аймақтың қазіргі экологиялық жағдайы әлі де өткір күйінде қалып
отыр.Сондықтан жер,су ,ауаның ластануын азайту үшін міндетті түрде жедел
табиғат қорғау шараларын жүзеге асыру керек.
Қазіргі талдау көрсетіп отырғандай, Қоршаған ортаны ,табиғатты,
ресурстарды қорғау жайлы барлы билік деңгейлерінде бірдей,бірлікпен,шын
жан ашырлық пен жүргізілгенде ғана жақсара түсетіндігін айқындалады.
Ауыз су сапасы да өткір проблема. Барлық ауру түрлерінің 80% су
сапасынан болады. Обылыстағы 70 су тартпасы жөндеуге қажет етеді.
Халықтың 68 ғана суды орталықтандырылған жүйеден алады.Ал 7 халық ауыз суды
тасып ішеді,не ашық су көзінен пайдаланады.Жер асты және жер үсті ауыз
суларын мониторингтік бақылау, байқау қалыс қалған.Су құбырлары ескіріп ,
тозып кеткен.Жалпы ауыз су жүйелерінде санитарлық жағдай қалыпты
емес.Осыдан барып эпидемиялық ауру көп тарайды. Атбасар, Қорғалжын,
Целиноград. Шортанды аудандарда, Көкшетау, Степногор қалаларында вирустық
гепатит көп болды. Жылдың өткен 9 айындағы инфекциялық ауру өткен жылғыдан
көбейіп кеткен .
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтың санитарлық жағдайы да төмен.
Канлизациялық жүйенің жалпы ұзындығы214,6 км.Канализациялық тазарту
қондырғыларының қуаты тәулігіне 32 мың текшке метр су тазартуға жетеді.
Алайда тазартылған су мен тазартылмаған ағынды сулардың араласып кететін
жағдайлары да болады.Сөйтіп әліде ағынды суларды тазарту мәселелері күні
осы уақытқа дейін тиісті шешімін таппай отыр. Сондықтан, ЩБКА жер астыңғы
және жер үстіндегі суларды ластайтың көздері болып демалыс үйлердің
локальды септиктерді айтуға болады. Зеренді курортына да елеулі қауіп төніп
отыр. Аудан орталығы болғандықтан кісілер саны жаздың ыстық айларында
мүлдем көбейіп кетеді.Осының әсерінен қоқыстардың көлемі артуда[4]
1. АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Жалпы, Ақмола облысы Қазақстан Республикасының солтүстігінің
орталығында, қазақтың ұсақ шоқысы мен Тенгіз жазықтығында орналасқан.
Ақмола болысының іргетасы 14.10.1939 ж. қаланған. Облыс территориясының
ауданы 121,7 мың км. Солтүстігінде Солтүстік Қазақстан, шығысында Павлодар,
оңтүстігінде Қарағанды, батысында Қостанай аудандарымен шектеседі.14
ауылдық, 2 қалалық әкімшілік ауданға бөлінеді. 8 қала, 12 кент,183 ауылдық
әкімшілік округ бар. Әкімшілік орталығы – Астана қаласы. Сарыарқаның
солтүстік – батыс бөлігінде, Есіл өзенінің жоғарғы ағысында, дала
белдемінде орналасқан.
Геологиясы. Жерінің геологиялық құрылымы каледон және герцін қатпарлығы
кезеңінде қалыптасқан. Палеозой дәуірінің соңында континенттік түзілу
кезеңі басталды. Өте ұзақ мерзімге созылған тегістелудің нәтижесінде пайда
болған таулы өлке мезазой дәуірінде бірте –бірте қыраттарға айналды. Облыс
жері, негізінен, палиозойдын метаморфтанған, кварциттеріне, құмтастарынан,
алвитофермелеріне, әктастарынан конгломераттарынан түзілген. Солармен бірге
интрузиялық (гранит, дерт, гоббра, т.б.) және эффузиалық жыныстар тез
таралған. Байырғы жыныстардың иген мен төрттік дәуірлерден сарғылтым
шөгінділерінің қалын қабаттары жауып жатыр. Кең байлықтарынан алтын, уран,
боксит, сүрме, мыс, молибден, кобальт, көмір, каолин сазы, кварц құмы,
құрылыс материалдары т. б. өндіріледі.[5].
1.1 Рельефі
Жер бедері әр түрлі: ұсақ шоқылы, аласа белесті, ұсақ төбелі жазық.,
өзенді, сулы аңғарлар.Рельефтің контрасты түрге келуі геологиялық
құрылымының ерекшелігі мен геологиялық тарихына байланысты.
Облысың геоморфологиялық жағдайына келсек, солтүстігінде Көкшетау
қыратының сілемдері – Сандықтау, Домбыралы т.б аласа таулар орналасқан.
Зеренді, Балкашино мен Макин аудандарының территориясында. Орташа таулардың
биіктігі 400 - 500м. оңтүстік бағытында ұсақ таулы аймақтар мен аңғарлар
шоғырланған. Солардың бірі Жабай өзенінің аңғары. Балкашино ауданының
аумағында ұсақ таулы өлкелердің тау басында кристалды жыныс жиі байқалды.
Оңтүстігінде кең көлемді территорияны Атбасар енді жазықтығы алып жатыр.
Ал, солтүстік-шығыс бөлігінде Сілеті жазықтығы. Абсолюттік биіктігі
Атбасардан (205 - 300 м.) мен салыстырғанда кіші. Орталық оңтүстігінде
Теңіз көтермелі жазықтығы, ортасында Теңіз, Қорғалжын көлдері орналасқан.
Теңіз жазықтығының құламасының пішіні сопақтау және ені бойынша созылған.
Құламаның көп бөлігі кең акумулятивті жазықта жатқан өзендер. Терісаққан
мен Нұраның қойнауында абсолюттік ерекшелігі 250 - 400м. Терісаққан
бассейнінде және термелі иілім Ешім өзенінің үлкен аңғар мен ірілі
ұсақтығы төбешіктерге айналады. Солтүстік батысында Теңіз құламасы Есіл
өзенінің бассейндерімен, ал оңтүстік шығысында нақты емес. Бұл бөлігінде
көптеген көлдер тоғандары шоғырланған. Солтүстігінен Орталық Қазақстанға
дейін, ұсақ таулы өлке, 2 үлкен жер бедерінің сатысынан тұрады. Орташа саты
денудатциялық жазықтық (500-600м.) саты бұл да денужатциялық жазықтық (250-
300м.) бұлардың орталарында изомирланған бөліктеген үстіріктер де бар.
Сарыарқаның биік емес шоғырлары Шортанды, Ақкөл мен Макин аудандарының
территориясында кездеседі. Жер бедері ұсақ шоқылы, ірілі ұсақты таулы,
мұның бәрі техникалық ерекшеліктері коленозей кезеңімен қалыптасқан.
Төбешіктер суайырықтары мен су жиынтықтарымен ерекшеленеді. Бірінші
кезектегі (жазықтық) үстірт немесе төбелер жазықтықтан көтеріледі және
палеозойлық жыныстардың түзілген. Көл аралық төбешіктер қазіргі кездегі жер
беті денудатциясына жатады. Мысал ретінде, Сілеті конюнін айтуға болады.
Облыс территориясында Ерейментау таулары көзге түседі. өз кезеңінде
палеозойлық жыныстармен шоғырланған. Орташа биіктігі 400 - 500 м. аласа
таулы өлкелердің жер бедерін алдымен беткей экспозициясын сосын жыныстық
құрамына байланысты ажыратасыз. Жер бедерінің жыныстық ерекшеліктері,
әсіресе кварц, альбитефирами, гранит т.б. өзгеше ерекшеленеді. Жұмсақ
жыныстарға рельефке құмтасты конглометарі қиыршықтасты т.б. жатады.
Оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігінде Сарыарқа тау тізбегі басталады.
Оларға жататын орташа таулар – Мұзбел және Ерейментау.
Сарыарқа Қазақтың ұсақ-шоқылы даласы Қазақстанның таулы өлкелерінің
бірі. Физикалық, географиялық және табиғаттық-климаттық жағдайынан ең үлкен
аймақ. Батысында Торғай үстіртімен, солтүстік батысында Солтүстік үстірті,
ал Шығысында Шығыс-Тарбағатай таулары және Оңтүстігінде Бетпақдала және
Балқаш көлі, ұзындығы 1200, ені 900 км. Жер бедері – шекті
жазықтықтар.Солтүстігінен жіктік аумақтарға Көкшетау облысы, Қарағанды
облысы, Жезқазған облыстары, ал оңтүстік батысынан Павлодар бөлігі және
Семей бөлігі алып жатыр. Солтүстік бөлігінен Ақмола облысы, жер бедері
негізінен, аласа таулы өлке, оларға: Ұлытау (1133м), Ерейментау (899м), Жел
адыр (601м), Арғынат (575м), Шығысында Теңіз – Қорғалжын құламасы. Теңіз
жазықтығымен Көкшетау үстірттің арасында Есіл және Атбасар жазықтығы алып
жатыр. Аумақтың геологиялық жағдайына қарасақ, солтүстігінен Орал – Монгол
геосинклин алды белдеулерінде голеозолық метоморты қатты жыныстар. Кварцит,
құмтас, әктас т.б. солтүстік Ақмолалық аумақта табиғи байлықтардың мынадай
түрлері кездеседі: алтын, боксит, мыс, сурьма, каолин батпағы, квасты
құмдар т.б.[3].
Жерінің геологиялық құрылымы каледон және герцін қатпарлығы кезеңінде
қалыптасқан. Палеозой дәуірінің соңында континенттік түзілу кезеңі
басталды. Өте ұзақ мерзімге созылған тегістелудің нәтижесінде пайда болған
таулы өлке мезазой дәуірінде бірте –бірте қыраттарға айналды. Облыс жері,
негізінен, палиозойдын метаморфтанған, кварциттеріне, құмтастарынан,
алвитофермелеріне, әктастарынан конгломераттарынан түзілген. Солармен бірге
интрузиялық (гранит, дерт, гоббра, т.б.) және эффузиалық жыныстар тез
таралған. Байырғы жыныстардың иген мен төрттік дәуірлерден сарғылтым
шөгінділерінің қалын қабаттары жауып жатыр. Кең байлықтарынан алтын, уран,
боксит, сүрме, мыс, молибден, кобальт, көмір, каолин сазы, кварц құмы,
құрылыс материалдары т. б. өндіріледі.[5].
1.2 Топырағы
Аудан территориясының топырақ жамылғысы 2 түрден құралған қара
топырақ, қоңыр және белдеулерге байланысты.
Аумақтың солтүстік бөлігін өлі - қуан дала ағып жатқандықтан жер бедері
ірісі - ұсақты таулы және төбелікті кедір-бұдыр болғанымен топырағы қара
топырақ. Оның ауданы 487,6 мың га. Олардың арасындағы ең кең таралғаны
қара топырақ. Құрамындағы қара шіріктің көлемі 50-70 см - де 6-8%
құрайды. Топырақ құрамы химиялық элементтерге де бай кальцийдің 70-85%
сонымен қатар фосфор, кальций, т.б.
Оңтүстік белдемдегі қара топырақтың ауданы 2556,6 мың гектар.
Ерекшеліктері карбонатты қара топырақ, қара шіріктің құрамы 45-60 см - де,
4-5% құрайды. Карбонатты болғаны мен магний, иод, натрий т.б. элементтер
менде бай. Сондықтан топырақ эрозиясына ұшырамайды. 51º с.е. оңтүстікке
қарай қара топырақты белдем, ауысады. Ауданы 7340,3 мың га, 70% , өңделген
. белдемдердің арасындағы топырақтық ең жақсы болып табылады. Қара шіріктің
көлемі 35-40см-де, 3-4% құрайды.
Шығысында ұсақ шоқылы жазықтың болғандықтан топырақ жамылғысы құнарлығы
біршама аз кейбір бөліктердегі азот, фосфор т.б. құнарлы элементтер жетпей
жатады, сондықтан көктемде арнайы дәрілеу жүргізіледі. Ауданның қалған
оңтүстік бөлігінің жер бедері қуаң далалы бөлікке кіретіндіктен, топырақ
жамылғысы болып келеді, ауданы 2508,9 мың га. Қара шіріктің көлемі:30 -
40см-де, 2,5 - 3,5% құрайды. Белдемнің ең оңтүстігінің топырағы ауданы
472,2 мың га. Топырақ жамылғысына климаттың әсері мол. Сондықтан, топырақ
құрамы табиғи минералдарға қанықпаған, өнімдердегі нашар болғандықтан,
зерттей келе академик А.И. Баева, осы салада көптеген еңбек сіңірген.
Облыста солтүстіктен оңтүстікке қарай қара қоңыр, қоңыр, ашық қоңыр
белдемелері бірін - бірі алмастырады. Олардың көпшілігі жыртылған.[5].
1.3 Климаты
Облыстың климаты шұғыл континенталды. Қаңтардың орташа температурасы:
-14 – 18 ºС, шілденің орташа температурасы 20-24 ºС, қысы қатал, аязы -40
ºС дейін жетеді, жазы ыстық + 35 ºС орташа температурасы, ал оңтүстік
батысында құрғақ және шаңды дауылдар жиі болады. Жылдың жауын-шашын мөлшері
200-300мм. Ірі өзендері – Ішім, Нұра, көлдері – Теңіз, Қарасор, Қорғалжын,
Балықты көл, Қыпшақ. Далалық жазықтықтарда Жазылым көгендері басым,
оңтүстігі қара топырақты. Аумақтың көп бөлігі Қорғалжын мемлекет қорығы
орналасқан. Солтүстігінен Орталық Қазақстанға дейін аласа таулы белдей де 2
үлкен жер бедері сатысы қалыптасқан. Орташа сатыға денудациялық жазықтықтар
жатады (500 - 600м), төменгі сатыға да денудациялық жазықтық (250 - 300м).
Олардың орталарында изомеризатцияланған үстірттерде бой көтерген. Биік
емес Сарыарқа, Шортанды, Ақкөл және Бұланды аудандарын территориясында
қалыптасқан. Ауданның климаты шұғыл континентальді құрғақ. Негізгі климат
түзуші орақтары – күннің түсуі, оның түсу ұзақтығы 220 сағат, жылына, көбі
шілде айында болатын құбылыс. Жылдық радиацияның көлемі 112 ккалсм², ал
жарықтығы 52 ккалсм² жетеді. Ауданның аумағында ауа массасының 3 түрі бар:
арктикалық, полярлы, тропикалық.
Жылдың суық уақытында ауа райын бақылау батыс сілемдерімен, азиялық
антициклонмен байланысты. Қыста ауа райы тұнық болады. Көктемге дейін
антициклон сақталады, сондықтан ауа райы құбылмалы. Құрғақ жеңіл жел
болады. Күндізгі ыстық ауа температура және түнде қырау тартады. Жазғы
күндері далалы жазық жерлерде интенсивті жылу жүрудің негізінде аспан ашық,
бұлтсыз, ыстық немесе тымық ауа қалыптасады. Қаңтар айының орташа
температурасы 16 ºС, оңтүстік-шығыста 18,5 ºС дейін; абсолюттік минимум -49
– 54 ºС, әр облыстың аудандарында әр түрлі. Шілде айының орташа
температурасы 18,5 - 22,5 ºС. Ауаның максимум температурасы 44 ºС дейін
жетеді, ал жылдық температурасы 3,4-4,1 ºС. Жылы кезеңнің ұзақтығы 194-202
күн, оның ішінде суық күндер 163-171, ал аязды кезең 105-130 күндей. Ауаның
ылғалды қатыстық биіктігі, қысқы күндері байқалады.
Қараша - наурыз айларының орташа айлық мөлшері 80 - 82% - ның көп
бөлігінде қалыптасқан. Жылдың жылы кезеңі мен ауаның ылғалдылығы облыс
территориясында солтүстіктен оңтүстікке дейін артады. Ауа ылғалдығының ең
төмен уақыты мамыр-шілде айларында 54 -56% болады. Орташа жылдық
атмосфералық жауын - шашын солтүстікте 35,0мм, ал оңтүстікте 220 - 300мм.
Жауын-шашынның максимумды 54мм. шілде айында; ақпан айында - 23мм. орташа
жылдық жел жылдамдығы 5,3мсек. және біршама азырақ сәуір, қараша,
желтоқсан айларында 5,8мсек. айлық минимум желдің жылдамдығы тамыз айында
4,4мсек. қарша мен сәуір айларында желдің орташа айлық мөлшері көбейтеді.
Ақмола облысындағы желдің тұрақты қалыптасқан мөлшері 3,6мсек. 20
жылда бір рет белгіленеді. Жылдық суық мерзімінде желдің бағыты батыс
солтүстік антициклон қысымында болады., ал жылы мерзімінде бағытын аңықтау
қиынға соғады, ол барикалық депрессия мен байланысты.
Облыс территориясында найзағайлы жаңбырлар жиі жаз айларында, көктем
және күз айларында сирек. Орташа найзағайлы бұршақты күндер 19-25. жаз
айларында найзағайдың күшті ойнайтын бұршақты айы шілдеде 6-9 күн. Орташа
ұзақтығы 2,4 сағат. Бұршақты бақылау негізінен жылы мезгілді уақытты
жүреді, оларда салыстыру қиын, кей кездерде жолақтары бірнеше км. Ұзындығын
және енінен болуы мүмкін.
Орташа бұршақты күндер 1 - 2, кей жағдайларда жылына 4 - 9 рет.
Бұрқасындар жиі болып тұрады. 20-50 күнге созылады. Далалы аудандарда шаңды
дауылдар басым болады, жылына 14-40 күн, тұманды күндер 24 - 70. астанада
тұманды күндер 61. тұманды кезеңдердің басым болатын мерзімдер наурыз -
сәуір және желтоқсан айларында.
Аудан климатының ерекше қасиеттерінің бірі – құрғақтығында. Ең құрғақ
жылдар: 1955, 1957, 1961 - 63, 1965, 1967, 1982, 1984 жылдары болған. Жалпы
мерзімді кезеңде сәуір, қыркүйек айларында болатын күндер саны 14 - 20.
кейбір жылдары Ақмола өңірінде қыс аяздығы қатты болады, ұзақтығы 5 - 5,5
ай, жер бетіне қардың түсуі қараша айында басталады. 120 - 150 күн жатады,
қаңтар айында аяз қысып, қатты қыс басталады. Аязды күндер - 25 ºС- тан
және кей аудандарда 10 - 14 ºС- дан, 38 - 45º - тан болып тұрады. Кейбір
жылдары айына 18 - 20 күн қатты аязда болады. Жер бетіндегі қардың биіктігі
қалыпты жағдайда 20 - 22см болады. Қар қалың жылдары қар жамылғысының жер
бетінде жатуы 130 - 140 күн оңтүстікте, ал солтүстік аудандарында 150 - 155
күндей жатады. Көктемі наурыз айының 2-ші жартысына қарай болады. Ұзақтығы
1,5 - 2 ай, температураның 0 ºС - ден көтерілуі сәуір айының басынан
басталады.
Қар жамылғысының ең ерте еруі он сегізінші наурыздан бірінші сәуірге
дейін, ең кіші 25 - 26 мамырға дейін созылады.
Түңгі қатқақ суықтар 10 - 19 сәуірден 13 - 15 мамырға дейін созылады,
солтүстік аудандарда. Көктемгі ылғалдық жылдық мөлшердің 30 % құрайды.
Жазы ыстық және құрғақ ауамен 3 айға созылады маусым – шілде - тамыз.
Ең жоғарғы температура (30º С- ден жоғары) шілде айында 11 - 12 күн аптаған
ыстық болады. Жаздық кезеңде атмосфералық ылғал 140мм немесе 34% жылдық
мөлшерді құрайды.
Жазғы жауын – шашын нөсерлі болып келеді. Күзгі уақыт қыркүйек айының
басынан басталып, қазан айының соңына дейін созылады, жазғы мерзімге
қарағанда біршама құрғақ тау болып келеді. Орташа температура батыстан
шығысқа қарай 13 – 10 ºС өзгереді. Қыркүйек айының бірінші жартысында ауа
райы күрт суытып, алғашқы қар жамылғысында түсуі мүмкін.
Қыркүйек айында 31мм, ал қазан айында 41мм ылғал түседі. Аудан
территориясы 4 климаттық аймаққа бөлінеді: шамалы құрғақ өлі жылы, құрғақ
жылы, өте құрғақ, құрғақ жылы аймақ.
Шамалы аймақ, өлі жылы аймақ ( гидро термиялық коэффицент, ГТК 1,0)
Белсенді температураның мөлшері 10 ºС – 2100 ºС жоғары болмауы керек. бұл
аймаққа Балкан мен Макин аудандарының солтүстік бөліктері мен Ақкөл
ауданының солтүстік бағыты кіреді. Жылы мерзімде бұл өңірде 10мм. ылғал
түседі. Орташа жылдық ылғалмен қатылудың арқасында бидай өнім 60% құрайды,
бұл өте жақсы көрсеткіш. 135 күннің ішінде 10 ºС жоғары температура
өсімдікке өте жақсы әсер етеді. Ашық участоктарда аязсыз кезең 105 күнге
созылады. Аудан территориясында қолайлы температураның арқасында, бидай,
картоп, капуста т.б. мәдени өсімдіктерді өсіруге болады. Нақты қар
жамылғысының жер бетінде жатуы 140 күн, биіктігі 30 - 35см, бұл дегеніміз,
қосымша су қорының 90 - 95 мм.
Құрғақ, жылы аудан (ГТК= 0,7-1,0). Белсенді температураның мөлшері 10
ºС -2100 ºС – 2350 ºС аралығында. Бұл агро климатты аудан солтүстікпен
батысқа, оңтүстіктен шығысқа созылып, Балкан мен Бұланды аудандарының
оңтүстік бөлігіне жетер – жетпес , ал, Ақкөл, Шортанды, Вишневский,
Ерейментау ауданының батыс бөлігі, Ақмола болысының батыс және Атбасар
ауданының солтүстігін бүкіл территорияны алып жатыр.
Бірінше агро климатты ауданға қарағанда, мұнда ылғал азырақ түседі. Бұл
орташа көп жылдық бидай түсімінің 40 % құрайды. 10% жоғары ауа
температурасы 135 - 140 күн аралығында, ал аязсыз кезең 105 - 120 күн.
Термикалық ресурстардың қалыптасуына байланысты аудан аймағында бидай,
жүгері, картоп т.б. мәдени өсімдіктер түрлерімен айналысу кең тараған. 125
- 140 күн аралығында қар жамылғысының биіктігі 15 - 35см. бұл дегеніміз
қосымша су көзінің 40 - 95мм. өте құрғақ жылы аудан ГТК – 0,5 - 0,7. 10 ºС
жоғары температура 2350 ºС – 2550 ºС. Бұл агро климаты ауданға Атбасар
ауданының оңтүстік көп бөлігімен Астрахань ауданының көп бөлігімен, Ақмола
ауданының оңтүстік батысы мен Қорғалжын ауданының солтүстік батысы,
Ерейментау ауданының солтүстік шығысы аралығында созылып жатыр. Жоғарыда
айтылған климаттық аудандарға қарағанда, мұнда ылғалдану біршама төмен.
Орташа көпжылдық өнім, яғни бидай, т.б. мәдени өсімдіктерді қоса санағанда
40% төмен бұл тұрақты көрсеткіш. Сондықтан жақсы, құнарлы өнім алу үшін,
агротехникалық жаңартылған, мамандырылған салада топырақтағы ылғалды көпте
сақтау туралы бағытта, іс шаралар мен зерттеулер жүргізілуде.
Жылы мерзімде 125-170 мм. ылғал түседі, ал қар жамылғысының жер бетінде
жату уақыты 125-135 күн, биіктігі 16 - 23см. бұл дегеніміз, қосымша су
қорының 45 - 90мм. құрайды. Құрғақ жылы аудан ГТК 0,5, 10 ºС жоғары
температура 2550º - 2700 ºС, жылы мерзімдегі орташа жылдық ылғал 125 -
140мм аудан аймағының Қорғалжын ауданының оңтүстік бөлігін алып жатыр.
Жылы кезең әдетте сәуір айынан басталады: ауаның 0 ºС - тан өтетін
орташа тәуліктік температурасының орта датасы сәуірдің 10 – 15 - тері
аралығында. + 5 ºC - тық температура 22 - 25, ал + 10 ºC-тан өтетін
температура мамыр айының 8 – 10 - дары аралығына келеді. Күзде бұл даталар
қазан айының 20 - 25 күндері, қараша айының 4 - 7 және 16 - 18 күндеріне
сәйкес келеді. Ауаның +5 ºC - тан жоғары орташа тәуліктік температура
жиынтығы 2400 ºC - ты құрайды, 10 ºC - тан жоғарғы температура – 2100, 0 ºC
- тан жоғары орташа тәуліктік температураның ұзақтығы 190-210 (ең азы 160),
+5 ºC-тан жоғарысы – 160 - 200 күн, (ең азы 140), 10 ºC - тан жоғарғы
температура 130 – 160 күндей (ең азы 110). Аязсыз кезең 80 - 140 тәулікті
құрайды. Кейбір жылдары 150 - ден 60 күнге дейін. Атмосфералық қуаңшылық 42
күнге дейін созылады, орташа мөлшері 6 - 13 күндей. Желдің орташа
жылдамдығы 3 - 5 мс, ең күшті желдер 20 - 25 мс, сирек жағдайда дауыл
соғады.
Агроклиматтық аудандарға байланысты (ҚазКСР атласы, 1982 1 – бөлім)
облыс 3 агро климаттық ауданға бөлінеді:
1. Қоңыржай – жылы сәл ылғалды аудан негізінен кәдімгі орманды – далалы
ландшафт және ГТК-ның мәні 1,0 - 1,1 болатын Көкшетау қыратының басым
бөлігі кіреді. Мұнда 10 ºC-тан жоғары тұрақты температура жиынтығы
2000 – 2100 ºC - қа жетеді.
2. Қоңыржай – жылы құрғақ аудан шоқ орманды – далалы және далалы
ландшафттан тұратын облыс аумағының басым бөлігі кіреді. Мұнда ГТК-
ның көрсеткіші 1,0-ден 0,8 аралығында және 10 ºC-тан жоғары тұрақты
температураның жылдық жиынтығы 2100 – 2200 ºС.
3. Жылы құрғақ аудан Есіл аңғарының батыс және шығыс бөлігін және
облыстың оңтүстік бөлігін алып жатыр. Мұнда ГТК 0,9 - дан 0,7 - ге
дейін ауытқиды. Ал 10 ºC - тан жоғары жылдық температураның жиынтығы
2200 – 2400 ºC. Кәдімгі және шоқ орманды – далалы ландшафт шекарасы
Транссібір темір жол магистралі бойымен дерлік өтеді.
Термикалық ресурстың вегетациялық кезең ылғалымен үйлесімділігі мұнда
ерте және орташа өсіп – жетілетін ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге
қолайлы. Олар: орташа және ерте пісіп – жетілетін жаздық бидай. (Иртышанка
10, Қазақстандық ерте пісіп – жетілетін), орта пісіп – жетілетін (Саратов
29, Омбы 19), орта және кеш пісіп – жетілетін (Омбы 9, Омбы 18, қатты
бидай – Алтайлық, Омбы рубині), күздік қара бидай, жаздық арпа, сұлы, тары,
бұршақ, қарақұмық, кендір, картоп, капуста, сәбіз, қызылша, т.б.
1.4 Гидрологиясы
Ауданның су ресурстарының көлемі орташа, көпжылдық ауданы өзендердің
жылдық ағыны, сумен уақытша су көздерін қосқанда 2130млн. ма, оның шамамен
350 млн. м³ су өзге аудандардан келеді, мысалы, Нұра, Құлан төбе, т.б.с.
жалпы коп жылдық ағынның ауданы көлдермен тұйық алаптарды қоса есептегенде
160млн. м³. Жылдық ағын мен өзендер, ағын су және т.б. Су көздерінің
мөлшері жылдық ағынның 34% құрайды. Жылдық ағынмен көпжылдық ағынның
өзгеруіне ұзақ мерзімде уақыт қажет. Әрі өзендердің орташа жылдық ең көп
және аз шығыны 40 - 50 рет болады. Жалпы жылдық ағын мен өзендер және
уақытша су көздері ауданының 75 - 95% қамтиды, яғни 24 млн. м³ су. Бір
жыл ішінде ағынының қатты немесе жай ағуы сол жылғы ылғалдың немесе т.б.
табиғи құбылысына байланысты. Әсіресе көктемгі мерзімде 70 - 90%, бұл
дегеніміз, уақытша су көлемінің 100 % құрайды.
Қаланы және өнеркәсіптерді сумен қамтамасыздандыруға Вячисляв су
қоймасы салынған. Бұлардың алғашқыларының бірі болып, толық көлемде 410,9
тиімді су қайтарылуы 97,2 млн.м². Ақмола қаласының су мен
қамтамасыздандыруын құрайды. Екінші кезекте, толық кезең 250, тиімді су
қайтарымы 75 млн.м² Степногорск қаласының су мен қамтамасыздандыру Сілеті
су қоймасының үлесіне жатады. Су мен қамтудың көлемін арттыру мақсатында су
қоймалары іске қосылды. Толық көлемі 180,6 және тиімді су қайтарымы 41,8
млн.м³ қосымша 17 су қойманың құрылысы жаңа технологиямен жабдықталуға
тиісті деп, белгіленіп отыр. Қорғалжын су жүйесінің барысында
кеңейтулермен, толықталулар енгізуде және өнеркәсіп пен Ақмола қаласының
Нұра арқылы Ертістік сумен қамтамасыздандыруын құрайды. Тиімді су қайтар
ымының көлемі 70 - 74 млн. м³. Нұра өзенінің ластануына байланысты, Ақмола
қаласының ауыз су мен қамтамасыздандыруы Ертіс - Қарағанды каналынан Ешім
арқылы, жылына 65,4 млн м³.
Аудан территориясында әр түрлі 26 су қорларының түрі бар. Бұған әсіресе
жер асты сулары жатады. Оның 15 жергілікті елді мекендермен кәсіпорындар
және темір жол станцияларының (бекеттерінің) су мен қамтамасыздандыруын
құрайды. Атбасар, Балкан, Бұланды, Астрахань аудандарында жер асты су
көзінің 10 шақты түрлері бар төтенше жағдай. Қосымша су қорының көзі
аялювиальды аңғарларда Нұра, Сарқырама, Ешім өзендеріне жатады. Ауыз су
мен және су ресурстарымен бойынша әр түрлі. Облыстық шығыс бөлігінде ауыз
сумен қамтамасыз ету осалдау, әсіресе, Ақкөл ауданының солтүстік шығысы
және Шортанды ауданының оңтүстік бөлігі. Жер асты суларын шаруашылықта
тиімді пайдалану Қорғалжын, Красноколинка және Атбасар, Ерейментау
ауданының батыс бөлігінде жаңадан қолға алынып келеді.
Жер үсті сулары. Аудан территориясының гидро географиялық жағдайы
ерекше, ірілі-ұсақты көлдер, өзендер және уақытша су ағынды мен көзге
түседі. Гидро - географиялық тығыздығы (0,2-0,3 кмкм²). Терісаққан мен
Жабай өзендерінің үстіңгі бөліктерінің су жиыны Сілеті өзенінің оң жағалауы
және Ешім өзенінің оң жағалауының су жиыны жоғары ағынға жатады. Ешім
бассейінің орташа тығыздығы 0,1-0,2 кмкм² аралдығында, ал Нұра бассейнде
орташа тығыздық анықтау геоморфологиялық еркешеліктерге байланысты. Орталық
бөлігінің жазықтығы рельефі, шет аймақтары үстірті. Осы ерекшеліктерге
байланысты зерттеулердің қорытындысы көптеген өзендердің ағыны шеткі жақтан
орталыққа қарай. Шеті мен Өлеңді өзендерінде керісінше.
Ауданның ірі өзендері. Ешім және оның ірі тармақтары: Аршалы, Жабай,
Терісаққан, Нұра, Сілетінің тармақтары (Ақ мырза мен Кедей). Құланөтпес
өлеңі. Ірі өзендердің бірі Ешім, оның бассейінің ауданының территориясын
63% құрайды. Екінші Нұра бассейінің көп бөлігі Қарағанды ауданының
территориясында.
Барлық өзендердің бассейіндері көлдердің қазан шұңқырларында
тұйықталған немесе аудан территориясы бойынша (Нұра, Құланөтпес, Керей,
Қыпшақ) аудан шекарасы бойынша Ақмоламен Павлодар аудандары арасында
(Өлеңді, Енеке) және Сілеті. Уақытша су ағыны мен су жиынының ұзындығы және
көлемі әр түрлі, әсіресе 400 - 10 км. Біршама ірі уақытша су ағыны соның
ішінде (Керей, Қыпшақ, Танеке) көлдерінің ұзындығы 80 - 100км, ал су жиыны
700 - 3500км². Аңғарларда уақытша су ағындарының ені 0,5 - 1,0км аралығында
ғана өзгереді.
Жауын - шашынмен қоректену сирек және қауіпті. Жекелеген өзендерге
Жабай (Сарқырама) Көлтон (Аршалы, Оқ сық) Сілеті ( Ақмырза , Кедей)
салаларында ішкі су мен қоректенеді. Көктемгі өзен және су көздерінен
арнасынан дамуы және ұзақтығы өзеннің ұзақтығымен, созылуына және
орналасуына байланысты. әр өзендерде 41 күннен 87 күнге дейін, ұсақ өзендер
мен көлдерде 78 күннен 20 күнге дейін. Жалпы ағынының ұзақтығы ұсақ
өзендерде 10 - 30 тәулік, орташаларында 30 - 50, ірі өзендерде 230 - 250
тәулік. Өзен аңғармасын кең көлемде тілімделген жыралар кездеседі.
Участоктор бірен-сараң кездеседі, әсіресе жыныстарда. Аңғарлардың ені
(көлденеңі) ірі өзендерде (Нұра, Есіл) өзендерінде 5 - 10км жетеді.
Қатпарлардың қалыңдығы 10 - 15м. аралығында, жекеленген бөліктерде 25-30м
дейін жетеді. Арналардың ені ірі өзендерде 10 - нан 20м аралығында
өзгереді. Аңғарлардың тереңдігі 3 - 6 м-ден 10 - 12м дейін жетеді.
Көлдер. Аудан территориясында 4000 жуық көлдер бар. Олардың 92,5%
ауданы 1 км аспайды. 5,4% - ң ауданы 4,1 - ден 5км дейін, ал, 1% -ң ауданы
5,1- ден 10км дейін және 0,8% - ң ауданы 10,1 - ден 50 км²-дей және де 0,2%
- ң ауданы және 0,8% - ң ауданы 10,1 - ден 50км дейін. Көлдердің басым
көпшілігі шығыс бөлігіне қарай орналасқан, олар Ерейментау, Ақкөл,
Астрахань, Қорғалжын аудандарының территориясында. Көлдердің жалпы санының
0,4 тұщы және аралас. Олардың 0,9% - ң ауданы 1 км дейін. Тұзды көлдердің
ауданы 1км, - 66% кездеседі.
Көлдердің шығу тегі және түзілуіне байланысты судың тұщы және тұзды
болу мен байланыстырамыз. Бір аудан территориялардың, әр түрлі ауғынының
суы, әр түрлі болып кездеседі. Көлдердің суының тұздануы және тұщылануы
көктем кезінде жүреді, мұны судың минералдану десек артық болмайды.
Қорғалжын Қожа көл, Балықты көл, Ұлы алқар және ең ірі тұзды көлдер: Теңіз,
Қыпшақ, Керей; Ең ірі көлдердің қазаншұңқыры (Теңіз, Қорғалжын) техникалық
жағдайда пайда болған.
Ұсақ-шоқылы аудандарда көлдердің қазаншұңқырларының пайда болу,
техникалық және техникалық эрозиялы болып келеді, жазықты және ұзақ қыратты
аудандарда дефляция мен суффозиялы және суффоизомерлі процестердің
нәтижесінде. Керінен жағалаулары кең және биік болып қалыптасқан. Судың мол
көктем кезінде, жағалауларының толығымен су басып, кейінен жаздық ыстығында
кебіп қалады. Топырағы дегретацияға ұшырайды.
Табиғат суларының ауыл шаруашылығында маңызы өте зор. 324 көл негізгі
қоры болып табылады, 9 - 152 балық аулауға қолайлы және балыққа бай.
Көлдердің су айналымының белгілі тәртібі бар. Ғасырлық (негізгі) су
айналымының ұзақтығы 29 - 47 жыл, ал екілік су айналымы 6 - 8 жылды
құрайды. Көлдердің суы тартылуы және кеуіп қалуы 1937 - 40 жылдары жиі
байқалған. Ал 1950 жылдары көлдердің суы керісінше, молайды да, 1951 жылдан
1978 - 1979-ға дейін бұл процес созылады. 1986 - 87 жылдары көл
қойнауындағы судың тасу процесі жүреді. Кей-кезде максималдық жағдайға
жетеді.
Батпақты және суы мол көлдер: Ақкөл, Вишнев, Ақмола аудандарының
территориясында шоғырланған жергілікті жерлерде дәрілік мақсатта қолданады.
1989 жылы, Ақмола ауданының батпақты көлдерінің ең ірісі – Ақтамұлақ
көлінің батпағы медициналық тұрғыда зерттеліп, дәрілі, (медициналық) ем
ретінде қолданды. Бұл көлдің батпағының құрамы Украинаның Сак көлінің
батпағымен теңдес.
Жер асты сулары. Аудан территориясының жер асты сулар қорының орталық
Қазақстанның гидрогеологиялық жиындығының негіздеріне жатқызуға болады.
Орталық Қазақстанның гидрогеологиялық ерекшеліктеріне байланысты былай
топтастыруға болады. Көкшетау - Екібастұз, Теңіз - Қорғалжын және Сарысу -
Теңіз. Көкшетау - Екібастұз гидрогеологиялық ауданы территориялық солтүстік
бөлігін алып жатыр. Оған кіретін территориялар: Ерейментау, Вишнев, Сілеті,
Ақкөл, Бұланды, Шортанды, Астрахань ауданының солтүстік шығыс бөлігімен
Балкан ауданының солтүстігі және Атбасар әкімшілік аумағы.
Жер асты суларының қалыптасушыны табиғат жағдайының және геологиялық
шөгінде жыныстардың минералдардың тағы басқа жүріп жатқан әсері мол.
Аталмыш аумақ территорияларында 19 жер саты су қоймалы- кешенді түрде
белгілі.
Теңіз Қорғалжын гидрогеологиялық ауданына оңтүстік бөліктегі аймақтар
кіреді және оңтүстікте Сарысу Теңіз көтермелі мен шектеседі, біршама жер
асты сулары сирек кездеседі., не бары 6-ғана көзі белгілі.
Сарысу Теңіз гидрология ауданы бөлігіне Қорғалжын әкімшілік ауданының,
оңтүстік бөлігі кіреді. 12 жер асты су қоры белгілі. Жіңішке жолақты ені 30
- 40км, солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатыр. Шекараның батысқа
қарай, яғни Торғай гидрологиялық ауданы алып жатыр. Оған Ертіс өзенінің
оңтүстік батысы кіреді. Негізінен тұрмыстық мақсатта ауыз суының рольі
ретінде қолданылады.
Аудан территориясының топырақ жамылғысы 2 түрден құралған қара
топырақ, қоңыр және белдеулерге байланысты.
Аумақтың солтүстік бөлігін өлі-қуаң дала ағып жатқандықтан жер бедері
ірісі-ұсақты таулы және төбелікті кедір-бұдыр болғанымен топырағы қара
топырақ. Оның ауданы 487,6 мың га. Олардың арасындағы ең кең таралғаны
орташа тығыздығы қара топырақ. Құрамындағы қара шіріктің көлемі 50 - 70см -
де 6 - 8% құрайды. Топырақ құрамы химиялық элементтерге де бай кальцийдің
70 - 85% сонымен қатар фосфор, кальций, т.б.
Оңтүстік белдемдегі қара топырақтың ауданы 2556,6 мың гектар.
Ерекшеліктері карбонатты қара топырақ, қара шіріктің құрамы 45-60 см- де, 4
- 5% құрайды. Карбонатты болғаны мен магний, иод, натрий т.б. элементтер
менде бай. Сондықтан топырақ эрозиясына ұшырамайды. 51º - с.е. оңтүстікке
қарай қара топырақты белдем ауысады. Ауданы 7340,3 мың га, 70% , өңделген
белдемдердің арасындағы топырақтық ең жақсы болып табылады. Қарашіріктің
көлемі 35 - 40см-де, 3 - 4% құрайды.
Шығысында ұсақ-шоқылы жазықтың болғандықтан топырақ жамылғысы құнарлығы
біршама аз кейбір бөліктердегі азот, фосфор т.б. құнарлы элементтер жетпей
жатады, сондықтан көктемде арнайы дәрілеу жүргізіледі.
Ауданның қалған оңтүстік бөлігінің жер бедері қуаң далалы бөлікке
кіретіндіктен, топырақ жамылғысы болып келеді, ауданы 2508,9 мың га. Қара
шіріктің көлемі:30 - 40см-де, 2,5 - 3,5% құрайды. Белдемнің ең оңтүстігінің
топырағы ауданы 472,2 мың га. Топырақ жамылғысына климаттың әсері мол.
Сондықтан, топырақ құрамы табиғи минералдарға қанықпаған, өнімдердегі нашар
болғандықтан, зерттей келе академик А.И. Бараев, осы салада көптеген еңбек
сіңірген.
5. Өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Ақмола облысының өсімдік түрлері сан алуан. Мұнда, негізінен 73
тұқымдасты, 830 гүлді өсімдіктер кездеседі. Аудан территориясын түгелімен
дала зонасында жатқандықтан. Обылыста солтүстіктен оңтүстікке қарай қара
қоныр, қоңыр, ашық қоңыртопырақ белдемері бірін-бірі алмастырады. Оның
көпшілігі жыртылған жерлер. Өсімдіктің 73 тұқымдасы, 800 - ден астам түрі
кездеседі. Негізінен, қылқан, селеу, бетеге, далалық жоңышқа, таспа шөп ,
жебіршөп, қазтабан, сәбіз шөп , жусан, т.б, өзен жайылмалар мен көл
жағалауында астық тұқымдас және әр түрлі шөп аралас шалғын, ұсақ шоқыларда
шоқ қарағай, қайың, көктерек, түрлі бұталар өседі.
Облыс табиғатына сәйкес мұнда сүтқоректілердің 55, құстың 80, бауырмен
жорғалаушылардың 8, қос мекенділердің 3, балықтың 30 түрі мекендейді.
Облыстың солтүстік ормандарында бұлан, Сібір елігі, сілеусін, ақ кіс, ақ
қоян, тиін, Еуропа кірпісі, орман құстары (құр, ақрұқ, тоқылдақ т.б.),
жыртқыш құстар (қарақұс, шаңқылдақ қыран, кезқұйрық, жаман сары, күйкентай,
жағалтай,), сауысқан, ала қарға, жау қараға, т.б. кездеседі.
Су құстарынан: қоқиқаз,қаз,үйрек, т.б., бауырымен жорғалаушылардан:
сарыбас, өрнекті қарашұар жылан, сұр жылан, секіргіш кесіртке,т.б,
мекендейді.
Суларда мөңке, оңғақ, лақа, алабұға, торта, шортан, аққайран өседі.
Қорғалжын, Ерейментау, Атбасар мемлекеттік қорықтар бар.
Қорғалжын қорығы 1968 жылы құрылған Ақмола болысында орналасқан
Қорғалжын, Теңіз көлдері кіреді.Сүт қоректілердің - 41, құстардың - 315,
балық – 14, өсімдіктің – 343 түрлері кездеседі. ЮНЕСКО-ның тізімінде ерекше
қорғалатын батпақты шөлді ландшафт ретінде енген.
Көкшетау паркі 1996 жылы құрылған Ақмола облысында орналасқан
ерекшелігі: аңдардың – 305, құстардың – 223,балықтың – 22, өсімдіктердің –
800 түрлері кездеседі.[5].
2 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
2. Ақмола облысының өзендеріне шолу
Ақмола облысы әкімшілігінің 2004 жылғы 9.09 айындағы Қазақстан
республикасы Үкіметінің 2004 ж. 2 тамыздағы кеңейтілген мәжілісі
хаттамасының жүзеге асыру жөніндегі шаралар жоспары туралы қаулысы Ақмола
облысы жөнінде де актуалды болып саналады. Басты мақсаттары мен
міндеттері: аймақтың ауа бассейнін, су және жер ресурстарын, флора мен
фаунасын барынша қорғауды қамтамасыз ету; экологялық ағарту,насихат,білім
мен тәрбие беру,кадрлар даярлау;экологиялық ғылыми зерттеу жұмыстарын
жүргізу.
Облыста 7 ірі өзен,140 көл бар. Ең ірі өзендері Есіл, Жабай, Сілеті,
Нұра,Шағалы, Қылшақты,. Терісаққан. Режимдері бойынша өзендер қармен
көректенетін жазықтықты типке жатады. Өзендер сәуірдің орта кезінде таси
бастайды. Тасқындағы су лай иіссіз болады. Қыстың аязды күндерінде өзендер
түбіне дейін қатып, су ағыны уақытша тоқтатылады. Соңғы жылдары өзен
суларының оның ішінде Есіл суының ластануы азайғандай алайда кейбір
тұстарында ластану деңгейі нормадағыдан жоғары. Басты су көзі Есіл өзені
болып табылады. Жергілікті халық суды шаруашылық мақсаттарды қолданады.
Өзеннің жоғарғы ағысында Вячеслав суқоймасы орналасқан. Вячеслав
суқоймпсына дейін өзен суының құрамында сульфаттар (1,15-3,5 ШРК),
хлоридтер (1,2 ШРК), жалпы темір (6,7 ШРК), мыс ( 3 ШРК), фенолдар мен
мұнай өнімдері (1-2 ШРК) болған. Соңғы жылдары бұл өзеннің ластануы
біршама азаяды.Ал көлдердің тайыздалып, ластануы тоқталмай отыр.Өзендер
мен көлдердің ластануына кірағынды сулардың үздіксіз құылуының,
жағалауларына орналасқан нысандардың қоқыс тастауының да әсері мол.
Ақмола облысымыздағы су көздерінің соңғы жылдардағы жағдайының жайсыз
халде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Жаратылыстану - педагогикалық факультеті
География және экология кафедрасы
Қорғауға өткізуге рұқсат
етіледі
География және экология
кафедрасының меңгерушісі
C.
О. Жетпісов
____ _______ 2009ж.
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы:“АҚМОЛА ОБЛЫСЫ БОЙЫНША СУ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ„
Мамандығы 050116 – География
Оқу формасы: күндізгі
Орындаған: ГрК - 42 тобының студенті А.Т. Нукенов
Ғылыми жетекші: аға оқытушы,
гидрометеорология магистрі Л.С. Бултекова
Көкшетау – 2009ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 Ақмола облысының физикалық - географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... 6
1.1
Рельефі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2
Топырағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.4
Гидрологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2
1.5 Өсімдіктер мен жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2 Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..17
1. Ақмола облысының өзендеріне
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 Облыс аумағындағы
көлдер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...19
2.3 Жер асты сулары және басқа су
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.4 Су тұтынушыларға зиянды
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 8
3 Ақмола облысының су ресурстарының экологиялық
жағдайы ... ... ... ... .32
3.1 Ақмола облысындағы су объектілерінің
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 32
3.2 Облыс бойынша су объектілерінің ластану
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.3 Облыста су ресурстарын шаруашылықта
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... 39
3.4 Ластануды болдырмау және қорғану жолдары (іс-
шаралары) ... ... ... ... ...50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...54
Қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ТҮЙІН
Дипломдық жұмыстың тақырыбы Ақмола облысы бойынша су ресурстарының
экологиялық жағдайы. Дипломдық жұмыс Кіріспе, үш бөлім, қорытынды,
қосымшалардан тұратын 63 бетті құрайды. Жұмыста 7 кесте 6 график
көрсетілген. Жұмыста қолданылған әдебиеттер саны 28.
Жұмыстың өзектілігі: Ақмола облысының су ресурстарының экологиялық
жағдайы алаңдатушылық тудырып отыр. Неғұрлым өндіріс дамығанмен соғұрлым
судың ластануы жоғарылауда. Ауыз су мәселесі әлі де толық шешілмеген.
Қазақстан Республикасының су кодексі 1993 жылы наурыз айының 31 жұлдызында
қабылданды. Кодексте қойылған негізгі міндет – су қорларын ластаудан,
таусылудан қорғау, зиянды әсерлерді болдырмау, суды пайдалануда заңдылықты
күшейту, халықтың экономика салдарының қажетін өтеу үшін суды ұтымды
пайдалану.
Елбасымыздың сөздерімен айтқанда отандастарымыздың төрттен үш бөлігі
сапасыз ауыз суды пайдалануда. Су ластануының көрсеткіші біздің
мемлекетімізде әлі күнге дейін үлкен. Қалалық Көкшетау Су Арнасының
басшыларының айтуы бойынша бүгінгі пайдаланып жүрген суды тазалау
құрылғыларына және құбырларымызға 30 жылдан астам уақыт болған екен, яғни
олардың пайдалану мерзімі таусылды деген сөз.
Жұмыстың мақсат міндеттері: Облыс су объектілердің хал ахуалын
көрсету. Статистикалық мәліметтерге сүйеніп соңғы он жылдың анализын жасау.
Су көздерінің қандай заттардан ластанатынын көрсету және осыған қарап
ластануды болдырмау. Облыстың экологиялық жағдайы күрделі,сондықтан оны
қорғауға қамқорлық, қоршаған орта жағдайын жақсарту.ауа,жер,су
ресурстарының экологиялық қауіпсіздігін қалпында ұстау,жануарлар мен
өсімдік дүниесін сақтау,жүзеге асыру механизмдері: табиғатты қорғау
шараларына бөлінетін қаржы шығындарын өсіріп отыру; халыққа экологиялық
білі мен тәрбие беру жұмыстарын әрі қарай жалғастыру аса қажет.
Дипломдық жұмысты зерттеу барысында талдау: Қазіргі жағдайға талдау
жасасақ облыста ауыз су сапасы өткір проблема болып отыр. Барлық ауру
түрлерінің 80% су сапасынан болады. Обылыстағы 70 су тартпасы жөндеуге
қажет етеді. Халықтың 68 ғана суды орталықтандырылған жүйеден алады.Ал 7
халық ауыз суды тасып ішеді,не ашық су көзінен пайдаланады.Жер асты және
жер үсті ауыз суларын мониторингтік бақылау, байқау қалыс қалған.Су
құбырлары ескіріп , тозып кеткен.Жалпы ауыз су жүйелерінде санитарлық
жағдай қалыпты емес.Осыдан барып эпидемиялық ауру көп тарайды. Атбасар,
Қорғалжын, Целиноград. Шортанды аудандарда, Көкшетау, Степногор. Аймақтың
қазіргі экологиялық жағдайы әлі де өткір күйінде қалып отыр.Сондықтан
жер,су ,ауаның ластануын азайту үшін міндетті түрде жедел табиғат қорғау
шараларын жүзеге асыру керек.
КІРІСПЕ
Табиғат байлықтарының қымбатты түрлерінің бірі – су. Дүние жүзінде
көптеген өнім мен тағамға айырбас боларлық заттар табылғанымен суды
алмастыратын зат табылған жоқ. Денедегі су мөлшері 10-12 процентке кемісе
адам әлсіреп, шөлдеп, аяқ-қолы дірілдей бастайды, 20-25 процентке кемісе
өмір сүруі тоқтайды. Бір адам 70 жылда орта есеппен 50 тонна су ішетін
көрінеді. Планетамыздағы организмдердің тіршіліктері үшін, оның ішінде
адамның өмірі және денсаулығы үшін, судың қаншалықты маңызды екендігін
түсіну қиын емес. Жер бетінің 77,5 процентін (мұздар, батпақтарды қоса
есептегенде) су алып жатыр. Су қорларына өзен ,көл, теңіз,жер асты сулары,
таулар мен поляр шеңбердегі мұздар,атмосфералық ауадағы ылғал кіреді. Жер
бетінде осынша көп су болғанымен, қазақтың суды қастерлейтін Судың да
сұрауы бар деген мақалынан ақ байқауға болады. Бұны қазақтың судың қадірін
білгені деп түсіну керек. Сондықтан коптеген соғыстар, суы бар жерге ие
болу үшін жүргізілді. Сол себептен адам қоғамында судың орны ерекше,
сондықтан планетамыздағы су, халықтың негізгі байлығы деп түсінуіміз
керек.[1].
Жер бетінің 77,5 пайызын су алып жатыр. Сөз жоқ, біз үшін тұщы судың
маңызы үлкен. Олардың қоры өте аз, өзендер мен көлдердегі тұщы сулар қоры
гидросфера ресурсының 1 пайызына да жетпейді. Қазақстан Республикасы да
тұщы су қоры тапшы елдер қатарына жатады. Еліміздің су қорлары өзендерден,
көлдерден, бөгендерден, жер асты сулардан, мұздардан, мемлекеттік шекараға
кіретін теңіздерден және теңіз жағалауындағы территориялық сулардан
құралады. Көп жылдық мәліметтерге қарағанда өзендердің жылдық ағын мөлшері
64,8км3 шамасында. 1км2-ге бөлгенде секунтіне 0,8 литрден келеді. Бұл Орта
Азия елдеріндегі ең төмен көрсеткіш. Су қорлары мемлекет меншігіндегі бүкіл
халықтың байлығы болып табылады.
Қазақстан Республикасының су кодексі 1993 жылы наурыз айының 31
жұлдызында қабылданды. Кодексте қойылған негізгі міндет – су қорларын
ластаудан, таусылудан қорғау, зиянды әсерлерді болдырмау, суды пайдалануда
заңдылықты күшейту, халықтың экономика салдарының қажетін өтеу үшін суды
ұтымды пайдалану.[2].
Елбасымыздың сөздерімен айтқанда отандастарымыздың төрттен үш бөлігі
сапасыз ауыз суды пайдалануда. Су ластануының көрсеткіші біздің
мемлекетімізде әлі күнге дейін үлкен. Қалалық Көкшетау Су Арнасының
басшыларының айтуы бойынша бүгінгі пайдаланып жүрген суды тазалау
құрылғыларына және құбырларымызға 30 жылдан астам уақыт болған екен, яғни
олардың пайдалану мерзімі естен шыққан.
Облыстың экологиялық жағдайы күрделі,сондықтан оны қорғауға қамқорлық,
қоршаған орта жағдайын жақсарту.ауа,жер,су ресурстарының экологиялық
қауіпсіздігін қалпында ұстау,жануарлар мен өсімдік дүниесін сақтау,жүзеге
асыру механизмдері: табиғатты қорғау шараларына бөлінетін қаржы
шығындарын өсіріп отыру; халыққа экологиялық білі мен тәрбие беру
жұмыстарын әрі қарай жалғастыру аса қажет.
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес осы күнгі экологиялық
бағдарламаларды тиімді шешу Қазақстан Үкіметінің ең маңызды
басымдықтарының бірі болып отыр.
Аумақтық бағдарламалар қоршаған ортаныың ластану деңгейінің
төмендеуне, ауаның бұзылуына, жер үсті суларының нашарлауына өндірістік
және тұрмыстық қалдықтардың тым көбейіп кетуіне, орман алқаптарының,
биологиялық алуан түрліктің азайып бара жатуына байланысты жасалып отыр.
Қоршаған ортаны қорғау мәселелерін оңтайлы шешуге жергілікті
органдар табиғат пайдаланушыларға Үкіметтік емес ұйымдар өзара тығыз
бірлікте, белсенділікпен қатысуы аса қажет.[3].
Қазіргі жағдайға талдау жасасақ .
Аймақтың қазіргі экологиялық жағдайы әлі де өткір күйінде қалып
отыр.Сондықтан жер,су ,ауаның ластануын азайту үшін міндетті түрде жедел
табиғат қорғау шараларын жүзеге асыру керек.
Қазіргі талдау көрсетіп отырғандай, Қоршаған ортаны ,табиғатты,
ресурстарды қорғау жайлы барлы билік деңгейлерінде бірдей,бірлікпен,шын
жан ашырлық пен жүргізілгенде ғана жақсара түсетіндігін айқындалады.
Ауыз су сапасы да өткір проблема. Барлық ауру түрлерінің 80% су
сапасынан болады. Обылыстағы 70 су тартпасы жөндеуге қажет етеді.
Халықтың 68 ғана суды орталықтандырылған жүйеден алады.Ал 7 халық ауыз суды
тасып ішеді,не ашық су көзінен пайдаланады.Жер асты және жер үсті ауыз
суларын мониторингтік бақылау, байқау қалыс қалған.Су құбырлары ескіріп ,
тозып кеткен.Жалпы ауыз су жүйелерінде санитарлық жағдай қалыпты
емес.Осыдан барып эпидемиялық ауру көп тарайды. Атбасар, Қорғалжын,
Целиноград. Шортанды аудандарда, Көкшетау, Степногор қалаларында вирустық
гепатит көп болды. Жылдың өткен 9 айындағы инфекциялық ауру өткен жылғыдан
көбейіп кеткен .
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтың санитарлық жағдайы да төмен.
Канлизациялық жүйенің жалпы ұзындығы214,6 км.Канализациялық тазарту
қондырғыларының қуаты тәулігіне 32 мың текшке метр су тазартуға жетеді.
Алайда тазартылған су мен тазартылмаған ағынды сулардың араласып кететін
жағдайлары да болады.Сөйтіп әліде ағынды суларды тазарту мәселелері күні
осы уақытқа дейін тиісті шешімін таппай отыр. Сондықтан, ЩБКА жер астыңғы
және жер үстіндегі суларды ластайтың көздері болып демалыс үйлердің
локальды септиктерді айтуға болады. Зеренді курортына да елеулі қауіп төніп
отыр. Аудан орталығы болғандықтан кісілер саны жаздың ыстық айларында
мүлдем көбейіп кетеді.Осының әсерінен қоқыстардың көлемі артуда[4]
1. АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Жалпы, Ақмола облысы Қазақстан Республикасының солтүстігінің
орталығында, қазақтың ұсақ шоқысы мен Тенгіз жазықтығында орналасқан.
Ақмола болысының іргетасы 14.10.1939 ж. қаланған. Облыс территориясының
ауданы 121,7 мың км. Солтүстігінде Солтүстік Қазақстан, шығысында Павлодар,
оңтүстігінде Қарағанды, батысында Қостанай аудандарымен шектеседі.14
ауылдық, 2 қалалық әкімшілік ауданға бөлінеді. 8 қала, 12 кент,183 ауылдық
әкімшілік округ бар. Әкімшілік орталығы – Астана қаласы. Сарыарқаның
солтүстік – батыс бөлігінде, Есіл өзенінің жоғарғы ағысында, дала
белдемінде орналасқан.
Геологиясы. Жерінің геологиялық құрылымы каледон және герцін қатпарлығы
кезеңінде қалыптасқан. Палеозой дәуірінің соңында континенттік түзілу
кезеңі басталды. Өте ұзақ мерзімге созылған тегістелудің нәтижесінде пайда
болған таулы өлке мезазой дәуірінде бірте –бірте қыраттарға айналды. Облыс
жері, негізінен, палиозойдын метаморфтанған, кварциттеріне, құмтастарынан,
алвитофермелеріне, әктастарынан конгломераттарынан түзілген. Солармен бірге
интрузиялық (гранит, дерт, гоббра, т.б.) және эффузиалық жыныстар тез
таралған. Байырғы жыныстардың иген мен төрттік дәуірлерден сарғылтым
шөгінділерінің қалын қабаттары жауып жатыр. Кең байлықтарынан алтын, уран,
боксит, сүрме, мыс, молибден, кобальт, көмір, каолин сазы, кварц құмы,
құрылыс материалдары т. б. өндіріледі.[5].
1.1 Рельефі
Жер бедері әр түрлі: ұсақ шоқылы, аласа белесті, ұсақ төбелі жазық.,
өзенді, сулы аңғарлар.Рельефтің контрасты түрге келуі геологиялық
құрылымының ерекшелігі мен геологиялық тарихына байланысты.
Облысың геоморфологиялық жағдайына келсек, солтүстігінде Көкшетау
қыратының сілемдері – Сандықтау, Домбыралы т.б аласа таулар орналасқан.
Зеренді, Балкашино мен Макин аудандарының территориясында. Орташа таулардың
биіктігі 400 - 500м. оңтүстік бағытында ұсақ таулы аймақтар мен аңғарлар
шоғырланған. Солардың бірі Жабай өзенінің аңғары. Балкашино ауданының
аумағында ұсақ таулы өлкелердің тау басында кристалды жыныс жиі байқалды.
Оңтүстігінде кең көлемді территорияны Атбасар енді жазықтығы алып жатыр.
Ал, солтүстік-шығыс бөлігінде Сілеті жазықтығы. Абсолюттік биіктігі
Атбасардан (205 - 300 м.) мен салыстырғанда кіші. Орталық оңтүстігінде
Теңіз көтермелі жазықтығы, ортасында Теңіз, Қорғалжын көлдері орналасқан.
Теңіз жазықтығының құламасының пішіні сопақтау және ені бойынша созылған.
Құламаның көп бөлігі кең акумулятивті жазықта жатқан өзендер. Терісаққан
мен Нұраның қойнауында абсолюттік ерекшелігі 250 - 400м. Терісаққан
бассейнінде және термелі иілім Ешім өзенінің үлкен аңғар мен ірілі
ұсақтығы төбешіктерге айналады. Солтүстік батысында Теңіз құламасы Есіл
өзенінің бассейндерімен, ал оңтүстік шығысында нақты емес. Бұл бөлігінде
көптеген көлдер тоғандары шоғырланған. Солтүстігінен Орталық Қазақстанға
дейін, ұсақ таулы өлке, 2 үлкен жер бедерінің сатысынан тұрады. Орташа саты
денудатциялық жазықтық (500-600м.) саты бұл да денужатциялық жазықтық (250-
300м.) бұлардың орталарында изомирланған бөліктеген үстіріктер де бар.
Сарыарқаның биік емес шоғырлары Шортанды, Ақкөл мен Макин аудандарының
территориясында кездеседі. Жер бедері ұсақ шоқылы, ірілі ұсақты таулы,
мұның бәрі техникалық ерекшеліктері коленозей кезеңімен қалыптасқан.
Төбешіктер суайырықтары мен су жиынтықтарымен ерекшеленеді. Бірінші
кезектегі (жазықтық) үстірт немесе төбелер жазықтықтан көтеріледі және
палеозойлық жыныстардың түзілген. Көл аралық төбешіктер қазіргі кездегі жер
беті денудатциясына жатады. Мысал ретінде, Сілеті конюнін айтуға болады.
Облыс территориясында Ерейментау таулары көзге түседі. өз кезеңінде
палеозойлық жыныстармен шоғырланған. Орташа биіктігі 400 - 500 м. аласа
таулы өлкелердің жер бедерін алдымен беткей экспозициясын сосын жыныстық
құрамына байланысты ажыратасыз. Жер бедерінің жыныстық ерекшеліктері,
әсіресе кварц, альбитефирами, гранит т.б. өзгеше ерекшеленеді. Жұмсақ
жыныстарға рельефке құмтасты конглометарі қиыршықтасты т.б. жатады.
Оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігінде Сарыарқа тау тізбегі басталады.
Оларға жататын орташа таулар – Мұзбел және Ерейментау.
Сарыарқа Қазақтың ұсақ-шоқылы даласы Қазақстанның таулы өлкелерінің
бірі. Физикалық, географиялық және табиғаттық-климаттық жағдайынан ең үлкен
аймақ. Батысында Торғай үстіртімен, солтүстік батысында Солтүстік үстірті,
ал Шығысында Шығыс-Тарбағатай таулары және Оңтүстігінде Бетпақдала және
Балқаш көлі, ұзындығы 1200, ені 900 км. Жер бедері – шекті
жазықтықтар.Солтүстігінен жіктік аумақтарға Көкшетау облысы, Қарағанды
облысы, Жезқазған облыстары, ал оңтүстік батысынан Павлодар бөлігі және
Семей бөлігі алып жатыр. Солтүстік бөлігінен Ақмола облысы, жер бедері
негізінен, аласа таулы өлке, оларға: Ұлытау (1133м), Ерейментау (899м), Жел
адыр (601м), Арғынат (575м), Шығысында Теңіз – Қорғалжын құламасы. Теңіз
жазықтығымен Көкшетау үстірттің арасында Есіл және Атбасар жазықтығы алып
жатыр. Аумақтың геологиялық жағдайына қарасақ, солтүстігінен Орал – Монгол
геосинклин алды белдеулерінде голеозолық метоморты қатты жыныстар. Кварцит,
құмтас, әктас т.б. солтүстік Ақмолалық аумақта табиғи байлықтардың мынадай
түрлері кездеседі: алтын, боксит, мыс, сурьма, каолин батпағы, квасты
құмдар т.б.[3].
Жерінің геологиялық құрылымы каледон және герцін қатпарлығы кезеңінде
қалыптасқан. Палеозой дәуірінің соңында континенттік түзілу кезеңі
басталды. Өте ұзақ мерзімге созылған тегістелудің нәтижесінде пайда болған
таулы өлке мезазой дәуірінде бірте –бірте қыраттарға айналды. Облыс жері,
негізінен, палиозойдын метаморфтанған, кварциттеріне, құмтастарынан,
алвитофермелеріне, әктастарынан конгломераттарынан түзілген. Солармен бірге
интрузиялық (гранит, дерт, гоббра, т.б.) және эффузиалық жыныстар тез
таралған. Байырғы жыныстардың иген мен төрттік дәуірлерден сарғылтым
шөгінділерінің қалын қабаттары жауып жатыр. Кең байлықтарынан алтын, уран,
боксит, сүрме, мыс, молибден, кобальт, көмір, каолин сазы, кварц құмы,
құрылыс материалдары т. б. өндіріледі.[5].
1.2 Топырағы
Аудан территориясының топырақ жамылғысы 2 түрден құралған қара
топырақ, қоңыр және белдеулерге байланысты.
Аумақтың солтүстік бөлігін өлі - қуан дала ағып жатқандықтан жер бедері
ірісі - ұсақты таулы және төбелікті кедір-бұдыр болғанымен топырағы қара
топырақ. Оның ауданы 487,6 мың га. Олардың арасындағы ең кең таралғаны
қара топырақ. Құрамындағы қара шіріктің көлемі 50-70 см - де 6-8%
құрайды. Топырақ құрамы химиялық элементтерге де бай кальцийдің 70-85%
сонымен қатар фосфор, кальций, т.б.
Оңтүстік белдемдегі қара топырақтың ауданы 2556,6 мың гектар.
Ерекшеліктері карбонатты қара топырақ, қара шіріктің құрамы 45-60 см - де,
4-5% құрайды. Карбонатты болғаны мен магний, иод, натрий т.б. элементтер
менде бай. Сондықтан топырақ эрозиясына ұшырамайды. 51º с.е. оңтүстікке
қарай қара топырақты белдем, ауысады. Ауданы 7340,3 мың га, 70% , өңделген
. белдемдердің арасындағы топырақтық ең жақсы болып табылады. Қара шіріктің
көлемі 35-40см-де, 3-4% құрайды.
Шығысында ұсақ шоқылы жазықтың болғандықтан топырақ жамылғысы құнарлығы
біршама аз кейбір бөліктердегі азот, фосфор т.б. құнарлы элементтер жетпей
жатады, сондықтан көктемде арнайы дәрілеу жүргізіледі. Ауданның қалған
оңтүстік бөлігінің жер бедері қуаң далалы бөлікке кіретіндіктен, топырақ
жамылғысы болып келеді, ауданы 2508,9 мың га. Қара шіріктің көлемі:30 -
40см-де, 2,5 - 3,5% құрайды. Белдемнің ең оңтүстігінің топырағы ауданы
472,2 мың га. Топырақ жамылғысына климаттың әсері мол. Сондықтан, топырақ
құрамы табиғи минералдарға қанықпаған, өнімдердегі нашар болғандықтан,
зерттей келе академик А.И. Баева, осы салада көптеген еңбек сіңірген.
Облыста солтүстіктен оңтүстікке қарай қара қоңыр, қоңыр, ашық қоңыр
белдемелері бірін - бірі алмастырады. Олардың көпшілігі жыртылған.[5].
1.3 Климаты
Облыстың климаты шұғыл континенталды. Қаңтардың орташа температурасы:
-14 – 18 ºС, шілденің орташа температурасы 20-24 ºС, қысы қатал, аязы -40
ºС дейін жетеді, жазы ыстық + 35 ºС орташа температурасы, ал оңтүстік
батысында құрғақ және шаңды дауылдар жиі болады. Жылдың жауын-шашын мөлшері
200-300мм. Ірі өзендері – Ішім, Нұра, көлдері – Теңіз, Қарасор, Қорғалжын,
Балықты көл, Қыпшақ. Далалық жазықтықтарда Жазылым көгендері басым,
оңтүстігі қара топырақты. Аумақтың көп бөлігі Қорғалжын мемлекет қорығы
орналасқан. Солтүстігінен Орталық Қазақстанға дейін аласа таулы белдей де 2
үлкен жер бедері сатысы қалыптасқан. Орташа сатыға денудациялық жазықтықтар
жатады (500 - 600м), төменгі сатыға да денудациялық жазықтық (250 - 300м).
Олардың орталарында изомеризатцияланған үстірттерде бой көтерген. Биік
емес Сарыарқа, Шортанды, Ақкөл және Бұланды аудандарын территориясында
қалыптасқан. Ауданның климаты шұғыл континентальді құрғақ. Негізгі климат
түзуші орақтары – күннің түсуі, оның түсу ұзақтығы 220 сағат, жылына, көбі
шілде айында болатын құбылыс. Жылдық радиацияның көлемі 112 ккалсм², ал
жарықтығы 52 ккалсм² жетеді. Ауданның аумағында ауа массасының 3 түрі бар:
арктикалық, полярлы, тропикалық.
Жылдың суық уақытында ауа райын бақылау батыс сілемдерімен, азиялық
антициклонмен байланысты. Қыста ауа райы тұнық болады. Көктемге дейін
антициклон сақталады, сондықтан ауа райы құбылмалы. Құрғақ жеңіл жел
болады. Күндізгі ыстық ауа температура және түнде қырау тартады. Жазғы
күндері далалы жазық жерлерде интенсивті жылу жүрудің негізінде аспан ашық,
бұлтсыз, ыстық немесе тымық ауа қалыптасады. Қаңтар айының орташа
температурасы 16 ºС, оңтүстік-шығыста 18,5 ºС дейін; абсолюттік минимум -49
– 54 ºС, әр облыстың аудандарында әр түрлі. Шілде айының орташа
температурасы 18,5 - 22,5 ºС. Ауаның максимум температурасы 44 ºС дейін
жетеді, ал жылдық температурасы 3,4-4,1 ºС. Жылы кезеңнің ұзақтығы 194-202
күн, оның ішінде суық күндер 163-171, ал аязды кезең 105-130 күндей. Ауаның
ылғалды қатыстық биіктігі, қысқы күндері байқалады.
Қараша - наурыз айларының орташа айлық мөлшері 80 - 82% - ның көп
бөлігінде қалыптасқан. Жылдың жылы кезеңі мен ауаның ылғалдылығы облыс
территориясында солтүстіктен оңтүстікке дейін артады. Ауа ылғалдығының ең
төмен уақыты мамыр-шілде айларында 54 -56% болады. Орташа жылдық
атмосфералық жауын - шашын солтүстікте 35,0мм, ал оңтүстікте 220 - 300мм.
Жауын-шашынның максимумды 54мм. шілде айында; ақпан айында - 23мм. орташа
жылдық жел жылдамдығы 5,3мсек. және біршама азырақ сәуір, қараша,
желтоқсан айларында 5,8мсек. айлық минимум желдің жылдамдығы тамыз айында
4,4мсек. қарша мен сәуір айларында желдің орташа айлық мөлшері көбейтеді.
Ақмола облысындағы желдің тұрақты қалыптасқан мөлшері 3,6мсек. 20
жылда бір рет белгіленеді. Жылдық суық мерзімінде желдің бағыты батыс
солтүстік антициклон қысымында болады., ал жылы мерзімінде бағытын аңықтау
қиынға соғады, ол барикалық депрессия мен байланысты.
Облыс территориясында найзағайлы жаңбырлар жиі жаз айларында, көктем
және күз айларында сирек. Орташа найзағайлы бұршақты күндер 19-25. жаз
айларында найзағайдың күшті ойнайтын бұршақты айы шілдеде 6-9 күн. Орташа
ұзақтығы 2,4 сағат. Бұршақты бақылау негізінен жылы мезгілді уақытты
жүреді, оларда салыстыру қиын, кей кездерде жолақтары бірнеше км. Ұзындығын
және енінен болуы мүмкін.
Орташа бұршақты күндер 1 - 2, кей жағдайларда жылына 4 - 9 рет.
Бұрқасындар жиі болып тұрады. 20-50 күнге созылады. Далалы аудандарда шаңды
дауылдар басым болады, жылына 14-40 күн, тұманды күндер 24 - 70. астанада
тұманды күндер 61. тұманды кезеңдердің басым болатын мерзімдер наурыз -
сәуір және желтоқсан айларында.
Аудан климатының ерекше қасиеттерінің бірі – құрғақтығында. Ең құрғақ
жылдар: 1955, 1957, 1961 - 63, 1965, 1967, 1982, 1984 жылдары болған. Жалпы
мерзімді кезеңде сәуір, қыркүйек айларында болатын күндер саны 14 - 20.
кейбір жылдары Ақмола өңірінде қыс аяздығы қатты болады, ұзақтығы 5 - 5,5
ай, жер бетіне қардың түсуі қараша айында басталады. 120 - 150 күн жатады,
қаңтар айында аяз қысып, қатты қыс басталады. Аязды күндер - 25 ºС- тан
және кей аудандарда 10 - 14 ºС- дан, 38 - 45º - тан болып тұрады. Кейбір
жылдары айына 18 - 20 күн қатты аязда болады. Жер бетіндегі қардың биіктігі
қалыпты жағдайда 20 - 22см болады. Қар қалың жылдары қар жамылғысының жер
бетінде жатуы 130 - 140 күн оңтүстікте, ал солтүстік аудандарында 150 - 155
күндей жатады. Көктемі наурыз айының 2-ші жартысына қарай болады. Ұзақтығы
1,5 - 2 ай, температураның 0 ºС - ден көтерілуі сәуір айының басынан
басталады.
Қар жамылғысының ең ерте еруі он сегізінші наурыздан бірінші сәуірге
дейін, ең кіші 25 - 26 мамырға дейін созылады.
Түңгі қатқақ суықтар 10 - 19 сәуірден 13 - 15 мамырға дейін созылады,
солтүстік аудандарда. Көктемгі ылғалдық жылдық мөлшердің 30 % құрайды.
Жазы ыстық және құрғақ ауамен 3 айға созылады маусым – шілде - тамыз.
Ең жоғарғы температура (30º С- ден жоғары) шілде айында 11 - 12 күн аптаған
ыстық болады. Жаздық кезеңде атмосфералық ылғал 140мм немесе 34% жылдық
мөлшерді құрайды.
Жазғы жауын – шашын нөсерлі болып келеді. Күзгі уақыт қыркүйек айының
басынан басталып, қазан айының соңына дейін созылады, жазғы мерзімге
қарағанда біршама құрғақ тау болып келеді. Орташа температура батыстан
шығысқа қарай 13 – 10 ºС өзгереді. Қыркүйек айының бірінші жартысында ауа
райы күрт суытып, алғашқы қар жамылғысында түсуі мүмкін.
Қыркүйек айында 31мм, ал қазан айында 41мм ылғал түседі. Аудан
территориясы 4 климаттық аймаққа бөлінеді: шамалы құрғақ өлі жылы, құрғақ
жылы, өте құрғақ, құрғақ жылы аймақ.
Шамалы аймақ, өлі жылы аймақ ( гидро термиялық коэффицент, ГТК 1,0)
Белсенді температураның мөлшері 10 ºС – 2100 ºС жоғары болмауы керек. бұл
аймаққа Балкан мен Макин аудандарының солтүстік бөліктері мен Ақкөл
ауданының солтүстік бағыты кіреді. Жылы мерзімде бұл өңірде 10мм. ылғал
түседі. Орташа жылдық ылғалмен қатылудың арқасында бидай өнім 60% құрайды,
бұл өте жақсы көрсеткіш. 135 күннің ішінде 10 ºС жоғары температура
өсімдікке өте жақсы әсер етеді. Ашық участоктарда аязсыз кезең 105 күнге
созылады. Аудан территориясында қолайлы температураның арқасында, бидай,
картоп, капуста т.б. мәдени өсімдіктерді өсіруге болады. Нақты қар
жамылғысының жер бетінде жатуы 140 күн, биіктігі 30 - 35см, бұл дегеніміз,
қосымша су қорының 90 - 95 мм.
Құрғақ, жылы аудан (ГТК= 0,7-1,0). Белсенді температураның мөлшері 10
ºС -2100 ºС – 2350 ºС аралығында. Бұл агро климатты аудан солтүстікпен
батысқа, оңтүстіктен шығысқа созылып, Балкан мен Бұланды аудандарының
оңтүстік бөлігіне жетер – жетпес , ал, Ақкөл, Шортанды, Вишневский,
Ерейментау ауданының батыс бөлігі, Ақмола болысының батыс және Атбасар
ауданының солтүстігін бүкіл территорияны алып жатыр.
Бірінше агро климатты ауданға қарағанда, мұнда ылғал азырақ түседі. Бұл
орташа көп жылдық бидай түсімінің 40 % құрайды. 10% жоғары ауа
температурасы 135 - 140 күн аралығында, ал аязсыз кезең 105 - 120 күн.
Термикалық ресурстардың қалыптасуына байланысты аудан аймағында бидай,
жүгері, картоп т.б. мәдени өсімдіктер түрлерімен айналысу кең тараған. 125
- 140 күн аралығында қар жамылғысының биіктігі 15 - 35см. бұл дегеніміз
қосымша су көзінің 40 - 95мм. өте құрғақ жылы аудан ГТК – 0,5 - 0,7. 10 ºС
жоғары температура 2350 ºС – 2550 ºС. Бұл агро климаты ауданға Атбасар
ауданының оңтүстік көп бөлігімен Астрахань ауданының көп бөлігімен, Ақмола
ауданының оңтүстік батысы мен Қорғалжын ауданының солтүстік батысы,
Ерейментау ауданының солтүстік шығысы аралығында созылып жатыр. Жоғарыда
айтылған климаттық аудандарға қарағанда, мұнда ылғалдану біршама төмен.
Орташа көпжылдық өнім, яғни бидай, т.б. мәдени өсімдіктерді қоса санағанда
40% төмен бұл тұрақты көрсеткіш. Сондықтан жақсы, құнарлы өнім алу үшін,
агротехникалық жаңартылған, мамандырылған салада топырақтағы ылғалды көпте
сақтау туралы бағытта, іс шаралар мен зерттеулер жүргізілуде.
Жылы мерзімде 125-170 мм. ылғал түседі, ал қар жамылғысының жер бетінде
жату уақыты 125-135 күн, биіктігі 16 - 23см. бұл дегеніміз, қосымша су
қорының 45 - 90мм. құрайды. Құрғақ жылы аудан ГТК 0,5, 10 ºС жоғары
температура 2550º - 2700 ºС, жылы мерзімдегі орташа жылдық ылғал 125 -
140мм аудан аймағының Қорғалжын ауданының оңтүстік бөлігін алып жатыр.
Жылы кезең әдетте сәуір айынан басталады: ауаның 0 ºС - тан өтетін
орташа тәуліктік температурасының орта датасы сәуірдің 10 – 15 - тері
аралығында. + 5 ºC - тық температура 22 - 25, ал + 10 ºC-тан өтетін
температура мамыр айының 8 – 10 - дары аралығына келеді. Күзде бұл даталар
қазан айының 20 - 25 күндері, қараша айының 4 - 7 және 16 - 18 күндеріне
сәйкес келеді. Ауаның +5 ºC - тан жоғары орташа тәуліктік температура
жиынтығы 2400 ºC - ты құрайды, 10 ºC - тан жоғарғы температура – 2100, 0 ºC
- тан жоғары орташа тәуліктік температураның ұзақтығы 190-210 (ең азы 160),
+5 ºC-тан жоғарысы – 160 - 200 күн, (ең азы 140), 10 ºC - тан жоғарғы
температура 130 – 160 күндей (ең азы 110). Аязсыз кезең 80 - 140 тәулікті
құрайды. Кейбір жылдары 150 - ден 60 күнге дейін. Атмосфералық қуаңшылық 42
күнге дейін созылады, орташа мөлшері 6 - 13 күндей. Желдің орташа
жылдамдығы 3 - 5 мс, ең күшті желдер 20 - 25 мс, сирек жағдайда дауыл
соғады.
Агроклиматтық аудандарға байланысты (ҚазКСР атласы, 1982 1 – бөлім)
облыс 3 агро климаттық ауданға бөлінеді:
1. Қоңыржай – жылы сәл ылғалды аудан негізінен кәдімгі орманды – далалы
ландшафт және ГТК-ның мәні 1,0 - 1,1 болатын Көкшетау қыратының басым
бөлігі кіреді. Мұнда 10 ºC-тан жоғары тұрақты температура жиынтығы
2000 – 2100 ºC - қа жетеді.
2. Қоңыржай – жылы құрғақ аудан шоқ орманды – далалы және далалы
ландшафттан тұратын облыс аумағының басым бөлігі кіреді. Мұнда ГТК-
ның көрсеткіші 1,0-ден 0,8 аралығында және 10 ºC-тан жоғары тұрақты
температураның жылдық жиынтығы 2100 – 2200 ºС.
3. Жылы құрғақ аудан Есіл аңғарының батыс және шығыс бөлігін және
облыстың оңтүстік бөлігін алып жатыр. Мұнда ГТК 0,9 - дан 0,7 - ге
дейін ауытқиды. Ал 10 ºC - тан жоғары жылдық температураның жиынтығы
2200 – 2400 ºC. Кәдімгі және шоқ орманды – далалы ландшафт шекарасы
Транссібір темір жол магистралі бойымен дерлік өтеді.
Термикалық ресурстың вегетациялық кезең ылғалымен үйлесімділігі мұнда
ерте және орташа өсіп – жетілетін ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге
қолайлы. Олар: орташа және ерте пісіп – жетілетін жаздық бидай. (Иртышанка
10, Қазақстандық ерте пісіп – жетілетін), орта пісіп – жетілетін (Саратов
29, Омбы 19), орта және кеш пісіп – жетілетін (Омбы 9, Омбы 18, қатты
бидай – Алтайлық, Омбы рубині), күздік қара бидай, жаздық арпа, сұлы, тары,
бұршақ, қарақұмық, кендір, картоп, капуста, сәбіз, қызылша, т.б.
1.4 Гидрологиясы
Ауданның су ресурстарының көлемі орташа, көпжылдық ауданы өзендердің
жылдық ағыны, сумен уақытша су көздерін қосқанда 2130млн. ма, оның шамамен
350 млн. м³ су өзге аудандардан келеді, мысалы, Нұра, Құлан төбе, т.б.с.
жалпы коп жылдық ағынның ауданы көлдермен тұйық алаптарды қоса есептегенде
160млн. м³. Жылдық ағын мен өзендер, ағын су және т.б. Су көздерінің
мөлшері жылдық ағынның 34% құрайды. Жылдық ағынмен көпжылдық ағынның
өзгеруіне ұзақ мерзімде уақыт қажет. Әрі өзендердің орташа жылдық ең көп
және аз шығыны 40 - 50 рет болады. Жалпы жылдық ағын мен өзендер және
уақытша су көздері ауданының 75 - 95% қамтиды, яғни 24 млн. м³ су. Бір
жыл ішінде ағынының қатты немесе жай ағуы сол жылғы ылғалдың немесе т.б.
табиғи құбылысына байланысты. Әсіресе көктемгі мерзімде 70 - 90%, бұл
дегеніміз, уақытша су көлемінің 100 % құрайды.
Қаланы және өнеркәсіптерді сумен қамтамасыздандыруға Вячисляв су
қоймасы салынған. Бұлардың алғашқыларының бірі болып, толық көлемде 410,9
тиімді су қайтарылуы 97,2 млн.м². Ақмола қаласының су мен
қамтамасыздандыруын құрайды. Екінші кезекте, толық кезең 250, тиімді су
қайтарымы 75 млн.м² Степногорск қаласының су мен қамтамасыздандыру Сілеті
су қоймасының үлесіне жатады. Су мен қамтудың көлемін арттыру мақсатында су
қоймалары іске қосылды. Толық көлемі 180,6 және тиімді су қайтарымы 41,8
млн.м³ қосымша 17 су қойманың құрылысы жаңа технологиямен жабдықталуға
тиісті деп, белгіленіп отыр. Қорғалжын су жүйесінің барысында
кеңейтулермен, толықталулар енгізуде және өнеркәсіп пен Ақмола қаласының
Нұра арқылы Ертістік сумен қамтамасыздандыруын құрайды. Тиімді су қайтар
ымының көлемі 70 - 74 млн. м³. Нұра өзенінің ластануына байланысты, Ақмола
қаласының ауыз су мен қамтамасыздандыруы Ертіс - Қарағанды каналынан Ешім
арқылы, жылына 65,4 млн м³.
Аудан территориясында әр түрлі 26 су қорларының түрі бар. Бұған әсіресе
жер асты сулары жатады. Оның 15 жергілікті елді мекендермен кәсіпорындар
және темір жол станцияларының (бекеттерінің) су мен қамтамасыздандыруын
құрайды. Атбасар, Балкан, Бұланды, Астрахань аудандарында жер асты су
көзінің 10 шақты түрлері бар төтенше жағдай. Қосымша су қорының көзі
аялювиальды аңғарларда Нұра, Сарқырама, Ешім өзендеріне жатады. Ауыз су
мен және су ресурстарымен бойынша әр түрлі. Облыстық шығыс бөлігінде ауыз
сумен қамтамасыз ету осалдау, әсіресе, Ақкөл ауданының солтүстік шығысы
және Шортанды ауданының оңтүстік бөлігі. Жер асты суларын шаруашылықта
тиімді пайдалану Қорғалжын, Красноколинка және Атбасар, Ерейментау
ауданының батыс бөлігінде жаңадан қолға алынып келеді.
Жер үсті сулары. Аудан территориясының гидро географиялық жағдайы
ерекше, ірілі-ұсақты көлдер, өзендер және уақытша су ағынды мен көзге
түседі. Гидро - географиялық тығыздығы (0,2-0,3 кмкм²). Терісаққан мен
Жабай өзендерінің үстіңгі бөліктерінің су жиыны Сілеті өзенінің оң жағалауы
және Ешім өзенінің оң жағалауының су жиыны жоғары ағынға жатады. Ешім
бассейінің орташа тығыздығы 0,1-0,2 кмкм² аралдығында, ал Нұра бассейнде
орташа тығыздық анықтау геоморфологиялық еркешеліктерге байланысты. Орталық
бөлігінің жазықтығы рельефі, шет аймақтары үстірті. Осы ерекшеліктерге
байланысты зерттеулердің қорытындысы көптеген өзендердің ағыны шеткі жақтан
орталыққа қарай. Шеті мен Өлеңді өзендерінде керісінше.
Ауданның ірі өзендері. Ешім және оның ірі тармақтары: Аршалы, Жабай,
Терісаққан, Нұра, Сілетінің тармақтары (Ақ мырза мен Кедей). Құланөтпес
өлеңі. Ірі өзендердің бірі Ешім, оның бассейінің ауданының территориясын
63% құрайды. Екінші Нұра бассейінің көп бөлігі Қарағанды ауданының
территориясында.
Барлық өзендердің бассейіндері көлдердің қазан шұңқырларында
тұйықталған немесе аудан территориясы бойынша (Нұра, Құланөтпес, Керей,
Қыпшақ) аудан шекарасы бойынша Ақмоламен Павлодар аудандары арасында
(Өлеңді, Енеке) және Сілеті. Уақытша су ағыны мен су жиынының ұзындығы және
көлемі әр түрлі, әсіресе 400 - 10 км. Біршама ірі уақытша су ағыны соның
ішінде (Керей, Қыпшақ, Танеке) көлдерінің ұзындығы 80 - 100км, ал су жиыны
700 - 3500км². Аңғарларда уақытша су ағындарының ені 0,5 - 1,0км аралығында
ғана өзгереді.
Жауын - шашынмен қоректену сирек және қауіпті. Жекелеген өзендерге
Жабай (Сарқырама) Көлтон (Аршалы, Оқ сық) Сілеті ( Ақмырза , Кедей)
салаларында ішкі су мен қоректенеді. Көктемгі өзен және су көздерінен
арнасынан дамуы және ұзақтығы өзеннің ұзақтығымен, созылуына және
орналасуына байланысты. әр өзендерде 41 күннен 87 күнге дейін, ұсақ өзендер
мен көлдерде 78 күннен 20 күнге дейін. Жалпы ағынының ұзақтығы ұсақ
өзендерде 10 - 30 тәулік, орташаларында 30 - 50, ірі өзендерде 230 - 250
тәулік. Өзен аңғармасын кең көлемде тілімделген жыралар кездеседі.
Участоктор бірен-сараң кездеседі, әсіресе жыныстарда. Аңғарлардың ені
(көлденеңі) ірі өзендерде (Нұра, Есіл) өзендерінде 5 - 10км жетеді.
Қатпарлардың қалыңдығы 10 - 15м. аралығында, жекеленген бөліктерде 25-30м
дейін жетеді. Арналардың ені ірі өзендерде 10 - нан 20м аралығында
өзгереді. Аңғарлардың тереңдігі 3 - 6 м-ден 10 - 12м дейін жетеді.
Көлдер. Аудан территориясында 4000 жуық көлдер бар. Олардың 92,5%
ауданы 1 км аспайды. 5,4% - ң ауданы 4,1 - ден 5км дейін, ал, 1% -ң ауданы
5,1- ден 10км дейін және 0,8% - ң ауданы 10,1 - ден 50 км²-дей және де 0,2%
- ң ауданы және 0,8% - ң ауданы 10,1 - ден 50км дейін. Көлдердің басым
көпшілігі шығыс бөлігіне қарай орналасқан, олар Ерейментау, Ақкөл,
Астрахань, Қорғалжын аудандарының территориясында. Көлдердің жалпы санының
0,4 тұщы және аралас. Олардың 0,9% - ң ауданы 1 км дейін. Тұзды көлдердің
ауданы 1км, - 66% кездеседі.
Көлдердің шығу тегі және түзілуіне байланысты судың тұщы және тұзды
болу мен байланыстырамыз. Бір аудан территориялардың, әр түрлі ауғынының
суы, әр түрлі болып кездеседі. Көлдердің суының тұздануы және тұщылануы
көктем кезінде жүреді, мұны судың минералдану десек артық болмайды.
Қорғалжын Қожа көл, Балықты көл, Ұлы алқар және ең ірі тұзды көлдер: Теңіз,
Қыпшақ, Керей; Ең ірі көлдердің қазаншұңқыры (Теңіз, Қорғалжын) техникалық
жағдайда пайда болған.
Ұсақ-шоқылы аудандарда көлдердің қазаншұңқырларының пайда болу,
техникалық және техникалық эрозиялы болып келеді, жазықты және ұзақ қыратты
аудандарда дефляция мен суффозиялы және суффоизомерлі процестердің
нәтижесінде. Керінен жағалаулары кең және биік болып қалыптасқан. Судың мол
көктем кезінде, жағалауларының толығымен су басып, кейінен жаздық ыстығында
кебіп қалады. Топырағы дегретацияға ұшырайды.
Табиғат суларының ауыл шаруашылығында маңызы өте зор. 324 көл негізгі
қоры болып табылады, 9 - 152 балық аулауға қолайлы және балыққа бай.
Көлдердің су айналымының белгілі тәртібі бар. Ғасырлық (негізгі) су
айналымының ұзақтығы 29 - 47 жыл, ал екілік су айналымы 6 - 8 жылды
құрайды. Көлдердің суы тартылуы және кеуіп қалуы 1937 - 40 жылдары жиі
байқалған. Ал 1950 жылдары көлдердің суы керісінше, молайды да, 1951 жылдан
1978 - 1979-ға дейін бұл процес созылады. 1986 - 87 жылдары көл
қойнауындағы судың тасу процесі жүреді. Кей-кезде максималдық жағдайға
жетеді.
Батпақты және суы мол көлдер: Ақкөл, Вишнев, Ақмола аудандарының
территориясында шоғырланған жергілікті жерлерде дәрілік мақсатта қолданады.
1989 жылы, Ақмола ауданының батпақты көлдерінің ең ірісі – Ақтамұлақ
көлінің батпағы медициналық тұрғыда зерттеліп, дәрілі, (медициналық) ем
ретінде қолданды. Бұл көлдің батпағының құрамы Украинаның Сак көлінің
батпағымен теңдес.
Жер асты сулары. Аудан территориясының жер асты сулар қорының орталық
Қазақстанның гидрогеологиялық жиындығының негіздеріне жатқызуға болады.
Орталық Қазақстанның гидрогеологиялық ерекшеліктеріне байланысты былай
топтастыруға болады. Көкшетау - Екібастұз, Теңіз - Қорғалжын және Сарысу -
Теңіз. Көкшетау - Екібастұз гидрогеологиялық ауданы территориялық солтүстік
бөлігін алып жатыр. Оған кіретін территориялар: Ерейментау, Вишнев, Сілеті,
Ақкөл, Бұланды, Шортанды, Астрахань ауданының солтүстік шығыс бөлігімен
Балкан ауданының солтүстігі және Атбасар әкімшілік аумағы.
Жер асты суларының қалыптасушыны табиғат жағдайының және геологиялық
шөгінде жыныстардың минералдардың тағы басқа жүріп жатқан әсері мол.
Аталмыш аумақ территорияларында 19 жер саты су қоймалы- кешенді түрде
белгілі.
Теңіз Қорғалжын гидрогеологиялық ауданына оңтүстік бөліктегі аймақтар
кіреді және оңтүстікте Сарысу Теңіз көтермелі мен шектеседі, біршама жер
асты сулары сирек кездеседі., не бары 6-ғана көзі белгілі.
Сарысу Теңіз гидрология ауданы бөлігіне Қорғалжын әкімшілік ауданының,
оңтүстік бөлігі кіреді. 12 жер асты су қоры белгілі. Жіңішке жолақты ені 30
- 40км, солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатыр. Шекараның батысқа
қарай, яғни Торғай гидрологиялық ауданы алып жатыр. Оған Ертіс өзенінің
оңтүстік батысы кіреді. Негізінен тұрмыстық мақсатта ауыз суының рольі
ретінде қолданылады.
Аудан территориясының топырақ жамылғысы 2 түрден құралған қара
топырақ, қоңыр және белдеулерге байланысты.
Аумақтың солтүстік бөлігін өлі-қуаң дала ағып жатқандықтан жер бедері
ірісі-ұсақты таулы және төбелікті кедір-бұдыр болғанымен топырағы қара
топырақ. Оның ауданы 487,6 мың га. Олардың арасындағы ең кең таралғаны
орташа тығыздығы қара топырақ. Құрамындағы қара шіріктің көлемі 50 - 70см -
де 6 - 8% құрайды. Топырақ құрамы химиялық элементтерге де бай кальцийдің
70 - 85% сонымен қатар фосфор, кальций, т.б.
Оңтүстік белдемдегі қара топырақтың ауданы 2556,6 мың гектар.
Ерекшеліктері карбонатты қара топырақ, қара шіріктің құрамы 45-60 см- де, 4
- 5% құрайды. Карбонатты болғаны мен магний, иод, натрий т.б. элементтер
менде бай. Сондықтан топырақ эрозиясына ұшырамайды. 51º - с.е. оңтүстікке
қарай қара топырақты белдем ауысады. Ауданы 7340,3 мың га, 70% , өңделген
белдемдердің арасындағы топырақтық ең жақсы болып табылады. Қарашіріктің
көлемі 35 - 40см-де, 3 - 4% құрайды.
Шығысында ұсақ-шоқылы жазықтың болғандықтан топырақ жамылғысы құнарлығы
біршама аз кейбір бөліктердегі азот, фосфор т.б. құнарлы элементтер жетпей
жатады, сондықтан көктемде арнайы дәрілеу жүргізіледі.
Ауданның қалған оңтүстік бөлігінің жер бедері қуаң далалы бөлікке
кіретіндіктен, топырақ жамылғысы болып келеді, ауданы 2508,9 мың га. Қара
шіріктің көлемі:30 - 40см-де, 2,5 - 3,5% құрайды. Белдемнің ең оңтүстігінің
топырағы ауданы 472,2 мың га. Топырақ жамылғысына климаттың әсері мол.
Сондықтан, топырақ құрамы табиғи минералдарға қанықпаған, өнімдердегі нашар
болғандықтан, зерттей келе академик А.И. Бараев, осы салада көптеген еңбек
сіңірген.
5. Өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Ақмола облысының өсімдік түрлері сан алуан. Мұнда, негізінен 73
тұқымдасты, 830 гүлді өсімдіктер кездеседі. Аудан территориясын түгелімен
дала зонасында жатқандықтан. Обылыста солтүстіктен оңтүстікке қарай қара
қоныр, қоңыр, ашық қоңыртопырақ белдемері бірін-бірі алмастырады. Оның
көпшілігі жыртылған жерлер. Өсімдіктің 73 тұқымдасы, 800 - ден астам түрі
кездеседі. Негізінен, қылқан, селеу, бетеге, далалық жоңышқа, таспа шөп ,
жебіршөп, қазтабан, сәбіз шөп , жусан, т.б, өзен жайылмалар мен көл
жағалауында астық тұқымдас және әр түрлі шөп аралас шалғын, ұсақ шоқыларда
шоқ қарағай, қайың, көктерек, түрлі бұталар өседі.
Облыс табиғатына сәйкес мұнда сүтқоректілердің 55, құстың 80, бауырмен
жорғалаушылардың 8, қос мекенділердің 3, балықтың 30 түрі мекендейді.
Облыстың солтүстік ормандарында бұлан, Сібір елігі, сілеусін, ақ кіс, ақ
қоян, тиін, Еуропа кірпісі, орман құстары (құр, ақрұқ, тоқылдақ т.б.),
жыртқыш құстар (қарақұс, шаңқылдақ қыран, кезқұйрық, жаман сары, күйкентай,
жағалтай,), сауысқан, ала қарға, жау қараға, т.б. кездеседі.
Су құстарынан: қоқиқаз,қаз,үйрек, т.б., бауырымен жорғалаушылардан:
сарыбас, өрнекті қарашұар жылан, сұр жылан, секіргіш кесіртке,т.б,
мекендейді.
Суларда мөңке, оңғақ, лақа, алабұға, торта, шортан, аққайран өседі.
Қорғалжын, Ерейментау, Атбасар мемлекеттік қорықтар бар.
Қорғалжын қорығы 1968 жылы құрылған Ақмола болысында орналасқан
Қорғалжын, Теңіз көлдері кіреді.Сүт қоректілердің - 41, құстардың - 315,
балық – 14, өсімдіктің – 343 түрлері кездеседі. ЮНЕСКО-ның тізімінде ерекше
қорғалатын батпақты шөлді ландшафт ретінде енген.
Көкшетау паркі 1996 жылы құрылған Ақмола облысында орналасқан
ерекшелігі: аңдардың – 305, құстардың – 223,балықтың – 22, өсімдіктердің –
800 түрлері кездеседі.[5].
2 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
2. Ақмола облысының өзендеріне шолу
Ақмола облысы әкімшілігінің 2004 жылғы 9.09 айындағы Қазақстан
республикасы Үкіметінің 2004 ж. 2 тамыздағы кеңейтілген мәжілісі
хаттамасының жүзеге асыру жөніндегі шаралар жоспары туралы қаулысы Ақмола
облысы жөнінде де актуалды болып саналады. Басты мақсаттары мен
міндеттері: аймақтың ауа бассейнін, су және жер ресурстарын, флора мен
фаунасын барынша қорғауды қамтамасыз ету; экологялық ағарту,насихат,білім
мен тәрбие беру,кадрлар даярлау;экологиялық ғылыми зерттеу жұмыстарын
жүргізу.
Облыста 7 ірі өзен,140 көл бар. Ең ірі өзендері Есіл, Жабай, Сілеті,
Нұра,Шағалы, Қылшақты,. Терісаққан. Режимдері бойынша өзендер қармен
көректенетін жазықтықты типке жатады. Өзендер сәуірдің орта кезінде таси
бастайды. Тасқындағы су лай иіссіз болады. Қыстың аязды күндерінде өзендер
түбіне дейін қатып, су ағыны уақытша тоқтатылады. Соңғы жылдары өзен
суларының оның ішінде Есіл суының ластануы азайғандай алайда кейбір
тұстарында ластану деңгейі нормадағыдан жоғары. Басты су көзі Есіл өзені
болып табылады. Жергілікті халық суды шаруашылық мақсаттарды қолданады.
Өзеннің жоғарғы ағысында Вячеслав суқоймасы орналасқан. Вячеслав
суқоймпсына дейін өзен суының құрамында сульфаттар (1,15-3,5 ШРК),
хлоридтер (1,2 ШРК), жалпы темір (6,7 ШРК), мыс ( 3 ШРК), фенолдар мен
мұнай өнімдері (1-2 ШРК) болған. Соңғы жылдары бұл өзеннің ластануы
біршама азаяды.Ал көлдердің тайыздалып, ластануы тоқталмай отыр.Өзендер
мен көлдердің ластануына кірағынды сулардың үздіксіз құылуының,
жағалауларына орналасқан нысандардың қоқыс тастауының да әсері мол.
Ақмола облысымыздағы су көздерінің соңғы жылдардағы жағдайының жайсыз
халде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz