Ақмола облысының су ресурстарын пайдалану және қорғау
Мазмұны
Қысқартулар тізімі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Ақмола облысының физикалық-географиялық сипаттамасы ... 7
1.1 Физикалық-географиялық
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Геологиялық құрылысы,
тектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Рельеф
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .9
1.4
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0
2 Ақмола облысының су
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..12
2.1
Өзендер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2
2.2
Көлдер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.3 Жер асты сулары және басқа су
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3 Ақмола облысының су ресурстарын пайдалану және қорғау ... ...32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...54
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...56
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 60
Түйін
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы- Ақмола облысының су ресурстарын
пайдалану және қорғау деп аталады.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, мақсаты мен міндеті сөз болады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі- зерттелетін облыстың су
ресурстарымен қамтамасыз етілуін қарастыра келе, олардың қазіргі таңдағы
жағдайы, пайдалану деңгейі мен экологиясына көңіл бөлу басты мәселе болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты- облыстың физико-географиялық сипаттамасын
беру арқылы, су ресурстарының сала бойынша бөлінуін қарастыру. Өзендерге,
көлдерге, су қоймаларына жеке сипаттама беріп, оларды тиімді пайдалану және
қорғау жақтары қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың міндеті- Акмола облысының су ресурстарының
антропогендік әсерлерімен өзгеруін, шаруашылықта пайдаланылуын және
экологиялық жағдайын зерттеу.
Бірінші тарауда Ақмола облысының физико-географиялық сипаттамасы
берілген.
Екінші тарауда су ресурстарына талдау жасалады.
Үшінші тарауда облыстың су ресурстарын пайдалану және қорғау
мәселелері қамтылады.Осы тарауда 2005 және 2006 жылдың гидрохимиялық
көрсеткіштері бойынша жер үсті суларының жағдайы, 2005 және 2006 жыл
бойынша облыс территориясындағы радиоактивті түсулердің тығыздығына
кестелер берілген.
Дипломдық жұмыстың деректемелік базасы ретінде энциклопедиялық
сөздер, республикалық ғылыми-практикалық конференциялардың материалдары,
мерзімді баспасөз материалдары пайдаланылады.
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбы Ақмола облысының су ресурстарын пайдалану
және қорғау деп аталады.
Жұмыстың өзектілігі - зерттелетін облыстың су ресурстарымен қамтамасыз
етілуін қарастыра келе, олардың қазіргі таңдағы жағдайы, пайдалану деңгейі
және экологиясына көңіл бөлу қазіргі кездегі басты мәселе болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: облыс туралы географиялық мәліметтер
көптеген авторлардың еңбектерінде жарық көрген. Территорияның әкімшілік
шекараларының өзгеруіне байланысты облысқа арналған жаңа энциклопедия
құрастырылуда.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Ақмола облысының табиғи компоненттерін
сипаттай отырып, су ресурстарына жеке талдау жасап құрастыру; әр ресурс
түрлеріне жеке тоқталып, мысал келтіре отырып, су ресурстарын тиімді
пайдалану және оларды қорғау жақтарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеті - су ресурстарының антропогендік әсерлермен
өзгеруін, шаруашылықта пайдаланылуын және экологиялық жағдайын зерттеу.
Облыстың су ресурстарының потенциалын рекре-ациялық бағытта дамыту үшін
пайдалануы ескеріледі. Рекреациялық ресурстар табиғат жағдайларының
жиынтығы болып табылады, демалу, емделу және туризм, адамның физикалық,
эстетикалық және танымдылық қажеттілігін қанағаттандыру үшін пайдаланылады.
Табиғат байлықтарының қымбат түрлерінің бірі – су. Дүние жүзінде
көптеген өнім мен тағамға айырбас боларлық заттар табылғанымен суды
алмастыратын зат табылған жоқ. Планетамыздағы организмдердің тірші-ліктері
үшін, оның ішінде адамның өмірі және денсаулығы үшін, судың қаншалықты
маңызды екендігін түсіну қиын емес. Сол себептен адам қоғамында судың орны
ерекше, сондықтан планетамыздағы су, халықтың негізгі байлығы деп
түсінуіміз керек.
Қазіргі заманның шаруашылық-тұрмыстық, әлеуметтік-мәдени қызметі
табиғи су көздерін күнделікті пайдаланумен тығыз байланысты. Сусыз жерде
өмір мен тіршілік тынысы мүлдем жоқ. Сондықтан оны неғұрлым тиімді
пайдаланудың, ауыз су сапасын жақсартып отырудың маңызы ерекше. Суды
қорғаудың қажеттілігі осыдан туындайды.
Жер бетінің 79,5 пайызын су алып жатыр. Сөз жоқ, біз үшін тұщы
судың маңызы үлкен. Олардың қоры өте аз, өзендер мен көлдердегі тұщы сулар
қоры гидросфера ресурсының 1 пайызына да жетпейді. Қазақстан Республикасы
да тұщы су қоры тапшы елдер қатарына жатады. Еліміздің су қорлары
өзендерден, көлдерден, бөгендерден, жер асты суларынан, мұздардан,
мемлекеттік шекараға кіретін теңіздерден және теңіз жағалауындағы
территориялық сулардан құралады.
Қазақстан Республикасының су кодексі 1993 жылы наурыз айының 31
жұлдызында қабылданды. Кодексте қойылған негізгі міндет – су қорларын
ластаудан, таусылудан қорғау, зиянды әсерлерді болдырмау, суды пайдалануда
заңдылықты күшейту, халықтың экономика салдарының қажетін өтеу үшін суды
ұтымды пайдалану.
Елбасымыздың сөздерімен айтқанда отандастарымыздың төрттен үш
бөлігі сапасыз ауыз суды пайдалануда. Су ластануының көрсеткіші біздің
мемлекетімізде әлі күнге дейін үлкен. Қалалық Көкшетау Су Арнасының
басшыларының айтуы бойынша бүгінгі пайдаланып жүрген суды тазалау
құрылғыларына және құбырларымызға 30 жылдан астам уақыт болған екен, яғни
олардың пайдалану мерзімі естен шықты.
Облыстың экологиялық жағдайы күрделі, сондықтан оны қорғауға
қамқорлық, қоршаған орта жағдайын жақсарту, ауа, жер, су ресур-старының
экологиялық қауіпсіздігін қалпында ұстау, жануарлар мен өсімдіктер
дүниесін сақтау, жүзеге асыру механизмдері: табиғатты қор-ғау
шараларына бөлінетін қаржы шығындарын өсіріп отыру; халыққа экологиялық
білім мен тәрбие беру жұмыстарын әрі қарай жалғастыру аса қажет.
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес осы күнгі
экологиялық бағдарламаларды тиімді шешу Қазақстан Үкіметінің ең
маңызды басымдықтарының бірі болып отыр.
Аумақтық бағдарламалар қоршаған ортаның ластану деңгейінің
төмендеуіне, ауаның бұзылуына, жер үсті суларының нашарлауына өндірістік
және тұрмыстық қалдықтардың тым көбейіп кетуіне, орман алқаптарының,
биологиялық алуан түрліліктің азайып бара жатуына байланысты жасалып
отыр.
Қоршаған ортаны қорғау мәселелерін оңтайлы шешуге жергілікті
органдар табиғат пайдаланушыларға Үкіметтік емес ұйымдар өзара тығыз
бірлікте, белсенділікпен қатысуы аса қажет.
Қазіргі жағдайға талдау жасасақ, аймақтың қазіргі экологиялық
жағдайы әлі де өткір күйінде қалып отыр. Сондықтан жер, су, ауаның
ластануын азайту үшін міндетті түрде жедел табиғат қорғау шараларын жүзеге
асыру керек.
Қазіргі талдау көрсетіп отырғандай, қоршаған ортаны, табиғатты,
ресурстарды қорғау жайлы барлық билік деңгейлерінде бірдей, бірлікпен, шын
жанашырлықпен жүргізілгенде ғана жақсара түсетіндігі айқындалады.
Дипломдық жұмыстың деректемелік базасы ретінде энциклопеди-ялық
сөздер, республикалық ғылыми-практикалық конференциялардың материалдары,
мерзімді баспасөз материалдары пайдаланылған.
Қорытындылай келе, дипломдық жұмыста облыстың су ресурстарын
жақсарту мақсатында жүргізілетін шараларды жүзеге асыру жолдары айтылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен құрылған. Жұмыстың жалпы көлемі 59 баспалы текстті
беттен, 6 кестеден, 1 суреттен, 6 қосымшадан тұрады.
1 Ақмола облысының табиғатына жалпы сипаттамасы
1.1 Физикалық географиялық орны
Ақмола облысы Қазақстан Республикасының орталық бөлігінің
солтүстігінде орналасқан. Облыс 1939 жылы құрылған. 1961-1992 жылдары
Целиноград облысы болып аталды. Батысында - Қостанай, солтүстігінде -
Солтүстік Қазақстан, шығысында – Павлодар және оңтүстігінде – Қарағанды
облыстарымен шектеседі. Ақмола облысы жерінің аумағы 146,2 мың шаршы
километр. Халқы - 810 мың адамнан асады, ақмолалықтардың 54 пайызға жуығы
ауылды жерлерде тұрады. Халықтың орташа тығыздығы 1 шаршы километрге 5,7
адамнан келеді.
Облыс орталығы - Көкшетау қаласы. Халқы 130 мың адамнан тұрады.
Көкшетау Қазақстанның көне қалаларының бірі. Ол 1824 жылдың 29 сәуірінде
ірге көтерген. Ақмола облысының құрамында Көкшетау қаласынан басқа да тоғыз
қала бар. Олар: Степногорск, Щучинск, Степняк, Ақкөл, Атбасар, Державинск,
Ерейментау, Есіл, Макинск. Облыс сондай-ақ 17 ауданнан тұрады. Олар:
Ақкөль, Аршалы, Астрахан, Атбасар, Бұланды, Егіндікөл, Еңбеекшілдер,
Ерейментау, Есіл, Жақсы, Жарқайың Зеренді, Қорғалжын, Сандықтау,
Целиноград, Шортанды, Щучье.
1.2 Геологиялық құрылысы, тектоникасы
Ақмола облысы жерінің геологиялық құрылысы каледон және герцин
қатпарлығы кезінде қалыптасқан. Палеозой дәуірінің соңында конти-ненттік
түзілу кезеңі басталды. Өте ұзақ мерзімге созылған тегістелудің нәтижесінде
пайда болған таулы өлке мезозой дәуірінде бірте-бірте қыраттарға айналды.
Облыс жері негізінен палеозойдың метаморфтанған тақтатастарынан,
кварциттерінен, құмтастарынан, альбитофирлерінен, әктастарынан,
конгломераттарынан түзілген. Солармен бірге интрузиялық (гранит, диорит,
габбро т.б.) және эффузиялық жыныстар кең таралған. Байырғы жыныстарды
неоген мен төрттік дәуірлердің сарғылтым
шөгінділерінің қалың қабаттары жауып жатыр. Кен байлықтарынан уран, боксит,
сүрме, мыс, молибден, кобальт, көмір, каолин сазы, кварц құмы, құрылыс
материалдары, тағы басқалары өндіріледі.
1.3 Рельеф жағдайы
Облыс территориясының жер бедері бірдей емес: ұсақ шоқы, аласа таулар,
жазықты аңғарлар. Рельефтің бұл формаларының қалыптасуы, геологиялық тарихы
мен геологиялық құрылысының күрделілігін көрсетеді. Облыстың солтүстік
бөлігінде Көкшетау жоталары жайылған. Жоталардың орташа биіктігі 400-500
метр. Оңтүстігінде аласа таулар кішігірім аңғарлармен бөлшектенген.
Солардың бірі Жабай өзенінің аңғарлары болып табылады.. Оңтүстікке қарай
ауқымды территорияны Атбасар жазығы алып жатыр. Облыстың солтүстік шығыс
бөлігінде меридионалды бағытта Сілеті жазығы орналасқан.
Теңіз шұңғымасының жазықтары кеңжайылған дұрыс емес сопақша
формасында. Шұңғыманың көп бөлігі Терісаққан өзенінің бассейінінде үлкен
аңғарлы аудандар тілімделіп, өзен маңының ұсақ шоқысына айналды. Облыстың
орталық бөлігіндегі жазықтардың абсолют биіктігі 300-450 метр.
Орталық Қазақстанның аласа таулары белдеуінің солтүстігіне қарай
рельефтің екі ірі деңгейлері бар. Орташа деңгей денудациялық жазықтармен
сипатталады. Төмеңгі деңгей де денудациялық жазықтармен сипатталады.
Сарыарқаның аласа жоталары Шортанды, Алексеев және Макинск аудандарының
территориясында кездеседі.
Облыс территориясында Ерейментау тауларының ауданы ерекше-ленеді.
Олар меридионалды бағытта созылған, палеозой жыныстарынан құралған жоталы
тізбек сияқты көрінеді. Қоршаған территориядан орташа биіктігі 400-500
метр. Бұл аласа таулы массивті рельефінің ерекшелігі ең біріншіден
жыныстардың құрамымен анықталады.
Ақмола облысының оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігінде Сарыарқаның
бөлек тізбектері орналасқан. Оларға Мұзбел және Ерейментау деген аласа
таулар жатады.
1.4 Климаты
Облыстың ауа райы тым континенталды, және айрықша құрғақ-шылықты болып
келеді. Жазы қысқа ыстық қоңыржай, қысы- ұзақ аязды, желі күшті және
боранды болып тұрады. Қаңтардың орташа темпера-турасы – 16-18 градус,
шілдеде +19...+21 градус. Ауаның температурасы үлкен амплитуда және жылдық
айналымда да тәулікте де ылғалды. Орташа жылдық ауаның температурасы жаз
айында +180, max +420 C (шілдеде), ал ең суық айларда -470С (ақпанда).
Аязсыз күндердің созылу кезеңі 100-150 тәулік, жылу қосылатын кезең -
214 тәулік. Орташа жылдық түсім мөлшері – 253 мм. Тұрақты қар жамылғысы
қарашаның ортасында қалыптасып, оңтүстігінде 130-140 күн, солтүстігінде 150-
155 күн жатады. Қардың орташа қалыңдығы 20-22 сантиметр. Қар жамылғысының
салмағы – 100 кгм². 557-ден 864 мм жылына үстіңгі су булануының тербелісі.
Ауданның тағы бір клима-тындағы ерекшелік ол ылғи да соғушы жел болып
тұрады. Жалпы желдің соғысы оңтүстік батыстан бағытталған, осы жел
соғыстары қыста боранның соғуына ықпалын тигізеді. Орташа жылдық желдің
жылдам-дығы - 4,5 мсек, қыс айларында ең үлкен – 9,5 мсек. Нормативтік
жылдамдық желдің өктемділігі – 70 кгсм².
Желдер негізінен оңтүстік-батыс пен батыс жақтан соғады. Желдің жылдық
орташа жылдамдығы 5,6 мс. Шілде айындағы желдің орташа жылдамдығы 4,6 мс,
қаңтар айында - 5,8 мс. Облыс территориясына түсетін жауын-шашынның жылдық
орташа мөлшері 250-400 мм. Жауын-шашынның ең көп мөлшері маусым-тамыз
айларында (49%), ең аз мөлшері желтоқсан - ақпан айларындатүседі. Ерте
көктемгі құрғақшылық, көктемгі қатты желдер, жиі болып тұратын шаңды
дауылдар, ерте күзгі суықтардың түсуі климаттың қолайсыз жақтарына жатады.
Бұл табиғи жағдайлар табиғи баланстың дұрыс қалыптасуына кері әсерін
тигізеді.
Сондықтан да қоршаған ортаның мониторингі Ақмола облысының табиғатында
маңызды роль атқарады.
2 Ақмола облысының су ресурстары
2.1 Өзендер
Ақмола облысы әкімшілігінің 2004 жылғы қыркүйектің 9 жұлды-зында
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 2 тамыздағы кеңейтілген
мәжілісі хаттамасының жүзеге асыру жөніндегі шаралар жоспары туралы
қаулысы Ақмола облысы жөнінде де актуалды болып саналады.
Басты мақсаттары мен міндеттері: аймақтың ауа бассейнін, су
және жер ресурстарын, флора мен фаунасын барынша қорғауды қамтамасыз ету;
экологиялық ағарту, насихат, білім мен тәрбие беру, кадрлар даярлау;
экологиялық ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу.
Облыста 7 ірі өзен, 140 көл бар. Ең ірі өзендері Есіл, Жабай,
Сілеті, Нұра, Шағалалы, Қылшақты, Терісаққан. Режимдері бойынша өзендер
қармен көректенетін жазықтықты типке жатады. Өзендер сәуірдің орта кезінде
таси бастайды. Тасқындағы су лай иіссіз болады. Қыстың аязды күндерінде
өзендер түбіне дейін қатып, су ағыны уақытша тоқтатылады. Соңғы жылдары
өзен суларының оның ішінде Есіл суының ластануы азайғандай алайда кейбір
тұстарында ластану деңгейі нормадағыдан жоғары.
Басты су көзі Есіл өзені болып табылады. Жергілікті халық суды
шаруашылық мақсаттарды қолданады. Өзеннің жоғарғы ағысында Вячеслав
суқоймасы орналасқан. Вячеслав суқоймасына дейін өзен суының құрамында
сульфаттар (1,15-3,5 ПДК), хлоридтер (1,2 ПДК), жалпы темір (6,7 ПДК), мыс
( 3 ПДК), фенолдар мен мұнай өнімдері (1-2 ПДК) болған. Соңғы жылдары бұл
өзеннің ластануы біршама азаяды. Ал көлдердің тайыздалып, ластануы
тоқталмай отыр. Өзендер мен көлдердің ластануына кір ағанды сулардың
үздіксіз құйылуының, жағалауларына орналасқан нысандардың қоқыс тастауының
да әсері мол.
Жалпы Есіл өзені облыстың басты су торабы болып келеді. Халық оның
суын ауыз су ретінде, ауыл шаруашылықта да қолданылады. Өзеннің жоғары
ағысындағы Вечеслав су қоймасы орналасқан. Су жиналу облыстық аумақта 84300
км2. Есілдің жылдық көлемі 90% облыстан тыс жерлерге қамтамасыз етеді.
129967 мың м3жыл нәтижесінде судың сапасы нашарлап, балдырлардың өсуі
артты.
Өзен суларын негізгі ластаушылар жергілікті елді мекендер мен
өндірістік кәсіпорындар болып табылады. Адамның шаруашылық іс-әрекетінің,
суды тиімсіз пайдалануының, органикалық заттар, тұрмыстық қоқыстармен
ластаудың да әсерінен өзен суларының жағдайы нашарлайды.
Облысты өндірістік - шаруашылықтық және ауыз сумен қамтамасыз
ететін бүгінгі таңдағы негізгі ашық су көздері Есіл, Сілеті және Шағалалы
сияқты арналы өзендер болып табылады. Есіл өзенінің ағынды суын пайдалануға
кепілдік беруді Астанадағы су қоймасы реттеп отырады. Сілеті өзенінің суын
Сілеті суқоймасы, Шағалалы өзенінің суын Шағалалы суқоймасы реттейді. Бұл
су қоймаларының жалпы сыйымдылығы 669 миллион текше метр. Қойма суларының
сапасы да өзен суларына жақын.
Ақмола облысымыздағы су көздерінің соңғы жылдардағы жағдайының жайсыз
халде екендігі баршаға мәлім. Ақмола облысының оңтүстігінде орналасқан
екінші ірі өзен - Нұра өзені. Суының нитратпен, сульфатпен, темірмен,
мыспен, фенолмен, мұнай өнімдерімен және сынаппен ластануы жоғарырақ.
Есіл, Нұра, Шағалалы, өзендерінің жалпы ластаушылары –ол осы
жердегі тұратын халықтардың, лас, кір сулары және ағынды сулары минералды-
органикалық тыңайтқыштар жаңбыр сумен немесе қар еріген суларымен өзен,
көлдерге түседі. Химиялық зерттеулердің нәтижесінде өзендерде құрамында
азот бар заттар кездеседі. Аммиак, нитрат – таза суда кездеспейді.
Облыстың солтүстік бөлігінде Шағалалы өзені орналасқан. Өзен Көкшетау
қаласының негізгі су көзі болып табылады. Облыс территориясы бойынша
ұзындығы 144 километр, ағынның жылдық орташа мөлшері 40770 мың куб метр.
Судың жалпы қорын қала тұрғындары пайдалануда. Қалған өзендердің
ұзындықтары кішігірім, кейбіреулері жаздың ыстық айларында кеуіп те қалады.
2. Көлдер
Ірі көлдер саны 140, өзгесі шағын көлшіктер. Ең ірі көл - Теңіз. Оның
су айдынының көлемі 1590 шаршы км. Одан кейінгі аумақтысы Қорғалжын көлі.
Су айдынының көлемі - 330 шаршы километр. Көптеген көлдері-міздің тереңдігі
орташа есеппен 1-1,5 метрге ғана жетеді. Көл шұңғыма-лары түбінің рельефі
тегіс болғандықтан, жаз уақытында көлдің ауданы кенет кішірейеді.
Көлемі жағынан шағын су алу облысымыздың 7 көлдерінде Астрахань,
Атбасар, Есіл, Жақсы және Қорғалжын аудандарының 9 шағын елді мекендерінің
шаруашылық-тұрмыстық қажеттіліктердің минималды сұранысын қанағаттандыру
үшін жүргізіледі. Бурабайдағы Үлкен Шабақты, Шортан және Зеренді көлдерінің
ластану деңгейлері бір-бірімен шамалас, ластану индексі 3 санатты.
Ал Кіші Шабақты мен Көкшетау түбіндегі Қопа көлдерінің табанда-рында
қорыс та көп, негізінен бұлар лас көлдер қатарына жатады. Екеуінің ластану
индексі 5 санатты. Тұзды Майбалық көлінің ластану да нормадан көп жоғары, 6
санатты ластану индексіне жатады.
Қотыркөл көлдерінің тағдыры да алаңдатпай қоймайды. Қорыс
–батпақтың қалыңдығы 1,5-2 метрге дейін жетіп қалған. Аулиекөл, Айнакөл,
Шабақкөл сияқты өзендердің жағдайы жыл сайын нашарлап барады. Сопропель
түзілуінің нәтижесінде сулардың температуралық режимі өзгеріп, судың жалпы
минерализациясына әкеліп соқты. Су деңгейінің төмендеуі байқалады:
Аулиекөл-0,025 м\жылда, Шабақкөл-0,13 м\жылда, Айнакөл-0,22 мжылда,
Шортанкөл-0,16 мжылда. XIX ғасырдың басында Сарыбұлақ көлі Аулиекөл
көлінен 12 километр қашықтықта орналасқан Қотыркөл көлінен ағатын, қазіргі
уақытта өзен Қотыркөлмен байланысын жоғалтып, атмосфералық шықтар мен жер
асты суларымен тіршілігін сақтайды.
Көлдердің су балансының бұзылуы суларды шексіз коммуналдық
шаруашылыққа пайдалануынан болды. Аталған әрекеттердің нәтижесінде теріс су
балансы қалыптасты.
Табиғи комплексті табиғи түрінде сақтау мақсатымен шаралар жүйесі
құрылды. Шаралардың арасына сопропель түзілістерімен тазарту және деңгейлік
режимін сақтау шаралар кірді. Есептеу бойынша аталған шаралар Шортанкөлмен
Айнакөлдің деңгейлерін қалпына келтіреді, бірақ Шортанкөл көлінің жағдайы
қайталанбайтын процесске ұшыраған.
Қопа көлі Көкшетау қаласының солтүстік батысында орналасқан. Су
жинау алабының жалпы ауданы - 3860 шаршы километр. Оңтүстік- батыстан
Шағалы өзені, оңтүстік шығыстан Қылшақты өзені ағады. Шағалалы өзені
оңтүстік батыстан құйып, солтүстігінен ағып шығады. 1955 жылы көлдегі су
көлемі 39,2 миллион куб метрді құрады, су айдынының ауданы - 13,6 шаршы
километр болды. 1955 жылдан 1990 жылға дейін көлдің көлемі 13 миллион куб
метрге дейін азайды. Ал қазіргі уақытта көл суының көлемі 26 миллион куб
метрді құрайды. Көлдің экологиялық жағдайы қала тұрғындарын алаңдатқалы қай
заман. Қопа көлін ең алғаш зерттеп жазған монография 1959 жылы Тың
аймағындағы жер үсті су қоймалары деген атпен жариялаған. Қопаның сол
кездегі ахуалы мен бүгінгі таңдағы жағдайын салыстырсақ, көп айырмашылық
бар екен. Ең бастысы, көл суының аумағы тарылған, тығызданған, судың сапасы
кеміген.
Қопа көлінің айдынын толтыратын көздер - атмосфералық жаңбыр, қар
сулары. Әр көлдің осындай ағын су жиналатын аумағы болады. Қопа көліне ағын
су құятын аумақтың көлемі 1959 жылғы деректер бойынша 3869 км2. Ол аумақтың
80 пайызы Қопа көліне келіп құйылатын Шағалалы өзені мен Қылшақты өзеннің
су жинайтын бассейіне жатады. Ал міне, осы ағынды су жиналатын аумақтың
тарылуына байланысты көлдің деңгейі төмендеген. 1959 жылғы деректер бойынша
Қопа көлінің айдыны – 300-470 млн км3, орташа тереңдігі 2,3-3,4 км. Ал
бүгінгі таңдағы көрініс басқаша: 1994 жылы көлдің көлемі 30 млн текше
метрден – 19,4 млн текше метрге түсті. Орташа тереңдігі – 3,2 метрден 1,9-
2,0 метрге ауысқан. Бірақ көлдің тайыздануына қарамай оның көлемі 13,6 м2,
ұзындығы мен ені сол күйінде қалған.
Қопа көліне жақын орналасқан Қызыл Жар ауылының шаруашы-лықтары да көл
экожүйесіне залалын тигізуде. Егіс алқаптарына себілген улы тыңайтқыштар
еріген қар және жаңбыр суларымен шайылып көлге құйылуда. Көлдің шығыс
жағына құятын Қылшақты өзенінің экологиялық жағдайы өте нашар. Бұл өзеннің
бойындағы су террассаларының көлемі күрт азайғаны байқалады. Тұжырымымызға
өзен жиектеріндегі террасса қабаттарының шайылу іздері дәлел бола алады.
Өзен аңғарында қоқыс тасталмаған бірде-бір сау жер жоқ. Тасталған
қоқыстардың көптігі сонша, олар өзен гидросфера қабатының жасанды түрде
қатпарлануына тікелей әсер еткен. Қатпарлану үрдісі қамыс – құрақ пен
балдырлардың шектен тыс өсіп, көбейіп кетуіне жол берген.
Көл суының әр түрлі органикалық заттармен, азот қалдықтарымен
ластануын шектеуде биологиялық биосүзгіш қызметін орындайтын қосжақтаулы
моллюскалардың өкілдерін жерсіндірсек, осы мәселелерді шешуге көп септігін
тигізеді. Қылшақты өзеніндегі қамыстың көбеюіне қарсы техникалық әдіс
қолдануға, яғни ору арқылы жүзеге асыруға болады. Өсімдікпен көректенетін
балықтардың ересек дараларын ғана жіберу керек. Осындай іс шараларды
ихтиолог, гидробиолог мамандардың қатысуымен жүргізу керек.
Қопа көлінің ауыр жағдайы әрбір көкшетаулық азаматтың намысын оятып,
оның бойында экологиялық сана мен мәдениет негіздерінің қалыптасуына түрткі
болуы керек деп санаймын. Сондықтан аталмыш мәселелерді әрбір адам өзінің
жан-дүниесінен саналы тұрғыда өткізуі үшін экологиялық біліммен қарулануы
керек.
Қотыркөл көлінің тағдыры да алаңдатпай қоймайды. Екеуінде де қорыс –
батпақтың қалыңдығы 1,5-2 метрге жетіп қалған. Қопаның жағдайы жыл сайын
нашарлап барады. Көлді тазарту жобасына облыстық бюджеттен қаржы бөлінуі
қажетті-ақ.
Шучье көлі жалпы су жиналу ауданы 64,4 км2 судың құрамы
гидрокарбонатты-кальцийлі минерализациясы – 250 мл, судың қаттылығы 2,0-2,5
мгэкв, ластану индексі – қалыпты ластанған.
Көлдер суын қайтарымсыз пайдалану салдарынан Щучье–Бурабай дауалы
аймағында қолайсыз жағдай қалыптасты. Көлдер деңгейі жыл сайын төмендеп
бара жатыр. Щучье-Бурабай дауалы аймағында 76 сауықтандыру обьектілері
орналасқан. Оның 16-сы балалар орталықтары, 24-і шипажайлар және 9-ы
мейрамханалар. Қалған 27-сі мерзімдік демалыс орындары. Қазіргі кезде
Бурабай, Щучье көлдерінен су алуды қада-ғалайтын бөлімшелер жұмыс істейді.
Үлкен және Кіші Шабақты көлдеріне де осындай бөлімшелер қою қажет-ақ. Ал
Бурабай ұлттық саябағының бақылау жүйесін жер асты суларының мемлекеттік
мониторингі құрамына кіретін 14 гидроұңғырлар атқарады. Есіл, Нұра
өзендерінің, Астана су қоймасының, Бурабай, Үлкен Шабақты және Щучье
көлдерінің сапасы таза 2-ші санатқа жатады. Мұнай өнімдері қалдықтарының
жоғаралығы Нұра өзендерінде және Щучье көлінде байқалды.
Көлдерді ластаушы негізгі обьектер елді мекендер мен өнеркәсіп
орындары. Жыртылған танаптардың шайылма сулары да көп кесірін тигізуде.
Көлдердің ластану мөлшерін өлшейтін мониторингтер өтккізілмеуі, облыстық
басқарма карауында сараптама жасайтын зертха-наның жоқтығы да су көздерінің
тазалығының нашарлауына мүмкіндік беруде.
Соңғы 10 жыл ішінде Сілеті, Ярославль, Яблоновка, Державин, Зеренді
су құбырларының жұмыс істемей қалуы да тұрғындарды сумен жабдықтаудың
нашарлауына әсер етті. Аталған себептер ауыз су құра-мында микробтар
көбеюіне, жұқпалы ауру деңгейінің өсуіне ықпал етуде.
Соған қарамай, 2007 жылы су көздерінен 120 миллион текше метр су
алынған. Судың 2006 жылдан 7,3 миллион текше метр аз пайдаланылуы
тұрғындарды сумен жабдықтаудың біршама жақсарғанын және Сергеев
өнеркәсіптік су құбыры іске қосылғаннан кейін су ысырабы азаюының нәтижесі
деп есептеймін.
Қопаның жалпы су жинау ауданы - 3860 км2, судың құрамы:
гидрокарбонаттың, хлорлы-натрий минерализациясы 300-700 мгл, судың
қаттылығы 3-7 мгэк, ластану индексі - ластанған. Қотыркөлдің жалпы су
жиналатын ауданы – 29,9 км2, су жиналымы - 4,5 км2; судың құрамы
гидрокарбонаттың-натрийлі судың қаттылығы – 3,8 мгэкв ластану индексі-өте
ластанған.
Алтайсор көлі Бөгембай ауылынан 11 километр солтүстік-шығыста
орналасқан. Су жинау алабы - 1310 шаршы километр. Судың құрамы хлоридті.
Өзен суы тұрмыста қолданылмайды. Орташа ауданы 7,6 шаршы километр, булануы
жылына 5,47 миллион куб метр. Ластану индексі - 4 санатқа жатады.
Атансор көлі облыстың оңтүстік шығысында орналасқан. Су жинау ауданы -
1160 шаршы километр, су айдынының ауданы - 20,0 шаршы километр, судың
құрамы хлоридті. Ластану индексі - 3 санатты.
Жөкей көлі - Щучье қаласынан оңтүстік шығысқа қарай орналасқан. Су
жинау ауданы - 160 шаршы километр. Көлдің орташа ауданы - 15 шаршы
километр. Суы гидрокарбонатты-хлоридті-натрийлі-м агнийлі. Минерализациясы
2,3-2,5 гкг. Ластану индексі 4 санатты.
Бурабай көлінің су жинау ауданы - 134 шаршы километр, су айдыны-ның
ауданы - 10 шаршы километр, құрамы гидрокарбонатты-кальцийлі.
Минерализациясы 100-150 мгл. Суы жұмсақ. Ластану индексі 3 санатты.
Зеренді көлінің жалпы су жинау ауданы - 97,7 шаршы километр, су
айдынының ауданы 11 шаршы километр. Құрамы гидрокарбонатты. Ластану индексі
– орташа 3 санатты.
Майбалық көлінің су жинау ауданы -5,8 шаршы километр, су айдынының
ауданы - 1 шаршы километр. Көлдің суы ащы. Ластану индексі өте ластанған,
6 санатты.
3. Жер асты сулары және басқа су көздері
Ақмола облысының территориясында жер асты 33 су көздері барланған. Су
қорларының көлемі 276,7 мың мтәулікті құрайды. Су қорлары мемлекеттік
экспертизадан өтіп, сапа жағынан ішуге жарамды деп танылды.
Ал жерасты суларын пайдалану мәселелеріне келсек, су комитетінің
мәліметтері бойынша облыста 15 ауыз су мақсатына жоспарланған жер асты
суларының есепті пайдалану мерзімі аяқталған. Олар: Айдарлы, Акмолинская,
Атбасар, Есіл (екінші кезең), Атбасар (бірінші кезең), Вишневская,
Нуринское, Рождественское-1, Рожденст-венская, Сандықтау, Солтүстік
учаскісі, Тамсор, Целиноградское, Мейірман, Қызылтуское. Осы су орындарының
қорларын қайта қарау керек. Бұл орындарда су қорлары таусылды деп айтуға
негіз жоқ. Тек Вишневское жерасты су орнының В категориялы су алынған
көлемі бекітілген қорға сәйкес келіп отыр.
Жерасты суларының көлемін анықтаудың кейбір су орындарында
босаңсығанын жер асты суларының мемлекеттік байқау көрсетіп отыр. Мысалға
Нұра су орнында жер асты суының деңгейі алғашқыдан 0,92-1,85 метр,
Сандықтау су орнында 0,67-173 метр төмендегенін көрсетіп отыр, ал Атбасарда
-0,59-5,05 метр. Басқа су орындарында да жер асты суларының лайланғаны
белгілі болып отыр. Астрахан су орнында марганец - 2 ПДК, бром 2 ПДК. Жер
асты суларының лайлануы - орташа қатерлі, Нұра жер асты су орнында - сынап
1,2-38 ПДК, темір 1,4-6,7 ПДК, марганец -2-4,6 ПДК. Жер асты су орнының
лайлануы орташа қатерлі.
Сандықтау су орнындағы бақылау ұңғымаларында су құрамында аммоний 9-
48 ПДК. Жер асты суының лайлануы қатерлі. Державенское су орнында бром -
2,4 ПДК, бор - 2,4 ПДК. Жер асты суының лайлануы орташа - қатерлі Қызыл су
жер асты су орнында бром - 6,25 ПДК, марганец - 3,8 ПДК, лайлану қатерлі.
Целиноград және Вишнев су орындарында да гидрохимиялық жағдайлар өзгерді.
Жер асты суларының минералдануы ұңғымаларда 1,1-3,4 ПДК. Жер асты
суларының лайлануы деңгейлері бұл су орындарында орташа қатерлі. Соңғы
жылдары Қарағанды және Ақмола облыстарындағы жер үсті және жер асты
суларында сынап бар екендігі айқындалды. Олар 1996 жылы жүргізілген
жұмыстар нәтижесінде ашылды. Нұра өзенінің суында сынап 1,2-24 ПДК. Нұра су
тартқыш ұңғымаларында сынап 1,2-38 ПДК (ол өте қауіпті). Тек солтүстік
бөлігі мен Жақсы су орындарында су лайлануы қауіпсіз.
Кесте - 1
Ақмола облысы бойынша су тарту динамикасы млн м3
Көрсеткіштер Көрсеткіштер
2002 ж. 2003 ж. 2004 ж.
Жер асты көздері 22,0 28,0 27,033
Жер үсті көздері 79,64 82,33 84,915
Облыста жер асты және жер үсті суларын лайлау су жинақтағыштарға және
тазаланбаған ағынды суларды лықсыту арқылы да болады. Қаржы
жетіспеушілігіне және мамандардың осал дайындықтарының салдарынан су
тазартқыш қондырғыларының техникалық жағдайы жылдан жылға төмендеуде.
Облыста 10 су тазартқыш қондырғылары жұмыс істейді, оның ішінде 3 жер
үсті суларын лықсытады, ал 7 ағынды суларды су жинағыштарға лықсытады. Оның
3 жұмысы ғана тиімді (Көкшетау, Шортан, Айдабол спирт зауыты).
Бұрынғы су орталықтарындағы және темір жол бойындағы су тартқыш
құрылыстардың жұмыстары тоқталды, көбінің иелері жоқ және жарамсыз.
Ауызсуға және технологиялық қажетке пайдаланатын су алудың көлемі
ұлғайғанына байланысты, ағынды суларды бұрудың да көлемі көбейеді.
Кесте-2
Ақмола облысы бойынша су бұрудың
динамикасы, млн м3
Суды бұру Жылдар
2002 2003 2004
Жалпы облыс бойынша 16,9 11,14 12,37
Оның ішінде а) су нысандары 6,821 5,4 4,71
б) тазалағыш жинағыштарға және 10,076 5,74 7,66
беделдерге
Облыстағы ірі тазалау станциясының бірі Көкшетау су құбыры және
канализациясы басқармасы МКК-на қарасты Көкшетау қалалық су тазартқыш
құрылысы болып есептеледі.
Көкшетау су арнасы МКК мәліметі бойынша су тазартқыштың қуаты
тәулігіне 32000 м3. Ал жылына 11680000 м3. Бірақ ағынды сулардың нақты
көлемі төмендегідей:
- Міп 800 м3 сағат немесе 19200 м3 тәулігіне, немесе 7008000 м3 жылына.
- Мах 1350 м3 сағат немесе 32400 м3 тәулігіне немесе 11806000 м3 жылына.
Ағынды сулар Мырзакөлсор көліндегі су жинағышқа лықсытылады. Ол
Көкшетау қаласынан 22 шақырым қашықтықта орналасқан. Солтүстік-Шығыс
жағындағы ақпайтын шұңқырда орналасқан. Ол ағынды суларды лықсыту арқылы
толтырылады. Маусымдағы дең-гейінің өзгеруі 1-1,5 метрге сәйкес. Су
жинағыштың көлемі 120 шақырым. Қазір Мырзакөлсор тек ағымды суларды жинағыш
ретінде пайдаланылады және оның көкжиегі 240 метр белгіде. Жинағыштық
көлемі —115 млн м3.
Жиналған ақпараттардың сараптамасы бойынша Ақмола облысын-дағы су
бассейнінде, оның ішінде Көкшетау аумағында экологиялық жағдай тұрақсыз.
Жер асты және жер үсті суларының лайлануы қауіпті жағдайда облыс бойынша
суды бұру динамикасы өте осал, 2004 жылдың
су тарту көлемі 84,915 млн метр , болса, оның бұру көлемі 12,37 млн мг ғана
болады. Су алу айналымының жоқтығы көрініп тұр (су көзі -тұтынушы - қалпына
келу су көзі). Пайдаланылған су тазаланбайтын қайтадан лықсытылады, кейде
жинағыштар пайдаланылмайды, су өз - өзінен тазаланылады деген үміт бар,
табағат күші шексіз деген ойға сенім бар. Таза су көздері табиғатқа тұрпайы
қараудан да азаюда. Адам өміріне тым қажет су ресурстарын сақтау үшін
антропагендік су айналымына жедел кірісу керек.
Ол үшін дүниежүзілік және отандық ағынды суларды тазартудың көптеген
тәсілдері бар. Кейбір тазалаудың инженерлік-техникалық әдістерін мен осы
жобада керсеттім. Көкшетау станция-сының үшінші сатыдағы үшінші дәуірлік
тазартудың кейбір әдістері негізінде, мен суды Шағалалы өзенінің бассейніне
қайтаруды ұсынамын. Ол өзеннің ағымында орналасқан елді мекендердің суды
шамалап қайта пайдалануына жол береді. Осы аз қалдықты технологиялық сүбені
басқа қалалардың, аумақтардың, орталықтардың, кіші елді мекен-дердің
пайдалануы Қазақстан Республикасының сумен қамтамасыз-дандыру мәселелеріне
өзінің пайдасын жалпы экологиялық жағдайды түзетуге және су бассейіндерін
лайлаудан сақтауға өз пайдасын тигізеді деп ойлаймын.
Соңғы жүз жылдықтың 90 жылдарына дейін барланған 30 су көзінің 19
қолданылған. Соңғы жылдары олардың саны 12 дейін түсті. Олардың локальды
пайдаланымы және топтасқан су қорғандарының көмегімен іске асырылады. 5-20
скважинадан тұратын.
Жер асты суларының қатты ластануынан су көздерінің бір бөлігі толық
көлемінде қолданылмай отыр. Атбасар – Приишим су көзінде 1994 жылы облыстық
СЭС су асты суы сапасының нашарлауынан 2 скважинаны қолдануға тиым салды.
Дәл осы себептен Целиноградтық су көзі де жойылды. Ақмола, Көксенгірсор
карбондық мульдтерінде жұмыс істейтін бірқатар су бекеттері 1976 жылы 1980
жылдар аралығында су қорларының азаюы салдарынан біртіндеп жабылды. Кейбір
су көздері әлі қолданылмай жатыр немесе құрлысына немесе қайта жөндеуге
қаржы жетіспегендіктен қолданыстан шығып отыр.
Соңғы 30-40 жылдар әр түрлі арнайы ұйымдар территорияда жоспарлы
ізденіс-барлау жұмыстарын жүргізіп, жер асты суларын ішуге, жер суаруға,
жайылымдарды жарамдығын бағалайды. Қазіргі таңда Ақмола облысы жерінде
шамамен 430 шаруашылық орталықты сумен қамтамасыз ете алатын тұщы су және
қалыпты сулардың 240 астам участкелері табылған. Тексерілген участкелердің
25-інде скважиналы субъектілері салынды, ал қалғандары қаржының болмауына
байланысты қолданыс таппай отыр. Су бекеттері, өз кезегінде, 30-71 метр
тереңдігі бар екі-үш скважиналардан құралады. Су бекеттерінің көбі жобасыз
салынған және олар әдетте ауылдардың жанында немесе маңайында құрастырылған
құрылыстары бар территорияларда орналасқандықтан оларға санитарлық қорғаныс
зоналарын ұйымдастыру мүмкін емес.
Орталықтанған сумен қамтамасыз ететін жүйесі жоқ 368 ауылды жерлерінде
жер асты суларын ішуге қолдану бекітілген қорлар негізінде жалғыз
скважинаның және индивидуалды-шахталы құдықтардың көмегімен жүреді. Әдетте
олар онша терең болмайды (10-15м) және тәулігіне ондаған метр кубпен
өлшенетін шығындары да көп емес.
Су бекетінің құрылғылары, әдетте, ауылды жерлердің өзінде және олардан
200-500 метр қашықтықта орналасады.
2004 жылдың 1 қаңтарындағы жүргізілген Мемлекеттік есептің мәліметтері
бойынша елді-мекендерді ішетін сумен қамтамасыз ететін қолданыстағы су асты
көздерінен 76 мың мтәулігіне таза сапалы су алады. Участкелерден
барланған су қорларынан жылына 46 мың мтәу. тұщы су алынады, ал бекітілген
су қорларынан жылына 30 мың мтәу. алынады. Барланған тұщы су қорларын
қолдану облысымыз бойынша 19% құрайды.
Бұндай суларды қолданудың жоғарырақ коэфициенті (32-52%) территорияның
сумен жақсы қамтылған аудандары – солтүстік және оңтүстіктерінде
анықталған. Жер асты суларын қолданудың төмен көрсеткіштерінің себептері
келесіде: барланған су көздері мен участкелерін қолданысқа енгізу
жылдамдығының төмендігі, эксплуатациядағы скважиналардың жиі істен шығуы
және оларды қалпына келтіруге қаржының жоқтығы. Соңғы 5 жылда жер астынан
су алудың жалпы көлемі алдыңғы жылдармен салыстырғанда орташа 2,5 есеге
азайған.
Алынатын судың көлемі 3 су бекеттерінде су өлшейтін счетчиктер
(Павлов, Заозерный, Нұра) көмегімен, ал басқаларында осыған жақын
әдістермен насосты құрылғының паспортты өндіргіштілігімен және
электроэнергияның шығындалуымен анықталады. Шаруашылық және ауыз-су көзі
ретінде қолданылатын 19 су көздерінің 13-інде режимді тор бар. Олар 10-15
бақылау скважиналардан құралады. Осы торды қолданысқа енгізгеннен бастап
арнайы ұйымдармен жүйелі бақылаулар жүргізіледі. Бақылаулар қолданылатын
жер асты суларының деңгейінің режиміне, температурасына және химиялық
құрамына жүргізіледі. Айта кететін бір жәйт бекітілген және бекітілмеген
қорлар негізінде жұмыс істейтін шамамен барлық локальді су бекеттерінде жер
асты су көлемі деңгейінің өзгеруіне бақылау жүргізілмейді және қолданылатын
сулардың сапасына бақылау үнемі жүргізілмейді. 1
Шағалы өзеніндегі Шағалы су қоймасы 1969 жылы Көкшетау қаласынан
батысқа қарай орналастырылып құрылған. Оның мақсаты жергілікті су
ресурстарын максималды қолдану. Су қойманың көлемі – 28 млн куб метр, су
бетінің ауданы – 660 гектар. Көктемде су көтерілген кезде өзеннің артық суы
бөгеттің су ағызулары арқылы төгіледі. Соңғы 10 жылда жыл сайын 21 млн.куб
метр су төгіліп отырған. Гидротехникалық құрылыс МКМ Көкшетау су арнасына
тиесілі алқаптың 68 пайызы ғана суды орталықтандырылған жүйеден алады. Ал 7
пайызы халық ауыз суды тасып ішеді, не ашық су көзінен пайдаланады. Жер
асты және жер үсті ауыз суларын мониторингтік бақылау, байқау қалыс
қалған. Су құбырлары ескіріп , тозып кеткен. Жалпы ауыз су жүелерінде
санитарлық жағдай қалыпты емес.Осыдан барып эпидемиялық ауру көп тарайды.
Атбасар, Қорғалжын, Целиноград, Шортанды аудандарда, Көкшетау,
Степногорск қалаларында вирустық гепатит көп болды. Жылдың өткен 9
айындағы инфекциялық ауру өткен жылғыдан көбейіп кеткен .
Қазіргі уақытта Шағалы су қоймасы Көкшетау қаласының орталықтанған
сумен қамтамасыз етудің негізгі көзі болып табылады. МКМ Көкшетау су
арнасы мәліметтері бойынша су қоймадан су алу 01.01.2003 жылға 21,7мтәу.
Немесе суды қолданудың жалпы көлемінің 80,4% құрады.
Шағалы су қоймасы сумен қамтамасыз етудің екінші санатына – жоғарғы
қабатты көздеріне жатады. Сонымен қатар, керекті сапалы суды алу үшін
тұндыру, фильтрлеу, каогуляциялау және залалсыздандыру процестерін жүргізу
керек. 2003-2005 жылдар кезеңінде су анализі бойынша эпидемиологиялық
қауіпсіздіктің талаптарына сәйкес келмейтін судың үлес салмағы 2,8%-дан
3,12%-ға дейін құрады, органолептикалық қасиеттеріне қарай 8,3%-дан 18,2%-
ға дейін. Әсіресе көктемгі су тасу мен жаз және күз маусымдары кезінде
судың сапасы күрт бұзылады. Қанағаттандырылмайтын су анализдерінің үлес
салмағы 15-19%, органикалық – 40-45%.
Өзен және су бекеттерінің үстіңгі сулармен қоса, пунктерді сумен
қамтамасыз етуге кейбір ұсақ төбешікті территория бөлігінде орналасқан
көлдердің де қосымша сулары қолданылады.
Көп жылдар бойы 42 мың тұрғындары бар Щучье қаласының тұрғындарын
сумен қамтамасыз ету үшін Щучье көлінен интенсивті су алынады. Бұл көл
Щучье-Бурабай курортты аумағында орналасқан, көлге құятын тұрақты ағындар
жоқ. Су бетінің орташа көлемі 1836 км³, су жиналатын көлем – 88 шаршы
километр болды.
97 пайызды қамтамасыз етумен көлден мүмкін болатын жылдық алу көлемі
5,5 млн.куб метр немесе 15,068 мың мтәу. Су қалаға су тазалайтын
станциядан өтіп келеді. Жүйелі түрде жүргізілген бақылаулардың
мәліметтеріне сүйенсек, соңғы жылдары Щучье көліндегі судың сапасы
нашарлаған, сондай-ақ, аммоний тұздары және органикалық заттардың құрамы
2,3 -тен 5,4 ПДК арасында болып отыр. 1
Жалпы облыс бойынша жер бетіндегі су көздерден су алу 138 мың
мтәулікті құрайды.
Су жүргізу жүйесі мен құбылыстарының тозуы Ақмола облысындағы негізгі
су көздері Қалутон, Жабай, Терісаққан тармақтарымен Нұра, Есіл өзендері
және ішке ағатын бассейінге қарасты Сілеті өзені болып табылады. Облыс
шеңберінде Есіл, Слеті өзендері халықты шаруашылық ауыз сумен жабдықтауға
арналған Астана және Сілеті су қоймаларымен реттеледі.
Облыс аумағындағы су айдыны ресурстарының тартылуы тең емес. Өзен
желілері, басқа аудандармен салыстырғанда, ылғалдануы жақсы, бедерлері
бөлектенген Көкшетау және Ерементау таулы қыраттарының солтүстік және
оңтүстік шығыс бөліктерінде дамыған. Осы маңда өзеннің деңгейі 0,20-0,30
шақырымға дейін көтеріледі. Оның себебі көл суының тайыздануы көл табанына
жиналған Шағалалы өзені мен Қылшақты өзеннің келіп құйылатын лай-балшықтың
көл түбіне тұнуымен байла-нысты. Тек 1994 жылдың зерттеу көрсеткіші бойынша
көл табанына жиналған лай-балшықтың көлемі 22 млн м3, яғни көлдің алып
жатқан көлемінің жартысымен тең түседі. Осының салдарынан су деңгейі
көтерілгенімен, тереңдігі азайып, көл суы жылынған. Бұл жағдай көлді қамыс
– қоға басуына әкеп соқтырған. Қамыс-қоға басып биохимиялық ыдырауының,
оттегі концентрациясының азаюы ихтиофаунаға қолайсыз жағдай туғызды, әрі
концентрацияның көбеюінен метан газы, судың лайлануы т.б. көлдің
санитарлық, рекреациялық (демалу) қабілеті жойылды.
Ластанудың негізгі көзі болып, әдетте, ағынды сулар жинағыштары,
суландыру-прудтары, фильтрация өрістері,
қалалар, ауылдар, өндірістік және ауылшаруашылық кәсіпорындар қалдықтары
саналады.
Жалпы Ақмола облысы бойынша Шучье-Бурабай курортты зонасын
қоспағанда жер асты суларының ластануы локальді сипатқа ие. Облыстың су
шаруашылық кешенінде негізгі орынды Вячеславский, Селеті, Шағалалы су
қоймалары және 7 ірі топтасқан (Нұра, Селеті, Сергеев, Яблоневский) және
локальді (Шағалы, Павлов, Вячеславский) су құбырлары алады.
Сумен қамтамасыз ететін жүйелердің кең тараған түрлеріне локальді су
құбырлары жатады. Олар сумен қамтылған халықтың 30% -ын қамтиды. Локальді
су құбырларының 255-і жер асты су көздеріне негізделіп жасалған. 2001
жылдың мәліметтері бойынша облыс территориясында 3 топтасқан және 272
локальді су құбырлары бар, олар сәйкесінше 1676 және 2344 километрді
құрайды.
Қазіргі су құбырлары ішінен ең ірілері болып топтасқан Нұра, Селеті,
Сергеев су құбырлары саналады. Олардың бірнеше магистральді су құбырлары
бар. Олар арқылы елдімекендер сумен қамтылады.
Нұра топтасқан су құбырлары 1966-1979 жылдары Сабанды ауылының маңында
Нұра өзені жанынан табылған Нұра жер асты су көздерінің негізінде құрылған.
Су құбырлары желесінің жалпы ұзындығы 01.01.2004 жылда 1026,7 километрді
құрады. Қазіргі уақытта алыс орналасқан 19 елдімекендерде адам саны
азайғандықтан су беру тоқта-тылған. Сондықтан да су құбыры желесінің іске
қосылған бөлігінің ұзындығы 770 километрге дейін қысқарған. Қазір тек 22
елдімекендер ғана сумен қамтамасыз етіледі.
20 жылдан астам қолданылатын су құбырларының бөліктері коррозияға
ұшырап, толық физикалық тозуға жеткен. Бұл құбыр арқылы жіберілітін судың
елеулі жағалауларына алып келді. 2003-2004 жылдары ағып кеткен сулардың
көлемі 31-36 % құрады. Ал 2005 жылы Нұра су көлінен 2136,1 мың м3 көлемінде
су алынса, су құбырлары желісінен оның 385,2 м3 (18%) ағып кеткен.
Соңғы 60 жыл ішінде көлдегі су өсімдіктері түрлері 26-дан 15-ке, ал
балдырлар 119-дан 41-ге дейін азайған. Көлді шөп басу әр жылы 40%-дан 70%
арасында ауытқып, ең жоғары шөптенуі 2001 жылы болды.
Балықтандыру жұмысы басталғанға дейін Бурабай көлін алабұға, аққайран,
күміс және алтын түстес мөңке балықтар жайлаушы еді. 1946-1964 жылдары
көлге сазан, көксерке, табанбалық оңғақбалық тұқымдары жіберілді. Бірақ
1974 жылы көлді шірігенде фенол шығаратын көк-жасыл балдырлар басуына
байланысты. 1974 жылы табанбалық, мөңке балық және көксерке жойылып кетті.
Сілеті топтасқан су құбырлары 1965-1973 жылдары салынып, қазір
ұзындығы 406 километрді құрайды. Ол ауыз сумен Ақкөл, Ерементау, Шортанды
аудандарының 30 елді-мекендерін қамтамасыз еткен. Су Ерементау, Шортанды
аудан орталықтарына бағытталған Селеті су құбырларынан жеткізіледі.
1996 жылы магистральді трасса нормативті жұмыс мерзіміне байланысты
тоқтап қалғандықтан Сілеті су құбырларының эксплутациясы толығымен
тоқтатылды. Қазіргі 47 насосты станциялардың 3-і қайта жөнделген. Су
құбырларын толық жөндеу үшін 714 миллион тенге көлемінде қаржы керек.
Дегенмен де су тасымалдау жүйесінде құбырлардың тым ескіруі салдарынан көп
шығын болады. Ал оларды жөндеуге ауыстыруға бөлінетін қаржы көлемі тым аз.
Сергеев топтасқан су құбырларының салынғанына көп болған жоқ. Ол 1985-
1995 жылдары Атбасар ауданының 9 елді-мекенін қамтамасыз етуге салынған.
Су құбырларының жалпы ұзындығы 500 километр. Су Атбасар-Есіл маңы жер
асты су көздерінен алынады.
1992 жылы қолданылып жүрген жер асты суларының антропогенді ластануы
салдарынан 2 су бекетті скважина жабылды. Сонымен қатар эксплутацияланып
жүрген скважиналарда жер асты суларының темірмен 2,7-8,9 ШРК дейін және 1,2-
1,4 ШРК дейін ластанғаны анықталды.
Вечеслав су қоймасының өзенінің суында үлен көлемде БПК5 (1 ПДК
дейін), сульфат (1,15-3,5 ПДК), хлорид (1,2 ПДК дейін), жалпы темір (6,7
ПДК дейін), фенол және мұнай өнімдерімен (1-2 ПДК). Судың индекстік
ластануы 1-2,2 құрайды.
Біріккен Ұлттар ұйымының Бас Ассамблеясы 2003 жылы - Халықаралық
ауыз су жылы, - деп жариялаған болатын. Халықаралық ауыз су жылында
Қазақстан мемлекеті біраз іс тындырды. Ең бірінші Ауыз су мемлекеттік
бағдарламасы дайындалды. 2010 жылға дейінгі экономикалық су секторы саласы
және су шаруашылығы жүйесін жетілдірудің концепциясы жасалды. Еліміздің
Су кодексі қабылданды. Жер асты су қорларын барлауға, жер үсті тұщы су
қорларын ретіне келтіруге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қысқартулар тізімі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Ақмола облысының физикалық-географиялық сипаттамасы ... 7
1.1 Физикалық-географиялық
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Геологиялық құрылысы,
тектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Рельеф
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .9
1.4
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0
2 Ақмола облысының су
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..12
2.1
Өзендер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2
2.2
Көлдер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.3 Жер асты сулары және басқа су
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3 Ақмола облысының су ресурстарын пайдалану және қорғау ... ...32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...54
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...56
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 60
Түйін
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы- Ақмола облысының су ресурстарын
пайдалану және қорғау деп аталады.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, мақсаты мен міндеті сөз болады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі- зерттелетін облыстың су
ресурстарымен қамтамасыз етілуін қарастыра келе, олардың қазіргі таңдағы
жағдайы, пайдалану деңгейі мен экологиясына көңіл бөлу басты мәселе болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты- облыстың физико-географиялық сипаттамасын
беру арқылы, су ресурстарының сала бойынша бөлінуін қарастыру. Өзендерге,
көлдерге, су қоймаларына жеке сипаттама беріп, оларды тиімді пайдалану және
қорғау жақтары қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың міндеті- Акмола облысының су ресурстарының
антропогендік әсерлерімен өзгеруін, шаруашылықта пайдаланылуын және
экологиялық жағдайын зерттеу.
Бірінші тарауда Ақмола облысының физико-географиялық сипаттамасы
берілген.
Екінші тарауда су ресурстарына талдау жасалады.
Үшінші тарауда облыстың су ресурстарын пайдалану және қорғау
мәселелері қамтылады.Осы тарауда 2005 және 2006 жылдың гидрохимиялық
көрсеткіштері бойынша жер үсті суларының жағдайы, 2005 және 2006 жыл
бойынша облыс территориясындағы радиоактивті түсулердің тығыздығына
кестелер берілген.
Дипломдық жұмыстың деректемелік базасы ретінде энциклопедиялық
сөздер, республикалық ғылыми-практикалық конференциялардың материалдары,
мерзімді баспасөз материалдары пайдаланылады.
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбы Ақмола облысының су ресурстарын пайдалану
және қорғау деп аталады.
Жұмыстың өзектілігі - зерттелетін облыстың су ресурстарымен қамтамасыз
етілуін қарастыра келе, олардың қазіргі таңдағы жағдайы, пайдалану деңгейі
және экологиясына көңіл бөлу қазіргі кездегі басты мәселе болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: облыс туралы географиялық мәліметтер
көптеген авторлардың еңбектерінде жарық көрген. Территорияның әкімшілік
шекараларының өзгеруіне байланысты облысқа арналған жаңа энциклопедия
құрастырылуда.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Ақмола облысының табиғи компоненттерін
сипаттай отырып, су ресурстарына жеке талдау жасап құрастыру; әр ресурс
түрлеріне жеке тоқталып, мысал келтіре отырып, су ресурстарын тиімді
пайдалану және оларды қорғау жақтарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеті - су ресурстарының антропогендік әсерлермен
өзгеруін, шаруашылықта пайдаланылуын және экологиялық жағдайын зерттеу.
Облыстың су ресурстарының потенциалын рекре-ациялық бағытта дамыту үшін
пайдалануы ескеріледі. Рекреациялық ресурстар табиғат жағдайларының
жиынтығы болып табылады, демалу, емделу және туризм, адамның физикалық,
эстетикалық және танымдылық қажеттілігін қанағаттандыру үшін пайдаланылады.
Табиғат байлықтарының қымбат түрлерінің бірі – су. Дүние жүзінде
көптеген өнім мен тағамға айырбас боларлық заттар табылғанымен суды
алмастыратын зат табылған жоқ. Планетамыздағы организмдердің тірші-ліктері
үшін, оның ішінде адамның өмірі және денсаулығы үшін, судың қаншалықты
маңызды екендігін түсіну қиын емес. Сол себептен адам қоғамында судың орны
ерекше, сондықтан планетамыздағы су, халықтың негізгі байлығы деп
түсінуіміз керек.
Қазіргі заманның шаруашылық-тұрмыстық, әлеуметтік-мәдени қызметі
табиғи су көздерін күнделікті пайдаланумен тығыз байланысты. Сусыз жерде
өмір мен тіршілік тынысы мүлдем жоқ. Сондықтан оны неғұрлым тиімді
пайдаланудың, ауыз су сапасын жақсартып отырудың маңызы ерекше. Суды
қорғаудың қажеттілігі осыдан туындайды.
Жер бетінің 79,5 пайызын су алып жатыр. Сөз жоқ, біз үшін тұщы
судың маңызы үлкен. Олардың қоры өте аз, өзендер мен көлдердегі тұщы сулар
қоры гидросфера ресурсының 1 пайызына да жетпейді. Қазақстан Республикасы
да тұщы су қоры тапшы елдер қатарына жатады. Еліміздің су қорлары
өзендерден, көлдерден, бөгендерден, жер асты суларынан, мұздардан,
мемлекеттік шекараға кіретін теңіздерден және теңіз жағалауындағы
территориялық сулардан құралады.
Қазақстан Республикасының су кодексі 1993 жылы наурыз айының 31
жұлдызында қабылданды. Кодексте қойылған негізгі міндет – су қорларын
ластаудан, таусылудан қорғау, зиянды әсерлерді болдырмау, суды пайдалануда
заңдылықты күшейту, халықтың экономика салдарының қажетін өтеу үшін суды
ұтымды пайдалану.
Елбасымыздың сөздерімен айтқанда отандастарымыздың төрттен үш
бөлігі сапасыз ауыз суды пайдалануда. Су ластануының көрсеткіші біздің
мемлекетімізде әлі күнге дейін үлкен. Қалалық Көкшетау Су Арнасының
басшыларының айтуы бойынша бүгінгі пайдаланып жүрген суды тазалау
құрылғыларына және құбырларымызға 30 жылдан астам уақыт болған екен, яғни
олардың пайдалану мерзімі естен шықты.
Облыстың экологиялық жағдайы күрделі, сондықтан оны қорғауға
қамқорлық, қоршаған орта жағдайын жақсарту, ауа, жер, су ресур-старының
экологиялық қауіпсіздігін қалпында ұстау, жануарлар мен өсімдіктер
дүниесін сақтау, жүзеге асыру механизмдері: табиғатты қор-ғау
шараларына бөлінетін қаржы шығындарын өсіріп отыру; халыққа экологиялық
білім мен тәрбие беру жұмыстарын әрі қарай жалғастыру аса қажет.
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес осы күнгі
экологиялық бағдарламаларды тиімді шешу Қазақстан Үкіметінің ең
маңызды басымдықтарының бірі болып отыр.
Аумақтық бағдарламалар қоршаған ортаның ластану деңгейінің
төмендеуіне, ауаның бұзылуына, жер үсті суларының нашарлауына өндірістік
және тұрмыстық қалдықтардың тым көбейіп кетуіне, орман алқаптарының,
биологиялық алуан түрліліктің азайып бара жатуына байланысты жасалып
отыр.
Қоршаған ортаны қорғау мәселелерін оңтайлы шешуге жергілікті
органдар табиғат пайдаланушыларға Үкіметтік емес ұйымдар өзара тығыз
бірлікте, белсенділікпен қатысуы аса қажет.
Қазіргі жағдайға талдау жасасақ, аймақтың қазіргі экологиялық
жағдайы әлі де өткір күйінде қалып отыр. Сондықтан жер, су, ауаның
ластануын азайту үшін міндетті түрде жедел табиғат қорғау шараларын жүзеге
асыру керек.
Қазіргі талдау көрсетіп отырғандай, қоршаған ортаны, табиғатты,
ресурстарды қорғау жайлы барлық билік деңгейлерінде бірдей, бірлікпен, шын
жанашырлықпен жүргізілгенде ғана жақсара түсетіндігі айқындалады.
Дипломдық жұмыстың деректемелік базасы ретінде энциклопеди-ялық
сөздер, республикалық ғылыми-практикалық конференциялардың материалдары,
мерзімді баспасөз материалдары пайдаланылған.
Қорытындылай келе, дипломдық жұмыста облыстың су ресурстарын
жақсарту мақсатында жүргізілетін шараларды жүзеге асыру жолдары айтылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен құрылған. Жұмыстың жалпы көлемі 59 баспалы текстті
беттен, 6 кестеден, 1 суреттен, 6 қосымшадан тұрады.
1 Ақмола облысының табиғатына жалпы сипаттамасы
1.1 Физикалық географиялық орны
Ақмола облысы Қазақстан Республикасының орталық бөлігінің
солтүстігінде орналасқан. Облыс 1939 жылы құрылған. 1961-1992 жылдары
Целиноград облысы болып аталды. Батысында - Қостанай, солтүстігінде -
Солтүстік Қазақстан, шығысында – Павлодар және оңтүстігінде – Қарағанды
облыстарымен шектеседі. Ақмола облысы жерінің аумағы 146,2 мың шаршы
километр. Халқы - 810 мың адамнан асады, ақмолалықтардың 54 пайызға жуығы
ауылды жерлерде тұрады. Халықтың орташа тығыздығы 1 шаршы километрге 5,7
адамнан келеді.
Облыс орталығы - Көкшетау қаласы. Халқы 130 мың адамнан тұрады.
Көкшетау Қазақстанның көне қалаларының бірі. Ол 1824 жылдың 29 сәуірінде
ірге көтерген. Ақмола облысының құрамында Көкшетау қаласынан басқа да тоғыз
қала бар. Олар: Степногорск, Щучинск, Степняк, Ақкөл, Атбасар, Державинск,
Ерейментау, Есіл, Макинск. Облыс сондай-ақ 17 ауданнан тұрады. Олар:
Ақкөль, Аршалы, Астрахан, Атбасар, Бұланды, Егіндікөл, Еңбеекшілдер,
Ерейментау, Есіл, Жақсы, Жарқайың Зеренді, Қорғалжын, Сандықтау,
Целиноград, Шортанды, Щучье.
1.2 Геологиялық құрылысы, тектоникасы
Ақмола облысы жерінің геологиялық құрылысы каледон және герцин
қатпарлығы кезінде қалыптасқан. Палеозой дәуірінің соңында конти-ненттік
түзілу кезеңі басталды. Өте ұзақ мерзімге созылған тегістелудің нәтижесінде
пайда болған таулы өлке мезозой дәуірінде бірте-бірте қыраттарға айналды.
Облыс жері негізінен палеозойдың метаморфтанған тақтатастарынан,
кварциттерінен, құмтастарынан, альбитофирлерінен, әктастарынан,
конгломераттарынан түзілген. Солармен бірге интрузиялық (гранит, диорит,
габбро т.б.) және эффузиялық жыныстар кең таралған. Байырғы жыныстарды
неоген мен төрттік дәуірлердің сарғылтым
шөгінділерінің қалың қабаттары жауып жатыр. Кен байлықтарынан уран, боксит,
сүрме, мыс, молибден, кобальт, көмір, каолин сазы, кварц құмы, құрылыс
материалдары, тағы басқалары өндіріледі.
1.3 Рельеф жағдайы
Облыс территориясының жер бедері бірдей емес: ұсақ шоқы, аласа таулар,
жазықты аңғарлар. Рельефтің бұл формаларының қалыптасуы, геологиялық тарихы
мен геологиялық құрылысының күрделілігін көрсетеді. Облыстың солтүстік
бөлігінде Көкшетау жоталары жайылған. Жоталардың орташа биіктігі 400-500
метр. Оңтүстігінде аласа таулар кішігірім аңғарлармен бөлшектенген.
Солардың бірі Жабай өзенінің аңғарлары болып табылады.. Оңтүстікке қарай
ауқымды территорияны Атбасар жазығы алып жатыр. Облыстың солтүстік шығыс
бөлігінде меридионалды бағытта Сілеті жазығы орналасқан.
Теңіз шұңғымасының жазықтары кеңжайылған дұрыс емес сопақша
формасында. Шұңғыманың көп бөлігі Терісаққан өзенінің бассейінінде үлкен
аңғарлы аудандар тілімделіп, өзен маңының ұсақ шоқысына айналды. Облыстың
орталық бөлігіндегі жазықтардың абсолют биіктігі 300-450 метр.
Орталық Қазақстанның аласа таулары белдеуінің солтүстігіне қарай
рельефтің екі ірі деңгейлері бар. Орташа деңгей денудациялық жазықтармен
сипатталады. Төмеңгі деңгей де денудациялық жазықтармен сипатталады.
Сарыарқаның аласа жоталары Шортанды, Алексеев және Макинск аудандарының
территориясында кездеседі.
Облыс территориясында Ерейментау тауларының ауданы ерекше-ленеді.
Олар меридионалды бағытта созылған, палеозой жыныстарынан құралған жоталы
тізбек сияқты көрінеді. Қоршаған территориядан орташа биіктігі 400-500
метр. Бұл аласа таулы массивті рельефінің ерекшелігі ең біріншіден
жыныстардың құрамымен анықталады.
Ақмола облысының оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігінде Сарыарқаның
бөлек тізбектері орналасқан. Оларға Мұзбел және Ерейментау деген аласа
таулар жатады.
1.4 Климаты
Облыстың ауа райы тым континенталды, және айрықша құрғақ-шылықты болып
келеді. Жазы қысқа ыстық қоңыржай, қысы- ұзақ аязды, желі күшті және
боранды болып тұрады. Қаңтардың орташа темпера-турасы – 16-18 градус,
шілдеде +19...+21 градус. Ауаның температурасы үлкен амплитуда және жылдық
айналымда да тәулікте де ылғалды. Орташа жылдық ауаның температурасы жаз
айында +180, max +420 C (шілдеде), ал ең суық айларда -470С (ақпанда).
Аязсыз күндердің созылу кезеңі 100-150 тәулік, жылу қосылатын кезең -
214 тәулік. Орташа жылдық түсім мөлшері – 253 мм. Тұрақты қар жамылғысы
қарашаның ортасында қалыптасып, оңтүстігінде 130-140 күн, солтүстігінде 150-
155 күн жатады. Қардың орташа қалыңдығы 20-22 сантиметр. Қар жамылғысының
салмағы – 100 кгм². 557-ден 864 мм жылына үстіңгі су булануының тербелісі.
Ауданның тағы бір клима-тындағы ерекшелік ол ылғи да соғушы жел болып
тұрады. Жалпы желдің соғысы оңтүстік батыстан бағытталған, осы жел
соғыстары қыста боранның соғуына ықпалын тигізеді. Орташа жылдық желдің
жылдам-дығы - 4,5 мсек, қыс айларында ең үлкен – 9,5 мсек. Нормативтік
жылдамдық желдің өктемділігі – 70 кгсм².
Желдер негізінен оңтүстік-батыс пен батыс жақтан соғады. Желдің жылдық
орташа жылдамдығы 5,6 мс. Шілде айындағы желдің орташа жылдамдығы 4,6 мс,
қаңтар айында - 5,8 мс. Облыс территориясына түсетін жауын-шашынның жылдық
орташа мөлшері 250-400 мм. Жауын-шашынның ең көп мөлшері маусым-тамыз
айларында (49%), ең аз мөлшері желтоқсан - ақпан айларындатүседі. Ерте
көктемгі құрғақшылық, көктемгі қатты желдер, жиі болып тұратын шаңды
дауылдар, ерте күзгі суықтардың түсуі климаттың қолайсыз жақтарына жатады.
Бұл табиғи жағдайлар табиғи баланстың дұрыс қалыптасуына кері әсерін
тигізеді.
Сондықтан да қоршаған ортаның мониторингі Ақмола облысының табиғатында
маңызды роль атқарады.
2 Ақмола облысының су ресурстары
2.1 Өзендер
Ақмола облысы әкімшілігінің 2004 жылғы қыркүйектің 9 жұлды-зында
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 2 тамыздағы кеңейтілген
мәжілісі хаттамасының жүзеге асыру жөніндегі шаралар жоспары туралы
қаулысы Ақмола облысы жөнінде де актуалды болып саналады.
Басты мақсаттары мен міндеттері: аймақтың ауа бассейнін, су
және жер ресурстарын, флора мен фаунасын барынша қорғауды қамтамасыз ету;
экологиялық ағарту, насихат, білім мен тәрбие беру, кадрлар даярлау;
экологиялық ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу.
Облыста 7 ірі өзен, 140 көл бар. Ең ірі өзендері Есіл, Жабай,
Сілеті, Нұра, Шағалалы, Қылшақты, Терісаққан. Режимдері бойынша өзендер
қармен көректенетін жазықтықты типке жатады. Өзендер сәуірдің орта кезінде
таси бастайды. Тасқындағы су лай иіссіз болады. Қыстың аязды күндерінде
өзендер түбіне дейін қатып, су ағыны уақытша тоқтатылады. Соңғы жылдары
өзен суларының оның ішінде Есіл суының ластануы азайғандай алайда кейбір
тұстарында ластану деңгейі нормадағыдан жоғары.
Басты су көзі Есіл өзені болып табылады. Жергілікті халық суды
шаруашылық мақсаттарды қолданады. Өзеннің жоғарғы ағысында Вячеслав
суқоймасы орналасқан. Вячеслав суқоймасына дейін өзен суының құрамында
сульфаттар (1,15-3,5 ПДК), хлоридтер (1,2 ПДК), жалпы темір (6,7 ПДК), мыс
( 3 ПДК), фенолдар мен мұнай өнімдері (1-2 ПДК) болған. Соңғы жылдары бұл
өзеннің ластануы біршама азаяды. Ал көлдердің тайыздалып, ластануы
тоқталмай отыр. Өзендер мен көлдердің ластануына кір ағанды сулардың
үздіксіз құйылуының, жағалауларына орналасқан нысандардың қоқыс тастауының
да әсері мол.
Жалпы Есіл өзені облыстың басты су торабы болып келеді. Халық оның
суын ауыз су ретінде, ауыл шаруашылықта да қолданылады. Өзеннің жоғары
ағысындағы Вечеслав су қоймасы орналасқан. Су жиналу облыстық аумақта 84300
км2. Есілдің жылдық көлемі 90% облыстан тыс жерлерге қамтамасыз етеді.
129967 мың м3жыл нәтижесінде судың сапасы нашарлап, балдырлардың өсуі
артты.
Өзен суларын негізгі ластаушылар жергілікті елді мекендер мен
өндірістік кәсіпорындар болып табылады. Адамның шаруашылық іс-әрекетінің,
суды тиімсіз пайдалануының, органикалық заттар, тұрмыстық қоқыстармен
ластаудың да әсерінен өзен суларының жағдайы нашарлайды.
Облысты өндірістік - шаруашылықтық және ауыз сумен қамтамасыз
ететін бүгінгі таңдағы негізгі ашық су көздері Есіл, Сілеті және Шағалалы
сияқты арналы өзендер болып табылады. Есіл өзенінің ағынды суын пайдалануға
кепілдік беруді Астанадағы су қоймасы реттеп отырады. Сілеті өзенінің суын
Сілеті суқоймасы, Шағалалы өзенінің суын Шағалалы суқоймасы реттейді. Бұл
су қоймаларының жалпы сыйымдылығы 669 миллион текше метр. Қойма суларының
сапасы да өзен суларына жақын.
Ақмола облысымыздағы су көздерінің соңғы жылдардағы жағдайының жайсыз
халде екендігі баршаға мәлім. Ақмола облысының оңтүстігінде орналасқан
екінші ірі өзен - Нұра өзені. Суының нитратпен, сульфатпен, темірмен,
мыспен, фенолмен, мұнай өнімдерімен және сынаппен ластануы жоғарырақ.
Есіл, Нұра, Шағалалы, өзендерінің жалпы ластаушылары –ол осы
жердегі тұратын халықтардың, лас, кір сулары және ағынды сулары минералды-
органикалық тыңайтқыштар жаңбыр сумен немесе қар еріген суларымен өзен,
көлдерге түседі. Химиялық зерттеулердің нәтижесінде өзендерде құрамында
азот бар заттар кездеседі. Аммиак, нитрат – таза суда кездеспейді.
Облыстың солтүстік бөлігінде Шағалалы өзені орналасқан. Өзен Көкшетау
қаласының негізгі су көзі болып табылады. Облыс территориясы бойынша
ұзындығы 144 километр, ағынның жылдық орташа мөлшері 40770 мың куб метр.
Судың жалпы қорын қала тұрғындары пайдалануда. Қалған өзендердің
ұзындықтары кішігірім, кейбіреулері жаздың ыстық айларында кеуіп те қалады.
2. Көлдер
Ірі көлдер саны 140, өзгесі шағын көлшіктер. Ең ірі көл - Теңіз. Оның
су айдынының көлемі 1590 шаршы км. Одан кейінгі аумақтысы Қорғалжын көлі.
Су айдынының көлемі - 330 шаршы километр. Көптеген көлдері-міздің тереңдігі
орташа есеппен 1-1,5 метрге ғана жетеді. Көл шұңғыма-лары түбінің рельефі
тегіс болғандықтан, жаз уақытында көлдің ауданы кенет кішірейеді.
Көлемі жағынан шағын су алу облысымыздың 7 көлдерінде Астрахань,
Атбасар, Есіл, Жақсы және Қорғалжын аудандарының 9 шағын елді мекендерінің
шаруашылық-тұрмыстық қажеттіліктердің минималды сұранысын қанағаттандыру
үшін жүргізіледі. Бурабайдағы Үлкен Шабақты, Шортан және Зеренді көлдерінің
ластану деңгейлері бір-бірімен шамалас, ластану индексі 3 санатты.
Ал Кіші Шабақты мен Көкшетау түбіндегі Қопа көлдерінің табанда-рында
қорыс та көп, негізінен бұлар лас көлдер қатарына жатады. Екеуінің ластану
индексі 5 санатты. Тұзды Майбалық көлінің ластану да нормадан көп жоғары, 6
санатты ластану индексіне жатады.
Қотыркөл көлдерінің тағдыры да алаңдатпай қоймайды. Қорыс
–батпақтың қалыңдығы 1,5-2 метрге дейін жетіп қалған. Аулиекөл, Айнакөл,
Шабақкөл сияқты өзендердің жағдайы жыл сайын нашарлап барады. Сопропель
түзілуінің нәтижесінде сулардың температуралық режимі өзгеріп, судың жалпы
минерализациясына әкеліп соқты. Су деңгейінің төмендеуі байқалады:
Аулиекөл-0,025 м\жылда, Шабақкөл-0,13 м\жылда, Айнакөл-0,22 мжылда,
Шортанкөл-0,16 мжылда. XIX ғасырдың басында Сарыбұлақ көлі Аулиекөл
көлінен 12 километр қашықтықта орналасқан Қотыркөл көлінен ағатын, қазіргі
уақытта өзен Қотыркөлмен байланысын жоғалтып, атмосфералық шықтар мен жер
асты суларымен тіршілігін сақтайды.
Көлдердің су балансының бұзылуы суларды шексіз коммуналдық
шаруашылыққа пайдалануынан болды. Аталған әрекеттердің нәтижесінде теріс су
балансы қалыптасты.
Табиғи комплексті табиғи түрінде сақтау мақсатымен шаралар жүйесі
құрылды. Шаралардың арасына сопропель түзілістерімен тазарту және деңгейлік
режимін сақтау шаралар кірді. Есептеу бойынша аталған шаралар Шортанкөлмен
Айнакөлдің деңгейлерін қалпына келтіреді, бірақ Шортанкөл көлінің жағдайы
қайталанбайтын процесске ұшыраған.
Қопа көлі Көкшетау қаласының солтүстік батысында орналасқан. Су
жинау алабының жалпы ауданы - 3860 шаршы километр. Оңтүстік- батыстан
Шағалы өзені, оңтүстік шығыстан Қылшақты өзені ағады. Шағалалы өзені
оңтүстік батыстан құйып, солтүстігінен ағып шығады. 1955 жылы көлдегі су
көлемі 39,2 миллион куб метрді құрады, су айдынының ауданы - 13,6 шаршы
километр болды. 1955 жылдан 1990 жылға дейін көлдің көлемі 13 миллион куб
метрге дейін азайды. Ал қазіргі уақытта көл суының көлемі 26 миллион куб
метрді құрайды. Көлдің экологиялық жағдайы қала тұрғындарын алаңдатқалы қай
заман. Қопа көлін ең алғаш зерттеп жазған монография 1959 жылы Тың
аймағындағы жер үсті су қоймалары деген атпен жариялаған. Қопаның сол
кездегі ахуалы мен бүгінгі таңдағы жағдайын салыстырсақ, көп айырмашылық
бар екен. Ең бастысы, көл суының аумағы тарылған, тығызданған, судың сапасы
кеміген.
Қопа көлінің айдынын толтыратын көздер - атмосфералық жаңбыр, қар
сулары. Әр көлдің осындай ағын су жиналатын аумағы болады. Қопа көліне ағын
су құятын аумақтың көлемі 1959 жылғы деректер бойынша 3869 км2. Ол аумақтың
80 пайызы Қопа көліне келіп құйылатын Шағалалы өзені мен Қылшақты өзеннің
су жинайтын бассейіне жатады. Ал міне, осы ағынды су жиналатын аумақтың
тарылуына байланысты көлдің деңгейі төмендеген. 1959 жылғы деректер бойынша
Қопа көлінің айдыны – 300-470 млн км3, орташа тереңдігі 2,3-3,4 км. Ал
бүгінгі таңдағы көрініс басқаша: 1994 жылы көлдің көлемі 30 млн текше
метрден – 19,4 млн текше метрге түсті. Орташа тереңдігі – 3,2 метрден 1,9-
2,0 метрге ауысқан. Бірақ көлдің тайыздануына қарамай оның көлемі 13,6 м2,
ұзындығы мен ені сол күйінде қалған.
Қопа көліне жақын орналасқан Қызыл Жар ауылының шаруашы-лықтары да көл
экожүйесіне залалын тигізуде. Егіс алқаптарына себілген улы тыңайтқыштар
еріген қар және жаңбыр суларымен шайылып көлге құйылуда. Көлдің шығыс
жағына құятын Қылшақты өзенінің экологиялық жағдайы өте нашар. Бұл өзеннің
бойындағы су террассаларының көлемі күрт азайғаны байқалады. Тұжырымымызға
өзен жиектеріндегі террасса қабаттарының шайылу іздері дәлел бола алады.
Өзен аңғарында қоқыс тасталмаған бірде-бір сау жер жоқ. Тасталған
қоқыстардың көптігі сонша, олар өзен гидросфера қабатының жасанды түрде
қатпарлануына тікелей әсер еткен. Қатпарлану үрдісі қамыс – құрақ пен
балдырлардың шектен тыс өсіп, көбейіп кетуіне жол берген.
Көл суының әр түрлі органикалық заттармен, азот қалдықтарымен
ластануын шектеуде биологиялық биосүзгіш қызметін орындайтын қосжақтаулы
моллюскалардың өкілдерін жерсіндірсек, осы мәселелерді шешуге көп септігін
тигізеді. Қылшақты өзеніндегі қамыстың көбеюіне қарсы техникалық әдіс
қолдануға, яғни ору арқылы жүзеге асыруға болады. Өсімдікпен көректенетін
балықтардың ересек дараларын ғана жіберу керек. Осындай іс шараларды
ихтиолог, гидробиолог мамандардың қатысуымен жүргізу керек.
Қопа көлінің ауыр жағдайы әрбір көкшетаулық азаматтың намысын оятып,
оның бойында экологиялық сана мен мәдениет негіздерінің қалыптасуына түрткі
болуы керек деп санаймын. Сондықтан аталмыш мәселелерді әрбір адам өзінің
жан-дүниесінен саналы тұрғыда өткізуі үшін экологиялық біліммен қарулануы
керек.
Қотыркөл көлінің тағдыры да алаңдатпай қоймайды. Екеуінде де қорыс –
батпақтың қалыңдығы 1,5-2 метрге жетіп қалған. Қопаның жағдайы жыл сайын
нашарлап барады. Көлді тазарту жобасына облыстық бюджеттен қаржы бөлінуі
қажетті-ақ.
Шучье көлі жалпы су жиналу ауданы 64,4 км2 судың құрамы
гидрокарбонатты-кальцийлі минерализациясы – 250 мл, судың қаттылығы 2,0-2,5
мгэкв, ластану индексі – қалыпты ластанған.
Көлдер суын қайтарымсыз пайдалану салдарынан Щучье–Бурабай дауалы
аймағында қолайсыз жағдай қалыптасты. Көлдер деңгейі жыл сайын төмендеп
бара жатыр. Щучье-Бурабай дауалы аймағында 76 сауықтандыру обьектілері
орналасқан. Оның 16-сы балалар орталықтары, 24-і шипажайлар және 9-ы
мейрамханалар. Қалған 27-сі мерзімдік демалыс орындары. Қазіргі кезде
Бурабай, Щучье көлдерінен су алуды қада-ғалайтын бөлімшелер жұмыс істейді.
Үлкен және Кіші Шабақты көлдеріне де осындай бөлімшелер қою қажет-ақ. Ал
Бурабай ұлттық саябағының бақылау жүйесін жер асты суларының мемлекеттік
мониторингі құрамына кіретін 14 гидроұңғырлар атқарады. Есіл, Нұра
өзендерінің, Астана су қоймасының, Бурабай, Үлкен Шабақты және Щучье
көлдерінің сапасы таза 2-ші санатқа жатады. Мұнай өнімдері қалдықтарының
жоғаралығы Нұра өзендерінде және Щучье көлінде байқалды.
Көлдерді ластаушы негізгі обьектер елді мекендер мен өнеркәсіп
орындары. Жыртылған танаптардың шайылма сулары да көп кесірін тигізуде.
Көлдердің ластану мөлшерін өлшейтін мониторингтер өтккізілмеуі, облыстық
басқарма карауында сараптама жасайтын зертха-наның жоқтығы да су көздерінің
тазалығының нашарлауына мүмкіндік беруде.
Соңғы 10 жыл ішінде Сілеті, Ярославль, Яблоновка, Державин, Зеренді
су құбырларының жұмыс істемей қалуы да тұрғындарды сумен жабдықтаудың
нашарлауына әсер етті. Аталған себептер ауыз су құра-мында микробтар
көбеюіне, жұқпалы ауру деңгейінің өсуіне ықпал етуде.
Соған қарамай, 2007 жылы су көздерінен 120 миллион текше метр су
алынған. Судың 2006 жылдан 7,3 миллион текше метр аз пайдаланылуы
тұрғындарды сумен жабдықтаудың біршама жақсарғанын және Сергеев
өнеркәсіптік су құбыры іске қосылғаннан кейін су ысырабы азаюының нәтижесі
деп есептеймін.
Қопаның жалпы су жинау ауданы - 3860 км2, судың құрамы:
гидрокарбонаттың, хлорлы-натрий минерализациясы 300-700 мгл, судың
қаттылығы 3-7 мгэк, ластану индексі - ластанған. Қотыркөлдің жалпы су
жиналатын ауданы – 29,9 км2, су жиналымы - 4,5 км2; судың құрамы
гидрокарбонаттың-натрийлі судың қаттылығы – 3,8 мгэкв ластану индексі-өте
ластанған.
Алтайсор көлі Бөгембай ауылынан 11 километр солтүстік-шығыста
орналасқан. Су жинау алабы - 1310 шаршы километр. Судың құрамы хлоридті.
Өзен суы тұрмыста қолданылмайды. Орташа ауданы 7,6 шаршы километр, булануы
жылына 5,47 миллион куб метр. Ластану индексі - 4 санатқа жатады.
Атансор көлі облыстың оңтүстік шығысында орналасқан. Су жинау ауданы -
1160 шаршы километр, су айдынының ауданы - 20,0 шаршы километр, судың
құрамы хлоридті. Ластану индексі - 3 санатты.
Жөкей көлі - Щучье қаласынан оңтүстік шығысқа қарай орналасқан. Су
жинау ауданы - 160 шаршы километр. Көлдің орташа ауданы - 15 шаршы
километр. Суы гидрокарбонатты-хлоридті-натрийлі-м агнийлі. Минерализациясы
2,3-2,5 гкг. Ластану индексі 4 санатты.
Бурабай көлінің су жинау ауданы - 134 шаршы километр, су айдыны-ның
ауданы - 10 шаршы километр, құрамы гидрокарбонатты-кальцийлі.
Минерализациясы 100-150 мгл. Суы жұмсақ. Ластану индексі 3 санатты.
Зеренді көлінің жалпы су жинау ауданы - 97,7 шаршы километр, су
айдынының ауданы 11 шаршы километр. Құрамы гидрокарбонатты. Ластану индексі
– орташа 3 санатты.
Майбалық көлінің су жинау ауданы -5,8 шаршы километр, су айдынының
ауданы - 1 шаршы километр. Көлдің суы ащы. Ластану индексі өте ластанған,
6 санатты.
3. Жер асты сулары және басқа су көздері
Ақмола облысының территориясында жер асты 33 су көздері барланған. Су
қорларының көлемі 276,7 мың мтәулікті құрайды. Су қорлары мемлекеттік
экспертизадан өтіп, сапа жағынан ішуге жарамды деп танылды.
Ал жерасты суларын пайдалану мәселелеріне келсек, су комитетінің
мәліметтері бойынша облыста 15 ауыз су мақсатына жоспарланған жер асты
суларының есепті пайдалану мерзімі аяқталған. Олар: Айдарлы, Акмолинская,
Атбасар, Есіл (екінші кезең), Атбасар (бірінші кезең), Вишневская,
Нуринское, Рождественское-1, Рожденст-венская, Сандықтау, Солтүстік
учаскісі, Тамсор, Целиноградское, Мейірман, Қызылтуское. Осы су орындарының
қорларын қайта қарау керек. Бұл орындарда су қорлары таусылды деп айтуға
негіз жоқ. Тек Вишневское жерасты су орнының В категориялы су алынған
көлемі бекітілген қорға сәйкес келіп отыр.
Жерасты суларының көлемін анықтаудың кейбір су орындарында
босаңсығанын жер асты суларының мемлекеттік байқау көрсетіп отыр. Мысалға
Нұра су орнында жер асты суының деңгейі алғашқыдан 0,92-1,85 метр,
Сандықтау су орнында 0,67-173 метр төмендегенін көрсетіп отыр, ал Атбасарда
-0,59-5,05 метр. Басқа су орындарында да жер асты суларының лайланғаны
белгілі болып отыр. Астрахан су орнында марганец - 2 ПДК, бром 2 ПДК. Жер
асты суларының лайлануы - орташа қатерлі, Нұра жер асты су орнында - сынап
1,2-38 ПДК, темір 1,4-6,7 ПДК, марганец -2-4,6 ПДК. Жер асты су орнының
лайлануы орташа қатерлі.
Сандықтау су орнындағы бақылау ұңғымаларында су құрамында аммоний 9-
48 ПДК. Жер асты суының лайлануы қатерлі. Державенское су орнында бром -
2,4 ПДК, бор - 2,4 ПДК. Жер асты суының лайлануы орташа - қатерлі Қызыл су
жер асты су орнында бром - 6,25 ПДК, марганец - 3,8 ПДК, лайлану қатерлі.
Целиноград және Вишнев су орындарында да гидрохимиялық жағдайлар өзгерді.
Жер асты суларының минералдануы ұңғымаларда 1,1-3,4 ПДК. Жер асты
суларының лайлануы деңгейлері бұл су орындарында орташа қатерлі. Соңғы
жылдары Қарағанды және Ақмола облыстарындағы жер үсті және жер асты
суларында сынап бар екендігі айқындалды. Олар 1996 жылы жүргізілген
жұмыстар нәтижесінде ашылды. Нұра өзенінің суында сынап 1,2-24 ПДК. Нұра су
тартқыш ұңғымаларында сынап 1,2-38 ПДК (ол өте қауіпті). Тек солтүстік
бөлігі мен Жақсы су орындарында су лайлануы қауіпсіз.
Кесте - 1
Ақмола облысы бойынша су тарту динамикасы млн м3
Көрсеткіштер Көрсеткіштер
2002 ж. 2003 ж. 2004 ж.
Жер асты көздері 22,0 28,0 27,033
Жер үсті көздері 79,64 82,33 84,915
Облыста жер асты және жер үсті суларын лайлау су жинақтағыштарға және
тазаланбаған ағынды суларды лықсыту арқылы да болады. Қаржы
жетіспеушілігіне және мамандардың осал дайындықтарының салдарынан су
тазартқыш қондырғыларының техникалық жағдайы жылдан жылға төмендеуде.
Облыста 10 су тазартқыш қондырғылары жұмыс істейді, оның ішінде 3 жер
үсті суларын лықсытады, ал 7 ағынды суларды су жинағыштарға лықсытады. Оның
3 жұмысы ғана тиімді (Көкшетау, Шортан, Айдабол спирт зауыты).
Бұрынғы су орталықтарындағы және темір жол бойындағы су тартқыш
құрылыстардың жұмыстары тоқталды, көбінің иелері жоқ және жарамсыз.
Ауызсуға және технологиялық қажетке пайдаланатын су алудың көлемі
ұлғайғанына байланысты, ағынды суларды бұрудың да көлемі көбейеді.
Кесте-2
Ақмола облысы бойынша су бұрудың
динамикасы, млн м3
Суды бұру Жылдар
2002 2003 2004
Жалпы облыс бойынша 16,9 11,14 12,37
Оның ішінде а) су нысандары 6,821 5,4 4,71
б) тазалағыш жинағыштарға және 10,076 5,74 7,66
беделдерге
Облыстағы ірі тазалау станциясының бірі Көкшетау су құбыры және
канализациясы басқармасы МКК-на қарасты Көкшетау қалалық су тазартқыш
құрылысы болып есептеледі.
Көкшетау су арнасы МКК мәліметі бойынша су тазартқыштың қуаты
тәулігіне 32000 м3. Ал жылына 11680000 м3. Бірақ ағынды сулардың нақты
көлемі төмендегідей:
- Міп 800 м3 сағат немесе 19200 м3 тәулігіне, немесе 7008000 м3 жылына.
- Мах 1350 м3 сағат немесе 32400 м3 тәулігіне немесе 11806000 м3 жылына.
Ағынды сулар Мырзакөлсор көліндегі су жинағышқа лықсытылады. Ол
Көкшетау қаласынан 22 шақырым қашықтықта орналасқан. Солтүстік-Шығыс
жағындағы ақпайтын шұңқырда орналасқан. Ол ағынды суларды лықсыту арқылы
толтырылады. Маусымдағы дең-гейінің өзгеруі 1-1,5 метрге сәйкес. Су
жинағыштың көлемі 120 шақырым. Қазір Мырзакөлсор тек ағымды суларды жинағыш
ретінде пайдаланылады және оның көкжиегі 240 метр белгіде. Жинағыштық
көлемі —115 млн м3.
Жиналған ақпараттардың сараптамасы бойынша Ақмола облысын-дағы су
бассейнінде, оның ішінде Көкшетау аумағында экологиялық жағдай тұрақсыз.
Жер асты және жер үсті суларының лайлануы қауіпті жағдайда облыс бойынша
суды бұру динамикасы өте осал, 2004 жылдың
су тарту көлемі 84,915 млн метр , болса, оның бұру көлемі 12,37 млн мг ғана
болады. Су алу айналымының жоқтығы көрініп тұр (су көзі -тұтынушы - қалпына
келу су көзі). Пайдаланылған су тазаланбайтын қайтадан лықсытылады, кейде
жинағыштар пайдаланылмайды, су өз - өзінен тазаланылады деген үміт бар,
табағат күші шексіз деген ойға сенім бар. Таза су көздері табиғатқа тұрпайы
қараудан да азаюда. Адам өміріне тым қажет су ресурстарын сақтау үшін
антропагендік су айналымына жедел кірісу керек.
Ол үшін дүниежүзілік және отандық ағынды суларды тазартудың көптеген
тәсілдері бар. Кейбір тазалаудың инженерлік-техникалық әдістерін мен осы
жобада керсеттім. Көкшетау станция-сының үшінші сатыдағы үшінші дәуірлік
тазартудың кейбір әдістері негізінде, мен суды Шағалалы өзенінің бассейніне
қайтаруды ұсынамын. Ол өзеннің ағымында орналасқан елді мекендердің суды
шамалап қайта пайдалануына жол береді. Осы аз қалдықты технологиялық сүбені
басқа қалалардың, аумақтардың, орталықтардың, кіші елді мекен-дердің
пайдалануы Қазақстан Республикасының сумен қамтамасыз-дандыру мәселелеріне
өзінің пайдасын жалпы экологиялық жағдайды түзетуге және су бассейіндерін
лайлаудан сақтауға өз пайдасын тигізеді деп ойлаймын.
Соңғы жүз жылдықтың 90 жылдарына дейін барланған 30 су көзінің 19
қолданылған. Соңғы жылдары олардың саны 12 дейін түсті. Олардың локальды
пайдаланымы және топтасқан су қорғандарының көмегімен іске асырылады. 5-20
скважинадан тұратын.
Жер асты суларының қатты ластануынан су көздерінің бір бөлігі толық
көлемінде қолданылмай отыр. Атбасар – Приишим су көзінде 1994 жылы облыстық
СЭС су асты суы сапасының нашарлауынан 2 скважинаны қолдануға тиым салды.
Дәл осы себептен Целиноградтық су көзі де жойылды. Ақмола, Көксенгірсор
карбондық мульдтерінде жұмыс істейтін бірқатар су бекеттері 1976 жылы 1980
жылдар аралығында су қорларының азаюы салдарынан біртіндеп жабылды. Кейбір
су көздері әлі қолданылмай жатыр немесе құрлысына немесе қайта жөндеуге
қаржы жетіспегендіктен қолданыстан шығып отыр.
Соңғы 30-40 жылдар әр түрлі арнайы ұйымдар территорияда жоспарлы
ізденіс-барлау жұмыстарын жүргізіп, жер асты суларын ішуге, жер суаруға,
жайылымдарды жарамдығын бағалайды. Қазіргі таңда Ақмола облысы жерінде
шамамен 430 шаруашылық орталықты сумен қамтамасыз ете алатын тұщы су және
қалыпты сулардың 240 астам участкелері табылған. Тексерілген участкелердің
25-інде скважиналы субъектілері салынды, ал қалғандары қаржының болмауына
байланысты қолданыс таппай отыр. Су бекеттері, өз кезегінде, 30-71 метр
тереңдігі бар екі-үш скважиналардан құралады. Су бекеттерінің көбі жобасыз
салынған және олар әдетте ауылдардың жанында немесе маңайында құрастырылған
құрылыстары бар территорияларда орналасқандықтан оларға санитарлық қорғаныс
зоналарын ұйымдастыру мүмкін емес.
Орталықтанған сумен қамтамасыз ететін жүйесі жоқ 368 ауылды жерлерінде
жер асты суларын ішуге қолдану бекітілген қорлар негізінде жалғыз
скважинаның және индивидуалды-шахталы құдықтардың көмегімен жүреді. Әдетте
олар онша терең болмайды (10-15м) және тәулігіне ондаған метр кубпен
өлшенетін шығындары да көп емес.
Су бекетінің құрылғылары, әдетте, ауылды жерлердің өзінде және олардан
200-500 метр қашықтықта орналасады.
2004 жылдың 1 қаңтарындағы жүргізілген Мемлекеттік есептің мәліметтері
бойынша елді-мекендерді ішетін сумен қамтамасыз ететін қолданыстағы су асты
көздерінен 76 мың мтәулігіне таза сапалы су алады. Участкелерден
барланған су қорларынан жылына 46 мың мтәу. тұщы су алынады, ал бекітілген
су қорларынан жылына 30 мың мтәу. алынады. Барланған тұщы су қорларын
қолдану облысымыз бойынша 19% құрайды.
Бұндай суларды қолданудың жоғарырақ коэфициенті (32-52%) территорияның
сумен жақсы қамтылған аудандары – солтүстік және оңтүстіктерінде
анықталған. Жер асты суларын қолданудың төмен көрсеткіштерінің себептері
келесіде: барланған су көздері мен участкелерін қолданысқа енгізу
жылдамдығының төмендігі, эксплуатациядағы скважиналардың жиі істен шығуы
және оларды қалпына келтіруге қаржының жоқтығы. Соңғы 5 жылда жер астынан
су алудың жалпы көлемі алдыңғы жылдармен салыстырғанда орташа 2,5 есеге
азайған.
Алынатын судың көлемі 3 су бекеттерінде су өлшейтін счетчиктер
(Павлов, Заозерный, Нұра) көмегімен, ал басқаларында осыған жақын
әдістермен насосты құрылғының паспортты өндіргіштілігімен және
электроэнергияның шығындалуымен анықталады. Шаруашылық және ауыз-су көзі
ретінде қолданылатын 19 су көздерінің 13-інде режимді тор бар. Олар 10-15
бақылау скважиналардан құралады. Осы торды қолданысқа енгізгеннен бастап
арнайы ұйымдармен жүйелі бақылаулар жүргізіледі. Бақылаулар қолданылатын
жер асты суларының деңгейінің режиміне, температурасына және химиялық
құрамына жүргізіледі. Айта кететін бір жәйт бекітілген және бекітілмеген
қорлар негізінде жұмыс істейтін шамамен барлық локальді су бекеттерінде жер
асты су көлемі деңгейінің өзгеруіне бақылау жүргізілмейді және қолданылатын
сулардың сапасына бақылау үнемі жүргізілмейді. 1
Шағалы өзеніндегі Шағалы су қоймасы 1969 жылы Көкшетау қаласынан
батысқа қарай орналастырылып құрылған. Оның мақсаты жергілікті су
ресурстарын максималды қолдану. Су қойманың көлемі – 28 млн куб метр, су
бетінің ауданы – 660 гектар. Көктемде су көтерілген кезде өзеннің артық суы
бөгеттің су ағызулары арқылы төгіледі. Соңғы 10 жылда жыл сайын 21 млн.куб
метр су төгіліп отырған. Гидротехникалық құрылыс МКМ Көкшетау су арнасына
тиесілі алқаптың 68 пайызы ғана суды орталықтандырылған жүйеден алады. Ал 7
пайызы халық ауыз суды тасып ішеді, не ашық су көзінен пайдаланады. Жер
асты және жер үсті ауыз суларын мониторингтік бақылау, байқау қалыс
қалған. Су құбырлары ескіріп , тозып кеткен. Жалпы ауыз су жүелерінде
санитарлық жағдай қалыпты емес.Осыдан барып эпидемиялық ауру көп тарайды.
Атбасар, Қорғалжын, Целиноград, Шортанды аудандарда, Көкшетау,
Степногорск қалаларында вирустық гепатит көп болды. Жылдың өткен 9
айындағы инфекциялық ауру өткен жылғыдан көбейіп кеткен .
Қазіргі уақытта Шағалы су қоймасы Көкшетау қаласының орталықтанған
сумен қамтамасыз етудің негізгі көзі болып табылады. МКМ Көкшетау су
арнасы мәліметтері бойынша су қоймадан су алу 01.01.2003 жылға 21,7мтәу.
Немесе суды қолданудың жалпы көлемінің 80,4% құрады.
Шағалы су қоймасы сумен қамтамасыз етудің екінші санатына – жоғарғы
қабатты көздеріне жатады. Сонымен қатар, керекті сапалы суды алу үшін
тұндыру, фильтрлеу, каогуляциялау және залалсыздандыру процестерін жүргізу
керек. 2003-2005 жылдар кезеңінде су анализі бойынша эпидемиологиялық
қауіпсіздіктің талаптарына сәйкес келмейтін судың үлес салмағы 2,8%-дан
3,12%-ға дейін құрады, органолептикалық қасиеттеріне қарай 8,3%-дан 18,2%-
ға дейін. Әсіресе көктемгі су тасу мен жаз және күз маусымдары кезінде
судың сапасы күрт бұзылады. Қанағаттандырылмайтын су анализдерінің үлес
салмағы 15-19%, органикалық – 40-45%.
Өзен және су бекеттерінің үстіңгі сулармен қоса, пунктерді сумен
қамтамасыз етуге кейбір ұсақ төбешікті территория бөлігінде орналасқан
көлдердің де қосымша сулары қолданылады.
Көп жылдар бойы 42 мың тұрғындары бар Щучье қаласының тұрғындарын
сумен қамтамасыз ету үшін Щучье көлінен интенсивті су алынады. Бұл көл
Щучье-Бурабай курортты аумағында орналасқан, көлге құятын тұрақты ағындар
жоқ. Су бетінің орташа көлемі 1836 км³, су жиналатын көлем – 88 шаршы
километр болды.
97 пайызды қамтамасыз етумен көлден мүмкін болатын жылдық алу көлемі
5,5 млн.куб метр немесе 15,068 мың мтәу. Су қалаға су тазалайтын
станциядан өтіп келеді. Жүйелі түрде жүргізілген бақылаулардың
мәліметтеріне сүйенсек, соңғы жылдары Щучье көліндегі судың сапасы
нашарлаған, сондай-ақ, аммоний тұздары және органикалық заттардың құрамы
2,3 -тен 5,4 ПДК арасында болып отыр. 1
Жалпы облыс бойынша жер бетіндегі су көздерден су алу 138 мың
мтәулікті құрайды.
Су жүргізу жүйесі мен құбылыстарының тозуы Ақмола облысындағы негізгі
су көздері Қалутон, Жабай, Терісаққан тармақтарымен Нұра, Есіл өзендері
және ішке ағатын бассейінге қарасты Сілеті өзені болып табылады. Облыс
шеңберінде Есіл, Слеті өзендері халықты шаруашылық ауыз сумен жабдықтауға
арналған Астана және Сілеті су қоймаларымен реттеледі.
Облыс аумағындағы су айдыны ресурстарының тартылуы тең емес. Өзен
желілері, басқа аудандармен салыстырғанда, ылғалдануы жақсы, бедерлері
бөлектенген Көкшетау және Ерементау таулы қыраттарының солтүстік және
оңтүстік шығыс бөліктерінде дамыған. Осы маңда өзеннің деңгейі 0,20-0,30
шақырымға дейін көтеріледі. Оның себебі көл суының тайыздануы көл табанына
жиналған Шағалалы өзені мен Қылшақты өзеннің келіп құйылатын лай-балшықтың
көл түбіне тұнуымен байла-нысты. Тек 1994 жылдың зерттеу көрсеткіші бойынша
көл табанына жиналған лай-балшықтың көлемі 22 млн м3, яғни көлдің алып
жатқан көлемінің жартысымен тең түседі. Осының салдарынан су деңгейі
көтерілгенімен, тереңдігі азайып, көл суы жылынған. Бұл жағдай көлді қамыс
– қоға басуына әкеп соқтырған. Қамыс-қоға басып биохимиялық ыдырауының,
оттегі концентрациясының азаюы ихтиофаунаға қолайсыз жағдай туғызды, әрі
концентрацияның көбеюінен метан газы, судың лайлануы т.б. көлдің
санитарлық, рекреациялық (демалу) қабілеті жойылды.
Ластанудың негізгі көзі болып, әдетте, ағынды сулар жинағыштары,
суландыру-прудтары, фильтрация өрістері,
қалалар, ауылдар, өндірістік және ауылшаруашылық кәсіпорындар қалдықтары
саналады.
Жалпы Ақмола облысы бойынша Шучье-Бурабай курортты зонасын
қоспағанда жер асты суларының ластануы локальді сипатқа ие. Облыстың су
шаруашылық кешенінде негізгі орынды Вячеславский, Селеті, Шағалалы су
қоймалары және 7 ірі топтасқан (Нұра, Селеті, Сергеев, Яблоневский) және
локальді (Шағалы, Павлов, Вячеславский) су құбырлары алады.
Сумен қамтамасыз ететін жүйелердің кең тараған түрлеріне локальді су
құбырлары жатады. Олар сумен қамтылған халықтың 30% -ын қамтиды. Локальді
су құбырларының 255-і жер асты су көздеріне негізделіп жасалған. 2001
жылдың мәліметтері бойынша облыс территориясында 3 топтасқан және 272
локальді су құбырлары бар, олар сәйкесінше 1676 және 2344 километрді
құрайды.
Қазіргі су құбырлары ішінен ең ірілері болып топтасқан Нұра, Селеті,
Сергеев су құбырлары саналады. Олардың бірнеше магистральді су құбырлары
бар. Олар арқылы елдімекендер сумен қамтылады.
Нұра топтасқан су құбырлары 1966-1979 жылдары Сабанды ауылының маңында
Нұра өзені жанынан табылған Нұра жер асты су көздерінің негізінде құрылған.
Су құбырлары желесінің жалпы ұзындығы 01.01.2004 жылда 1026,7 километрді
құрады. Қазіргі уақытта алыс орналасқан 19 елдімекендерде адам саны
азайғандықтан су беру тоқта-тылған. Сондықтан да су құбыры желесінің іске
қосылған бөлігінің ұзындығы 770 километрге дейін қысқарған. Қазір тек 22
елдімекендер ғана сумен қамтамасыз етіледі.
20 жылдан астам қолданылатын су құбырларының бөліктері коррозияға
ұшырап, толық физикалық тозуға жеткен. Бұл құбыр арқылы жіберілітін судың
елеулі жағалауларына алып келді. 2003-2004 жылдары ағып кеткен сулардың
көлемі 31-36 % құрады. Ал 2005 жылы Нұра су көлінен 2136,1 мың м3 көлемінде
су алынса, су құбырлары желісінен оның 385,2 м3 (18%) ағып кеткен.
Соңғы 60 жыл ішінде көлдегі су өсімдіктері түрлері 26-дан 15-ке, ал
балдырлар 119-дан 41-ге дейін азайған. Көлді шөп басу әр жылы 40%-дан 70%
арасында ауытқып, ең жоғары шөптенуі 2001 жылы болды.
Балықтандыру жұмысы басталғанға дейін Бурабай көлін алабұға, аққайран,
күміс және алтын түстес мөңке балықтар жайлаушы еді. 1946-1964 жылдары
көлге сазан, көксерке, табанбалық оңғақбалық тұқымдары жіберілді. Бірақ
1974 жылы көлді шірігенде фенол шығаратын көк-жасыл балдырлар басуына
байланысты. 1974 жылы табанбалық, мөңке балық және көксерке жойылып кетті.
Сілеті топтасқан су құбырлары 1965-1973 жылдары салынып, қазір
ұзындығы 406 километрді құрайды. Ол ауыз сумен Ақкөл, Ерементау, Шортанды
аудандарының 30 елді-мекендерін қамтамасыз еткен. Су Ерементау, Шортанды
аудан орталықтарына бағытталған Селеті су құбырларынан жеткізіледі.
1996 жылы магистральді трасса нормативті жұмыс мерзіміне байланысты
тоқтап қалғандықтан Сілеті су құбырларының эксплутациясы толығымен
тоқтатылды. Қазіргі 47 насосты станциялардың 3-і қайта жөнделген. Су
құбырларын толық жөндеу үшін 714 миллион тенге көлемінде қаржы керек.
Дегенмен де су тасымалдау жүйесінде құбырлардың тым ескіруі салдарынан көп
шығын болады. Ал оларды жөндеуге ауыстыруға бөлінетін қаржы көлемі тым аз.
Сергеев топтасқан су құбырларының салынғанына көп болған жоқ. Ол 1985-
1995 жылдары Атбасар ауданының 9 елді-мекенін қамтамасыз етуге салынған.
Су құбырларының жалпы ұзындығы 500 километр. Су Атбасар-Есіл маңы жер
асты су көздерінен алынады.
1992 жылы қолданылып жүрген жер асты суларының антропогенді ластануы
салдарынан 2 су бекетті скважина жабылды. Сонымен қатар эксплутацияланып
жүрген скважиналарда жер асты суларының темірмен 2,7-8,9 ШРК дейін және 1,2-
1,4 ШРК дейін ластанғаны анықталды.
Вечеслав су қоймасының өзенінің суында үлен көлемде БПК5 (1 ПДК
дейін), сульфат (1,15-3,5 ПДК), хлорид (1,2 ПДК дейін), жалпы темір (6,7
ПДК дейін), фенол және мұнай өнімдерімен (1-2 ПДК). Судың индекстік
ластануы 1-2,2 құрайды.
Біріккен Ұлттар ұйымының Бас Ассамблеясы 2003 жылы - Халықаралық
ауыз су жылы, - деп жариялаған болатын. Халықаралық ауыз су жылында
Қазақстан мемлекеті біраз іс тындырды. Ең бірінші Ауыз су мемлекеттік
бағдарламасы дайындалды. 2010 жылға дейінгі экономикалық су секторы саласы
және су шаруашылығы жүйесін жетілдірудің концепциясы жасалды. Еліміздің
Су кодексі қабылданды. Жер асты су қорларын барлауға, жер үсті тұщы су
қорларын ретіне келтіруге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz