Көкшетау қаласындағы ағынды судың экологиялық жағдайы және оны тазалау жолдары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
География, экология және ОӘ кафедрасы
Қорғауға жіберілді:
География, экология және ОӘ
кафедрасының меңгерушісі
___________С.О.Жетпісов
___ ______ 2008 ж.
Диплом жұмысы
Тақырыбы:
Көкшетау қаласындағы ағынды судың экологиялық жағдайы және оны тазалау
жолдары
Орындаған:
Ғылыми жетекші: Сыздыков Е.Т.
Көкшетау-2008 жыл
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .3- 5
Әдеби шолу
1. Су ресурстары және сумен
жабдықтау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .6-10
2. Көкшетау қаласына жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 10-12
3. Судың қасиеттері мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .12-15
4. Ақмола облысы суының экологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ...1 5-
19
5. Суды ластайтын заттардың классификациялары ... ... ... ... .. ... ...19-
28
Ағынды суларды тазалайтын Көкшетау станциясы жұмысының тиімділігіне
сараптама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 29
1. Негізгі нысандардың қысқаша табиғи-климаттық сипаттамасы.29-30
2. Көкшетау қаласындағы ауыз судың сапалық көрсеткіштерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...30-32
3. Көкшетау су арнасы МКМ пайдаланатын нысандардың
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..32-33
4. Көкшетау су арнасы МКМ шаруашылық қызметі ... ... ... ... ... ... .33
5. Жер ресурстарын
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
33
6. Шикізат және қосалқы
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33-34
7. Су тазалаудың инженерлік-технологиялық процестерінің
суреттемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..34
8. Көкшетау су арнасы МКМ-нің тазартқыш құрылыстарының жұмыстағы
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...35-37
Су тазалаудың технологиялық сұлбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...38-42
1. Ағынды суларды тазарту
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42-43
1. Қайта тазалау, сүзу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43-
44
2. Сорбция әдісімен қайта
тазалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44-45
3.1.2.1.Түйіршіктелген активті көмірдің
сорбциясы ... ... ... ... ... ... .. ...45-47
3.1.2.2. Ағынды суларды қайта тазалағанда ұнтақ активтелген көмірді
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3.1.3. Қышқылдандыру әдісімен қайта
тазарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47-48
3.1.4. Флотация
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 48-51
3.2. Қорғағыш
жапқыштар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...51-52
3.2.1. Су құбырларын жасаудағы балама
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ...52
4. Жобаны енгізудің экономикалық тиімділігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
4.1. Экономикалық
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 53-54
5. Еңбекті қорғау
5.1. Қауіпті және зиянды өндірістік факторлардың
сараптамасы ... ... ... ..55
5.2. Санитарлық тазалық
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55-56
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...57-58
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...59-60
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...61-68
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасындағы су ресурстарының экологиялық жағдайын
зерттеу олардың ауыр жағдайда екенін көрсетіп отыр.
Өнеркәсіп орындары су объектілеріне немесе канализация жүйелеріне
ластанған ағынды суларды жіберу арқылы қоршаған ортаға өте зор зиян
келтіріп, су объектілерінің өзіндік қалпын сақтауын бұзып, жасанды су
қоймаларының шексіз толуына әкеліп отыр.
Адамдардың шаруашылық кәсібінің салдарынан көптеген пайдаланылған
сулардың орны толмай, оның үстіне қалдықтармен көл сулары лайланып, судың
сапасы төмендеп, ол кейбіреулері мүлде құрғап кетті.
Ал жерасты суларын пайдалану мәселелеріне келсек, су комитетінің
мәліметтері бойынша облыста 15 ауыз су мақсатына жоспарланған жер асты
суларының есепті пайдалану мерзімі аяқталған: Олар Айдарлы,
Акмолинская, Атбасар, Есіл (екінші кезең), Атбасар (бірінші кезең).
Вишневская, Нуринское, Рождественское-1, Рожденственская, Сандықтау,
Солтүстік учаскісі, Тамсор, Целиноградское, Мейірман, Қызылтуское . Осы су
орындарының қорларын қайта қарау керек. Бүл орындарда су қорлары таусылды
деп айтуға негіз жоқ. Тек Вишневское жерасты су орнының В категориялы су
алынған көлемі бекітілген қорға сәйкес келіп отыр.
Жерасты суларының көлемін анықтаудың кейбір су орындарында босаңсығанын
жер асты суларының мемлекеттік байқау көрсетіп отыр. Мысалға Нұра су
орнында жер асты суының деңгейі алғашқыдан 0,92-1,85 м, Сандықтау су
орнында 0,67-173 м төмендегенін көрсетіп отыр, ал Атбасарда -0,59-5,05 м.
Басқа су орындарында да жер асты суларының лайланғаны белгілі болып
отыр. Астрахан су орнында марганец -2ПДК, бром 2 ПДК. Жер асты суларының
лайлануы - орташа қатерлі, Нұра жер асты су орнында - сынап 1,2-38 ПДК,
темір 1,4-6,7 ПДК, марганец -2-4,6 ПДК. Жер асты су орнының лайлануы орташа
қатерлі.[8]
Сандықтау су орнындағы бақылау ұңғымаларында су құрамында
аммоний 9-48 ПДК. Жер асты суының лайлануы қатерлі. Державенское су
орнында бром -2,4 ПДК, бор -2,4 ПДК. Жер асты суының лайлануы орташа -
қатерлі Қызыл су жер асты су орнында бром - 6,25 ПДК, марганец -3,8 ПДК,
лайлану қатерлі. Целиноград және Вишнев су орындарында да гидрохимиялық
жағдайлар өзгерді. Жер асты суларының минералдануы ұңғымаларда 1,1-3,4 ПДК.
Жер асты суларының лайлануы деңгейлері бұл су орындарында орташа
қатерлі. Соңғы жылдары Қарағанды және Ақмола облыстарындағы жер үсті және
жер асты суларында сынап бар екендігі айқындалды. Олар 1996 ж. жүргізілген
жұмыстар нәтижесінде ашылды. Нұра өзенінің суында сынап 1,2-24 ПДК. Нұра су
тартқыш ұңғымаларында сынап 1,2-38 ПДК (ол өте қауіпті). Тек солтүстік
бөлігі мен Жақсы су орындарында су лайлануы қауіпсіз.
Ақмола облысы бойынша су тарту динамикасы млн м3
Көрсеткіштер Көрсеткіштер
2005 ж. 2006 ж. 2007 ж.
Жер асты көздері 22,0 28,0 27,033
Жер үсті көздері 57,64 54,33 57,832
Барлығы 79,64 82,33 84,915
Облыста жер асты және жер үсті суларын лайлау су жинақтағыштарға және
тазаланбаған ағынды суларды лықсыту арқылы да болады. Қаржы
жетіспеушілігіне және мамандардың осал дайындықтарының салдарынан су
тазартқыш қондырғыларының техникалық жағдайы жылдан жылға төмендеуде.
Облыста 10 су тазартқыш қондырғылары жұмыс істейді, оның ішінде 3 жер
үсті суларын лықсытады, ал 7 ағынды суларды су жинағыштарға лықсытады. Оның
3 жұмысы ғана тиімді (Көкшетау, Шортан, Айдабол спирт заводы).
Бұрынғы су орталықтарындағы және темір жол бойындағы су тартқыш
құрылыстардың жұмыстары тоқталды, көбінің иелері жоқ және жарамсыз.
Ауызсуға және технологиялық қажетке пайдаланатын су алудың көлемі
ұлғайғанына байланысты, ағынды суларды бұрудың да көлемі көбейді.
Ақмола облысы бойынша су бұрудың
динамикасы, млн м3
Суды бұру Жылдар
2005 2006 2007
Жалпы облыс бойынша 16,9 11,14 12,37
Оның ішінде а) су нысандары 6,821 5,4 4,71
б) тазалағыш жинағыштарға және 10,076 5,74 7,66
беделдерге
Облыстағы ірі тазалау станциясының бірі Көкшетау су құбыры және
канализациясы басқармасы МКК-на қарасты Көкшетау қалалық су тазартқыш
құрылысы болып есептеледі.
Көкшетау су арнасы МКК мәліметі бойынша су тазартқыштың қуаты тәулігіне
32000 м3 . (жылына 11680000 м3). Бірақ ағынды сулардың нақты көлемі:
Міп 800 м3 сағат немесе 19200 м3 тәулігіне, немесе 7008000 м3 жылына.
Мах 1350 м3 сағат немесе 32400 м3 тәулігіне немесе 11806000 м3 жылына.
Ағынды сулардағы лайланушы заттардың тізбегі қосымшада (№1) көрсетілген.
Ағынды сулар Мырзакөлсор көліндегі су жинағышқа лықсытылады. Ол
Көкшетау қаласынан 22 шақырым. Солтүстік - Шығыс жағындағы ақпайтын
шұңқырда орналасқан.(Қосымша 9) Ол ағынды суларды лықсыту арқылы
толтырылады. Маусымдағы деңгейінің өзгеруі 1-1,5 м сәйкес. Су жинағыштың
көлемі 120 шақырым. Қазір Мырзакөлсор тек ағымды суларды жинағыш ретінде
пайдаланылады және оның көкжиегі 240 м белгіде. Жинағыштық көлемі —115 млн
м3.
Жиналған ақпараттардың сараптамасы бойынша Ақмола облысындағы су
бассейнінде, оның ішінде Көкшетау аумағында экологиялық жағдай тұрақсыз.
Жер асты және жер үсті суларының лайлануы қауіпты жағдайда облыс бойынша
суды бұру динамикасы өте осал — 2006 ж. су тарту көлемі 84,915 млн м ,
болса, оның бұру көлемі 12,37 млн мг ғана болады. Су алу айналымының
жоқтығы көрніп тұр. (су көзі -тұтынушы - қалпына келу су көзі)
пайдаланылған су тазаланбайтын қайтадан лықсытылады, кейде жинағыштар
пайдаланылмайды, су өз - өзінен тазаланылады деген үміт бар, табағат күші
шексіз деген ойға сенім бар. Таза су көздері табиғатқа тұрпайы қараудан да
азаюда. Адам өміріне тым қажет су ресурстарын сақтау үшін антропагендік су
айналымына жедел кірісу керек. [29,31]
Ол үшін дүниежүзілік және отандық ағынды суларды тазартудың
көптеген тәсілдері бар. Кейбір тазалаудың инженерлік-техникалық
әдістерін мен осы жобада керсеттім. Көкшетау станциясының үшінші
сатыдағы үшінші дәуірлік тазартудың кейбір әдістері негізінде, мен суды
Шағалалы өзенінің бассейніне қайтаруды ұсынамын. Ол өзеннің ағымында
орналасқан елді - мекендердің суды шамалап қайта пайдалануына жол береді.
Осы аз қалдықты технологиялық сүбені басқа қалалардың, аумақтардың,
орталықтардың, кіші елді мекендердің пайдалануы Қазақстан
Республикасының сумен қамтамасыздандыру мәселелеріне өзінің пайдасын жалпы
экологиялық жағдайды түзетуге және су бассейіндерін лайлаудан сақтауға өз
пайдасын тигізеді деп ойлаймын.
1. Әдеби шолу
1.1. Су ресурстары және сумен жабдықтау
Табиғатта, қоғам тарихында, адам өмірінде, тіршіліктің әр
саласында су ерекше орын алатыны белгілі. Тіршіліктің ең жоғары сатысындағы
адам денесінің 65-70%-і судан тұрады. Сондай-ақ, өсімдіктердің өсіп жетілуі
үшін де орасан көп су қажет.
Халық шаруашылығына қажетті су көзі тек адамдар мен жануарлардың ішуі
үшін емес, өнеркәсіпті дамытуда да, жер суаруда да, барлық техникалық
процестерді жүзеге асыруда да пайдаланылады. Сол сияқты судың энергетикалық
қуаты, жылылық көзі, жанға шипа, табиғатты жақсартып, жасарту қасиеттерін
ескерсек, шын мәнінде сусыз тіршіліктің мүмкін еместігі байқалады.
Су климат пен ауа райының өзгеруіне тікелей әсер етеді. Су қорына
байланысты әрбір аймақтың климаты да өзгеріп тұрады. Мұны теңіздер мен
көлдер деңгейінің өзгеруіне байланысты ауа райының өзгеруінен байқауға
болады. Арал теңізінің шөгіп бара жатқанына байланысты бұл мекенде
коныстанған елдердің климаттық жағдайы да күрт өзгерді. Балқаш көлі
деңгейінің төмендеуі оның төңірегіндегі жерлердің климаттық жағдайының
өзгеруіне әсер етуде.
Қазақстанның су ресурстарына жататындар
Халық шаруашылығында суды пайдаланудың негізгі екі тәсілі бар— суды
пайдалану және суды тұтыну. Бірінші жағдайда су суаттардан алынбайды да
шаруашылық мұқтаждығын шешуге пайдаланады. Суды пайдаланушыларға
гидроэнергетика, су транспорты, ауыл және балық шаруашылықтары т.б. жатады.
Суды тұтыну -су суаттардан алынып, судың бір бөлігі технологиялық
процестерге пайдаланып, ал қалған бөлігі қайтарымсыз жоғалады.
Республикамызда өндірісті сумен жабдықтаудың екі жүйесі бар:
1) тура ағатын;
2) айналма ағатын.
Сумен жабдықтаудың тура ағатын жүйесі — суды су көздерінен алып,
пайдаланғаннан кейін және оны тазалаудан өткізгеннен соң суды суаттарға
жіберу, ал сумен айналма жабдықтау - пайдаланып біткен суды тазалаудан
өткізіп, оны өндірістік циклдерге қайтадан қолдану.
Су ресурстарын-өндіргіш күштерді жүйелі орналастыру, тіпті жиі өндіріс
құралы ретінде маңызды факторлардың бірінені саналады.
Су ресурстарын ұтымды және тиімді пайдалану Қазақстан үшін өте маңызды.
Себебі, республика бойынша сумен қамтамасыз етілу деңгейі бір шаршы метрге
шаққанда орта есеппен 30 мың текше метрден келеді. Бұл көрсеткіш Украинаға
қарағанда 4 есе, Ресейден - 3 есе, ал Грузиядан - 30 есе кем.
Республикамыздың сумен қамтамасыз етілуі әр аудандарында әр түрлі.
Мысалы, таулы аудандарда бір шаршы метрге шаққанда жылына 24-тен 212 мың
текше метр аралығында, ал жаздықтарда 2,3-тен 4,7 мың текше метрден келеді.
Республикадағы су ресурстарының негізгі көздері - көлдер. Олардан жылына
орта есеппен 100 текше километрден астам су ағады, ал оның жартысына жуығы
Қытайдан, Өзбекстаннан, Қырғыздан және Ресейден келеді. 1997 жылдың басында
республика бойынша жер асты суының қоры 15824,1 млн. текше метр болды.
Соңғы жылдары республикамызда су ресурстарын пайдалану және оларды қорғауға
мән беріле бастады. Бұлардың негізгі заңдылықтары, құрылымдары,
орналастырылуы, жер асты суларының химиялық құрылымы зерттелді. Табиғи және
эксплуатациялық ресурстардың болжамдық карталары жасалды. Халық
шаруашылығының әр түрлі салаларында су ресурстарын пайдалану және оларды
қорғауға байланысты ғылыми не-гізделген ұсыныстар дайындалды.
Алайда, республикамызда қолда бар су ресурстары әліде болса өз
дәрежесінде ұтымды пайдаланылмай келеді. Халық шаруашылығында жер үсті
суларын пайдалану не бәрі 34 - 40%, ал жер асты суларын пайдалану 5 - 10 %-
тен аспайды. Су мәселесі жөнінде өте қиын жағдай басқа республикалармен
шекералас Сырдария, Орал, Іле, Шу және Талас өзендерінде болып отыр. Тек
Солтүстік Қазақстанда соңғы 10-15 жыл ішінде өзендердің көлемі 10-12 %-ке
қысарған.
Су ресурстарын пайдалану ауыл шаруашылығы өндірісімен тығыз байланысты.
Су шаруашылығы мен ауыл шаруашылығының бірлігі ғана суды ұтымды пайдалануды
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, ал су ша-руашылығы — бұл су қорын
зерттеу, есепке алу, оларды кешенді түрде пайдалануды жоспарлау, болжамдау,
жер беті мен жер асты суларын ластанудан сақтау, суды тұтынушыларға
жеткізіп беру т.б. мәселелерімен айналысатын халық шаруашылығының бір
саласы.
Су ресурстарын пайдаланудың экономикалық дәрежесіне көптеген факторлар
әсер етеді. Мұнда ең алдымен ирригациялық жүйелердің техникалық деңгейін,
суару әдістері техникасын, суару режимін т.б. атауға болады. Республика
бойынша суармалы жерлердің мелиорациялық жағдайын жақсарту бағытындағы
жұмыстар баяу жүргізіліп келеді. Мелиорациялық жүйелерді жақсартатын
кешенді шаралардың орындалуын көздейді. Ол үшін ескі жүйелер қайта құрылып,
жаңа жүйелер ішінара жақсартылуы және қосымша жабдықтармен жарақтандырылуы
қажет.
Суару жүйелерінің пайдалы әсер коэффициенті оның жұмысының негізгі
техникалық көрсеткіші болып табылады. Жүйенің пайдалы әсер коэффициентінің
шамасын кемітетін негізгі себептерге мыналар жатады:
1. суару каналдарынан судың жерге сіңіп кетуі;
2. судың гидротехникалық құрылыстар арқылы пай-
далануға берілмеген каналдарға ағып кетуі;
3. каналдарға су өткізу қабілетін кемітпейтін
үйінділер мен шөптерден дер кезінде тазартып
отырмау т.б.
4. тұрақты каналдардан жоспарда көрсетілмеген су
мөлшерінің әкетілуі.
Суаруға жұмсалатын суды ұтымды пайдалану суармалы жерлердің тиімділігін
арттырудың үлкен резерві болып табылады. Дегенмен су ресурстары әлі де
үнемділікпен пайдаланылмай келе жатқандығы белгілі. Сондықтан жер суаруға
пайдаланылатын судың тиімдігін арттыру үшін суару жұмыстарын барлық жерде
де суды үнемділікпен пайдалануға мүмкіндік беретіндей етіп ұйымдастыру
қажет.
Жер суаруға жұмсалатын суды тиімді пайдалану үшін жаңбырлатқыш
машиналардың жәрдемімен суаруды, суарудың басқа да озық әдістерін қолданып,
суару жұмыстарын механикаландыруды жеделдеткен жөн. Сол сияқты суару
жүйелерінің техникалық дәрежесін арттыру, суару әдістері мен техникасын
жетілдіру жұмыстары да су ресурстарын ұтымды пайдаланудың жолдарына жатады.
Жұмсалған су мен шаруашылық қызметінің нәтижесін салыстырғанда, су
ресурстарын тиімді пайдалануын қортындылайтын көрсеткіш - бұл су
сыйымдылығы.
Су сыйымдылығы ұлттық табыс бөлігін алу үшін қанша су ресурстарын жұмсау
керек екендігін көрсетеді. Осы көрсеткіштің динамикасы су ресурстарын
тиімді пайдаланудың индикаторлық қызметін атқаруы мүмкін.
Қазіргі кезде ішкі сулардың ластану дәрежесі өте қауіпті жағдайға
соқтырып отыр. Әсіресе Ертіс өзенінің жағдайы ерекше қауіп-қатерде болып
отыр. Ол Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстарын сумен қамтамасыз етеді. Онда
900-ден астам су тұтынушылары бар. Өзенге жылма-жыл жалпы судың 60% ағын
сулары келіп түседі. Ал осы суларды ластаушылар - мыс, цинк, азот
нитраттары т.б. Орал өзенін Ресейдің өндіріс кәсіпорындары ластауда.
Сырдария, Іле, Шу, Талас өзендеріне басқа республикалардан ағып келетін
сулар сол жақтан ластанып келсе, екіншіден, оған өзіміздегі ластар
қосылады. Соңғы 40 жылдың ішінде Арал теңізінің суы бес есе азайды, су
деңгейі бір жарым есе төмен түскен. Мұның барлығы Арал өңіріне үлкен зиян
келтіріп, экологиялық дағдарысқа ұшырап отыр. Каспий теңізі суының жоғары
көтерілуі және көптеген мұнай кәсіптерінің су басып кетуі жағадағы сулардың
ластануына әкеліп соқтыруда.
Суларды ластаудың негізгі көздері
Бұл айтылған су ресурстарының ластану көздерінің ішіндегі ең қауіптісі
балықтарға зиянды әсер ететін құрамында химиялық улы заттар бар өндірістің
қалдықтары. Оған: целлюлоза-қағаз фабрикалары, химия өндіріс орындары,
мұнай өндеу, металлургия зауыттары, мал шаруашылығы өнімдерін - жүн, тері
өңдейтін зауыттар т.б. жатады.
Су қорына аса қауіп-қатер туғызатындар: мұнай, пестицидтер, түсті
металдардың, күрделі химиялық қосылыстары. Әсіресе, мұнайдың суларды
ластаудағы зияны шексіз. Себебі, оның құрамында әр түрлі зиянды заттар көп.
Өнеркәсіптік өндіріс орындарымен қатар ауыл шаруашылығы өндіріс орындарының
су қорына тигізетін зиянды әсері де молшылық. Ал лас суларды ауыл
шаруашылығына пайдаланудың да зияны өте көп. Мысалы, ауыл шаруашылығы
дақылдарын ластаған сумен суару, біріншіден олардың шығымдылығы өте төмен,
ал екіншіден адам денсаулығына қауіпті болады. Сонымен қатар топырақтың
тұздылығы көтеріледі, топырақта биохимиялық процестердің жүруі төмендейді.
Сулардың ластануы әсіресе балық қорына тікелей зиян келтіреді. [9]
Соңғы кездерде республикада суды ластандырудан қорғауды күшейтуге
байланысты біршама маңызды шаралар қабылданды. Еліміздің көптеген ірі
қалаларында ірі-ірі су тазалайтын құрылыстар салынады. Өнеркәсіп
салаларында суларды екінші қайтара пайдалану жұмыстарына көңіл бөліне
бастады және өнеркәсіп мұқтаждарын қанағаттандыру үшін таза суларды жұмсау
азайды. Алайда бұл мәселелер жөнінде кемшіліктер баршылық. Сондықтан да
тұщы ауыз суларды таза ұстау, оларды ластамау, орынды пайдалану, үнемдеп
жұмсау жұмыстары бүкілхалықтық көкейтесті мәселеге, актуалды проблемаға
айналып отыр.
Су байлықтарын сақтау — бүкілхалықтық іс екенін ұмытпауымыз керек.
Себебі, су бірінші қажеттілік және біздің таптырмайтын байлығымыз. Осыған
орай су ресурстарын қорғауға бағытталған бірқатар іс-шаралар, қаулы-
қараларда қабылданды. Су ресурстарын пайдалану және оларды қорғаудағы заңды
құжаттардың бірі -ол 1993 жылдың 31 наурызында қабылданған Су кодексі.
Мұндағы көрсетілген Қазақстан Республикасындағы су заңдарының міндеттері -
халықтың, экономика салаларының суды ұтымды пайдалануын қамтамасыз ету,
су ресурстарын ластанудан, былғану мен сарқылудан қорғау, судың зиянды
ықпалын болдырмау және оны жоқ мақсатында су қатынастарын реттеп отыру, су
қатынастары саласындағы заңдылықты нығайту болып табылады.
1. Көкшетау қаласына жалпы сипаттама
Көкшетау- қаласы Ақмола облысының әкімшілік орталығы (1999 жылдан;
1944 - 97 жылдар аралығында Көкшетау облысының орталығы болған). Астана
қаласынан солтүстік-батысқа қарай 276 км жерде, Көкшетау қыратының
солтүстігінде, Қопа көлінің оңтүстік жағалауындағы көрікті жерде
орналасқан. Тұрғыны 133,1 мың адам (2006). Қаланың аумағы 420,0 км2.
Көкшетау қаласының климаты айқын континенттік, жазы жылы, қысы ұзақ және
аязды. Жылдық орташа температура 0°С шамасында. Жылдық жауын-шашынның
орташа мөлшері 300 — 350 мм. Жауын-шашын негізінен жаз айларында жауады.
Көкшетау — Қазақстанның тарихы бай қалаларының бірі. Қазіргі қала
орналасқан аумаққа жергілікті халық ежелгі замандарда-ақ қоныс салып,
қорғандар тұрғызған. 1824 жылы 30 сәуірде Бұқпаның бөктері, Шағалалының сол
қапталындағы Шат шатқалының ішінен (қазіргі Көкшетау-Қостанай тас жолымен
қаладан шыға берістегі Шағалалы өзені үстінен өтетін көпірдің тұсы) Ресей
империясының шығыстағы шекаралық әскери бекінісінің құрылысы басталды. 1824
жылы 17 қыркүйекте (жаңа күн санауы бойынша 30 қыркүйекте) Ресей империясы
Сенатының шешімімен Көкшетау бекінісі ресми тізімге енгізілді. 1839 жылы
Көкшетауға әскери гарнизоны әкелініп, казактар станицасы құрылды. 1868 жылы
Көкшетау бекінісі әскери маңызын жойып, қатардағы елді мекендердің бірі
болып қалды.
Үйлердің барлығы да ағаштан қиылып салынатын болғандықтан
Көкшетауды кезінде "ағаш қала" деп те атаған.
1910 жылы шойын құю шеберханасының механигі Захаров қала
тұрғындарына тұңғыш рет өз киноаппаратымен дыбыссыз кино көрсетті. 1913
жылы қаңтарда қала санағы өткізілді.
1916 жылы Көкшетауда алғаш рет қуаты 8 кВтсағ электр
станциясы жұмыс істей бастады.
19 ғасырдың 60 жылдарынан Көкшетау қаласының ортасындағы
Покров (қазақтар оны Боқырау жәрмеңкесі деп атаған) базарында жәрмеңке өтіп
тұрды. Жәрмеңке 1918 жылға дейін жұмыс істеді. 1918 жылдың наурызынан
Жұмысшы, солдат және шаруа депутаттарының Көкшетау уездік кеңесі Бурабай
консерві заводын, Харломовтың сіріңке фабрикасын, Көкшетау бу диірменін,
Айдабол спирт заводын, Бурабайдағы санаторий мен саяжайларды мемлекет
меншігіне айналдырып, Көкшетаудың бүкіл кәсіпорындарын өз қарауына алды.
1921 жылы 21 ақпанда Көкшетау уезінде Кеңес үкіметіне қарсы
қарулы көтеріліс болды. "Есіл бүліншілігі" деп аталған бұл бас көтеруді
Қызыл армия бөлімшелері күшпен жаныштады.
1922 жылы Көкшетау — Қызыл-жар (Петропавловск) тас жолы (ұзындығы
200 км-ге жуық) іске қосылды.
1928 ж. элеватор салынды, ағаш өңдейтін жөне тігін бұйымдары
артельдері жұмыс істей бастады. 2-дүниежүзілік соғыс жылдары қалаға КСРО-
ның батыс аумағынан бірнеше зауыттар мен өнеркәсіп орындары көшірідді.
Кейін олар қаланың өнеркәсіп кешенінің одан әрі дамуына ыкпал етті.
Көкшетау прибор жасау зауыты (1917 жылға дейін Шойын құю цехы деп аталған)
1942 жылы Подольскіден (Ресей) көшіріліп әкелінген тігін машиналары зауыты
қосылғаннан кейін Көкшетау механикалық зауыты болып аталды.
1944 жылдың 16 наурызында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының
Жарлығымен Көкшетау облысы құрылып, оның орталығы Көкшетау қаласы болды.
1954 ж. 31 шілдеде "Көкшетау қаласын салу жөне оны көріктендіру
туралы" Бас жоспар қабылданды. Әуежай ғимараты, темір жол және
автовокзалдар салынды.
1989 жылы Көкшетау қаласы АҚШ-тың Уокешо қаласымен бауырлас
қала атанды.
1997 ж. Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
Көкшетау облысы таратылып, оның аумағы Адмола және Солтүстік Қазақстан
облыстарына қосылды.
1999 жылдың 8 сәуірінен бастап Көкшетау қаласы Ақмола
облысының әкімшілік орталығы болды. Көкшетау қаласында тамақ және жеңіл
өнеркәсіп, машина жасау, металл өңдеу, химия өндірісі, металл емес бұйымдар
өндіру, картон мен қағаз өндіру кәсіпорындары, жылу-электр энергиясын, газ
жөне су тарату мекемелері бар. Көкшетау қаласындағы ірі өнеркәсіп
кәсіпорындары: алтын өндіретін "Васильков алтын" бірлескен кәсіпорны,
оттектік тыныс алу аппараты, салмақ өлшеу техникасы, су шығынын есептеуіш
аспабы, авиация техникасы агрегаттары мен тораптарын жасайтын "Тыныс"
акционерлік қоғамы, әуе-ғарыш техникасындағы тіршілікті қамтамасыз ету
жүйесіне арналған агрегаттарды өндіретін "Наука-Восток" акционерлік қоғамы.
Қалада ауыл шаруашылығы шикізаттарын өңдейтін кәсіпорындар
желісі жақсы дамыған. Мысалы, ет комбинаты, май өнімдерін шығару зауыты,
астық қабылдау пункті, сусындар шығаратын, жеңіл өнеркәсіп (тігін және
токыма өнімдері) кәсіпорындары және фарфор бұйымдарын шығаратын зауыт жұмыс
істейді. Қалада 4,5 мың шағын кәсіпорын бар. Шағын бизнес 19,5 мың адамды
жұмыспен қамтыған (2001). Көкшетау қаласындағы автомобиль жолдарының
ұзындығы 267 км. Жүк тасымалының басым бөлігін автомобиль көлігі атқарады.
Қала маңында ұшып-қону жолдары бар әуежай кешені орналасқан. Темір жол
магистралі Көкшетауды Қазақстанның барлық қалаларымен байланыстырады.
Көкшетаудың телекоммуникациялық жүйесінің негізін жалпы сыйымдылығы 30 мың
нөмірлі АТС-тер құрайды. Қаладағы денсаулық сақтау мекемелерінің жалпы саны
34. Білім жүйесі саласында мемлекеттік және жеке университеттер, 13
арнайы орта оқу орындарының бесеуі мемлекеттік колледж, жалпы білім беретін
23 мектеп т.б. бар. [36]
1.3. Судың қасиеттері мен маңызы
Жердегі судың әлемдік қоры орасан зор. Олар 1353985 мың км2. Егер
гидросферадағы барлық суды біртекті етіп Жер бетіне жайсақ, оның қалыңдығы
шамамен 2,5 км болар еді. Әлемдік Мұхит шегінде ортаиіа тереңдік 3,96 км,
ал ең терең максималды тереңдік 11022 м (Мариан шұңғымасы).
Жердегі судың басым көп бөлігі тұзды су болып табылады. Ол жалпы қордың
97,5% үлесін құрайды, бірақ тұщы судың көлемі де өте көп. Оның мөлшері 35
млн. Км2-ге тең.
Жердегі барлық су біртұтас Олар атмосферамен, литосферамен қатар
жеке қабат — гидросфераға бөлінеді Ол тіршілік ортасы ретінде ерекше
қасиеттермен сипатталады.
Судың қасиеттері.
Биосферадағы маңызды процестерге әсерін анықтайтын судың өзіне тән
қасиеттері:
1. Табиғат ресурсы және зат ретіндегі сарқылмайтыны. Жердегі
барлық ресурстар жойылатын, шашырайтын болса, ал су әр түрлі күйге:
сұйық, газ тәрізді және қатты күйге өтуіне
байланысты мұндай жағдайға ұшырамайды. Су
мұндай қасиетке ие болатын бірден-бір ресурс.
2. Суға қату кезінде көлемінің артуы және сұйыққа өтуі
кезінде көлемінің кемуі тән.
3. Ең, жоғарғы тығыздығы +4°С-да байқалады.
Табиғи және биологиялық процестердің маңызды
қасиеттері осыған байланысты болады. Мысалы,
су қоймаларының терең қатуының болмауы.
4. Жылу сыйымдылығының және жылу өткізгіштігінің жоғары болуы.
5. Тек оң ғана емес, теріс температурада да жеңіл газ
тәріздес күйге өтуге қабілеттілігі.Теріс температурада қатты
күйден (мұз, қар) бірден бу тәрізді күйге өтеді. Мұндай
құбылыс — сублимация деп аталады.
6. Булану мен еру кезінде жылу сіңіріледі және будан конденсациялану мен
қату казінде жылудың бөлініп шығуы тән.
7. Дисперсті ортада, мысалы, ұсақ саңылаулы топырақтар
немесе биологиялық құрылымдарда байланысқан немесе таралған
күйге өтуі. Мұндай жағдайда судың қасиеттері өте күшті
өзгереді (қозғалғыштығы, тығыздығы. Қату не булану
темлературасы, беттік керілуі және т.б.).Бұлардың табиғи және
биологиялық жүйелердегі процестердің жүруі үшін маңызы зор.
8. Эмбебап еріткіш. Сондықтан, табиғатта абсолютті таза су жоқ.
Судың аталған және басқа да қасиеттері биосфералық
процестерге, тірі ағзалар мен олардың мекен ету орталарына
орасан зор әсер етеді.
Су — атмосфераның оттегімен толығуының (фотосинтоз процесінде) бірден-
бір көзі. Ол геологиялық және биологиялық (кіші) зат айналымдардағы
химиялық элементтер мен қосылыстардың миграциясының шарты болып табылады.
Қазіргі түсінік бойынша тіршілік суда пайда болған. Алғашқы кезеңдерде
тірі ағзалар судан өте әлсіз бөлінген еді. Кейін ағзалар тәуелсіз су
балансына өте бастады. Ағзалардың денесіндегі судың сапалық құрамы мен
ондағы судың мөлшерін белгілі бір деңгейде ұстап тұратын құрылымдар пайда
болды.
Қазіргі күнге дейін денесіндегі судың мөлшері қоршаған ортаның
ылғалдылығына тәуелді ағзалар (балдырлар) сақталған. Бірақ, қандай топқа
жатпасын денесіндегі судың мөлшері 50% кем болмайды. Көптеген пойкилогидрлі
ағзалардағы судың мөлшері 90% жоғары болуы мүмкін. Неғұрлым ағза жоғары
ұйымдасса, соғұрлым оның денесіндегі судың мөлшері тұрақты болады.
Адам ағзасындағы судың үлесі 60%-ға жуық, бірақ жекеленген мүшелер мен
ұлпаларда ол 1% -96%-ға дейін ауытқиды . [27]
Кесте-1
Адам денесіндегі судың мөлшері
Заттар, ұлпалар Дене немесе ұлпа салмағына қатысты
судың %
Ағзада 60
Соның ішінде ұлпаларда
май 20
сүйек 25
бауыр 70
бұлшық ет 75
қан 79
ми 85
лимфа 95
Гомойогидрлі ағзалардың 10%—12% суды , жоғалтуы, өлімге әкеліп
соқтырады. ІІойкилогидрлі ағзалар денесіндегі судың 90% дейін мөлшерін
жоғалта алады.
Судың көптеген биологиялық маңызды қасиеттері нашар зерттелген. Еріген
қар суының жақсы қасиеттерін адам ерте кезден байқаған. Мұндай су
өсімдіктердің тіршілік күшін арттырады, өнімділігінің артуына әкеледі. Тау
қабаттарының ұзақ өмір сүруі еріген қар суын пайдаланумен байланыстырылады.
Оттексіз су тірі ағзалардың өліміне әкеледі. Бірақ қыздыру арқылы
белгілі бір дәрежеде оттегінен айырылған суды қысқа уақыт
аралығында пайдалану өсімдіктердің өнімділігін арттырған.
Байланысқан күйге өткен су өзінің төменгі температураларға қатынасын
өзгертеді. Ол тек -150С— 20°С қатады, Бұл өсімдікке қыстағы судың мөлшерін
ұстап тұра отырып, үсіп кетуден сақтауға мүмкіндік береді.
Жылу сыйымдылығының жоғары болуы және булану кезіндегі жылуды
сіңіруге қабілеттілігі биологиялық (өсімдіктердің транспирациясы,
жануарлардың терлеуі) техникалық жүйелердегі салқындатушы агент болып
табылады. Ол планетаның шектен тыс ысып кетуінен қорғаудың кепілі,
ғаламдағы термодинамикалық дағдарыстың баламасы бола тұрып, қоршаған
ортаның жергілікті жылулық ластануының негізгі агенті болып табылады.
Табиғи экожүйелердің тіршілігіндегі судың маңызы туралы онда түзілетін
өнімнің су сыйымдылығына қарап, қорытынды жасауға болады. Ол
транспирациялық коэффициент арқылы сииатталуы мүмкін.
Бидайдың бір тоннасын алуға 2500 т су, күрішке — 4560 т, мақтаға — 10000
т, сиыр етіне — 30000 т су жұмсалады.
Су адам үшін тек биологиялық қана емес, сонымен қатар, әлеуметтік те
фактор болып табылады. Биологиялық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
адамға тәулігіне 2—5 литр су қажет. Алғашқы кезде адам осы мөлшермен
қанағаттанған. Шаруашылық қызметіне өтуге байланысты қажетті судың мөлшері
арта түсті Су шаруашылығын ұйымдастырудың қажеттілігі, мысалы, суармалы
егіншілікке байланысты туады.
Мәліметтерге қарағанда ертедегі өркениеттер су шаруашылығын ұйымдастыра
алмауы, суды дұрыс пайдалана алмауы себепті жойылып кеткен.
Су барлық дерлік технологиялық процесстердің бөлінбес элементі
және шарты болып табылады. Оған пайдалану жылдамдығының жоғары
болуы тән. Мысалы, 1 т болат өндіру үшін 30 т су, спиртке 300 т,
целлюлозаға — 500 т, синтетикалық талшықтарды алуға 5000 т су қажет.
Қазір дүние жүзінде орташа шамамен алғанда тәулігіне әр адамға шаққанда
1500—2000 литр су қолданылады. Олардың ішіне 100—150 литр су тұрмыстық-
коммуналдық қажеттіліктерге жұмсалынады.
Судың негізгі бөлігі өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық мақсатында
қолданылады.
Жылдан-жылға судың бағасы артып барады. Кларктың (АҚШ) мәліметтері
бойынша соңғы 50 жылда мұнайдың бағасы 10 есе, ал тұрмыстық қажетті суға -
шамамен 100 есе, ауыз суға - 1000 есе артқан. Ауыз суды шыны бөтелкелерде
сату әдеттегі көрініске айналды. Табиғи таза су маңызды ұлттық байлық
көзіне айналып отыр.
Қазірдің өзінде су халықаралық қатынастардың шиеленісу себебіне айналып
отыр. Мысалы, Колумбия өзенінің суы үшін АҚШ пен Канада арасында, Дунай
өзенінің суын пайдалану үшін бірнеше мемлекеттер арасындағы шиеленістердің
тууы белгілі.
1.4. Ақмола облысы суының экологиялық жағдайы
Дүние жүзінің физикалық географиясы картасына немесе глобусқа зейін
сала қарасақ біздің планетамыздын басым көпшілігін су алып жатқаны белгілі.
Оны ғылыми тілде гидросфера деп атайды. Гидро - су, сфера - қабық.
Су шамамен жер бетінің 71 %-ін алып жатыр. Ол ауа қабатының
құрамында, мұхит, теніз, көл түрінде, бастау, бұлақ, өзен болып - жер үсті
қабатында, биік таулар мен Антарктида материгінде - мәңгі қар, мұз түрінде
кездеседі.
Су өсімдіктер мен жануарлардың бойында, адам ағзасының құрамында
кездеседі.
Су, табиғатта су айналымы заңының негізінде, таусылмайтын табиғат
қорына жатады. Ол - ерекше қасиеті бар минерал. Сусыз өмір жоқ. Суды
пайдаланбай, ешбір халық шаруашылығындағы, өнеркәсіптегі процесс іске асуы
мүмкін емес.
Жер бетіндегі су қорынын 98%-і тұзды су, оны ауыз су ретінде
тұрмыста, шаруашылықта қолдануға мүлдем болмайды. Сондықтан да, халық
арасында: Суда отырып та шөлдеп өлуге болады, - деген нақыл сөзі тараған.
Осы айтқандарымыздан тұщы судың адам өміріндегі алатын орны көрініп түр.
Бірақ тұщы су - өмір нәрі қызметін атқара алу үшін, ол міндетті түрде таза,
ластанбаған болуы керек. Ал суды былғап, улайтын негізінен адамның өзі.
Кейбір жағдайда, табиғат құбылыстарының әсерінен су табиғи жолмен де
ластанып, уланып жатуы мүмкін. Бірақ табиғи жолмен ластанып жатқан су
көздерін табиғаттың өзі-ақ тазалап ала алады. Ал адам баласынын парықсыз іс-
әрекетінің әсерінен уланып, былғанып жатқан су көздерін табиғат адамның
көмегінсіз, өзі тазартып алуға дәрменсіз. Сондықтан да әрбір адам өмір сүру
барысында суды былғап, улаудан аулақ болуы тиіс. Сонда ғана біз жер бетінде
баянды өмір сүріп, денсаулығы жақсы, ақыл-есі бүтін ұрпақты өмірде
қалдыруымыз мүмкін. Су тазалығын сақтауда халкымыздың ғасырлар бойы ұстанып
келе жатқан,суды қорғау дәстүрлері үлкен көмегін тигізіп алады.
Ғасырлар бойы өмірлерін табиғаттың аясында, тау қойнауларында, орман
алқабында, шексіз далада, өлке құшағында көшіп-қонумен өткізген, кейінгі
ғасырларда ғана отырықшылық өмір сүруге көшкен халқымыз табиғат сырын
түсінген. Табиғат қазақ халқының туған үйіндей, баққан малындай, еккен
егіндей, бар болмысындай болып кеткен. ,Табиғат пен қазақ халқы біте
қайнасып өмір кешкен.
Адам денсаулығында судың, оның сапасының маңызы зор. Сондықтан
үкіметіміз бен Парламентіміз ауыз су мәселесіне соңғы екі жылда ерекше
назар аударып, халықты сумен, оның ішінде сапалы ауыз сумен жабдықтау жайын
жоғарғы деңгейдегі құзырлы мәжілістерде бірнеше рет көтерді.
Қазақстандағыдай біздің Ақмола облысында да сумен Жабдықтау, су
шаруашылығын экологиялық таза, қауіпсіз технологиямен жүргізу, ауыз судың
санитарлық жайын жақсарту жайы талапқа сай деуге келе қоймайды. Суға
сұраныс та, оның қазіргі сапасына реніш те азаймай отыр. Суға ұқыпты да
үнемді болу, тиімді пайдалану әлі де жеткіліксіз.
Сумен жабдықтау - бұл облысымыздағы ең күрделі мәселелердің біріне
айналып отыр. Ақмола облысының аумағында Есіл, Колутон, Жабай, Сілеті,
Нұра, Шағалалы, Қылшақты, Терісаққан сияқты өзендер бар. Бұлардың
көпшілігінде экологиялық жағдай нашар. Жылдар өткен сайын өзендердің сулары
да ластанып барады.
Ең күрделі жағдай Щучье-Бурабай курортты аймағында қалыптасқан. Мүндағы
көлдердің, әсіресе Шортан көлінің суы тайыздап барады. Оның су табанына
жылдар бойы жинақталып қалған қорыс-батпақты тазарту қажеттілігі туындап
отыр. Қорыс қалыңдығы 1,5-2 метрге жуықтап қалған.
Көлдерді оның жағасында орналасқан елді мекендер, өндіріс ошақтары
ластауда. Сонымен бірге су жинақтау алаңына лас судың үздіксіз ағылуы да
әсер етуде. Шаруашылық мақсатқа алынатын судың орны толтырылмайды,
органикалық, тұрмыстық қалдықтармен ластау су сапасын нашарлатуда.
Халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету әлі де өткір күйінде қалуда,
өйткені сумен жабдықтаудың техникалық жағдайы тым нашар. Су жүйелерінің 70
найызы қайта қалпына келтіруді қажет етеді. Халықтың 68 пайызы ауыз суды
орталықтандырылған жүйеден, 25 пайызы жеке көздерден (құдық,ұңғыма), 7
пайызы тасып жеткізу арқылы, ашық су көздерінен алады.
Облыс халқы негізінен Есіл, Сілеті және Шағалалы өзендерінің су
көздерін пайдаланады. Әр жылдары пайдалануға берілген осы аттас су
қоймаларының сыйымдылықтары да әртүрлі. Бұлардан тартылатын су құбырлары
мен тазарту жүйелерінің қондырғылары тым ескіріп кеткен. Көкшетау қаласында
тасқынды канализация жүйесі жоқ. Сөйтіп ағынды су биологиялық тазарту
стансасына есепсіз қүйылып жатады.
Көкшетау қаласындағы ағынды су Мырзакөлсор су жинағышына жіберіледі.
Оған тәулігіне орта есеппен 24 мың текше метр су барады екен. Биологиялық
тазарту стансасы соның 18 мың текше метрін ғана өткізе алады. Яғни оның
қуаты аз. Оның жанынан салынған бөгетке тиісті жөндеу жүргізілмейді.
Сонымен ағынды су дұрыс тазартылмайды.
Облыста жерасты және жерүсті сулары негізінен тазартылмаған ағынды
сулар есебінен ластануда. Барлығы 7 тазарту қондырғысы жұмыс істейді. Темір
жол стансаларындағы канализациялық тазарту жүйелері де жұмыстарын
тоқтатқан.
Қысқасы облыста сапапы ауыз сумен жабдықтау әлі де өткір күйінде
қалуда. Су тарататын және жіберетін жүйелер қайта жөндеуді қажет етеді.
Соңғы жылдары, дәлірек айтқанда 10 жыл бойы Сергеев, Сілеті, Ярослав,
Яблоневка, Қима, Державинка, Зеренді сияқты топтық су құбырлары жұмыс
істемей тоқтап қалды. Бұл фактор да сумен қалыпты жабдықтауды тежеді.
Су көздерінің жаппай ластануы, су құбырларының санитарлық-техникалық
жағдайының жүдеулігі, ауыз су көздерінің микробтық ластануы түрлі жұқпалы
аурулардың таралуына жол беруде. Мұны су сапасына жүргізілген мониторингтік
деректер мен талдаулар дәлелдей түседі. Жергілікті санэпидстанция
құрылымдары жүргізген тексерістер Есіл өзені мен Баягиз көлінде микробтық
ластанудың барлығын анықтады. Жақсы ауданы орталығының тұрғындары Баягиз
көлінің суын құбырлар арқылы пайдаланады. Лабораториялық талдаулар
Ерейментау және Державинск қалаларында да су сапасының төмен екендігін
көрсетті. Көкшетау қаласында да ауыз су сапасы қанағаттандырмайды. Су
құбырлары мен канализациялық жүйелердің жиі-жиі істен шығуына орай ауыз су
сапасы күрт төмендеп кетіп жүр. Қала халқында іш ауруларының инфекциясы жиі
білінеді.
Республика Үкіметінің 2002 жылғы қаулысымен Ауыз су сапалық
бағдарламасы бекітілгенді. Осыған байланысты облыстық қоршаған ортаны қоғау
басқармасы облыстық әкімшілікке 2005-2007 жылдары селоларды сумен жабдықтау
нысандарының тізімін берген еді.
Елді мекендерді сумен жабдықтауды жақсартудың шараларын барынша
жүргізуге қарамастан су тасымалдауда шығын көп болады. Оған бөлінетін қаржы
да тым аз. Су құбырларының тозығы әбден жеткен, жарамсыз.
Су көздерін толықтырып отырудың басты негізі ағынды сулар және оны
тазартып, жіберу болып табылады. Жерүсті суларына ағынды суды жіберіп
отыратын көздер қатарына Ақмола облысында Степногорск қаласындағы тазарту
қондырғысы, КазСабтон ЖАҚ, Кродако АҚ-ның тасқынды канализация жүйесі
жатады. Бұл нысандардан тазартылған су Ақсу өзеніне құйылады. Көкшетау,
Щучье қалаларында, Айдабол спирт Заводында тазартылған су ағынды су
жинағыштарында жинақталады.
Байқаулар, зерттеулер көрсеткеніндей ағынды су азайып кетсе өзенде
аммоний тұзы, нитраттар көбейіп кетеді екен.
Сонымен жерасты және жерүсті су көздері ағынды сулар қажетті мөлшерде
тазартылмай жіберілгенде барып ластанады. Облыстағы барлық 38 тазарту
қондырғысының небары 7-сі ғана жұмыс істейді. Темір жол станцияларындағы
канализациялық тазарту қондырғылары тоқтап қалған. Өйткені оларда ағынды су
көлемі аз. [35]
Көкшетау қаласында таза су бөлу биологиялық тазарту қондырғысында
жүзеге асырылады. Оның жобалық қуаты тәулігіне 32 мың текше метр су бөлуге
жетеді. Ал тәулігіне 18 мың текше метр су биологиялық тазартудан өтеді. Бұл
жалпы босатылатын судың 53 пайызы.
Алайда, ағынды суларды тазарту мәселелері тиімді шешім таппай жүр.
Тазартылған және тазартылмаған су қондырғылар арқылы араласып Мырзакөлсор
су жинағышына жіберіледі. Оның ағынды суларды жинау қуаты 49 миллион текше
метр болып отыр. Бұл көлем кейін 115 миллион текше метрге ұлғайтылды.
Енді ағынды суларды Мырзакөлсордан Ахметжансор жинағышына жіберу
жүзеге асуда. Соңғысының жобалық сыйымдылығы 20 миллиоы текше метр. Нақты
оған 15 миллион текше метр су жинақталады.
Қалада тасқынды канализация жүйесі болмағандықтан өздігінен ағатын
канализация жаңбырлы кезеңде толып кетеді де билогиялық тазарту қондырғысы
мен жинағыштарға жіберілетін ағынды судың көлемі тым көбейтіп жібереді.
Ағынды суларды ақыр аяғына дейін тазартуды қамтамасыз ететін биологиялық
тоспалар дайындау мәселесі шешімін таппағандықтан біраз іс кенже қалып
келеді. Бұл су жинағыштарда апатты жағдай қалыптастыруға жол береді.
Көкшетау қаласында су тазартып, бөлудің және су жіберудің тағы бір
проблемасы бар. Ол қысымдық және өздігінен ағатын канализациялық
коллекторлардың апатты жағдайда болуы.
Өткен жылдың 4-ші тоқсанында барлығы 4,751 миллион текше метр су
тазартылып, бөлінсе, бұл көрсеткіш осы жыл бойында 14,393 миллион текше
метрге жетті. Сөйтіп одан бүрынғы жылмен салыстырғанда су тазартып, бөліп
жіберу көлемі арта түсті.
Жыл сайын су құбырларын пайдаланушылар азайып келеді. Атбасар,
Астрахан, Жарқайың, Егіндікөл, Қорғалжын және Жақсы аудандарының 22 елді
мекенінің тұрғындары ауыз суды ашық су көздерінен алуда. Ал облыстың 33
ауылына су тасылып беріледі. Ал 54 елді мекен ауыз суға әбден тапшылық
көруде.
Рас, "Сапалы су" бағдарламасы бойынша облыста біршама іс
атқарылғанын айта кету керек. Осы бағдарламаны жүзеге асыруға былтыр 410,1
млн.теңге бөлінді. Бүған қосымша басқа көздерден ауыз сумен жабдықтауға
116,5 млн.теңге бөлініп, игерілді.
Өткен жылы 8 ауыз су құбыры қайта қалпына келтірілді. Жыл ішінде
қосымша 14 ұңғыма бұрғыланды, 12 құдық қазылды. Көкшетау, Степногорск,
Ақкөл қалаларындағы су құбырларына жөндеу жүргізілді.
Былтыр сумен жабдықтаудың санитарлық-техникалық жағдайын жақсартуға,
ауыз су сапасын арттыруға республикалық бюджеттен 340 миллион теңге
бөлініп, игерілді.
Су көздерін ластауға жол бермеуді басты назарда үстаудамыз. Ауыз су
сапасыздығынан болатын эпидемиялық ауру түрлері көп. Санитарлық
эпидемиологиялық станса қызметкерлерімен бірлесіп рейдтер үйымдастыруды
биыл да ойластырудамыз.
Облыста жерасты су көздері соншалықты көп емес. Олар солтүстік
және шығыс бөлікте кездеседі. Ал 15 су көзінің пайдалану мерзімі өтіп
кетті.
Ауыз су мәселесі бізде ғана емес, бүкіл планетада назарға
алынуда. Соған орай Б¥Ү-ы 2003 жылды Халықаралық ауыз су жылы деп
жариялады. Олай болса біздің облыста да халықты ауыз сумен жабдықтауға,
оның сапасын жақсартуға байланысты атқарар іс күн тәртібінен түспейді.
Осыған орай басқармамыздың су ресурстарын қорғауды бақылау мамандары да
"Ауыз су" жылында жұмыстарын ширата түсті. Олай болатыны қалаларымыз бен
ауылдарымыздағы тұтынып жүрген ауыз суымыздың сапасы шынтуайтқа келгенде еш
сын көтермейді. Сондықтан экологиялық таза сумен қамтамасыз етуде біздің
үлесіміз үлкен болуы керек.
Басқарма инспекторы былтыр әсіресі Вячеслав, Шағалалы, Сілеті су
қоймаларына, Преображенский су жүйесіне, Кенесары, Озерный, Климов су
топсаларына ерекше назар аударып, бақылау жасап отырды. Демек, су
ресурстарын қорғау саласында атқарар іс ауқымды. [35]
1.5. Суды ластайтын заттардың классификациялары.
Жоғарыда көрсетілген мәліметтер, судың қандай керемет қасиеттері бар
екендігін көрсетіп отыр. Оның үстіне біз су туралы әлі өте аз білеміз.
Сондықтан табиғаттағы суларды ластамай таза ұстауды, ғылымның әр түрлі
салаларынан алынған нәтижелердің көзін тауып қолдану арқылы шешуге
болады.
Су - бүкіл адамзат тарихында, оларға қуаныш, ұзақ өмір мүмкіншілігін
туғыза отырып, қауіп-қасіретті де әкелген. Су арқылы тез тарайтын
эпидемиялық аурулар, планетамыздың барлық түкпірінде дерлік тарап,
адамдардың зәресін алып, өлімге соқтырып отырған.
Қазір біз білеміз, бұл жағдайда судың өзінің кінәсі жоқ, ол -
адамдардың білместігінен және көргенсіздігін, судың құрамына түскен
минералды, органикалық, әсіресе бактериалды қоспалардың әсері еді.
Сондықтан кейінгі кезде, табиғаттың бүкіл қыр-сырын түсіне бастаған және
ғылым мен техниканың жетістіктерін игерген адамдар, таза су проблемасына
үлкен назар аударып келеді.
XX ғасырдың басынан бастап, дамып келе жатқан техникалық прогресс,
қоршаған ортаның ластануына әсіресе судың ластануына әсерін тигізді.
Кейінгі жан-жақты жүргізілген ғылыми жұмыстардың нәтижелері, қоршаған
ортаны, оның ішінде суды ластамайтын технологиялар жасаудың әр түрлі
мүмкіншіліктері бар екендігін көрсетіп отыр. Ғылымның осындай нәтижелерін
қолдану, қоршаған ортадағы сулардың ластанбауын, осының нәтижесінде
адамдардың, өсімдіктердің, жануарлардың, балықтардың дұрыс дамып есуін
қамтамасыз ете алады.
Жүргізілген зерттеу жұмыстары, сулы ортада жүретін процестердің жалпы
заңдылықтарын терең түсініп, оларды жинақтап қорыта отырып, бір системаға
келтіріп, суды тазалаудың ыңғайлы технологиясын жасау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
География, экология және ОӘ кафедрасы
Қорғауға жіберілді:
География, экология және ОӘ
кафедрасының меңгерушісі
___________С.О.Жетпісов
___ ______ 2008 ж.
Диплом жұмысы
Тақырыбы:
Көкшетау қаласындағы ағынды судың экологиялық жағдайы және оны тазалау
жолдары
Орындаған:
Ғылыми жетекші: Сыздыков Е.Т.
Көкшетау-2008 жыл
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .3- 5
Әдеби шолу
1. Су ресурстары және сумен
жабдықтау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .6-10
2. Көкшетау қаласына жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 10-12
3. Судың қасиеттері мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .12-15
4. Ақмола облысы суының экологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ...1 5-
19
5. Суды ластайтын заттардың классификациялары ... ... ... ... .. ... ...19-
28
Ағынды суларды тазалайтын Көкшетау станциясы жұмысының тиімділігіне
сараптама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 29
1. Негізгі нысандардың қысқаша табиғи-климаттық сипаттамасы.29-30
2. Көкшетау қаласындағы ауыз судың сапалық көрсеткіштерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...30-32
3. Көкшетау су арнасы МКМ пайдаланатын нысандардың
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..32-33
4. Көкшетау су арнасы МКМ шаруашылық қызметі ... ... ... ... ... ... .33
5. Жер ресурстарын
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
33
6. Шикізат және қосалқы
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33-34
7. Су тазалаудың инженерлік-технологиялық процестерінің
суреттемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..34
8. Көкшетау су арнасы МКМ-нің тазартқыш құрылыстарының жұмыстағы
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...35-37
Су тазалаудың технологиялық сұлбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...38-42
1. Ағынды суларды тазарту
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42-43
1. Қайта тазалау, сүзу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43-
44
2. Сорбция әдісімен қайта
тазалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44-45
3.1.2.1.Түйіршіктелген активті көмірдің
сорбциясы ... ... ... ... ... ... .. ...45-47
3.1.2.2. Ағынды суларды қайта тазалағанда ұнтақ активтелген көмірді
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3.1.3. Қышқылдандыру әдісімен қайта
тазарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47-48
3.1.4. Флотация
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 48-51
3.2. Қорғағыш
жапқыштар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...51-52
3.2.1. Су құбырларын жасаудағы балама
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ...52
4. Жобаны енгізудің экономикалық тиімділігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
4.1. Экономикалық
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 53-54
5. Еңбекті қорғау
5.1. Қауіпті және зиянды өндірістік факторлардың
сараптамасы ... ... ... ..55
5.2. Санитарлық тазалық
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55-56
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...57-58
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...59-60
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...61-68
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасындағы су ресурстарының экологиялық жағдайын
зерттеу олардың ауыр жағдайда екенін көрсетіп отыр.
Өнеркәсіп орындары су объектілеріне немесе канализация жүйелеріне
ластанған ағынды суларды жіберу арқылы қоршаған ортаға өте зор зиян
келтіріп, су объектілерінің өзіндік қалпын сақтауын бұзып, жасанды су
қоймаларының шексіз толуына әкеліп отыр.
Адамдардың шаруашылық кәсібінің салдарынан көптеген пайдаланылған
сулардың орны толмай, оның үстіне қалдықтармен көл сулары лайланып, судың
сапасы төмендеп, ол кейбіреулері мүлде құрғап кетті.
Ал жерасты суларын пайдалану мәселелеріне келсек, су комитетінің
мәліметтері бойынша облыста 15 ауыз су мақсатына жоспарланған жер асты
суларының есепті пайдалану мерзімі аяқталған: Олар Айдарлы,
Акмолинская, Атбасар, Есіл (екінші кезең), Атбасар (бірінші кезең).
Вишневская, Нуринское, Рождественское-1, Рожденственская, Сандықтау,
Солтүстік учаскісі, Тамсор, Целиноградское, Мейірман, Қызылтуское . Осы су
орындарының қорларын қайта қарау керек. Бүл орындарда су қорлары таусылды
деп айтуға негіз жоқ. Тек Вишневское жерасты су орнының В категориялы су
алынған көлемі бекітілген қорға сәйкес келіп отыр.
Жерасты суларының көлемін анықтаудың кейбір су орындарында босаңсығанын
жер асты суларының мемлекеттік байқау көрсетіп отыр. Мысалға Нұра су
орнында жер асты суының деңгейі алғашқыдан 0,92-1,85 м, Сандықтау су
орнында 0,67-173 м төмендегенін көрсетіп отыр, ал Атбасарда -0,59-5,05 м.
Басқа су орындарында да жер асты суларының лайланғаны белгілі болып
отыр. Астрахан су орнында марганец -2ПДК, бром 2 ПДК. Жер асты суларының
лайлануы - орташа қатерлі, Нұра жер асты су орнында - сынап 1,2-38 ПДК,
темір 1,4-6,7 ПДК, марганец -2-4,6 ПДК. Жер асты су орнының лайлануы орташа
қатерлі.[8]
Сандықтау су орнындағы бақылау ұңғымаларында су құрамында
аммоний 9-48 ПДК. Жер асты суының лайлануы қатерлі. Державенское су
орнында бром -2,4 ПДК, бор -2,4 ПДК. Жер асты суының лайлануы орташа -
қатерлі Қызыл су жер асты су орнында бром - 6,25 ПДК, марганец -3,8 ПДК,
лайлану қатерлі. Целиноград және Вишнев су орындарында да гидрохимиялық
жағдайлар өзгерді. Жер асты суларының минералдануы ұңғымаларда 1,1-3,4 ПДК.
Жер асты суларының лайлануы деңгейлері бұл су орындарында орташа
қатерлі. Соңғы жылдары Қарағанды және Ақмола облыстарындағы жер үсті және
жер асты суларында сынап бар екендігі айқындалды. Олар 1996 ж. жүргізілген
жұмыстар нәтижесінде ашылды. Нұра өзенінің суында сынап 1,2-24 ПДК. Нұра су
тартқыш ұңғымаларында сынап 1,2-38 ПДК (ол өте қауіпті). Тек солтүстік
бөлігі мен Жақсы су орындарында су лайлануы қауіпсіз.
Ақмола облысы бойынша су тарту динамикасы млн м3
Көрсеткіштер Көрсеткіштер
2005 ж. 2006 ж. 2007 ж.
Жер асты көздері 22,0 28,0 27,033
Жер үсті көздері 57,64 54,33 57,832
Барлығы 79,64 82,33 84,915
Облыста жер асты және жер үсті суларын лайлау су жинақтағыштарға және
тазаланбаған ағынды суларды лықсыту арқылы да болады. Қаржы
жетіспеушілігіне және мамандардың осал дайындықтарының салдарынан су
тазартқыш қондырғыларының техникалық жағдайы жылдан жылға төмендеуде.
Облыста 10 су тазартқыш қондырғылары жұмыс істейді, оның ішінде 3 жер
үсті суларын лықсытады, ал 7 ағынды суларды су жинағыштарға лықсытады. Оның
3 жұмысы ғана тиімді (Көкшетау, Шортан, Айдабол спирт заводы).
Бұрынғы су орталықтарындағы және темір жол бойындағы су тартқыш
құрылыстардың жұмыстары тоқталды, көбінің иелері жоқ және жарамсыз.
Ауызсуға және технологиялық қажетке пайдаланатын су алудың көлемі
ұлғайғанына байланысты, ағынды суларды бұрудың да көлемі көбейді.
Ақмола облысы бойынша су бұрудың
динамикасы, млн м3
Суды бұру Жылдар
2005 2006 2007
Жалпы облыс бойынша 16,9 11,14 12,37
Оның ішінде а) су нысандары 6,821 5,4 4,71
б) тазалағыш жинағыштарға және 10,076 5,74 7,66
беделдерге
Облыстағы ірі тазалау станциясының бірі Көкшетау су құбыры және
канализациясы басқармасы МКК-на қарасты Көкшетау қалалық су тазартқыш
құрылысы болып есептеледі.
Көкшетау су арнасы МКК мәліметі бойынша су тазартқыштың қуаты тәулігіне
32000 м3 . (жылына 11680000 м3). Бірақ ағынды сулардың нақты көлемі:
Міп 800 м3 сағат немесе 19200 м3 тәулігіне, немесе 7008000 м3 жылына.
Мах 1350 м3 сағат немесе 32400 м3 тәулігіне немесе 11806000 м3 жылына.
Ағынды сулардағы лайланушы заттардың тізбегі қосымшада (№1) көрсетілген.
Ағынды сулар Мырзакөлсор көліндегі су жинағышқа лықсытылады. Ол
Көкшетау қаласынан 22 шақырым. Солтүстік - Шығыс жағындағы ақпайтын
шұңқырда орналасқан.(Қосымша 9) Ол ағынды суларды лықсыту арқылы
толтырылады. Маусымдағы деңгейінің өзгеруі 1-1,5 м сәйкес. Су жинағыштың
көлемі 120 шақырым. Қазір Мырзакөлсор тек ағымды суларды жинағыш ретінде
пайдаланылады және оның көкжиегі 240 м белгіде. Жинағыштық көлемі —115 млн
м3.
Жиналған ақпараттардың сараптамасы бойынша Ақмола облысындағы су
бассейнінде, оның ішінде Көкшетау аумағында экологиялық жағдай тұрақсыз.
Жер асты және жер үсті суларының лайлануы қауіпты жағдайда облыс бойынша
суды бұру динамикасы өте осал — 2006 ж. су тарту көлемі 84,915 млн м ,
болса, оның бұру көлемі 12,37 млн мг ғана болады. Су алу айналымының
жоқтығы көрніп тұр. (су көзі -тұтынушы - қалпына келу су көзі)
пайдаланылған су тазаланбайтын қайтадан лықсытылады, кейде жинағыштар
пайдаланылмайды, су өз - өзінен тазаланылады деген үміт бар, табағат күші
шексіз деген ойға сенім бар. Таза су көздері табиғатқа тұрпайы қараудан да
азаюда. Адам өміріне тым қажет су ресурстарын сақтау үшін антропагендік су
айналымына жедел кірісу керек. [29,31]
Ол үшін дүниежүзілік және отандық ағынды суларды тазартудың
көптеген тәсілдері бар. Кейбір тазалаудың инженерлік-техникалық
әдістерін мен осы жобада керсеттім. Көкшетау станциясының үшінші
сатыдағы үшінші дәуірлік тазартудың кейбір әдістері негізінде, мен суды
Шағалалы өзенінің бассейніне қайтаруды ұсынамын. Ол өзеннің ағымында
орналасқан елді - мекендердің суды шамалап қайта пайдалануына жол береді.
Осы аз қалдықты технологиялық сүбені басқа қалалардың, аумақтардың,
орталықтардың, кіші елді мекендердің пайдалануы Қазақстан
Республикасының сумен қамтамасыздандыру мәселелеріне өзінің пайдасын жалпы
экологиялық жағдайды түзетуге және су бассейіндерін лайлаудан сақтауға өз
пайдасын тигізеді деп ойлаймын.
1. Әдеби шолу
1.1. Су ресурстары және сумен жабдықтау
Табиғатта, қоғам тарихында, адам өмірінде, тіршіліктің әр
саласында су ерекше орын алатыны белгілі. Тіршіліктің ең жоғары сатысындағы
адам денесінің 65-70%-і судан тұрады. Сондай-ақ, өсімдіктердің өсіп жетілуі
үшін де орасан көп су қажет.
Халық шаруашылығына қажетті су көзі тек адамдар мен жануарлардың ішуі
үшін емес, өнеркәсіпті дамытуда да, жер суаруда да, барлық техникалық
процестерді жүзеге асыруда да пайдаланылады. Сол сияқты судың энергетикалық
қуаты, жылылық көзі, жанға шипа, табиғатты жақсартып, жасарту қасиеттерін
ескерсек, шын мәнінде сусыз тіршіліктің мүмкін еместігі байқалады.
Су климат пен ауа райының өзгеруіне тікелей әсер етеді. Су қорына
байланысты әрбір аймақтың климаты да өзгеріп тұрады. Мұны теңіздер мен
көлдер деңгейінің өзгеруіне байланысты ауа райының өзгеруінен байқауға
болады. Арал теңізінің шөгіп бара жатқанына байланысты бұл мекенде
коныстанған елдердің климаттық жағдайы да күрт өзгерді. Балқаш көлі
деңгейінің төмендеуі оның төңірегіндегі жерлердің климаттық жағдайының
өзгеруіне әсер етуде.
Қазақстанның су ресурстарына жататындар
Халық шаруашылығында суды пайдаланудың негізгі екі тәсілі бар— суды
пайдалану және суды тұтыну. Бірінші жағдайда су суаттардан алынбайды да
шаруашылық мұқтаждығын шешуге пайдаланады. Суды пайдаланушыларға
гидроэнергетика, су транспорты, ауыл және балық шаруашылықтары т.б. жатады.
Суды тұтыну -су суаттардан алынып, судың бір бөлігі технологиялық
процестерге пайдаланып, ал қалған бөлігі қайтарымсыз жоғалады.
Республикамызда өндірісті сумен жабдықтаудың екі жүйесі бар:
1) тура ағатын;
2) айналма ағатын.
Сумен жабдықтаудың тура ағатын жүйесі — суды су көздерінен алып,
пайдаланғаннан кейін және оны тазалаудан өткізгеннен соң суды суаттарға
жіберу, ал сумен айналма жабдықтау - пайдаланып біткен суды тазалаудан
өткізіп, оны өндірістік циклдерге қайтадан қолдану.
Су ресурстарын-өндіргіш күштерді жүйелі орналастыру, тіпті жиі өндіріс
құралы ретінде маңызды факторлардың бірінені саналады.
Су ресурстарын ұтымды және тиімді пайдалану Қазақстан үшін өте маңызды.
Себебі, республика бойынша сумен қамтамасыз етілу деңгейі бір шаршы метрге
шаққанда орта есеппен 30 мың текше метрден келеді. Бұл көрсеткіш Украинаға
қарағанда 4 есе, Ресейден - 3 есе, ал Грузиядан - 30 есе кем.
Республикамыздың сумен қамтамасыз етілуі әр аудандарында әр түрлі.
Мысалы, таулы аудандарда бір шаршы метрге шаққанда жылына 24-тен 212 мың
текше метр аралығында, ал жаздықтарда 2,3-тен 4,7 мың текше метрден келеді.
Республикадағы су ресурстарының негізгі көздері - көлдер. Олардан жылына
орта есеппен 100 текше километрден астам су ағады, ал оның жартысына жуығы
Қытайдан, Өзбекстаннан, Қырғыздан және Ресейден келеді. 1997 жылдың басында
республика бойынша жер асты суының қоры 15824,1 млн. текше метр болды.
Соңғы жылдары республикамызда су ресурстарын пайдалану және оларды қорғауға
мән беріле бастады. Бұлардың негізгі заңдылықтары, құрылымдары,
орналастырылуы, жер асты суларының химиялық құрылымы зерттелді. Табиғи және
эксплуатациялық ресурстардың болжамдық карталары жасалды. Халық
шаруашылығының әр түрлі салаларында су ресурстарын пайдалану және оларды
қорғауға байланысты ғылыми не-гізделген ұсыныстар дайындалды.
Алайда, республикамызда қолда бар су ресурстары әліде болса өз
дәрежесінде ұтымды пайдаланылмай келеді. Халық шаруашылығында жер үсті
суларын пайдалану не бәрі 34 - 40%, ал жер асты суларын пайдалану 5 - 10 %-
тен аспайды. Су мәселесі жөнінде өте қиын жағдай басқа республикалармен
шекералас Сырдария, Орал, Іле, Шу және Талас өзендерінде болып отыр. Тек
Солтүстік Қазақстанда соңғы 10-15 жыл ішінде өзендердің көлемі 10-12 %-ке
қысарған.
Су ресурстарын пайдалану ауыл шаруашылығы өндірісімен тығыз байланысты.
Су шаруашылығы мен ауыл шаруашылығының бірлігі ғана суды ұтымды пайдалануды
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, ал су ша-руашылығы — бұл су қорын
зерттеу, есепке алу, оларды кешенді түрде пайдалануды жоспарлау, болжамдау,
жер беті мен жер асты суларын ластанудан сақтау, суды тұтынушыларға
жеткізіп беру т.б. мәселелерімен айналысатын халық шаруашылығының бір
саласы.
Су ресурстарын пайдаланудың экономикалық дәрежесіне көптеген факторлар
әсер етеді. Мұнда ең алдымен ирригациялық жүйелердің техникалық деңгейін,
суару әдістері техникасын, суару режимін т.б. атауға болады. Республика
бойынша суармалы жерлердің мелиорациялық жағдайын жақсарту бағытындағы
жұмыстар баяу жүргізіліп келеді. Мелиорациялық жүйелерді жақсартатын
кешенді шаралардың орындалуын көздейді. Ол үшін ескі жүйелер қайта құрылып,
жаңа жүйелер ішінара жақсартылуы және қосымша жабдықтармен жарақтандырылуы
қажет.
Суару жүйелерінің пайдалы әсер коэффициенті оның жұмысының негізгі
техникалық көрсеткіші болып табылады. Жүйенің пайдалы әсер коэффициентінің
шамасын кемітетін негізгі себептерге мыналар жатады:
1. суару каналдарынан судың жерге сіңіп кетуі;
2. судың гидротехникалық құрылыстар арқылы пай-
далануға берілмеген каналдарға ағып кетуі;
3. каналдарға су өткізу қабілетін кемітпейтін
үйінділер мен шөптерден дер кезінде тазартып
отырмау т.б.
4. тұрақты каналдардан жоспарда көрсетілмеген су
мөлшерінің әкетілуі.
Суаруға жұмсалатын суды ұтымды пайдалану суармалы жерлердің тиімділігін
арттырудың үлкен резерві болып табылады. Дегенмен су ресурстары әлі де
үнемділікпен пайдаланылмай келе жатқандығы белгілі. Сондықтан жер суаруға
пайдаланылатын судың тиімдігін арттыру үшін суару жұмыстарын барлық жерде
де суды үнемділікпен пайдалануға мүмкіндік беретіндей етіп ұйымдастыру
қажет.
Жер суаруға жұмсалатын суды тиімді пайдалану үшін жаңбырлатқыш
машиналардың жәрдемімен суаруды, суарудың басқа да озық әдістерін қолданып,
суару жұмыстарын механикаландыруды жеделдеткен жөн. Сол сияқты суару
жүйелерінің техникалық дәрежесін арттыру, суару әдістері мен техникасын
жетілдіру жұмыстары да су ресурстарын ұтымды пайдаланудың жолдарына жатады.
Жұмсалған су мен шаруашылық қызметінің нәтижесін салыстырғанда, су
ресурстарын тиімді пайдалануын қортындылайтын көрсеткіш - бұл су
сыйымдылығы.
Су сыйымдылығы ұлттық табыс бөлігін алу үшін қанша су ресурстарын жұмсау
керек екендігін көрсетеді. Осы көрсеткіштің динамикасы су ресурстарын
тиімді пайдаланудың индикаторлық қызметін атқаруы мүмкін.
Қазіргі кезде ішкі сулардың ластану дәрежесі өте қауіпті жағдайға
соқтырып отыр. Әсіресе Ертіс өзенінің жағдайы ерекше қауіп-қатерде болып
отыр. Ол Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстарын сумен қамтамасыз етеді. Онда
900-ден астам су тұтынушылары бар. Өзенге жылма-жыл жалпы судың 60% ағын
сулары келіп түседі. Ал осы суларды ластаушылар - мыс, цинк, азот
нитраттары т.б. Орал өзенін Ресейдің өндіріс кәсіпорындары ластауда.
Сырдария, Іле, Шу, Талас өзендеріне басқа республикалардан ағып келетін
сулар сол жақтан ластанып келсе, екіншіден, оған өзіміздегі ластар
қосылады. Соңғы 40 жылдың ішінде Арал теңізінің суы бес есе азайды, су
деңгейі бір жарым есе төмен түскен. Мұның барлығы Арал өңіріне үлкен зиян
келтіріп, экологиялық дағдарысқа ұшырап отыр. Каспий теңізі суының жоғары
көтерілуі және көптеген мұнай кәсіптерінің су басып кетуі жағадағы сулардың
ластануына әкеліп соқтыруда.
Суларды ластаудың негізгі көздері
Бұл айтылған су ресурстарының ластану көздерінің ішіндегі ең қауіптісі
балықтарға зиянды әсер ететін құрамында химиялық улы заттар бар өндірістің
қалдықтары. Оған: целлюлоза-қағаз фабрикалары, химия өндіріс орындары,
мұнай өндеу, металлургия зауыттары, мал шаруашылығы өнімдерін - жүн, тері
өңдейтін зауыттар т.б. жатады.
Су қорына аса қауіп-қатер туғызатындар: мұнай, пестицидтер, түсті
металдардың, күрделі химиялық қосылыстары. Әсіресе, мұнайдың суларды
ластаудағы зияны шексіз. Себебі, оның құрамында әр түрлі зиянды заттар көп.
Өнеркәсіптік өндіріс орындарымен қатар ауыл шаруашылығы өндіріс орындарының
су қорына тигізетін зиянды әсері де молшылық. Ал лас суларды ауыл
шаруашылығына пайдаланудың да зияны өте көп. Мысалы, ауыл шаруашылығы
дақылдарын ластаған сумен суару, біріншіден олардың шығымдылығы өте төмен,
ал екіншіден адам денсаулығына қауіпті болады. Сонымен қатар топырақтың
тұздылығы көтеріледі, топырақта биохимиялық процестердің жүруі төмендейді.
Сулардың ластануы әсіресе балық қорына тікелей зиян келтіреді. [9]
Соңғы кездерде республикада суды ластандырудан қорғауды күшейтуге
байланысты біршама маңызды шаралар қабылданды. Еліміздің көптеген ірі
қалаларында ірі-ірі су тазалайтын құрылыстар салынады. Өнеркәсіп
салаларында суларды екінші қайтара пайдалану жұмыстарына көңіл бөліне
бастады және өнеркәсіп мұқтаждарын қанағаттандыру үшін таза суларды жұмсау
азайды. Алайда бұл мәселелер жөнінде кемшіліктер баршылық. Сондықтан да
тұщы ауыз суларды таза ұстау, оларды ластамау, орынды пайдалану, үнемдеп
жұмсау жұмыстары бүкілхалықтық көкейтесті мәселеге, актуалды проблемаға
айналып отыр.
Су байлықтарын сақтау — бүкілхалықтық іс екенін ұмытпауымыз керек.
Себебі, су бірінші қажеттілік және біздің таптырмайтын байлығымыз. Осыған
орай су ресурстарын қорғауға бағытталған бірқатар іс-шаралар, қаулы-
қараларда қабылданды. Су ресурстарын пайдалану және оларды қорғаудағы заңды
құжаттардың бірі -ол 1993 жылдың 31 наурызында қабылданған Су кодексі.
Мұндағы көрсетілген Қазақстан Республикасындағы су заңдарының міндеттері -
халықтың, экономика салаларының суды ұтымды пайдалануын қамтамасыз ету,
су ресурстарын ластанудан, былғану мен сарқылудан қорғау, судың зиянды
ықпалын болдырмау және оны жоқ мақсатында су қатынастарын реттеп отыру, су
қатынастары саласындағы заңдылықты нығайту болып табылады.
1. Көкшетау қаласына жалпы сипаттама
Көкшетау- қаласы Ақмола облысының әкімшілік орталығы (1999 жылдан;
1944 - 97 жылдар аралығында Көкшетау облысының орталығы болған). Астана
қаласынан солтүстік-батысқа қарай 276 км жерде, Көкшетау қыратының
солтүстігінде, Қопа көлінің оңтүстік жағалауындағы көрікті жерде
орналасқан. Тұрғыны 133,1 мың адам (2006). Қаланың аумағы 420,0 км2.
Көкшетау қаласының климаты айқын континенттік, жазы жылы, қысы ұзақ және
аязды. Жылдық орташа температура 0°С шамасында. Жылдық жауын-шашынның
орташа мөлшері 300 — 350 мм. Жауын-шашын негізінен жаз айларында жауады.
Көкшетау — Қазақстанның тарихы бай қалаларының бірі. Қазіргі қала
орналасқан аумаққа жергілікті халық ежелгі замандарда-ақ қоныс салып,
қорғандар тұрғызған. 1824 жылы 30 сәуірде Бұқпаның бөктері, Шағалалының сол
қапталындағы Шат шатқалының ішінен (қазіргі Көкшетау-Қостанай тас жолымен
қаладан шыға берістегі Шағалалы өзені үстінен өтетін көпірдің тұсы) Ресей
империясының шығыстағы шекаралық әскери бекінісінің құрылысы басталды. 1824
жылы 17 қыркүйекте (жаңа күн санауы бойынша 30 қыркүйекте) Ресей империясы
Сенатының шешімімен Көкшетау бекінісі ресми тізімге енгізілді. 1839 жылы
Көкшетауға әскери гарнизоны әкелініп, казактар станицасы құрылды. 1868 жылы
Көкшетау бекінісі әскери маңызын жойып, қатардағы елді мекендердің бірі
болып қалды.
Үйлердің барлығы да ағаштан қиылып салынатын болғандықтан
Көкшетауды кезінде "ағаш қала" деп те атаған.
1910 жылы шойын құю шеберханасының механигі Захаров қала
тұрғындарына тұңғыш рет өз киноаппаратымен дыбыссыз кино көрсетті. 1913
жылы қаңтарда қала санағы өткізілді.
1916 жылы Көкшетауда алғаш рет қуаты 8 кВтсағ электр
станциясы жұмыс істей бастады.
19 ғасырдың 60 жылдарынан Көкшетау қаласының ортасындағы
Покров (қазақтар оны Боқырау жәрмеңкесі деп атаған) базарында жәрмеңке өтіп
тұрды. Жәрмеңке 1918 жылға дейін жұмыс істеді. 1918 жылдың наурызынан
Жұмысшы, солдат және шаруа депутаттарының Көкшетау уездік кеңесі Бурабай
консерві заводын, Харломовтың сіріңке фабрикасын, Көкшетау бу диірменін,
Айдабол спирт заводын, Бурабайдағы санаторий мен саяжайларды мемлекет
меншігіне айналдырып, Көкшетаудың бүкіл кәсіпорындарын өз қарауына алды.
1921 жылы 21 ақпанда Көкшетау уезінде Кеңес үкіметіне қарсы
қарулы көтеріліс болды. "Есіл бүліншілігі" деп аталған бұл бас көтеруді
Қызыл армия бөлімшелері күшпен жаныштады.
1922 жылы Көкшетау — Қызыл-жар (Петропавловск) тас жолы (ұзындығы
200 км-ге жуық) іске қосылды.
1928 ж. элеватор салынды, ағаш өңдейтін жөне тігін бұйымдары
артельдері жұмыс істей бастады. 2-дүниежүзілік соғыс жылдары қалаға КСРО-
ның батыс аумағынан бірнеше зауыттар мен өнеркәсіп орындары көшірідді.
Кейін олар қаланың өнеркәсіп кешенінің одан әрі дамуына ыкпал етті.
Көкшетау прибор жасау зауыты (1917 жылға дейін Шойын құю цехы деп аталған)
1942 жылы Подольскіден (Ресей) көшіріліп әкелінген тігін машиналары зауыты
қосылғаннан кейін Көкшетау механикалық зауыты болып аталды.
1944 жылдың 16 наурызында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының
Жарлығымен Көкшетау облысы құрылып, оның орталығы Көкшетау қаласы болды.
1954 ж. 31 шілдеде "Көкшетау қаласын салу жөне оны көріктендіру
туралы" Бас жоспар қабылданды. Әуежай ғимараты, темір жол және
автовокзалдар салынды.
1989 жылы Көкшетау қаласы АҚШ-тың Уокешо қаласымен бауырлас
қала атанды.
1997 ж. Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
Көкшетау облысы таратылып, оның аумағы Адмола және Солтүстік Қазақстан
облыстарына қосылды.
1999 жылдың 8 сәуірінен бастап Көкшетау қаласы Ақмола
облысының әкімшілік орталығы болды. Көкшетау қаласында тамақ және жеңіл
өнеркәсіп, машина жасау, металл өңдеу, химия өндірісі, металл емес бұйымдар
өндіру, картон мен қағаз өндіру кәсіпорындары, жылу-электр энергиясын, газ
жөне су тарату мекемелері бар. Көкшетау қаласындағы ірі өнеркәсіп
кәсіпорындары: алтын өндіретін "Васильков алтын" бірлескен кәсіпорны,
оттектік тыныс алу аппараты, салмақ өлшеу техникасы, су шығынын есептеуіш
аспабы, авиация техникасы агрегаттары мен тораптарын жасайтын "Тыныс"
акционерлік қоғамы, әуе-ғарыш техникасындағы тіршілікті қамтамасыз ету
жүйесіне арналған агрегаттарды өндіретін "Наука-Восток" акционерлік қоғамы.
Қалада ауыл шаруашылығы шикізаттарын өңдейтін кәсіпорындар
желісі жақсы дамыған. Мысалы, ет комбинаты, май өнімдерін шығару зауыты,
астық қабылдау пункті, сусындар шығаратын, жеңіл өнеркәсіп (тігін және
токыма өнімдері) кәсіпорындары және фарфор бұйымдарын шығаратын зауыт жұмыс
істейді. Қалада 4,5 мың шағын кәсіпорын бар. Шағын бизнес 19,5 мың адамды
жұмыспен қамтыған (2001). Көкшетау қаласындағы автомобиль жолдарының
ұзындығы 267 км. Жүк тасымалының басым бөлігін автомобиль көлігі атқарады.
Қала маңында ұшып-қону жолдары бар әуежай кешені орналасқан. Темір жол
магистралі Көкшетауды Қазақстанның барлық қалаларымен байланыстырады.
Көкшетаудың телекоммуникациялық жүйесінің негізін жалпы сыйымдылығы 30 мың
нөмірлі АТС-тер құрайды. Қаладағы денсаулық сақтау мекемелерінің жалпы саны
34. Білім жүйесі саласында мемлекеттік және жеке университеттер, 13
арнайы орта оқу орындарының бесеуі мемлекеттік колледж, жалпы білім беретін
23 мектеп т.б. бар. [36]
1.3. Судың қасиеттері мен маңызы
Жердегі судың әлемдік қоры орасан зор. Олар 1353985 мың км2. Егер
гидросферадағы барлық суды біртекті етіп Жер бетіне жайсақ, оның қалыңдығы
шамамен 2,5 км болар еді. Әлемдік Мұхит шегінде ортаиіа тереңдік 3,96 км,
ал ең терең максималды тереңдік 11022 м (Мариан шұңғымасы).
Жердегі судың басым көп бөлігі тұзды су болып табылады. Ол жалпы қордың
97,5% үлесін құрайды, бірақ тұщы судың көлемі де өте көп. Оның мөлшері 35
млн. Км2-ге тең.
Жердегі барлық су біртұтас Олар атмосферамен, литосферамен қатар
жеке қабат — гидросфераға бөлінеді Ол тіршілік ортасы ретінде ерекше
қасиеттермен сипатталады.
Судың қасиеттері.
Биосферадағы маңызды процестерге әсерін анықтайтын судың өзіне тән
қасиеттері:
1. Табиғат ресурсы және зат ретіндегі сарқылмайтыны. Жердегі
барлық ресурстар жойылатын, шашырайтын болса, ал су әр түрлі күйге:
сұйық, газ тәрізді және қатты күйге өтуіне
байланысты мұндай жағдайға ұшырамайды. Су
мұндай қасиетке ие болатын бірден-бір ресурс.
2. Суға қату кезінде көлемінің артуы және сұйыққа өтуі
кезінде көлемінің кемуі тән.
3. Ең, жоғарғы тығыздығы +4°С-да байқалады.
Табиғи және биологиялық процестердің маңызды
қасиеттері осыған байланысты болады. Мысалы,
су қоймаларының терең қатуының болмауы.
4. Жылу сыйымдылығының және жылу өткізгіштігінің жоғары болуы.
5. Тек оң ғана емес, теріс температурада да жеңіл газ
тәріздес күйге өтуге қабілеттілігі.Теріс температурада қатты
күйден (мұз, қар) бірден бу тәрізді күйге өтеді. Мұндай
құбылыс — сублимация деп аталады.
6. Булану мен еру кезінде жылу сіңіріледі және будан конденсациялану мен
қату казінде жылудың бөлініп шығуы тән.
7. Дисперсті ортада, мысалы, ұсақ саңылаулы топырақтар
немесе биологиялық құрылымдарда байланысқан немесе таралған
күйге өтуі. Мұндай жағдайда судың қасиеттері өте күшті
өзгереді (қозғалғыштығы, тығыздығы. Қату не булану
темлературасы, беттік керілуі және т.б.).Бұлардың табиғи және
биологиялық жүйелердегі процестердің жүруі үшін маңызы зор.
8. Эмбебап еріткіш. Сондықтан, табиғатта абсолютті таза су жоқ.
Судың аталған және басқа да қасиеттері биосфералық
процестерге, тірі ағзалар мен олардың мекен ету орталарына
орасан зор әсер етеді.
Су — атмосфераның оттегімен толығуының (фотосинтоз процесінде) бірден-
бір көзі. Ол геологиялық және биологиялық (кіші) зат айналымдардағы
химиялық элементтер мен қосылыстардың миграциясының шарты болып табылады.
Қазіргі түсінік бойынша тіршілік суда пайда болған. Алғашқы кезеңдерде
тірі ағзалар судан өте әлсіз бөлінген еді. Кейін ағзалар тәуелсіз су
балансына өте бастады. Ағзалардың денесіндегі судың сапалық құрамы мен
ондағы судың мөлшерін белгілі бір деңгейде ұстап тұратын құрылымдар пайда
болды.
Қазіргі күнге дейін денесіндегі судың мөлшері қоршаған ортаның
ылғалдылығына тәуелді ағзалар (балдырлар) сақталған. Бірақ, қандай топқа
жатпасын денесіндегі судың мөлшері 50% кем болмайды. Көптеген пойкилогидрлі
ағзалардағы судың мөлшері 90% жоғары болуы мүмкін. Неғұрлым ағза жоғары
ұйымдасса, соғұрлым оның денесіндегі судың мөлшері тұрақты болады.
Адам ағзасындағы судың үлесі 60%-ға жуық, бірақ жекеленген мүшелер мен
ұлпаларда ол 1% -96%-ға дейін ауытқиды . [27]
Кесте-1
Адам денесіндегі судың мөлшері
Заттар, ұлпалар Дене немесе ұлпа салмағына қатысты
судың %
Ағзада 60
Соның ішінде ұлпаларда
май 20
сүйек 25
бауыр 70
бұлшық ет 75
қан 79
ми 85
лимфа 95
Гомойогидрлі ағзалардың 10%—12% суды , жоғалтуы, өлімге әкеліп
соқтырады. ІІойкилогидрлі ағзалар денесіндегі судың 90% дейін мөлшерін
жоғалта алады.
Судың көптеген биологиялық маңызды қасиеттері нашар зерттелген. Еріген
қар суының жақсы қасиеттерін адам ерте кезден байқаған. Мұндай су
өсімдіктердің тіршілік күшін арттырады, өнімділігінің артуына әкеледі. Тау
қабаттарының ұзақ өмір сүруі еріген қар суын пайдаланумен байланыстырылады.
Оттексіз су тірі ағзалардың өліміне әкеледі. Бірақ қыздыру арқылы
белгілі бір дәрежеде оттегінен айырылған суды қысқа уақыт
аралығында пайдалану өсімдіктердің өнімділігін арттырған.
Байланысқан күйге өткен су өзінің төменгі температураларға қатынасын
өзгертеді. Ол тек -150С— 20°С қатады, Бұл өсімдікке қыстағы судың мөлшерін
ұстап тұра отырып, үсіп кетуден сақтауға мүмкіндік береді.
Жылу сыйымдылығының жоғары болуы және булану кезіндегі жылуды
сіңіруге қабілеттілігі биологиялық (өсімдіктердің транспирациясы,
жануарлардың терлеуі) техникалық жүйелердегі салқындатушы агент болып
табылады. Ол планетаның шектен тыс ысып кетуінен қорғаудың кепілі,
ғаламдағы термодинамикалық дағдарыстың баламасы бола тұрып, қоршаған
ортаның жергілікті жылулық ластануының негізгі агенті болып табылады.
Табиғи экожүйелердің тіршілігіндегі судың маңызы туралы онда түзілетін
өнімнің су сыйымдылығына қарап, қорытынды жасауға болады. Ол
транспирациялық коэффициент арқылы сииатталуы мүмкін.
Бидайдың бір тоннасын алуға 2500 т су, күрішке — 4560 т, мақтаға — 10000
т, сиыр етіне — 30000 т су жұмсалады.
Су адам үшін тек биологиялық қана емес, сонымен қатар, әлеуметтік те
фактор болып табылады. Биологиялық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
адамға тәулігіне 2—5 литр су қажет. Алғашқы кезде адам осы мөлшермен
қанағаттанған. Шаруашылық қызметіне өтуге байланысты қажетті судың мөлшері
арта түсті Су шаруашылығын ұйымдастырудың қажеттілігі, мысалы, суармалы
егіншілікке байланысты туады.
Мәліметтерге қарағанда ертедегі өркениеттер су шаруашылығын ұйымдастыра
алмауы, суды дұрыс пайдалана алмауы себепті жойылып кеткен.
Су барлық дерлік технологиялық процесстердің бөлінбес элементі
және шарты болып табылады. Оған пайдалану жылдамдығының жоғары
болуы тән. Мысалы, 1 т болат өндіру үшін 30 т су, спиртке 300 т,
целлюлозаға — 500 т, синтетикалық талшықтарды алуға 5000 т су қажет.
Қазір дүние жүзінде орташа шамамен алғанда тәулігіне әр адамға шаққанда
1500—2000 литр су қолданылады. Олардың ішіне 100—150 литр су тұрмыстық-
коммуналдық қажеттіліктерге жұмсалынады.
Судың негізгі бөлігі өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық мақсатында
қолданылады.
Жылдан-жылға судың бағасы артып барады. Кларктың (АҚШ) мәліметтері
бойынша соңғы 50 жылда мұнайдың бағасы 10 есе, ал тұрмыстық қажетті суға -
шамамен 100 есе, ауыз суға - 1000 есе артқан. Ауыз суды шыны бөтелкелерде
сату әдеттегі көрініске айналды. Табиғи таза су маңызды ұлттық байлық
көзіне айналып отыр.
Қазірдің өзінде су халықаралық қатынастардың шиеленісу себебіне айналып
отыр. Мысалы, Колумбия өзенінің суы үшін АҚШ пен Канада арасында, Дунай
өзенінің суын пайдалану үшін бірнеше мемлекеттер арасындағы шиеленістердің
тууы белгілі.
1.4. Ақмола облысы суының экологиялық жағдайы
Дүние жүзінің физикалық географиясы картасына немесе глобусқа зейін
сала қарасақ біздің планетамыздын басым көпшілігін су алып жатқаны белгілі.
Оны ғылыми тілде гидросфера деп атайды. Гидро - су, сфера - қабық.
Су шамамен жер бетінің 71 %-ін алып жатыр. Ол ауа қабатының
құрамында, мұхит, теніз, көл түрінде, бастау, бұлақ, өзен болып - жер үсті
қабатында, биік таулар мен Антарктида материгінде - мәңгі қар, мұз түрінде
кездеседі.
Су өсімдіктер мен жануарлардың бойында, адам ағзасының құрамында
кездеседі.
Су, табиғатта су айналымы заңының негізінде, таусылмайтын табиғат
қорына жатады. Ол - ерекше қасиеті бар минерал. Сусыз өмір жоқ. Суды
пайдаланбай, ешбір халық шаруашылығындағы, өнеркәсіптегі процесс іске асуы
мүмкін емес.
Жер бетіндегі су қорынын 98%-і тұзды су, оны ауыз су ретінде
тұрмыста, шаруашылықта қолдануға мүлдем болмайды. Сондықтан да, халық
арасында: Суда отырып та шөлдеп өлуге болады, - деген нақыл сөзі тараған.
Осы айтқандарымыздан тұщы судың адам өміріндегі алатын орны көрініп түр.
Бірақ тұщы су - өмір нәрі қызметін атқара алу үшін, ол міндетті түрде таза,
ластанбаған болуы керек. Ал суды былғап, улайтын негізінен адамның өзі.
Кейбір жағдайда, табиғат құбылыстарының әсерінен су табиғи жолмен де
ластанып, уланып жатуы мүмкін. Бірақ табиғи жолмен ластанып жатқан су
көздерін табиғаттың өзі-ақ тазалап ала алады. Ал адам баласынын парықсыз іс-
әрекетінің әсерінен уланып, былғанып жатқан су көздерін табиғат адамның
көмегінсіз, өзі тазартып алуға дәрменсіз. Сондықтан да әрбір адам өмір сүру
барысында суды былғап, улаудан аулақ болуы тиіс. Сонда ғана біз жер бетінде
баянды өмір сүріп, денсаулығы жақсы, ақыл-есі бүтін ұрпақты өмірде
қалдыруымыз мүмкін. Су тазалығын сақтауда халкымыздың ғасырлар бойы ұстанып
келе жатқан,суды қорғау дәстүрлері үлкен көмегін тигізіп алады.
Ғасырлар бойы өмірлерін табиғаттың аясында, тау қойнауларында, орман
алқабында, шексіз далада, өлке құшағында көшіп-қонумен өткізген, кейінгі
ғасырларда ғана отырықшылық өмір сүруге көшкен халқымыз табиғат сырын
түсінген. Табиғат қазақ халқының туған үйіндей, баққан малындай, еккен
егіндей, бар болмысындай болып кеткен. ,Табиғат пен қазақ халқы біте
қайнасып өмір кешкен.
Адам денсаулығында судың, оның сапасының маңызы зор. Сондықтан
үкіметіміз бен Парламентіміз ауыз су мәселесіне соңғы екі жылда ерекше
назар аударып, халықты сумен, оның ішінде сапалы ауыз сумен жабдықтау жайын
жоғарғы деңгейдегі құзырлы мәжілістерде бірнеше рет көтерді.
Қазақстандағыдай біздің Ақмола облысында да сумен Жабдықтау, су
шаруашылығын экологиялық таза, қауіпсіз технологиямен жүргізу, ауыз судың
санитарлық жайын жақсарту жайы талапқа сай деуге келе қоймайды. Суға
сұраныс та, оның қазіргі сапасына реніш те азаймай отыр. Суға ұқыпты да
үнемді болу, тиімді пайдалану әлі де жеткіліксіз.
Сумен жабдықтау - бұл облысымыздағы ең күрделі мәселелердің біріне
айналып отыр. Ақмола облысының аумағында Есіл, Колутон, Жабай, Сілеті,
Нұра, Шағалалы, Қылшақты, Терісаққан сияқты өзендер бар. Бұлардың
көпшілігінде экологиялық жағдай нашар. Жылдар өткен сайын өзендердің сулары
да ластанып барады.
Ең күрделі жағдай Щучье-Бурабай курортты аймағында қалыптасқан. Мүндағы
көлдердің, әсіресе Шортан көлінің суы тайыздап барады. Оның су табанына
жылдар бойы жинақталып қалған қорыс-батпақты тазарту қажеттілігі туындап
отыр. Қорыс қалыңдығы 1,5-2 метрге жуықтап қалған.
Көлдерді оның жағасында орналасқан елді мекендер, өндіріс ошақтары
ластауда. Сонымен бірге су жинақтау алаңына лас судың үздіксіз ағылуы да
әсер етуде. Шаруашылық мақсатқа алынатын судың орны толтырылмайды,
органикалық, тұрмыстық қалдықтармен ластау су сапасын нашарлатуда.
Халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету әлі де өткір күйінде қалуда,
өйткені сумен жабдықтаудың техникалық жағдайы тым нашар. Су жүйелерінің 70
найызы қайта қалпына келтіруді қажет етеді. Халықтың 68 пайызы ауыз суды
орталықтандырылған жүйеден, 25 пайызы жеке көздерден (құдық,ұңғыма), 7
пайызы тасып жеткізу арқылы, ашық су көздерінен алады.
Облыс халқы негізінен Есіл, Сілеті және Шағалалы өзендерінің су
көздерін пайдаланады. Әр жылдары пайдалануға берілген осы аттас су
қоймаларының сыйымдылықтары да әртүрлі. Бұлардан тартылатын су құбырлары
мен тазарту жүйелерінің қондырғылары тым ескіріп кеткен. Көкшетау қаласында
тасқынды канализация жүйесі жоқ. Сөйтіп ағынды су биологиялық тазарту
стансасына есепсіз қүйылып жатады.
Көкшетау қаласындағы ағынды су Мырзакөлсор су жинағышына жіберіледі.
Оған тәулігіне орта есеппен 24 мың текше метр су барады екен. Биологиялық
тазарту стансасы соның 18 мың текше метрін ғана өткізе алады. Яғни оның
қуаты аз. Оның жанынан салынған бөгетке тиісті жөндеу жүргізілмейді.
Сонымен ағынды су дұрыс тазартылмайды.
Облыста жерасты және жерүсті сулары негізінен тазартылмаған ағынды
сулар есебінен ластануда. Барлығы 7 тазарту қондырғысы жұмыс істейді. Темір
жол стансаларындағы канализациялық тазарту жүйелері де жұмыстарын
тоқтатқан.
Қысқасы облыста сапапы ауыз сумен жабдықтау әлі де өткір күйінде
қалуда. Су тарататын және жіберетін жүйелер қайта жөндеуді қажет етеді.
Соңғы жылдары, дәлірек айтқанда 10 жыл бойы Сергеев, Сілеті, Ярослав,
Яблоневка, Қима, Державинка, Зеренді сияқты топтық су құбырлары жұмыс
істемей тоқтап қалды. Бұл фактор да сумен қалыпты жабдықтауды тежеді.
Су көздерінің жаппай ластануы, су құбырларының санитарлық-техникалық
жағдайының жүдеулігі, ауыз су көздерінің микробтық ластануы түрлі жұқпалы
аурулардың таралуына жол беруде. Мұны су сапасына жүргізілген мониторингтік
деректер мен талдаулар дәлелдей түседі. Жергілікті санэпидстанция
құрылымдары жүргізген тексерістер Есіл өзені мен Баягиз көлінде микробтық
ластанудың барлығын анықтады. Жақсы ауданы орталығының тұрғындары Баягиз
көлінің суын құбырлар арқылы пайдаланады. Лабораториялық талдаулар
Ерейментау және Державинск қалаларында да су сапасының төмен екендігін
көрсетті. Көкшетау қаласында да ауыз су сапасы қанағаттандырмайды. Су
құбырлары мен канализациялық жүйелердің жиі-жиі істен шығуына орай ауыз су
сапасы күрт төмендеп кетіп жүр. Қала халқында іш ауруларының инфекциясы жиі
білінеді.
Республика Үкіметінің 2002 жылғы қаулысымен Ауыз су сапалық
бағдарламасы бекітілгенді. Осыған байланысты облыстық қоршаған ортаны қоғау
басқармасы облыстық әкімшілікке 2005-2007 жылдары селоларды сумен жабдықтау
нысандарының тізімін берген еді.
Елді мекендерді сумен жабдықтауды жақсартудың шараларын барынша
жүргізуге қарамастан су тасымалдауда шығын көп болады. Оған бөлінетін қаржы
да тым аз. Су құбырларының тозығы әбден жеткен, жарамсыз.
Су көздерін толықтырып отырудың басты негізі ағынды сулар және оны
тазартып, жіберу болып табылады. Жерүсті суларына ағынды суды жіберіп
отыратын көздер қатарына Ақмола облысында Степногорск қаласындағы тазарту
қондырғысы, КазСабтон ЖАҚ, Кродако АҚ-ның тасқынды канализация жүйесі
жатады. Бұл нысандардан тазартылған су Ақсу өзеніне құйылады. Көкшетау,
Щучье қалаларында, Айдабол спирт Заводында тазартылған су ағынды су
жинағыштарында жинақталады.
Байқаулар, зерттеулер көрсеткеніндей ағынды су азайып кетсе өзенде
аммоний тұзы, нитраттар көбейіп кетеді екен.
Сонымен жерасты және жерүсті су көздері ағынды сулар қажетті мөлшерде
тазартылмай жіберілгенде барып ластанады. Облыстағы барлық 38 тазарту
қондырғысының небары 7-сі ғана жұмыс істейді. Темір жол станцияларындағы
канализациялық тазарту қондырғылары тоқтап қалған. Өйткені оларда ағынды су
көлемі аз. [35]
Көкшетау қаласында таза су бөлу биологиялық тазарту қондырғысында
жүзеге асырылады. Оның жобалық қуаты тәулігіне 32 мың текше метр су бөлуге
жетеді. Ал тәулігіне 18 мың текше метр су биологиялық тазартудан өтеді. Бұл
жалпы босатылатын судың 53 пайызы.
Алайда, ағынды суларды тазарту мәселелері тиімді шешім таппай жүр.
Тазартылған және тазартылмаған су қондырғылар арқылы араласып Мырзакөлсор
су жинағышына жіберіледі. Оның ағынды суларды жинау қуаты 49 миллион текше
метр болып отыр. Бұл көлем кейін 115 миллион текше метрге ұлғайтылды.
Енді ағынды суларды Мырзакөлсордан Ахметжансор жинағышына жіберу
жүзеге асуда. Соңғысының жобалық сыйымдылығы 20 миллиоы текше метр. Нақты
оған 15 миллион текше метр су жинақталады.
Қалада тасқынды канализация жүйесі болмағандықтан өздігінен ағатын
канализация жаңбырлы кезеңде толып кетеді де билогиялық тазарту қондырғысы
мен жинағыштарға жіберілетін ағынды судың көлемі тым көбейтіп жібереді.
Ағынды суларды ақыр аяғына дейін тазартуды қамтамасыз ететін биологиялық
тоспалар дайындау мәселесі шешімін таппағандықтан біраз іс кенже қалып
келеді. Бұл су жинағыштарда апатты жағдай қалыптастыруға жол береді.
Көкшетау қаласында су тазартып, бөлудің және су жіберудің тағы бір
проблемасы бар. Ол қысымдық және өздігінен ағатын канализациялық
коллекторлардың апатты жағдайда болуы.
Өткен жылдың 4-ші тоқсанында барлығы 4,751 миллион текше метр су
тазартылып, бөлінсе, бұл көрсеткіш осы жыл бойында 14,393 миллион текше
метрге жетті. Сөйтіп одан бүрынғы жылмен салыстырғанда су тазартып, бөліп
жіберу көлемі арта түсті.
Жыл сайын су құбырларын пайдаланушылар азайып келеді. Атбасар,
Астрахан, Жарқайың, Егіндікөл, Қорғалжын және Жақсы аудандарының 22 елді
мекенінің тұрғындары ауыз суды ашық су көздерінен алуда. Ал облыстың 33
ауылына су тасылып беріледі. Ал 54 елді мекен ауыз суға әбден тапшылық
көруде.
Рас, "Сапалы су" бағдарламасы бойынша облыста біршама іс
атқарылғанын айта кету керек. Осы бағдарламаны жүзеге асыруға былтыр 410,1
млн.теңге бөлінді. Бүған қосымша басқа көздерден ауыз сумен жабдықтауға
116,5 млн.теңге бөлініп, игерілді.
Өткен жылы 8 ауыз су құбыры қайта қалпына келтірілді. Жыл ішінде
қосымша 14 ұңғыма бұрғыланды, 12 құдық қазылды. Көкшетау, Степногорск,
Ақкөл қалаларындағы су құбырларына жөндеу жүргізілді.
Былтыр сумен жабдықтаудың санитарлық-техникалық жағдайын жақсартуға,
ауыз су сапасын арттыруға республикалық бюджеттен 340 миллион теңге
бөлініп, игерілді.
Су көздерін ластауға жол бермеуді басты назарда үстаудамыз. Ауыз су
сапасыздығынан болатын эпидемиялық ауру түрлері көп. Санитарлық
эпидемиологиялық станса қызметкерлерімен бірлесіп рейдтер үйымдастыруды
биыл да ойластырудамыз.
Облыста жерасты су көздері соншалықты көп емес. Олар солтүстік
және шығыс бөлікте кездеседі. Ал 15 су көзінің пайдалану мерзімі өтіп
кетті.
Ауыз су мәселесі бізде ғана емес, бүкіл планетада назарға
алынуда. Соған орай Б¥Ү-ы 2003 жылды Халықаралық ауыз су жылы деп
жариялады. Олай болса біздің облыста да халықты ауыз сумен жабдықтауға,
оның сапасын жақсартуға байланысты атқарар іс күн тәртібінен түспейді.
Осыған орай басқармамыздың су ресурстарын қорғауды бақылау мамандары да
"Ауыз су" жылында жұмыстарын ширата түсті. Олай болатыны қалаларымыз бен
ауылдарымыздағы тұтынып жүрген ауыз суымыздың сапасы шынтуайтқа келгенде еш
сын көтермейді. Сондықтан экологиялық таза сумен қамтамасыз етуде біздің
үлесіміз үлкен болуы керек.
Басқарма инспекторы былтыр әсіресі Вячеслав, Шағалалы, Сілеті су
қоймаларына, Преображенский су жүйесіне, Кенесары, Озерный, Климов су
топсаларына ерекше назар аударып, бақылау жасап отырды. Демек, су
ресурстарын қорғау саласында атқарар іс ауқымды. [35]
1.5. Суды ластайтын заттардың классификациялары.
Жоғарыда көрсетілген мәліметтер, судың қандай керемет қасиеттері бар
екендігін көрсетіп отыр. Оның үстіне біз су туралы әлі өте аз білеміз.
Сондықтан табиғаттағы суларды ластамай таза ұстауды, ғылымның әр түрлі
салаларынан алынған нәтижелердің көзін тауып қолдану арқылы шешуге
болады.
Су - бүкіл адамзат тарихында, оларға қуаныш, ұзақ өмір мүмкіншілігін
туғыза отырып, қауіп-қасіретті де әкелген. Су арқылы тез тарайтын
эпидемиялық аурулар, планетамыздың барлық түкпірінде дерлік тарап,
адамдардың зәресін алып, өлімге соқтырып отырған.
Қазір біз білеміз, бұл жағдайда судың өзінің кінәсі жоқ, ол -
адамдардың білместігінен және көргенсіздігін, судың құрамына түскен
минералды, органикалық, әсіресе бактериалды қоспалардың әсері еді.
Сондықтан кейінгі кезде, табиғаттың бүкіл қыр-сырын түсіне бастаған және
ғылым мен техниканың жетістіктерін игерген адамдар, таза су проблемасына
үлкен назар аударып келеді.
XX ғасырдың басынан бастап, дамып келе жатқан техникалық прогресс,
қоршаған ортаның ластануына әсіресе судың ластануына әсерін тигізді.
Кейінгі жан-жақты жүргізілген ғылыми жұмыстардың нәтижелері, қоршаған
ортаны, оның ішінде суды ластамайтын технологиялар жасаудың әр түрлі
мүмкіншіліктері бар екендігін көрсетіп отыр. Ғылымның осындай нәтижелерін
қолдану, қоршаған ортадағы сулардың ластанбауын, осының нәтижесінде
адамдардың, өсімдіктердің, жануарлардың, балықтардың дұрыс дамып есуін
қамтамасыз ете алады.
Жүргізілген зерттеу жұмыстары, сулы ортада жүретін процестердің жалпы
заңдылықтарын терең түсініп, оларды жинақтап қорыта отырып, бір системаға
келтіріп, суды тазалаудың ыңғайлы технологиясын жасау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz