Қазақ кітаптары мен қисса-дастандардың көрнекті зерттеушісі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
І. Ү.Субханбердина және алғашқы қазақ басылымдары
... ... ... ... ... ... ..6-31
1.1. Алғашқы қазақ басылымдарындағы әдеби
нұсқалар ... ... ... ... ... ... .6- 24
1.2.Қайта жаңғырған
есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .24-31
ІІ. Қазақ кітаптары мен қисса-дастандардың көрнекті зерттеушісі ... .32-54
2.1.Қазақ кітаптарының
жанашыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32-40
2.2.Қисса-дастандарды қайта
тірілткен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40-54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 55-57
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58-59
Кіріспе.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеуде Қазақстан Республикасының
Гуманитарлық ғылымдар академиясының академигі, библиограф, әдебиетші-ғалым
Үшкілтай Хасенқызы Субханбердинаның ғылыми мұрасы қарастырылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ елі тәуелсіздік туын желбіреткеннен
бергі уақытта тарих қойнауындағы біршама ақтаңдақтар ашылып, соның
арқасында ұлттық сана-сезіміміз биіктеп, елдігіміз нығая түсуде. Алаш
идеясы – ұлтты біріктіруші, тұтастырушы идея ретінде қашан да қазақпен
бірге жасайды десек, онда сол орасан мақсатты орындау үшін қазақтың тілі
мен мәдениеті, өнері мен әдебиеті, тарихы мен салт-дәстүрі, айналып
келгенде, қазақты ел ететін, мемлекет ететін рухани олжасы Қазақ елінде
айрықша орынға ие болу керек.
Алаштың жолы, Алаш қайраткерлері қалыптастырған ұлттық санамызды
жаңғырту сапары – бүгінгі тәуелсіздігімізді тұғырлы етер берік ұстындардың
бірегейі болатынын естен шығармағанымыз абзал.
Азаттық жолында құрбан болған Алаш көсемдерінің бірі- Субханберді
Хасенұлының ұрпағы,қазақ кітаптарының 110 жылдық хронологиясын жасаушы
библиограф, алаш қайраткерлерінің есімдерін жаңғыртып, шығыстық қисса-
дастандарды ауыз әдебиетінің үлгілерімен сабақтастырып, қазақ баспасөзі
мұраларын жинаушы әдебиетші Ү.Субханбердинаның ғылыми мұрасын зерделеу –
зерттеу өзектілігін тереңдей түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Үшкілтай Субханбердинаның зерттеу еңбектері
туралы Б.Кенжебаев, Ж.Бектұров, Б.Төлепберген, Ғ.Әнесов, Қ.Ергөбек,
Т.Кәкішев, Ө.Әбдіманов, Д.Қамзабекұлы, Д.Сәрсенбекова, т.б. ғалымдар
мақалалар жазды.
Алайда Ү.Субханбердинаның қазақ әдебиеттану ғылымындағы зерттеу еңбектері
алғаш рет дербес зерттеу нысаны ретінде арнайы диплом жұмыс барысында
қарастырылып отыр. Жалпы Ү.Субхандердинаның зерттеу еңбектерінің деректік,
теориялық ғылыми маңызы зор.
Зерттеу нысаны. Ү.Субханбердинаның ғылыми еңбектері мүмкіндігінше тұтас
қамтылады. Зерттеу еңбегінің негізгі нысаны ретінде Ү.Субхандердинаның
Қазақтың төңкерістен бұрынғы мерзімді баспасөзіндегі материалдар(1963),
Қазақ кітаптары(1986), Дала уалаятының газеті: әдеби нұсқалар(1-том-
1989; 2-том-1991; 3-том-1992; 4-том-1994; 5-том-1996), Қазақ,Алаш,
Сарыарқа(1993), Айқап(1995), Әдеби мұра. Революциядан бұрынғы мерзімді
баспасөз бетіндегі жарияланған көркем шығармалар(1970), Ғашық-
наме(1976), Батырлық дастандар(1996), Қазақ халқының
атамұралары(1999), Кітап жолы-Арман жолы(2001), Түркістан уалаятының
газеті(1986), Қазақ кітабының шежіресі: 1807-1917(1996), Ғашықтық
дастандар(1994) сынды көптеген библиографиялық көрсеткіштер мен зерттеу
еңбектері алынды.
Зерттеу пәні. Зерттеу барысында Ү.Субханбердинаның ғылыми мұрасы нақтылы
мәнде зерттеу пәні ретінде алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Ү.Субханбердинаның зерттеу
еңбектерін қазақ әдебиеттану ғылымының басты даму бағыттары аясында
қарастыра отырып, онық сан салалы ғылыми мұрасын ғылыми айналымға енгізу –
зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады.
Осы мақсат жүзеге асуы үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер
қойылды:
-Ү.Субханбердинаның ғылыми-зерттеу еңбектерінің ғылыми тарихнамасын жасау;
-Қазақ зиялылары мен Алашшыл әдебиетті қазақ әдебиеті тарихында
орнықтырудағы зерттеушілік ұстанымдарын саралау;
-Ғалымның қазақ баспасөзін, қазақ кітаптары мен мәдени мұраларды жаңғыртуға
қосқан үлесі жайлы жаңа байламдар жасау;
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Зерттеу жұмысында Ү.Субханбердинаның қазақ
әдебиеті тарихы мен алаш әдебиеті саласындағы ғылыми еңбектері, зерттеу
мақалалары алғаш рет зерттеу көзіне айналып, ғалымның кеңестік кезең мен
тәуелсіздік тұсындағы жазылған ғылыми-зерттеу еңбектері сол кезеңнің тарижи
ахуалымен бірлікте қарастырылып отырады. Сол арқылы Алашшыл әдебиеттің
кемелденіп, толысуындағы зерттеушінің өзіндік орны айқындалды. Сонымен
қатар:
-Библиограф Ү.Субханбердинаның қазақ баспасөзі мұраларын алғаш
жинаушылардың бірі екенігі айқындалды;
-Шығыс қисса-дастандарда кездесетін ауыз әдебиеті үлгілері нысанаға алынып,
қазақтың төл әдебиетіндегі дастандармен сабақтастығы жөнінде ғалымның
еңбектеріне сүйеніп нақты тұжырымдар жасалды;
- Алаш қайраткерлерінің есімдерін жаңғыртудағы және қазақ кітаптарының
хронологиясын жасауға қосқан ғалым Ү.Субханбердинаның ерен еңбегі
бағаланды;
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негіздерін Қазақ
әдебиеттану ғылымындағы А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Ә.Қоңыратбаев,
Ы.Т.Дүйсенбаев, Б.Кенжебаев, Ж.Кенжалин, Қ.Сақ, Ө.Әбдіманов, Т.Кәкішев,
Д.Қамзабекұлы, М.Төлегенов, Ө.Күмісбаев, А.Қанафин, Е.Бертельс, Ә.Жиреншин
сынды көрнекті ғалымдар мен әдебиеттанушылардың еңбектері жұмысқа теориялық
және әдіснамалық негіз ретінде ұсынылды.
Зерттеу әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысын жазу барысында алға қойған
мақсаттар мен міндеттерді орындау үшін тарихи-фунционалдық талдау, тарихи-
салыстырмалы сипаттау, проблемалық жүйелеу, жинақтау әдіс-тәсілдері
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу тұжырымдары
мен нәтижелері, ғылыми пайымдаулары ХХ ғасыр басындағы әдебиетіне материал,
жаңа зерттеулерге бағыт-бағдар ретінде қызмет етеді. Сонымен қатар, зерттеу
жұмысын жоғары оқу орындарында оқытылатын алаш және әдебиет атты элликтивті
пәнге қосымша материал ретінде және арнаулы курс дәрістерінде пайдалануға
болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Ү.Субханбердинаның ғылыми-зерттеу
еңбектерін зерттеу нәтижесінде төмендегідей ғылыми нәтижелерге қол
жеткізілді:
-Үшкілтай Субханбердина- қазақ әдебиетінің көкейтесті мәселелерін зерттеуде
ХХ ғасыр басындағы қазақ ұлттық әдебиеттану ғылымы мен библиография
саласында ғылыми құндылығы айқын, жүйелі еңбектер қалдырған ғалым.
-Ғалымның қазақ баспасөзінің тарихына қатысты зерттеулері ұлттық баспасөзді
зерттеуге қосылған қомақты үлес болып табылады.
-Ү.Субханбердинаның шығыстық қисса-дастандарды қазақтың төл дастандарымен
салыстыра қарастыруы да рухани мұраны тануға едәуір ықпал етеді.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен сарапталуы. Зерттеудің жекеленген
тұжырымдары Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті,
филология факультетінде филология апталығының барысында өткен Филология
әлемінде атты студенттердің ғылыми-практикалық конференциясында жасалған
баяндамада көрініс тапты.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау.
Ү.Субханбердина және алғашқы қазақ басылымдары
1.1. Алғашқы қазақ басылымдарындағы әдеби нұсқалар
Еліміздің тәуелсіздігі тарихымызды түгендеуге, рухани болмысымызды
бүтіндеуге кең мүмкіндік ашып отырған қазіргі кезеңде ұлт ретінде қалыптасу
жолында бедерлене байқалған тарихи белестердің сыр-сипатын зерделеу барынша
терең ғылыми ізденістерді қажет етуде. Әлбетте, бұл Алаш қозғалысын
зерттеуге де тікелей қатысты. Айтулы қозғалысқа тек саяси-қоғамдық тұрғыдан
ғана баға беру тарлық етеді. Қозғалыстың өз дәуіріндегі тарихи мәні
айқындалып келеді дей отырып, оның рухани жаңғырығының дәйектей түсер
тұстары мол. Мәселен, оны аса ірі рухани-мәдени құбылыс ретінде кешенді
түрде қарастырып, осы құбылыстың әлеуметке, жеке тұлғаға ықпалын анықтаудың
концептуальды жолдарын қарастырғанымыз абзал. Ең алдымен, Алаш қозғалысының
қазақ баласына, адамға, тұлғаға, содан шығып, әлеуметке деген көзқарасын
дәйектеуіміз қажет. Алаш қайраткерлерінің, қаламгерлерінің еңбектерімен
танысқанда, олардың ой-пікірлеріндегі гуманистік аңсарды аңғармау мүмкін
емес. Әрбірден соң, қозғалыстың өзі- адамға,ұлтқа деген жанашырлықтан туған
гуманистік әрекет. Ұлттың еркіндігі мен азаттығы, оны құрайтын жеке
адамдардың бақыты мен теңдігі ұранын көтерген қозғалыс- білімі кемел, ой-
өрісі кең, мәдениеті жоғары, адам мен қоғамның мәселелерін жетік білетін
ұлтшыл ғана емес, гуманист азаматтардың белсенділігінен туғанына күмән
келтірмесек, онда бұл тарихи-саяси құбылыстың діңгегі- елжандылық пен
адамсүйгіштік екендігіне шүбә келтірмегеніміз жөн.
Өткенін қастерлеп, бүгінгінің керегіне жарата білу келешегі бар
өркениетті елдердің үлесіне ғана тиетіні белгілі жағдай. Осы тұрғыда өзі
өткен ұзақ жолдағы тарихи-мәдени, әдеби дүниелерін кезінде қағаз бетіне
түсіріп отырмаған қазақ халқының тасқа басылып, хатқа түскен
ескерткіштерінің ішіндегі Қазан төңкерісінен бұрынғы газет-журналдарда
басылған нұсқалардың орны ерекше. Әр дәуірде шығып тұрған газет-журналдарды-
халықтың өз тұсында болған саяси, шаруашылық, мәдени тұрмыстарын кеңінен
қамтитын нақтылы деректері деуге болады. Ғылыми маңыздылығы жағынан бұл
нұсқаларды архив қазынасымен салыстыра аламыз. Қиын-қыстау заманда қыруар
қиындықпен дүниеге келген библиографиялық көрсеткіштермен қатар, қазақтың
Қазан төңкерісінен бұрынғы газет-журналдарының тарихына, шығарушы
редакторларына арналған азды-көпті ғылыми еңбектер де жарық көрді. Олардың
ішінде Б.Кенжебаевтың, Қ.Бейсембиевтің, Х.Бекхожиннің, Ә.Жиреншиннің,
Т.Кәкішевтің, З.Тұрарбековтың, Б.Әбілқасымовтың, С.Зимановтың,
Қ.Идрисовтың, З.Бисенғалиевтің,т.б. зерттеулерін ерекше атаған жөн [1,6].
Осыдан аттай бір ғасыр бұрынғы қазақ даласының тіршілік тынысынан, ой-таным
өресіне, рухани болмысына айна болған газет бетіндегі материалдың кітап
болып шыға бастауы, айтары жоқ, рухани зор қуаныш. Мұндай қуаныштың
өздігінен келе қалмайтыны, көз майын тауысып, маңдай терді мың төгу арқылы
жүзеге асатыны бүгінгі оқырманға белгілі. Осы орайда, құрастырушы деп
қана кітаптың бір бүйіріне аты-жөнін басқан библиограф, әдебиетші-ғалым
Үшкілтай Субханбердинаның еңбегін атап өту қажет.Себебі, құрастырушы
сөзінің астарында сырт көз аңғара бермейтін көп қасиеттер жасырын
қалғандай.
Павлодар облысы, Баянауыл ауданында 1927 жылдың 15-і
қаңтарында дүниеге келген ғалым, филология ғылымдарының кандидаты
Субханбердина Үшкөлтай 1948 жылы Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық
институтын бітірсе, 1952-1965 жылдары Орталық ғылыми кітапхананың
библиографиясы қазақ кітаптары мен сирек кездесетін кітаптар және қолжазба
бөлімінің меңгерушісі қызметін атқарады. Ал 1966-1973 жылдары Әдебиет және
Өнер институтының текстология және қолжазба бөлімінің аға ғылыми
қызметкері, 1973-1982 жылдары фонофото бөлімінің меңгерушісі, 1982-1999
жылдары қолжазба және текстология орталығының аға ғылыми қызметкері болып
қызмет еткен [2,481]. Бүкіл саналы өмірін төңкерістен бұрынғы араб әліпбилі
қазақ жазба нұсқаларын жариялауға, олардың библиографиясын түзіп зерттеуге
арнаған библиограф-ғалым Үшкөлтай Субханбердинаның Қазақтың төңкерістен
бұрынғы мерзімді баспасөзіндегі материалдар(1963), Қазақ
кітаптары(1986), Дала уалаятының газеті: әдеби нұсқалар(1-том-1989; 2-
том-1991; 3-том-1992; 4-том-1994; 5-том-1996), Қазақ,Алаш,
Сарыарқа(1993), Айқап(1995), Әдеби мұра. Революциядан бұрынғы мерзімді
баспасөз бетіндегі жарияланған көркем шығармалар(1970), Ғашық-
наме(1976), Батырлық дастандар(1996), Қазақ халқының
атамұралары(1999), Кітап жолы-Арман жолы(2001), Түркістан уалаятының
газеті(1986), Қазақ кітабының шежіресі: 1807-1917(1996), Ғашықтық
дастандар(1994) сынды көптеген библиографиялық көрсеткіштер мен зерттеу
еңбектері бар.
...Ғылым дегеніңіз де қызық. Біреу өзін ғылымға арнайды.
Біреу ғылым атын жамылып өзіне жағдай жасайды. Үшкөлтай өзін ұдайы қиынға
салып, қинаудан бір танбаған жан. Және мен мынадай іс тындырдым деп кеуде
қағу, көкірек көрсетудің бірі жоқ. Ол әуелі ғылымға библиограф болып
келді,-дейді сыншы Құлбек Ергөбек [3,3]. Ү.Субханбердинаның ерен еңбегі
жөнінде ғалым А.Жетпісбаева: ...Ушкультай Хасеновна – человек, мало
заботившийся о приобретении ученых степеней и званий. Но уже первые ее
работы, ознаменовавшие начало нового этапа в казахском литературоведении и
главным образом связанные с исследованиями в области дореволюционной
казахской периодики, используются как учебные пособия для филологических
факультетов вузов республики. Статьи и письма на страницах Айкапа(1961),
Материалы, опубликованные на страницах дореволюционной печати ( в двух
частях,1963) – каждая из этих книг ныне библиографическая ценность
[4,158]. Ғалым-библиограф Ү.Субханбердинаның құрастырған Қазақ халқының
атамұралары атты мазмұндалған библиографиялық көрсеткіште 1870-1917 жылдар
аралығында шығып тұрған қазақтың мерзімді баспасөздері Айқап журналы
(1911-1915), Түркістан уалаятының газеті(1870-1882), Дала уалаятының
газеті(1888-1902), Қазақстан(1911-1913), Алаш(1916-1918),
Сарыарқа(1917), Бірлік туы(1917), Қазақ(1913-1918)[5] қамтылған.
Аталған газеттердің әрқайсысына тоқталсақ.
...Биыл Алаш қозғалысына 90 жыл. 1937жылы ерекше қарқын алып, халықты
жаппай қуғын-сүргінге ұшыратқан репрессия саясатына 70 жыл толды. Бұл кезең
ұлттық тарихымыздың ең қаралы,ең қасіретті беттері қатарынан орын
алады.Ұлтымыздың зиялы қауымын,барша көзі ашық азаматтарын,баудай жапырған
ұлы террордың айтылмай жатқан көлеңкелі беттері де аз емес.Енді осынау
ұлы тұлғаларымыздың Қазақ газетінде жарияланған
өлеңдерін,мақалаларын,аудармаларын зерттеу,зерделеу келешек ұрпақтарының
рухқа деген құрметі,сүйіспеншілігі болары хақ.
ХХ ғасырдың басы-қазақ халқының тарихында бүкіл қоғамдық ой-
пікірдің өрлеуіне мүмкіндік туып,Ресей патшалығы әдейі тұмшалаған ұлттық
сананың ояну дәуіріне жол ашқан кезең. Ендеше,осы тұста ұлттық сананың ең
өнімді саласы - әдебиеттің,қоғамдық сананың көрсеткіші- баспасөздің күрт
алға басуы заңды нәрсе.Бұл кезеңде Абайдың жалғасы Шәкәрім шығармашылығы
өзінің шырқау биігіне көтерілсе,Ахмет, Міржақып, Ғұмар, Сұлтанмахмұт,
Мағжан тәрізді алыптар әдебиет айдынына шығып,көркемдік сипаты соны
дүниелері арқылы әдебиетіміздің жазба түрін жаңа белестерге көтерді.
Бүгінгі ұрпақ атын енді естіп,мәні мен маңызына тамсанып тұрған уақытта,өз
заманының энциклопедиялық басылымына айналған,бүгінгі қалың оқырман қызыға
оқуға қолы жетпес қасиетті Қазақты зерттеу құндылығы арта түспесе,кемімек
емес. Ендеше,72 жылдай тек қара күйе жағылумен келген газеттің ақ-қарасын
айырып,тарихи-әлеуметтік орнын айқындау–уақыт сұранысы. Осы орайда ғалым
Дихан Қамзабекұлының: ...Айқап және Қазақ азаматтық тарихымызда тұңғыш
рет жаңа заманға сай ұлтты ұйымдастыруды түбегейлі қолға алды. Осы тарихи
миссиясы орасан екі мерзімді басылым мынандай нәтижеге қол
жеткізді:бірінші,ұлт проблемасын жалпыхалықтық сараптауға,яки талқылауға
сала алды; екінші,жақын және алыс болашақтың мақсат-міндеттерін
анықтап,оларды кезең-кезеңмен орындауға жұмылды;үшінші,Абай негіздеген жаңа
әдеби тілді дамытып,өрістетті; төртінші, әдебиет пен халық сұранымын,
руханият пен мүддесін тоқайластыра алды,- деген пікірі газетіміздің мән-
маңызын айқындайды [9,131б.].Қазақ газетінің алғашқы редакторы,
ұйымдастырушысы Ахмет Байтұрсынов болса, бастырушысы, қамқоршысы Ахмет ишан
Оразайұлы болған. Ол баласы Мұстафа Оразайұлын сол газет бастырушысы
етеді.Бұл жөнінде мұрағат деректерінде былай делінген : Согласно
циркулярному распоряжению от 9-го декабря 1905 года за №14508 уведомляю
Главного Управления, киргизу №8 аула Кзылжингильской волости,Тургайской
области,Мустафе Ахмедовичу Уразаеву, подответственным в полном объеме,
редакторством киргиза №5 аула Турсунской волости,Тургайского уезда и
области Ахмеда Байтурсынова издавать в Оренбурге еженедельную газету на
киргизском языке,под названием Казах" следующей программе. Бас редактор
А.Байтұрсынұлының орынбасары қызметін Міржақып Дулатов атқарып келген.
Газет кейін Серіктікке айналған.Газеттің ел өмірінен алатын орнын Мұхтар
Әуезов 1923 жылы Ахаңның елу жылдық тойы деген мақаласында: Қазақ
газетінің сол заманнан бері қарай талай өмірі өткен сияқты. Бұл уақыт
саусақпен санардай аз болса да,болып өткен уақиғаларына қарағанда көп
заманға жауап болатын толқынды заманның бірі.
Қазақтың еңкейген кәрі,еңбектеген жасына түгелімен ой
түсіріп,өлім ұйқысынан оятып,жансыз денесіне қан жүгіртіп, күзгі таңның
салқын желіндей ширықтырған,етек-жеңін жиғызған Қазақ газеті болатын деп
жазды[10,287б.].
Зерттеуші Қ.Сақтың: Қазақ газетін ХХ ғасырдың алғашқы жиырма
жылындағы қазақ қоғамдық өмірінің шынайы шежіресі,ұлттық сананың ұйытқысы
және жаңа үлгідегі қазақ баспасөзінің негізін қалаған энциклопедиялық
басылым деп бағалауға әбден болады [11,183б.] деген әділ бағасымен
келісуіміз қажет.
Қазақта халықаралық қатынас, шетел, оқу-білім мәселесі, ел басқару
ісіндегі олқылықтар, әдебиет,мәдениет, ұлтжандылық, елжандылық, отаншылдық
тақырыптарындағы, сондай-ақ тікелей атамекенді сүю тәрбиесіне байланысты
мақалалар көп болған. Газет жұмысына қазақтың белгілі оқығандары Әлихан
Бөкейхан,Міржақып Дулатұлы,Ғұмар Қарашев т.б. белсенді қатысып тұрған.
Олардың қаламынан туған мақалалар оқырманға әрдайым сарабдал ой тастап
отырған.Баспасөз қашаннан қоғамдық пікірді,патриоттық көзқарасты
қалыптастырушы, көшпелі мәселелерге ықпал етуші ақпарат көзі болып
табылатындығын Қазақ газеті бұл жолы да айқын дәлелдеді.Оның айналасына
топтасқан қазақ зиялыларының алға қойған мақсаттары көптеген мәселелердің
ойдағыдай шешім табуына ықпал етті.Соның нәтижесінде діндарлардың қазақ
халқына деген соқыр сенімдерді таңу дағдысына тойтарыс берілді.Мұның
сыртында реакцияшыл соттар жойылатын болып,олардың орнына құқықтық
құрылымдар енгізілуге тиіс болды.Әйелдердің еркектермен бірдей құқы сақталу
керектігі жөнінде мәселе қозғалды.Қалың малға тыйым салынсын делінді. Ал ең
маңыздысы қазақ үшін білім алу міндеті іс деп қаралды.Және мұны азаматтық
өкіметке жүктеу жөнінде шешім болды [12,90б.].
Ғұлама ғалым Әлихан Бөкейхан газет жөнінде: Казах
появилась на белый свет в тот самый момент,когда в бытовой жизни
киргизского народа происходил коренной перелом и когда были поставлены
ребром вопросы жизни и смерти. И Казах являясь единственным краевым
органом,имела,имеет и вероятно будет иметь своей целью:освещение различных
сторон обширного Киргизского края,распространение среди населения полезных
сведений из разных областей науки,искусства и техники и ознакомление с
культурною, политическою и экономическою жизнью нашего отечества- России и
других государств мира,- деп айтқан-ды [13,144б.].Ал Қазақ газеті өзінің
мақсатын былай түсіндірді: Бұл газетаның мақсаты: жұрт пайдасына көз
болу;қазақ арасына ғылым,өнер жайылуына баршылық ету;басқа жұрттардың
халінен хабар беріп,таныстыру.
Сол мақсаттарды орнына келтіру үшін закундарды, хакимдардың бұйрық-
жарлықтарын білдіріп тұру; Государственная дума һәм Государственный совет
жұмыстары турасында жете хабар беру; ішкі һәм сыртқы хабарларды жазып тұру;
Қазақтың бұрынғы және бүгінгі жайын жазу, күнелту, сауда, кәсіп, жер, су,
егін, мал шаруасы жайынан кеңесу; оқу, оқыту, мектеп, медресе, школа,
ғылым, өнер, тіл, әдебиет турасында жөн көрсету;адам һәм дәрігерлігі
жайынан жазу.Басқаша айтқанда,қазақ халқының қоғам-әлеуметтік,мәдени-
шаруашылық өмірінің бірсыпыра көкейтесті мәселелерін қозғап, сөз қылды.
Қазақ-алашорданың үні болды[14,21б.].
Халықаралық ақпараттандыру академиясының академигі,профессор Рашит Каренов
газеттің мән –маңызы турасында: Ә.Бөкейхановтың саяси күрестін елеулі
жетістігі ретінде 1913 жылдық ақпан айында Дала өлкесінде қазақ халқы
тарихындағы жалпы ұлттық басылым ретіндегі Қазақгазетінің пайда болуын
ерекше айтуға болады. Аталмыш газет қолдан – қолда,ауылдан-ауылға таралып
отырды,үлкен сұранысқа ие болды.Оның құрылтайшылары қазақ халқының біртұтас
ұлт болып қалуын көздері және ұлттық мемлекеттіліктің қайта жаңғыруын
аңсады,-дейді[15,128б.].
Уыз жастығын ұстаздықтың ұлағатты жолына арнап,одан әрі де
халқының санасына сынаптай сіңетін уытты сөз жолы деп журналистикаға бой
ұрған Міржақып Дулатұлының кейінгі өмірі осы майданда өткені белгілі.Соның
алғашқы белгісі Қазақ газеті еді. Газеттің шыға бастағанына бір жыл
толған атаулы күнге арнап жазылған Екінші февраль атты мақалаға көз
тігейік. Қазақ газеті - әуелі тез ойланып, тез дүниеге шыққан істің бірі,
екінші, пұлмен емес, тәуекелмен бастаған істің бірі... Халықта баспасөзге
аңсаған адамдардың барлығымен газет жүріп кетті... Дүниеге шығып көрінуі-ақ
мұң екен, жұрт жабылып көтермелеп кетті. Сондықтан бастауға себепкер біздер
болсақ та, жүргізуге себепкер болған – жұртқа кірген саңылау сана һәм
сана,яғни жұрт ішіндегі саналы, саңылаулы адамдар... Жұрттың бұлай
көрінгенін қолымызға қуат, белімізге сүйеу көріп, газеттің екінші жылғы
жұмысына екі есе артық жігермен, екі есе артық үміт сәулесімен қуаныш етіп
кірісіп тұрмыз [16, 19б].
Жалпы алғанда Қазақ газеті қоғамның ой-сананың, оқу-ағартудың
үгітшісі ғана емес, жалпы өнер-білім, әдебиеттің ілгері дамуының жаршысы да
бола білді. Қоғам дамуындағы алдыңғы қатарлы ой- сана әдеби шығармаларда
нақты көрініс табады десек, Қазақ шығып тұрған кезең қазақ ақын-
жазушыларының өмір шындығына қанық көркемдік сипаты биік дүниелер, толық
туындылар, жанрлық жақтан кеңейген шығармалары арқылы халыққа ой салып,
көкейдегі сан сұраққа жауап іздеуі еді. Қазақ баспасөзінің мәңгілік көшбасы
бола білген Қазақ газетінде алаш ардагерлерінің өлеңдері, сыни
мақалалары, аудармалары мен өткізілген әдеби кештер турасында жазылған
мақалалары өз дәуірінің де, қазіргі кездің де аса бағалы, құнды мұрасы
болып табылады. Ендеше, ұлы мұраларды зерттеу, зерделеу бүгінгі ұрпақ
парызы болмақ. Қазақ газеті қызметкерлері өлеңге өзгеше талғаммен қарады.
Сондықтан да газетте жарияланған өлеңдерді сұрыптай отырып, көркемдігі
жоғары өлеңдерді ғана жариялады. Қазақ газетінде жарық көрген өлеңдер
көркемдік деңгейінің биіктігімен қатар, ұлтжандылық сарынымен де
айқындалады. Қазақ газетінде көбіне ел мұңын, халық қамын жоқтаған өршіл
позицияның ғана орын тапқаны шындық.
Ақын Мағжан Жұмабаевтың шығармашылығын терең зерттеген шетелдік ғалым
Хасен Оралтай өзінің Алаш – Түркістан түркілерінің ұраны деген кітабында
Қазақ газетінде жарияланған мақалаларымен қатар әйгілі ақын Мағжан
Жұмабайұлының түркішіл өлеңдері ілтипатқа ие болды, - деп жазды[17].
Мағжан өлеңдерін Қазақ газетіндегі сезімді селт еткізер жан дауасы,
сұлулықтың, сезімдердің мөлдір суреті десек те болғандай. Мағжанның нәзік
сыршыл, сезімтал ақын екені белгілі. Бірақ оның жыр дестелерінде азаматтық
әуез, саяси әуен басымдау жататын өлеңдері де жоқ емес. Дегенмен ақын сол
өлеңдердің өзінде өлеңнің нәзік күйін, сезім қытықтайтын әдемі үнін сақтап,
мұңның өзін мың бояумен құбылтып, сан алуан сыр шерттіреді. Сондықтан оның
өлеңдері Қазақта көркемдіктің шырқау биік көрінісіндей боп, өлеңге ғашық
оқырманның құныға оқыр жырына, сөзден сурет салар үлгісіне айналды.
Ақынның Қазақта басылған өлеңдері тақырып жағынан әр алуан. Көңіл,
Туған жер, Зар Мағжанның туа біткен табиғатына тән, сезімнің нәзік
қырларын шерткен сыршыл жырлары. Ал енді Дін үйреткенге өлеңінде
ағартушылық сарын, дін мен ғылым – білім парқына ой жіберу көзге шалынса,
Орамалда 1916 жылғы Қан жылаған қазақ баласының қасіретіне оралып,
сұрғылт заман суретін кестемен өрнектегендей.
М. Дұлатұлының Қара құс һәм адам атты аллегориялық шығармасында
милләтшілдік рух байқалады. Өлең қара құс пен адамның айтысы формасында
жазылған. Қара құс – ұлт рухын аяққа таптаған күш иесі, адам - жаншылған,
ашынған жан. Бұл бейнені цензура тұсындағы амал деп те, көркем әдебиеттің
жалпы шарттылығы деп те қарауға болады. Қара құс адамның жаңа мінезіне таң.
Айтыс осыдан басталады. Адам: Сыпырғыш қанат етпесем, Аллаға серт айтқан
сөз, - десе, қара құс: Кеудеңе барып қонармыз, Қара құс біткен тоярмыз,
- дейді. Екеуі де өліспей беріспейді. Ақын ағымдағы оқиғаны бейнелеп
жеткізуші ғана емес, адамға болысушы ретінде көрініп отырады. Бірақ жау
осал емес. Сондықтан автор қара құстың да сұсын аянбай сипаттайды. Бұл
айтыста жеңуші болмайды, жеңілуші де көрінбейді. Міржақып заманының шындығы
осындай еді[18,85].
Ғалым Ж. Ысмағұлов осыны оқып шығармашылығының негізгі сипатын: Қай
өлеңінде де ол жеке бастың мүддесін күйттеп, сезім жетегіне ілесіп кете
бермейді.Азаматтың ар үні, әлеуметтік әуен басым түсіп жатады[9,184], -
деп, дөп көрсетеді. [9. 184].
Біз әдебиет деп бөлек қарастырып жатқан руханият күретамыры ол шақта
жан мен арды һәм намыстың үні болатын. Алаштың халін тұтқын бейнесінде
суреттеген Ел баласы - Қошке жалғыз һәм негізгі қаһарманының аузына:
Бұл күнде ет денем ауырса да,шірісе де от рухым сау, бүтін.Бақытты
келешектен үміт жібін кеспеймін, - деген сөзді салады. Алаш газеті
беттеріндегі әдебиетте осындай үмітпен ғұмыр кешті. [9.258 б.].
Тегеуріні темір үзер, тумасынан сом жаратылған ол, сөзге ұста, тілге
орамды, ойға терең, іске мығым, алдын болжай алатын, еліне жанын құрбан
етуден тайынбаған қайраткер, ұлы Алаш елінің өмір – намысында көсем болған,
көшбасшы - Әлихан Бөкейханның “Қазақ” газетінде тұрақты түрде сыни
мақалалары, аудармалары жарияланып тұрды.
Қазақ газеті бетінде басылған материалдар жинағы(құрастырушылар:
Ү.Субханбердина, С.Дәуітов. К.Сахов) Қазақ атты кітап болып басылып
шықты. Бұл кітапқа 1913-1918 жылдары шығып, осы аралықта басылымның 265
саны жарық көрді. Газеттің дереккөзі ретіндегі маңызы, онда сақталған
мағлұматтардың ғылыми құндылығы, яғни шынайылық деңгейі оның шығарушылары
мен негізгі авторлары Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы мен М. Дулатұлының
есімдерімен тығыз байланысты.
20-ғасырдың бас кезінде, яғни 1911 жылдың қаңтарынан бастап, 1915
жылдың қыркүйек айына дейін Троицк қаласындағы "Энергия" баспаханасында
қазақ тілінде үзбей шығып тұрған "Айқап" журналы халқымыздың әлеуметтік,
саяси өмірінде, елеулі роль атқарды. Айқап журналы осылай аталуының
себебі мен алдағы мақсаты туралы 1911 жылғы 11 санында бастырушылар
алқасының атынан былайша түсінік береді: "Айқап" деген қазақтың төл сөзі,
ол ғасырлар бойы мәдениеттен, білімнен кенже қалған бүкіл қазақ халқының
өкініші ретінде алынды. Ай, қап! деп санымызды соқтық, енді ел қатарына
қосылайық деген үнді білдіреді."Айқап" деген ұғымның мәнін бұған тұңғыш рет
көңіл бөліп, тұжырымды ой тұйген журналдың редакторы М.Сералин былайша
айқындап берді: Біздің қазақтың "Әй, қап" демейтін қай ісі бар? Газет
шығармақшы болдық, қолымыздан келмеді. Пұлы барларымыз ынтымақтаса алмады.
Пұлы жоқтарымыз ынтымақтассақ та ақшасыз істің жөні табылмады. "Қап, пұлдың
жоқтығы, қолдың қысқалығы-ай" дедік. Жақсы жерлерімізді қолда сақтар үшін
қала салмақ болдық. Басымыз қосылмады. Қолайлы жерлер қолдан кетті. "Қап,
ынтымақсыздығымыз-ай" дедік. Болыс, би, ауылнай боламыз деп таластық,
қырылыстық. Жеңілгеніміз жеңген жағымызға, "ендігі сайлауда көрерміз, қап,
бәлем-ай" дедік. Осындай біздің қазақтың неше жерде "қап" деп қапы қалған
істері көп. "Қап" дегізген қапияда өткен істеріміз көп болған соң
журналымыз да өкінішімізге ылайық "Айқап" болды" (Айқап, 1911. № 1).
Профессор Б.Кенжебаев "Айқап" журналының бетінде шыққан материалдарды
тақырып, мазмұн жағынан былайша бөлімдерге бөлген:
-Саяси-әлеуметтік мақалалар.
-Әдеби шығармалар, әдебиет мәселелері.
-Қазақ арасындағы оқу-ағарту ісінің жай-күйі және маңызды
мәселелері[19,118].Тақырып ауқымынан көріп отырғанымыздай, қазақ тілінде
тұңғыш шыққан "Айқап" журналында еліміздің саяси-әлеуметтік, мәдени,
шаруашылық жайларынан көптеген мақала, хабарлар жарияланып, басылым сол
кездегі көкейкесті мәселелерді хал-қадірінше көтеруге, халыққа таныстыруға
тырысты. Журналдың көп көңіл бөлген мәселелерінің бірі әдет-ғұрып, салт-
сана мәселесі еді. Журнал қазақ тіршілігіндегі әдет-ғұрыптың кемшілік, кері
кеткен жақтарын сынай отырып, елді жақсылыққа, озық ойга, болашаққа
шақырды. "Қазақтың қазіргі халі" деген мақалада елді кері тартатын
кесапаттың алыстан келмейтінін, оның өз арамыздағы кәдімгі дау-жанжал,
ұрлык, өтірік, өсек сөзден тарайтынын, бұл кемшіліктердің кәсіпсіздік,
білімсіздіктен туатынын жұрт алдына алақандағыдай жайып салады. Б. Майлин
журналдың 1913 жылғы І5-санындағы (335-336 беттер) мақаласында қыз ұзату
тойында, өлімге ас беріп, еске алуда елдің үлкен шығынға бататынын айтып,
оның орнына халықты пайдалы іске, оқу-ағарту жұмысын дұрыс жолға қоюға,
мектеп-медресе салуға қаражат шығаруға шақырады.
Жалпы алғанда, журнал қазақ елін білімге, өнерге шақырды, оқыту
сапасын жақсарту мен білім беруді белгілі программаға сүйене жүргізу
керектігін сөз етті: "Біздің қазақ баласына не қылса да басқа жұрттарға
теңелу қақында біраз кеңес" деген мақалада (1911. № 5. 4-6 беттер) оқыту
ісін дұрыс жолға қою үшін көптеген шараларды жүзеге асыру керектігі
айтылады. Сондай-ақ қазақ шәкірттерінің хал-жағдайының тым нашар екендігіне
тоқтала отырып, журнал оларға көмектесуге шақырған көптеген мақала-
хабарларды да басып отырды. Білім беру мәселесін шешу үшін оқу құралдарын
шығару, қазақ тілінің әліппесін жасау, жазу жұмысын бір ережеге бағындыру
туралы бірсыпыра мақалалар жариялады[20,86].
Ресейдің Троицк қаласында 1911 жылдың қаңтар айында тұсауы кесіліп,
1915 жылдың қыркүйек айына дейін шығып тұрған "Айқап" журналының алғашқы
нөмірінің жарық көргеніне 2011 жылы 100 жыл толады. Белгілі ақын,
журналист,жазушы Мұхаметжан Сералин сынды танымал тұлғаның қайраткерлігінен
туған бұл мерзімдік басылым XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ қоғамында
теңдесі жоқ еңбек атқарып, ұлттық ой-сананың құдыретті қозғаушысы бола
білді. Қазақ баспасөзінің қарлығашы icпeтті тұңғыш журнал ең алдымен
халықты оқу-білімге шақырып, ағартушылық дәстүрді нысана етті.
Жарияланымдары арқылы өз дәуіріндегі қазақ халқының қоғамдық-саяси өмірінің
барлық мәселелерін қамтуға тырысты, әcipece әйелдердің әлеуметтік ахуалына
айрықша көңіл бөлді. Оқушыларының рухани әлемін жаңғырту мақсатында ұлттық
әдеби шығармалар мен көркем аудармаларға кең орын берді.
Ғалым-зерттеушілер С.Зиманов пен Қ. Ыдырысовтың тұжырымдауы бойынша,
"История журнала в литературе почти не освещена, не изучен и путь, по
которому шел М.Сералин к его созданию, а вместе с тем этот этап его
деятельности важен не только в познавательном, но и в научном плане, ибо
мотивы и цели создания журнала не могли не отразиться на его содержании"
[6,64-65с.с]. Журналдың тұңғыш нөмірінде Ахмет Байтұрсыновтың әйгілі
Қазақтың өкпесі деген мақаласы жарияланды. Дүнияда ерге теңдік, кемге
кеңдік, азды көпке теңгеретін ғылым мен өнерді, елсізді елдіге теңгеретін,
жоқты барға теңгеретін ғылым мен өнерді керек қылатын қазақ аз. Теңдікке
қолы қалай жетсін? Қатерлі жерде қаперсіз отырдық. Өзімізге өкпелемесек,
өзгеге өкпелер бет жоқ[21,32] деп Ахаң осы жолы халық алдында қазақ
жерінің сол кездегі тағдыры туралы толғанды. Кейіннен қанатты сөзге айналып
кеткен Біздің заманымыз - өткен заманның баласы, келер заманның атасы,
Талап жоқ, үміт мол бip халықпыз, Еңбексіз егін шықпайды, терлесең,
терің тегін қалмайды, Телміріп алған теңгеден тер сіңірген тиын жұғымды,
Ата жолдасы-надандық[23,13] тәрізді ойларын осы мақаласында
білдірді.Басылымның бұдан кейінгі нөмірлеріне де қызу атсалысқан Ахаңмен
6ipгe Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов қоғамдық-саяси құрылым жайындағы
маңызды мақалаларын жариялады. Әcipece, алаштың осы үш арысы жазған жер
мәселесіне, отырықшылық тұрмысқа көшу жайына, қазақ жазуын тәртіпке
келтіруге қатысты жарияланымдар оқырмандар тарапынан сан алуан пікірлер
туындатты.Айқаптынеғұрлым тартымды, қалың көпшіліктің қызығушылығын
арттыратындай етіп шығару үшін талапкер ақындардың өлең-жырларына,
жұмбақтарға, халық ауыз әдебиетінің басқа да көрнекті үлгілеріне,
тағылымдық әңгімелерге кең орын берілді. Айқап журналы басқармасында
Мұхаметжан Сералинмен бipre сол тұстағы танымал ақын, жазушы, драматург
Әкірам Ғалымов, белгілі ақын, журналист Мұхамедсәлім Кәшімов, көрнекті ақын
Сұлтанмахмұт Торайғыров еңбек етіп, өз шығармаларын жариялап тұрды. Мағжан
Жұмабаевтың, Сәбит Дөнентаевтың, Сәкен Сейфуллиннің, Tahиp Жомартбаевтың,
Міржақып Дулатовтың, Қошке Кемеңгеровтің, Ахмет Мәметовтің, Мұстақым
Малдыбаевтың, Кенжеғали Ғабдуллиннің, Самат Әбішевтің, Байбатыр Ержановтың
алғашқы өлеңдері Айқапта жарық көрді. Журнал сонымен бipгe аударма
әдебиетке де назар аударды.
Бұған Ә.Фердоусидің Шахнама эпопеясынан аударылған Рүстем-Зораб
тарауы, жазушы Лихановтың Манап драмасы, И. Крыловтың, М. Лермонтовтың,
А. Пушкиннің, А.Чеховтың, А. Сорокиннің қазақшаланған еңбектері мысал бола
алады.Ой тіріліп, ұйқы кетіңкіреп, жаманнан жиіркеніп, жақсының иici
мұрынға кipe бастаған кезде (Айқап. А., 1995, 169-бет) жарқ ете қалған
Айқаптың бетінде айтар сөзін халқына жеткізе алмай булыққан оқыған қазақ
баласының жаппай жарыса сөз алуы жалпы жұршылықты бейтарап қалдырған жоқ.
Әсіресе жаңа журналды құмарта оқыған сол кездегі көзі ашық жастар басылым
жарияланымдарынан жалпы қоғамның саяси сарынын саралап, қоршаған әлемнің
тынысын ұғынды, өзіндік түсініктерін түзіп, нақты көзқарастарын айқындай
бастады[22,40].
Халық тұрмысындағы кейбір келеңсіз әдет-ғұрыптардан арылу қажеттігін
алға тартқан танымдық жарияланымдардың бірі ретінде Бейімбет Майлиннің
Қостана үйезі, Дамбар болысы (1913) деп аталатын тырнақалды туындысын
атап өтуге болады. Бipaқ біздің қазақ халқының ежелден пайдасын біле тұра
аяқ баспайтындығы бар емес пе?- дейді болашақ жазушы.- Бірсыпыра жарамсыз
әдеттерін ата ғұрпымыз деп айырылмай бұл уақытқа шейін қолына ұстап келді.
Ол жарамсыз әдеттерінің бipi қыз алып, қыз беру турасында, онан соң бipeyi
өлік турасында.Журналдың жас авторы бұдан кейін өлікке мүше берудің,
молдалардың адам қайтыс болған кезде мал аламын деп ұмтылатынына қынжыла
келіп, осы ғұрыптың өрескелдігінен сын айтады. Сөйтіп, 19 жастағы ауыл
баласы нәпіл-садақалардың бәрін жиып, неге мешіт-медресе ашпаймыз, неге
оны білім беру жолына жұмсамаймыз деп сол заманның табиғатына сіңісе
қоймайтын тың ой ұсынады. Жасөспірім Бейімбеттің бұл ойларымен келіспеу
қиын, әрине. Осы тұстағы журнал авторларының басылым мұратымен бірліктегі
ортақ көзқарас-ойларын Бейімбет Майлиннің Айқапта жарияланған тағы бір
маңызды мұрасымен байланыстыра баяндауға болады. Ол - 1915 жылғы Болған
ic атты деректі әңгімесі. Бұл турасында зерттеуші-ғалым Ү.Субханбердина:
Б.Майлиннің алғашқы әңгімелерінің бipi. Автор сол кездегі етек жайған жер
сату iciн, орыс пен қазақ байларының кейпін кедей тап тұрғысынан сынай
жазған дейді[7,250].Осы алғашқы әңгімелерінің бірінде жас қаламгердің
шығармашылық қолтаңбасын көрсете отырып, жер сату сынды сорақылықтың соңы
кімнің маңдайына соққы болып тиетінін алдын ала болжай білгендігі таң
қалдырады. Шығармада көшіп келген орыстарға жер сатып, пайда тауып жүрген
Жанпейіс дегеннің жағымсыз бейнесі бар. Жанпейістің пысықтығына Қажыбай
ақсақал тәнті болып, одан менің де жерімді орысқа өткізіп бер деп
өтінеді.Ақыры переселен Меколай сатқан жеріңді толықтырып бер, болмаса
ақшамды қайтар деп Жанпейісті соққыға жығады. Қажыбайдың жылқысы үйренген
өpiciнe жайылып барғанда, өзi сатқан жердегі орыстың егініне түседі.
Меколай жылқының бәрін айдап әкеп, қамап тастайды. Қамауда тұрып Қажыбайдың
екі ту биесі мен аты аштан өледі. Қажыбай приставқа барып, қалған жылқысын
әрең босатып алады...
Осы ретте Ахмет Байтұрсыновтың Қазақ жерінің екі ұшы екі қолда: бip
ұшы қазақта, бip ұшы орыста. Әдіс қылған жағы ауыстырып алып жатыр, бос
ұстаған жағы айырылып қалып жатыр. Жерді қолында қатты ұстау, бос ұстау
қазақтың өздерінен [8,228б]деген сөздерінің сол жылдары тегін айтылмағанын
тағы да мойындауға мәжбүр боламыз. Аталмыш шығарма жалпы журнал
шығарушылардың да мақсатын сездіреді. Азын-аулақ қаржыға малданып, ата-
бабадан қалған қара жерді саудаға салып жүрген ағайынның қылығын қоштауға
бола ма? Егер сол тұстағы қалам ұстаған жастар ел-жұртына жаны ашымаса, көз
алдында болып жатқан сорақылықты сезіне алмаса, дәл осы құбылыс әңгіме
арқауына айналар ма еді? Кеңестік замандағы әдеби сын Айқаптың
жарияланымдарын кедей тап мүддесі тұрғысынан бір жақты ұғындырып келгені
жасырын емес. XX ғасырдағы қазақ баласы бастан кешірген қитұрқы заманның
мұрағат қабаттарында қаттаулы жатқан бip бұрылысы осындай. Алайда ғасыр
басындағы тектес басылымдарға қарағанда, кезінде біршама зерттеліп,
зейінделген, оқып, танысуға мүмкіндік болған да осы Айқап. Бірақ
Айқаптың барлық авторлары жайында кезінде толық айтылмады,ал бұрынғыдай
ақ пен қызылға бөлмей, Айқапқа шын мәнінде бет бұрылған кезең еліміздің
тәуелсіздік алуымен бірге басталды. Журнал жарияланымдарының жеке кітап
болып мазмұндалып шығуын осы орайдағы үлкен әдеби-ғылыми жетістік ретінде
бағалаған жөн. Жарияланымдар мазмұнына тереңірек үңілген сайын алдымыздан
бұрын сезе алмаған өзгеше леп - алаш ұлы мекендеген атамекенге деген
ұлтжандылық сарын еседі.
ХХ ғасырдың бас кезінде Айқаппен қатар Қазақ газеті
жарық көрді. Біраз уақыт екі басылым ақпараттық кеңістікте қатар жүрді.
Кейіннен кеңестік ғылым бұлардың біреуін қоштап, біреуін мошқап, біреуін
демократияшыл, екіншісін ұлтшыл деп айдарлады. Соған байланысты Қазақ
газеті 90-жылдардың бас кезіне дейін мүлде жабық жатты.
Бірақ кезінде Айқап жазғандай, Тұңғыш ұлы Айқапты сүйген қазақ
Қазақты да сүйе бастапеді. Осы екі басылымға байланысты әңгімеде
Бейімбет Майлиннің Қазақ газетіне шыққан Айқап ойларыңда бар ма? деген
мақаласы сол кезеңнің бір тынысын танытады.
Мәселенің мәнісі мынада еді: Қазақ газетіне жазған бір мақаласында
Шәкәрім Құдайбердіұлы Білімсіз ел жас бала сықылды, бір жаңа нәрсе
көрінсе, бұрынғыны тастап, соған ұмтылмақшы дей келіп, біздің қазақ
Қазақ газеті шыққан соң, Айқап журналын тастап кетпей ме деген күдігін
білдірген еді. Міне, Бейімбет осыған орай қолына қалам алады.
Айқаптың алғашқы шыққан кезінде,- дейді ол,- түйменің тана моншағы оның
үстінде болды. Әрине, ол енді Айқаптың жаңалығынан болса да,
жалғыздығынан болса да болған бір құрмет шығар деуге жақындап қалдық.
Болмаса жазушыларының бұрынғыдан кемитін реті бар ма? Рас, Қазақ газетасы
шығып, екі-үш жазушының орны жоғалғаны. Оның есебіне ескі жазушылар
ысылмақшы, жаңадан бірен-саран жас жазушылар да қосылмақшы. Сөйтіп,
Айқаптың асығы түгел болмақшы емес пе еді? Бірақ олай болмады.
Жазушылардың жазғаны Қазаққа ғана жазатын болып, жазбағаны мүлде
қойды.... Осылайша толғана келіп, газет-журналға жазушыларға Айқап
қаламдарыңызды тістей ме? Қазақ көзіміздің қарасы болғанда, Айқап ағы
емес пе еді[24,7] деген ойын ұсынады. Сонымен бірге, Бейімбеттің бұл
сөздері ұзақ уақытқа дейін әдеби-ғылыми айналымнан шет қалып келгенін де
айта өткен жөн.
Айқап журналының мазмұнды, оқырман үшін қызықты жарияланымдары аз
емес. Мысалы, 1914 жылғы оныншы санында оқырманға бірнеше жұмбақтар
ұсынғаны бар. Байбатыр Ержанов жолдаған сол жұмбақтың бірі мынадай еді:
Бала көтеріп тұрған қатынға бipey:
- Бұл көтеріп тұрған бала өзіңізге қай жағынан жақын
болады? - деп сұрағанда, қатын:
- Баламның баласы, байымның інісі деп жауап береді, бұл қалай?.
Осы жұмбақты Бимұхамет Майлин шешіпті. Жауабы мынадай екен: Мысалы, бip
баласы бар тұл қатын бip күңді ержеткен баласымен сатып алады. Содан соң
күңнің баласын азат қылып, өзі соған тиеді. Қожа қатынның баласы күңіне
жақындық қылса, содан туған бала – баласының баласы, байының ініci болып
табылады.
Айқап журналы 1915 жылғы 14-нөмірінен соң шығуын тоқтатты. Бұған сол
кездегі Ресейде болып жатқан соғыстың салдарынан туған күрт қымбатшылық
айтарлықтай әсер етті. Қағаз бағасы мен баспахана шығындары өстi. Екінші
жағынан, журналға жазылушылар азайып, нақты қаржылай көмек берушілер
болмады[25]. Осы соңғы нөмірінде журнал басшылығы оқырмандарына мынадай сөз
арнады: Ал енді алаш азаматтары!.. Біз қолымыздан келген жұмысымызды алаш
пайдасына жұмсаудан тартынбай қазақ жұртымызға аз да болса бip соқпақ жол
болсын деп бастап журнал шығардық, мақсұтымыз дүние жиып байымақ,
пайдаланбақ емес, тек қана жұрттың көзі, құлағы болмақ еді. Білгенімізді
жаздық, айттық... не жазсақ та таза жүрек, таза ниетпен жазып едік,...
мақсұтымыз халыққа жол көрсетпек еді. Газеташылық, журналшылық қазақ
жігіттерінің қолынан келетін жұмыс екендігін сыпат етпек едік. Біз сол
мақсұтымызға жеттік. Ендігі жұмыс оқыған жастардың мойнында...[26].
Халқымыздың саяси-әлеуметтік, әдеби, мәдени және эстетикалық ой-
пікірін оятып, қалыптастыруға септігін тигізген Түркістан уалаятының
газеті қазақ баспасөзінің көш бастаушы басылымы болып саналады.
"Түркістан уалаятының газеті" ең алғаш "Туркестанские ведомости" газетіне
қосымша ретінде 1870 жылдан бастап Ташкентте шыға бастаған. Бұл жалпы Орта
Азия халықтарының тұнғыш газеті. Алғашында ол айына төрт рет оның екі
нөмірі өзбекше және екі нөмірі қазақша шығатын болды. Туркестанские
ведомости газетінен бөлініп қазақша, өзбекше шыққан "Түркістан уалаяты
газетінің" бетінде қазақ елінің тұрмысы, тарихы туралы мағлұматтар көп
басылған, оның ішінде қазіргі Қызылорда, Шымкент, Жамбыл, Алматы облыстарын
қоныстанған қазақтардың сол кездегі тіршілігі кеңірек қамтылған.
Ш.Уәлихановтың көп танысының бірі газеттің редакторы - Ш.М.Ибрагимов бұрын
Омбы кадет корпусында оқып, Көкшетау дуанының хатшысы болған кісі 1865 жылы
Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азия Ресейге қосылғаннан кейін Ш.Ибрагимов пен
И.Ибрагимов Ташкентке генерал-губернатордың тілмашы, екінші жағынан өзбекше-
қазақша шығатын "Түркістан уалаяты газетінің" редакторы болып жұмыс істеді.
Кейінірек Х.Чанышев газетке редактор болып бекітілді. Газеттің бас
редакторы Н.П.Остроумов, кейін Н.Г.Малицқий болды.
Газеттің шығуына Ішкі істер министрлігі рұқсат беріп, оның бағдарламасын
тек қана патша үкіметінің бұйрық-жарлықтарын, салтанатты жиылыстарын
жариялауға ғана лайықтап, көбінесе ресми хабарларды басуды ұйғарған еді.
Ресми хабарлардың ішінде Түркістан генерал-губернаторы мен әскери
губернаторлардың жергілікті халықтарға қатысты бұйрықтары, сот орындарының
үкімдері, Түркістан өлкесінде жарияланатын жалпы үкімет бұйрықтары болды.
Ғылым-білімнен қосқаны - орыс патшаларының өмірінен қысқаша әңгімелер. Орыс
және басқа мемлекеттердің өмірінде кездесетін жергілікті халықты
қызықтыратын оқиғалар. Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығына байланысты
жергілікті хабарлар, әр түрлі мәліметтер.
"Түркістан уалаяты газетінің" бас редакторы П.П. Остроумов
ғылыми-зерттеу ісімен шұғылданған кісі болғандықтан, бұл бағдарламаны
кеңейтіп, газеттің ресми емес бөлімінде жергілікті халықтардың тарихына,
әдебиетіне, мәдениетіне қатысты материалдарды көп жариялатты. Сонымен қатар
А.С.Пушкиннің, Л.Н.Толстойдың, И.А.Крыловтың аудармаларын өзбек және қазақ
тіліндегі нөмірлерінде жариялап отырды.
1883 жылы Түркістан генерал-губернаторының бұйрығы бойынша газетті қазақ
тілінде шығару тоқтатылып, ол аптасына бір рет өзбек тілінде шығатын
газетке айналды. Біраз уақыттан кейін, 1885 жылдан бастап газет өзбек және
орыс тілдерінде шыға бастады. Жалпы бұл газет 47 жыл бойы, 1918 жылға дейін
шығып тұрды. Дегенмен, газет негізінен өзбек тілінде шыққанымен осы 1883
жылдан кейін де қазақ тіліндегі мақалалар мен қазақ елі жайындағы
мағлұматтар жиі жарияланып тұрды. Газеттің авторлары - сол кездегі оқыған
қазақ зиялылары, атап айтқанда Сібір мен Орынбор кадет корпусын бітіргендер
еді.Бір топ мақалалардың қазақ елінің тарихына, оның шыққан тегін ажыратып,
ашуға арналғанын айта кеткен жөн. Үш жүздің құрамындағы тайпалар жайында
айтылып келеді де бұл мақалаларда қазақ елінің шыққан тегі жөніндегі халық
аузындағы аңыз-әңгімелер келтіріледі 1875 жылғы 16-санында жарияланған
мақалада қазақ пен қырғыз елдерінің айырмашылықтары туралы мағлұмат
берілген. Қазақ елінің әдет-ғұрпы, салт-санасы туралы жазылған мақалаларда
(1876. № 20. 26) қызды қалың малға жас кезінен айттыру әдетінің зияны
айтылыпты.
"Түркістан уалаятының газеті" қазақ оқырмандарын сол кездегі ғылым
жаңалықтарымен, орыстың бай әдебиетімен, өнердегі ізденісімен таныстырған
алғашқы басылым. Орыс газетінде басылған "Біздің орыс жұртының өнері мен
адамдары" деген мақалада (1875. № 3), 1870-1874 ж.ж. орыс кемесінің жер
шарын айналып шығуы туралы мақала жариялаған. "Түркістан уалаятының газеті"
Түркістан генерал-губернаторының ресми ұйымы болғанына қарамастан қазақ
халқының қоғамдық-әлеуметтік ой-пікірін оятуға, мәдени-әдеби дүниетанымының
молаюына әсер етті. Оның бетінде саяси – экономикалық мәселелермен бірге
оқу-ағарту ісінің жәй-күйі, өнер-білімнің пайдасы, орыс мәдениетінің
жетістіктері, қазақ әдебиеті туралы алғашқы сын, зерттеу мақалалар,
қазақтың зиялы адамдары олардың өмірбаяны, ғылыми еңбектері жайынан алғашқы
мақала-хабарлар жарияланды. Оқу- ағарту мәселесіне газет жастарды орыс
тілінде оқытудың пайдасын жазды. "Көкшетау қаласынан келген хабар" деген
мақалада (1876. № 20) қазақ арасындағы оқу- ағарту ісі, Петербург қаласында
оқып жүрген қазақ, балалары жайында айтылған.
Газет бетінде ауыз әдебиетінің нұсқалары, олардың ішінде әр
түрлі мақал-мәтелдер молынан басылып тұрған. Ол мақал-мәтелдер халықтын
ақыл-ойына әсер ететін, ғибраты айқын, насихаттары мәнді, өнегесі нұрлы
нұсқалар екені даусыз. Мысалы: "Ашу-дұшпан, ақыл-дос, Көп сөздің азы
жақсы, аз сөздің өзі жақсы", "Ай ортақ, күн ортақ, жақсы ортақ", "Жаманға
жалынғанша, жат та жаныңды қарман" секілді дана сөздер халқымыздың
кемелдігін білдіреді. 300 шамалы қазақ мақалдарын осы газеттің 1876 жылғы
28-33, 1877 жылғы 10-12 сандарына жинап бастырған Бабажанов туралы мынадай
мәліметтер беріліпті. Ташкент қаласында қызмет қылып тұрушы Қожа-Салық
Бабажанов біздің газетке басып шығаруға Орта жүздің Бөкей Ордасында жиған
қазақтың мақал сөздерін берді деген кіріспе сөзбен басталады. Қазақтың
мақал мәтелдерін "Түркістан уалаятының газетінде" жариялауына қарай
бағалап, осы саланы зерттеудің алғашқы бастамасы деп қараймыз. Себебі,
баспа бетіне түскен бұл нұскалардың қазіргі зерттеушілер үшін маңызы зор.
Түркістан уалаяты газеті патша үкіметінің заңдарын,
жарлықтарын жариялайтын ресми ұйым болғанымен, оның бетінде жоғарыда
айтылған маңызды мәселелермен қатар өнеркәсіп орындарын салу, телеграф
сымын тарту, темір жол салу, табиғат байлықтары мен оны өндіру, егін
шаруашылығы, жер өңдеу, күріш, мақта егу, мал шаруашылығы, мал тұқымын
асылдандыру мәселелері көтерілді. Сонымен бірге газет бетінде қазақ
халқының мәдени өміріне, тарихына, этнографиясына, ауыз әдебиетіне қатысты
материалдар да басылып тұрды. Атап айтқанда,қазақ халқының басқа елдермен
қарым-қатынасы, қазақ пен қырғыздың арасындағы айырмашьшықтар, қазақ
халқының шыққан тегі, әдет-ғұрпы, салт-санасы, орыс тілінде ашыла бастаған
мектептердегі оқу-ағарту ісі, ескі діни мектептер туралы және осылардағы
тәрбие мәселесі, тіл мен әдебиетке, ауыз әдебиетіне байланысты материалдар
бар еді.
1888 жылдан 1902 жылға дейін Омбыда шығып тұрған "Акмолинские
областные ведомости" газетінде қосымша ретінде орыс және қазақ тілдерінде
жарық көрген "Дала уалаятының газеті" халқымыздың әдебиеті мен мәдениетін,
тұрмыс-тіршілігін қалың жұртқа танытудағы бірден-бір басылым болды. Орыс
тілінде "Особое прибавление к Акмолинским областным ведомостям" деген атпен
шыкқан осы газет 1894 жылдан бастап орыс тілінде "Киргизская степная
газета"; ал қазақ тіліндегі "Дала уалаятынын газеті" деген атпен жарық көре
бастады. Жалпы бұл газет 1888 жылдан бастап 1902 жылға дейін аптасына бір
рет шығып тұрды. Газеттің соңғы саны 1902 жылы наурыз айында басылып, содан
кейін "Сельскохозяйственный листокке" ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
І. Ү.Субханбердина және алғашқы қазақ басылымдары
... ... ... ... ... ... ..6-31
1.1. Алғашқы қазақ басылымдарындағы әдеби
нұсқалар ... ... ... ... ... ... .6- 24
1.2.Қайта жаңғырған
есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .24-31
ІІ. Қазақ кітаптары мен қисса-дастандардың көрнекті зерттеушісі ... .32-54
2.1.Қазақ кітаптарының
жанашыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32-40
2.2.Қисса-дастандарды қайта
тірілткен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40-54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 55-57
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58-59
Кіріспе.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеуде Қазақстан Республикасының
Гуманитарлық ғылымдар академиясының академигі, библиограф, әдебиетші-ғалым
Үшкілтай Хасенқызы Субханбердинаның ғылыми мұрасы қарастырылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ елі тәуелсіздік туын желбіреткеннен
бергі уақытта тарих қойнауындағы біршама ақтаңдақтар ашылып, соның
арқасында ұлттық сана-сезіміміз биіктеп, елдігіміз нығая түсуде. Алаш
идеясы – ұлтты біріктіруші, тұтастырушы идея ретінде қашан да қазақпен
бірге жасайды десек, онда сол орасан мақсатты орындау үшін қазақтың тілі
мен мәдениеті, өнері мен әдебиеті, тарихы мен салт-дәстүрі, айналып
келгенде, қазақты ел ететін, мемлекет ететін рухани олжасы Қазақ елінде
айрықша орынға ие болу керек.
Алаштың жолы, Алаш қайраткерлері қалыптастырған ұлттық санамызды
жаңғырту сапары – бүгінгі тәуелсіздігімізді тұғырлы етер берік ұстындардың
бірегейі болатынын естен шығармағанымыз абзал.
Азаттық жолында құрбан болған Алаш көсемдерінің бірі- Субханберді
Хасенұлының ұрпағы,қазақ кітаптарының 110 жылдық хронологиясын жасаушы
библиограф, алаш қайраткерлерінің есімдерін жаңғыртып, шығыстық қисса-
дастандарды ауыз әдебиетінің үлгілерімен сабақтастырып, қазақ баспасөзі
мұраларын жинаушы әдебиетші Ү.Субханбердинаның ғылыми мұрасын зерделеу –
зерттеу өзектілігін тереңдей түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Үшкілтай Субханбердинаның зерттеу еңбектері
туралы Б.Кенжебаев, Ж.Бектұров, Б.Төлепберген, Ғ.Әнесов, Қ.Ергөбек,
Т.Кәкішев, Ө.Әбдіманов, Д.Қамзабекұлы, Д.Сәрсенбекова, т.б. ғалымдар
мақалалар жазды.
Алайда Ү.Субханбердинаның қазақ әдебиеттану ғылымындағы зерттеу еңбектері
алғаш рет дербес зерттеу нысаны ретінде арнайы диплом жұмыс барысында
қарастырылып отыр. Жалпы Ү.Субхандердинаның зерттеу еңбектерінің деректік,
теориялық ғылыми маңызы зор.
Зерттеу нысаны. Ү.Субханбердинаның ғылыми еңбектері мүмкіндігінше тұтас
қамтылады. Зерттеу еңбегінің негізгі нысаны ретінде Ү.Субхандердинаның
Қазақтың төңкерістен бұрынғы мерзімді баспасөзіндегі материалдар(1963),
Қазақ кітаптары(1986), Дала уалаятының газеті: әдеби нұсқалар(1-том-
1989; 2-том-1991; 3-том-1992; 4-том-1994; 5-том-1996), Қазақ,Алаш,
Сарыарқа(1993), Айқап(1995), Әдеби мұра. Революциядан бұрынғы мерзімді
баспасөз бетіндегі жарияланған көркем шығармалар(1970), Ғашық-
наме(1976), Батырлық дастандар(1996), Қазақ халқының
атамұралары(1999), Кітап жолы-Арман жолы(2001), Түркістан уалаятының
газеті(1986), Қазақ кітабының шежіресі: 1807-1917(1996), Ғашықтық
дастандар(1994) сынды көптеген библиографиялық көрсеткіштер мен зерттеу
еңбектері алынды.
Зерттеу пәні. Зерттеу барысында Ү.Субханбердинаның ғылыми мұрасы нақтылы
мәнде зерттеу пәні ретінде алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Ү.Субханбердинаның зерттеу
еңбектерін қазақ әдебиеттану ғылымының басты даму бағыттары аясында
қарастыра отырып, онық сан салалы ғылыми мұрасын ғылыми айналымға енгізу –
зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады.
Осы мақсат жүзеге асуы үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер
қойылды:
-Ү.Субханбердинаның ғылыми-зерттеу еңбектерінің ғылыми тарихнамасын жасау;
-Қазақ зиялылары мен Алашшыл әдебиетті қазақ әдебиеті тарихында
орнықтырудағы зерттеушілік ұстанымдарын саралау;
-Ғалымның қазақ баспасөзін, қазақ кітаптары мен мәдени мұраларды жаңғыртуға
қосқан үлесі жайлы жаңа байламдар жасау;
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Зерттеу жұмысында Ү.Субханбердинаның қазақ
әдебиеті тарихы мен алаш әдебиеті саласындағы ғылыми еңбектері, зерттеу
мақалалары алғаш рет зерттеу көзіне айналып, ғалымның кеңестік кезең мен
тәуелсіздік тұсындағы жазылған ғылыми-зерттеу еңбектері сол кезеңнің тарижи
ахуалымен бірлікте қарастырылып отырады. Сол арқылы Алашшыл әдебиеттің
кемелденіп, толысуындағы зерттеушінің өзіндік орны айқындалды. Сонымен
қатар:
-Библиограф Ү.Субханбердинаның қазақ баспасөзі мұраларын алғаш
жинаушылардың бірі екенігі айқындалды;
-Шығыс қисса-дастандарда кездесетін ауыз әдебиеті үлгілері нысанаға алынып,
қазақтың төл әдебиетіндегі дастандармен сабақтастығы жөнінде ғалымның
еңбектеріне сүйеніп нақты тұжырымдар жасалды;
- Алаш қайраткерлерінің есімдерін жаңғыртудағы және қазақ кітаптарының
хронологиясын жасауға қосқан ғалым Ү.Субханбердинаның ерен еңбегі
бағаланды;
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негіздерін Қазақ
әдебиеттану ғылымындағы А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Ә.Қоңыратбаев,
Ы.Т.Дүйсенбаев, Б.Кенжебаев, Ж.Кенжалин, Қ.Сақ, Ө.Әбдіманов, Т.Кәкішев,
Д.Қамзабекұлы, М.Төлегенов, Ө.Күмісбаев, А.Қанафин, Е.Бертельс, Ә.Жиреншин
сынды көрнекті ғалымдар мен әдебиеттанушылардың еңбектері жұмысқа теориялық
және әдіснамалық негіз ретінде ұсынылды.
Зерттеу әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысын жазу барысында алға қойған
мақсаттар мен міндеттерді орындау үшін тарихи-фунционалдық талдау, тарихи-
салыстырмалы сипаттау, проблемалық жүйелеу, жинақтау әдіс-тәсілдері
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу тұжырымдары
мен нәтижелері, ғылыми пайымдаулары ХХ ғасыр басындағы әдебиетіне материал,
жаңа зерттеулерге бағыт-бағдар ретінде қызмет етеді. Сонымен қатар, зерттеу
жұмысын жоғары оқу орындарында оқытылатын алаш және әдебиет атты элликтивті
пәнге қосымша материал ретінде және арнаулы курс дәрістерінде пайдалануға
болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Ү.Субханбердинаның ғылыми-зерттеу
еңбектерін зерттеу нәтижесінде төмендегідей ғылыми нәтижелерге қол
жеткізілді:
-Үшкілтай Субханбердина- қазақ әдебиетінің көкейтесті мәселелерін зерттеуде
ХХ ғасыр басындағы қазақ ұлттық әдебиеттану ғылымы мен библиография
саласында ғылыми құндылығы айқын, жүйелі еңбектер қалдырған ғалым.
-Ғалымның қазақ баспасөзінің тарихына қатысты зерттеулері ұлттық баспасөзді
зерттеуге қосылған қомақты үлес болып табылады.
-Ү.Субханбердинаның шығыстық қисса-дастандарды қазақтың төл дастандарымен
салыстыра қарастыруы да рухани мұраны тануға едәуір ықпал етеді.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен сарапталуы. Зерттеудің жекеленген
тұжырымдары Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті,
филология факультетінде филология апталығының барысында өткен Филология
әлемінде атты студенттердің ғылыми-практикалық конференциясында жасалған
баяндамада көрініс тапты.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау.
Ү.Субханбердина және алғашқы қазақ басылымдары
1.1. Алғашқы қазақ басылымдарындағы әдеби нұсқалар
Еліміздің тәуелсіздігі тарихымызды түгендеуге, рухани болмысымызды
бүтіндеуге кең мүмкіндік ашып отырған қазіргі кезеңде ұлт ретінде қалыптасу
жолында бедерлене байқалған тарихи белестердің сыр-сипатын зерделеу барынша
терең ғылыми ізденістерді қажет етуде. Әлбетте, бұл Алаш қозғалысын
зерттеуге де тікелей қатысты. Айтулы қозғалысқа тек саяси-қоғамдық тұрғыдан
ғана баға беру тарлық етеді. Қозғалыстың өз дәуіріндегі тарихи мәні
айқындалып келеді дей отырып, оның рухани жаңғырығының дәйектей түсер
тұстары мол. Мәселен, оны аса ірі рухани-мәдени құбылыс ретінде кешенді
түрде қарастырып, осы құбылыстың әлеуметке, жеке тұлғаға ықпалын анықтаудың
концептуальды жолдарын қарастырғанымыз абзал. Ең алдымен, Алаш қозғалысының
қазақ баласына, адамға, тұлғаға, содан шығып, әлеуметке деген көзқарасын
дәйектеуіміз қажет. Алаш қайраткерлерінің, қаламгерлерінің еңбектерімен
танысқанда, олардың ой-пікірлеріндегі гуманистік аңсарды аңғармау мүмкін
емес. Әрбірден соң, қозғалыстың өзі- адамға,ұлтқа деген жанашырлықтан туған
гуманистік әрекет. Ұлттың еркіндігі мен азаттығы, оны құрайтын жеке
адамдардың бақыты мен теңдігі ұранын көтерген қозғалыс- білімі кемел, ой-
өрісі кең, мәдениеті жоғары, адам мен қоғамның мәселелерін жетік білетін
ұлтшыл ғана емес, гуманист азаматтардың белсенділігінен туғанына күмән
келтірмесек, онда бұл тарихи-саяси құбылыстың діңгегі- елжандылық пен
адамсүйгіштік екендігіне шүбә келтірмегеніміз жөн.
Өткенін қастерлеп, бүгінгінің керегіне жарата білу келешегі бар
өркениетті елдердің үлесіне ғана тиетіні белгілі жағдай. Осы тұрғыда өзі
өткен ұзақ жолдағы тарихи-мәдени, әдеби дүниелерін кезінде қағаз бетіне
түсіріп отырмаған қазақ халқының тасқа басылып, хатқа түскен
ескерткіштерінің ішіндегі Қазан төңкерісінен бұрынғы газет-журналдарда
басылған нұсқалардың орны ерекше. Әр дәуірде шығып тұрған газет-журналдарды-
халықтың өз тұсында болған саяси, шаруашылық, мәдени тұрмыстарын кеңінен
қамтитын нақтылы деректері деуге болады. Ғылыми маңыздылығы жағынан бұл
нұсқаларды архив қазынасымен салыстыра аламыз. Қиын-қыстау заманда қыруар
қиындықпен дүниеге келген библиографиялық көрсеткіштермен қатар, қазақтың
Қазан төңкерісінен бұрынғы газет-журналдарының тарихына, шығарушы
редакторларына арналған азды-көпті ғылыми еңбектер де жарық көрді. Олардың
ішінде Б.Кенжебаевтың, Қ.Бейсембиевтің, Х.Бекхожиннің, Ә.Жиреншиннің,
Т.Кәкішевтің, З.Тұрарбековтың, Б.Әбілқасымовтың, С.Зимановтың,
Қ.Идрисовтың, З.Бисенғалиевтің,т.б. зерттеулерін ерекше атаған жөн [1,6].
Осыдан аттай бір ғасыр бұрынғы қазақ даласының тіршілік тынысынан, ой-таным
өресіне, рухани болмысына айна болған газет бетіндегі материалдың кітап
болып шыға бастауы, айтары жоқ, рухани зор қуаныш. Мұндай қуаныштың
өздігінен келе қалмайтыны, көз майын тауысып, маңдай терді мың төгу арқылы
жүзеге асатыны бүгінгі оқырманға белгілі. Осы орайда, құрастырушы деп
қана кітаптың бір бүйіріне аты-жөнін басқан библиограф, әдебиетші-ғалым
Үшкілтай Субханбердинаның еңбегін атап өту қажет.Себебі, құрастырушы
сөзінің астарында сырт көз аңғара бермейтін көп қасиеттер жасырын
қалғандай.
Павлодар облысы, Баянауыл ауданында 1927 жылдың 15-і
қаңтарында дүниеге келген ғалым, филология ғылымдарының кандидаты
Субханбердина Үшкөлтай 1948 жылы Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық
институтын бітірсе, 1952-1965 жылдары Орталық ғылыми кітапхананың
библиографиясы қазақ кітаптары мен сирек кездесетін кітаптар және қолжазба
бөлімінің меңгерушісі қызметін атқарады. Ал 1966-1973 жылдары Әдебиет және
Өнер институтының текстология және қолжазба бөлімінің аға ғылыми
қызметкері, 1973-1982 жылдары фонофото бөлімінің меңгерушісі, 1982-1999
жылдары қолжазба және текстология орталығының аға ғылыми қызметкері болып
қызмет еткен [2,481]. Бүкіл саналы өмірін төңкерістен бұрынғы араб әліпбилі
қазақ жазба нұсқаларын жариялауға, олардың библиографиясын түзіп зерттеуге
арнаған библиограф-ғалым Үшкөлтай Субханбердинаның Қазақтың төңкерістен
бұрынғы мерзімді баспасөзіндегі материалдар(1963), Қазақ
кітаптары(1986), Дала уалаятының газеті: әдеби нұсқалар(1-том-1989; 2-
том-1991; 3-том-1992; 4-том-1994; 5-том-1996), Қазақ,Алаш,
Сарыарқа(1993), Айқап(1995), Әдеби мұра. Революциядан бұрынғы мерзімді
баспасөз бетіндегі жарияланған көркем шығармалар(1970), Ғашық-
наме(1976), Батырлық дастандар(1996), Қазақ халқының
атамұралары(1999), Кітап жолы-Арман жолы(2001), Түркістан уалаятының
газеті(1986), Қазақ кітабының шежіресі: 1807-1917(1996), Ғашықтық
дастандар(1994) сынды көптеген библиографиялық көрсеткіштер мен зерттеу
еңбектері бар.
...Ғылым дегеніңіз де қызық. Біреу өзін ғылымға арнайды.
Біреу ғылым атын жамылып өзіне жағдай жасайды. Үшкөлтай өзін ұдайы қиынға
салып, қинаудан бір танбаған жан. Және мен мынадай іс тындырдым деп кеуде
қағу, көкірек көрсетудің бірі жоқ. Ол әуелі ғылымға библиограф болып
келді,-дейді сыншы Құлбек Ергөбек [3,3]. Ү.Субханбердинаның ерен еңбегі
жөнінде ғалым А.Жетпісбаева: ...Ушкультай Хасеновна – человек, мало
заботившийся о приобретении ученых степеней и званий. Но уже первые ее
работы, ознаменовавшие начало нового этапа в казахском литературоведении и
главным образом связанные с исследованиями в области дореволюционной
казахской периодики, используются как учебные пособия для филологических
факультетов вузов республики. Статьи и письма на страницах Айкапа(1961),
Материалы, опубликованные на страницах дореволюционной печати ( в двух
частях,1963) – каждая из этих книг ныне библиографическая ценность
[4,158]. Ғалым-библиограф Ү.Субханбердинаның құрастырған Қазақ халқының
атамұралары атты мазмұндалған библиографиялық көрсеткіште 1870-1917 жылдар
аралығында шығып тұрған қазақтың мерзімді баспасөздері Айқап журналы
(1911-1915), Түркістан уалаятының газеті(1870-1882), Дала уалаятының
газеті(1888-1902), Қазақстан(1911-1913), Алаш(1916-1918),
Сарыарқа(1917), Бірлік туы(1917), Қазақ(1913-1918)[5] қамтылған.
Аталған газеттердің әрқайсысына тоқталсақ.
...Биыл Алаш қозғалысына 90 жыл. 1937жылы ерекше қарқын алып, халықты
жаппай қуғын-сүргінге ұшыратқан репрессия саясатына 70 жыл толды. Бұл кезең
ұлттық тарихымыздың ең қаралы,ең қасіретті беттері қатарынан орын
алады.Ұлтымыздың зиялы қауымын,барша көзі ашық азаматтарын,баудай жапырған
ұлы террордың айтылмай жатқан көлеңкелі беттері де аз емес.Енді осынау
ұлы тұлғаларымыздың Қазақ газетінде жарияланған
өлеңдерін,мақалаларын,аудармаларын зерттеу,зерделеу келешек ұрпақтарының
рухқа деген құрметі,сүйіспеншілігі болары хақ.
ХХ ғасырдың басы-қазақ халқының тарихында бүкіл қоғамдық ой-
пікірдің өрлеуіне мүмкіндік туып,Ресей патшалығы әдейі тұмшалаған ұлттық
сананың ояну дәуіріне жол ашқан кезең. Ендеше,осы тұста ұлттық сананың ең
өнімді саласы - әдебиеттің,қоғамдық сананың көрсеткіші- баспасөздің күрт
алға басуы заңды нәрсе.Бұл кезеңде Абайдың жалғасы Шәкәрім шығармашылығы
өзінің шырқау биігіне көтерілсе,Ахмет, Міржақып, Ғұмар, Сұлтанмахмұт,
Мағжан тәрізді алыптар әдебиет айдынына шығып,көркемдік сипаты соны
дүниелері арқылы әдебиетіміздің жазба түрін жаңа белестерге көтерді.
Бүгінгі ұрпақ атын енді естіп,мәні мен маңызына тамсанып тұрған уақытта,өз
заманының энциклопедиялық басылымына айналған,бүгінгі қалың оқырман қызыға
оқуға қолы жетпес қасиетті Қазақты зерттеу құндылығы арта түспесе,кемімек
емес. Ендеше,72 жылдай тек қара күйе жағылумен келген газеттің ақ-қарасын
айырып,тарихи-әлеуметтік орнын айқындау–уақыт сұранысы. Осы орайда ғалым
Дихан Қамзабекұлының: ...Айқап және Қазақ азаматтық тарихымызда тұңғыш
рет жаңа заманға сай ұлтты ұйымдастыруды түбегейлі қолға алды. Осы тарихи
миссиясы орасан екі мерзімді басылым мынандай нәтижеге қол
жеткізді:бірінші,ұлт проблемасын жалпыхалықтық сараптауға,яки талқылауға
сала алды; екінші,жақын және алыс болашақтың мақсат-міндеттерін
анықтап,оларды кезең-кезеңмен орындауға жұмылды;үшінші,Абай негіздеген жаңа
әдеби тілді дамытып,өрістетті; төртінші, әдебиет пен халық сұранымын,
руханият пен мүддесін тоқайластыра алды,- деген пікірі газетіміздің мән-
маңызын айқындайды [9,131б.].Қазақ газетінің алғашқы редакторы,
ұйымдастырушысы Ахмет Байтұрсынов болса, бастырушысы, қамқоршысы Ахмет ишан
Оразайұлы болған. Ол баласы Мұстафа Оразайұлын сол газет бастырушысы
етеді.Бұл жөнінде мұрағат деректерінде былай делінген : Согласно
циркулярному распоряжению от 9-го декабря 1905 года за №14508 уведомляю
Главного Управления, киргизу №8 аула Кзылжингильской волости,Тургайской
области,Мустафе Ахмедовичу Уразаеву, подответственным в полном объеме,
редакторством киргиза №5 аула Турсунской волости,Тургайского уезда и
области Ахмеда Байтурсынова издавать в Оренбурге еженедельную газету на
киргизском языке,под названием Казах" следующей программе. Бас редактор
А.Байтұрсынұлының орынбасары қызметін Міржақып Дулатов атқарып келген.
Газет кейін Серіктікке айналған.Газеттің ел өмірінен алатын орнын Мұхтар
Әуезов 1923 жылы Ахаңның елу жылдық тойы деген мақаласында: Қазақ
газетінің сол заманнан бері қарай талай өмірі өткен сияқты. Бұл уақыт
саусақпен санардай аз болса да,болып өткен уақиғаларына қарағанда көп
заманға жауап болатын толқынды заманның бірі.
Қазақтың еңкейген кәрі,еңбектеген жасына түгелімен ой
түсіріп,өлім ұйқысынан оятып,жансыз денесіне қан жүгіртіп, күзгі таңның
салқын желіндей ширықтырған,етек-жеңін жиғызған Қазақ газеті болатын деп
жазды[10,287б.].
Зерттеуші Қ.Сақтың: Қазақ газетін ХХ ғасырдың алғашқы жиырма
жылындағы қазақ қоғамдық өмірінің шынайы шежіресі,ұлттық сананың ұйытқысы
және жаңа үлгідегі қазақ баспасөзінің негізін қалаған энциклопедиялық
басылым деп бағалауға әбден болады [11,183б.] деген әділ бағасымен
келісуіміз қажет.
Қазақта халықаралық қатынас, шетел, оқу-білім мәселесі, ел басқару
ісіндегі олқылықтар, әдебиет,мәдениет, ұлтжандылық, елжандылық, отаншылдық
тақырыптарындағы, сондай-ақ тікелей атамекенді сүю тәрбиесіне байланысты
мақалалар көп болған. Газет жұмысына қазақтың белгілі оқығандары Әлихан
Бөкейхан,Міржақып Дулатұлы,Ғұмар Қарашев т.б. белсенді қатысып тұрған.
Олардың қаламынан туған мақалалар оқырманға әрдайым сарабдал ой тастап
отырған.Баспасөз қашаннан қоғамдық пікірді,патриоттық көзқарасты
қалыптастырушы, көшпелі мәселелерге ықпал етуші ақпарат көзі болып
табылатындығын Қазақ газеті бұл жолы да айқын дәлелдеді.Оның айналасына
топтасқан қазақ зиялыларының алға қойған мақсаттары көптеген мәселелердің
ойдағыдай шешім табуына ықпал етті.Соның нәтижесінде діндарлардың қазақ
халқына деген соқыр сенімдерді таңу дағдысына тойтарыс берілді.Мұның
сыртында реакцияшыл соттар жойылатын болып,олардың орнына құқықтық
құрылымдар енгізілуге тиіс болды.Әйелдердің еркектермен бірдей құқы сақталу
керектігі жөнінде мәселе қозғалды.Қалың малға тыйым салынсын делінді. Ал ең
маңыздысы қазақ үшін білім алу міндеті іс деп қаралды.Және мұны азаматтық
өкіметке жүктеу жөнінде шешім болды [12,90б.].
Ғұлама ғалым Әлихан Бөкейхан газет жөнінде: Казах
появилась на белый свет в тот самый момент,когда в бытовой жизни
киргизского народа происходил коренной перелом и когда были поставлены
ребром вопросы жизни и смерти. И Казах являясь единственным краевым
органом,имела,имеет и вероятно будет иметь своей целью:освещение различных
сторон обширного Киргизского края,распространение среди населения полезных
сведений из разных областей науки,искусства и техники и ознакомление с
культурною, политическою и экономическою жизнью нашего отечества- России и
других государств мира,- деп айтқан-ды [13,144б.].Ал Қазақ газеті өзінің
мақсатын былай түсіндірді: Бұл газетаның мақсаты: жұрт пайдасына көз
болу;қазақ арасына ғылым,өнер жайылуына баршылық ету;басқа жұрттардың
халінен хабар беріп,таныстыру.
Сол мақсаттарды орнына келтіру үшін закундарды, хакимдардың бұйрық-
жарлықтарын білдіріп тұру; Государственная дума һәм Государственный совет
жұмыстары турасында жете хабар беру; ішкі һәм сыртқы хабарларды жазып тұру;
Қазақтың бұрынғы және бүгінгі жайын жазу, күнелту, сауда, кәсіп, жер, су,
егін, мал шаруасы жайынан кеңесу; оқу, оқыту, мектеп, медресе, школа,
ғылым, өнер, тіл, әдебиет турасында жөн көрсету;адам һәм дәрігерлігі
жайынан жазу.Басқаша айтқанда,қазақ халқының қоғам-әлеуметтік,мәдени-
шаруашылық өмірінің бірсыпыра көкейтесті мәселелерін қозғап, сөз қылды.
Қазақ-алашорданың үні болды[14,21б.].
Халықаралық ақпараттандыру академиясының академигі,профессор Рашит Каренов
газеттің мән –маңызы турасында: Ә.Бөкейхановтың саяси күрестін елеулі
жетістігі ретінде 1913 жылдық ақпан айында Дала өлкесінде қазақ халқы
тарихындағы жалпы ұлттық басылым ретіндегі Қазақгазетінің пайда болуын
ерекше айтуға болады. Аталмыш газет қолдан – қолда,ауылдан-ауылға таралып
отырды,үлкен сұранысқа ие болды.Оның құрылтайшылары қазақ халқының біртұтас
ұлт болып қалуын көздері және ұлттық мемлекеттіліктің қайта жаңғыруын
аңсады,-дейді[15,128б.].
Уыз жастығын ұстаздықтың ұлағатты жолына арнап,одан әрі де
халқының санасына сынаптай сіңетін уытты сөз жолы деп журналистикаға бой
ұрған Міржақып Дулатұлының кейінгі өмірі осы майданда өткені белгілі.Соның
алғашқы белгісі Қазақ газеті еді. Газеттің шыға бастағанына бір жыл
толған атаулы күнге арнап жазылған Екінші февраль атты мақалаға көз
тігейік. Қазақ газеті - әуелі тез ойланып, тез дүниеге шыққан істің бірі,
екінші, пұлмен емес, тәуекелмен бастаған істің бірі... Халықта баспасөзге
аңсаған адамдардың барлығымен газет жүріп кетті... Дүниеге шығып көрінуі-ақ
мұң екен, жұрт жабылып көтермелеп кетті. Сондықтан бастауға себепкер біздер
болсақ та, жүргізуге себепкер болған – жұртқа кірген саңылау сана һәм
сана,яғни жұрт ішіндегі саналы, саңылаулы адамдар... Жұрттың бұлай
көрінгенін қолымызға қуат, белімізге сүйеу көріп, газеттің екінші жылғы
жұмысына екі есе артық жігермен, екі есе артық үміт сәулесімен қуаныш етіп
кірісіп тұрмыз [16, 19б].
Жалпы алғанда Қазақ газеті қоғамның ой-сананың, оқу-ағартудың
үгітшісі ғана емес, жалпы өнер-білім, әдебиеттің ілгері дамуының жаршысы да
бола білді. Қоғам дамуындағы алдыңғы қатарлы ой- сана әдеби шығармаларда
нақты көрініс табады десек, Қазақ шығып тұрған кезең қазақ ақын-
жазушыларының өмір шындығына қанық көркемдік сипаты биік дүниелер, толық
туындылар, жанрлық жақтан кеңейген шығармалары арқылы халыққа ой салып,
көкейдегі сан сұраққа жауап іздеуі еді. Қазақ баспасөзінің мәңгілік көшбасы
бола білген Қазақ газетінде алаш ардагерлерінің өлеңдері, сыни
мақалалары, аудармалары мен өткізілген әдеби кештер турасында жазылған
мақалалары өз дәуірінің де, қазіргі кездің де аса бағалы, құнды мұрасы
болып табылады. Ендеше, ұлы мұраларды зерттеу, зерделеу бүгінгі ұрпақ
парызы болмақ. Қазақ газеті қызметкерлері өлеңге өзгеше талғаммен қарады.
Сондықтан да газетте жарияланған өлеңдерді сұрыптай отырып, көркемдігі
жоғары өлеңдерді ғана жариялады. Қазақ газетінде жарық көрген өлеңдер
көркемдік деңгейінің биіктігімен қатар, ұлтжандылық сарынымен де
айқындалады. Қазақ газетінде көбіне ел мұңын, халық қамын жоқтаған өршіл
позицияның ғана орын тапқаны шындық.
Ақын Мағжан Жұмабаевтың шығармашылығын терең зерттеген шетелдік ғалым
Хасен Оралтай өзінің Алаш – Түркістан түркілерінің ұраны деген кітабында
Қазақ газетінде жарияланған мақалаларымен қатар әйгілі ақын Мағжан
Жұмабайұлының түркішіл өлеңдері ілтипатқа ие болды, - деп жазды[17].
Мағжан өлеңдерін Қазақ газетіндегі сезімді селт еткізер жан дауасы,
сұлулықтың, сезімдердің мөлдір суреті десек те болғандай. Мағжанның нәзік
сыршыл, сезімтал ақын екені белгілі. Бірақ оның жыр дестелерінде азаматтық
әуез, саяси әуен басымдау жататын өлеңдері де жоқ емес. Дегенмен ақын сол
өлеңдердің өзінде өлеңнің нәзік күйін, сезім қытықтайтын әдемі үнін сақтап,
мұңның өзін мың бояумен құбылтып, сан алуан сыр шерттіреді. Сондықтан оның
өлеңдері Қазақта көркемдіктің шырқау биік көрінісіндей боп, өлеңге ғашық
оқырманның құныға оқыр жырына, сөзден сурет салар үлгісіне айналды.
Ақынның Қазақта басылған өлеңдері тақырып жағынан әр алуан. Көңіл,
Туған жер, Зар Мағжанның туа біткен табиғатына тән, сезімнің нәзік
қырларын шерткен сыршыл жырлары. Ал енді Дін үйреткенге өлеңінде
ағартушылық сарын, дін мен ғылым – білім парқына ой жіберу көзге шалынса,
Орамалда 1916 жылғы Қан жылаған қазақ баласының қасіретіне оралып,
сұрғылт заман суретін кестемен өрнектегендей.
М. Дұлатұлының Қара құс һәм адам атты аллегориялық шығармасында
милләтшілдік рух байқалады. Өлең қара құс пен адамның айтысы формасында
жазылған. Қара құс – ұлт рухын аяққа таптаған күш иесі, адам - жаншылған,
ашынған жан. Бұл бейнені цензура тұсындағы амал деп те, көркем әдебиеттің
жалпы шарттылығы деп те қарауға болады. Қара құс адамның жаңа мінезіне таң.
Айтыс осыдан басталады. Адам: Сыпырғыш қанат етпесем, Аллаға серт айтқан
сөз, - десе, қара құс: Кеудеңе барып қонармыз, Қара құс біткен тоярмыз,
- дейді. Екеуі де өліспей беріспейді. Ақын ағымдағы оқиғаны бейнелеп
жеткізуші ғана емес, адамға болысушы ретінде көрініп отырады. Бірақ жау
осал емес. Сондықтан автор қара құстың да сұсын аянбай сипаттайды. Бұл
айтыста жеңуші болмайды, жеңілуші де көрінбейді. Міржақып заманының шындығы
осындай еді[18,85].
Ғалым Ж. Ысмағұлов осыны оқып шығармашылығының негізгі сипатын: Қай
өлеңінде де ол жеке бастың мүддесін күйттеп, сезім жетегіне ілесіп кете
бермейді.Азаматтың ар үні, әлеуметтік әуен басым түсіп жатады[9,184], -
деп, дөп көрсетеді. [9. 184].
Біз әдебиет деп бөлек қарастырып жатқан руханият күретамыры ол шақта
жан мен арды һәм намыстың үні болатын. Алаштың халін тұтқын бейнесінде
суреттеген Ел баласы - Қошке жалғыз һәм негізгі қаһарманының аузына:
Бұл күнде ет денем ауырса да,шірісе де от рухым сау, бүтін.Бақытты
келешектен үміт жібін кеспеймін, - деген сөзді салады. Алаш газеті
беттеріндегі әдебиетте осындай үмітпен ғұмыр кешті. [9.258 б.].
Тегеуріні темір үзер, тумасынан сом жаратылған ол, сөзге ұста, тілге
орамды, ойға терең, іске мығым, алдын болжай алатын, еліне жанын құрбан
етуден тайынбаған қайраткер, ұлы Алаш елінің өмір – намысында көсем болған,
көшбасшы - Әлихан Бөкейханның “Қазақ” газетінде тұрақты түрде сыни
мақалалары, аудармалары жарияланып тұрды.
Қазақ газеті бетінде басылған материалдар жинағы(құрастырушылар:
Ү.Субханбердина, С.Дәуітов. К.Сахов) Қазақ атты кітап болып басылып
шықты. Бұл кітапқа 1913-1918 жылдары шығып, осы аралықта басылымның 265
саны жарық көрді. Газеттің дереккөзі ретіндегі маңызы, онда сақталған
мағлұматтардың ғылыми құндылығы, яғни шынайылық деңгейі оның шығарушылары
мен негізгі авторлары Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы мен М. Дулатұлының
есімдерімен тығыз байланысты.
20-ғасырдың бас кезінде, яғни 1911 жылдың қаңтарынан бастап, 1915
жылдың қыркүйек айына дейін Троицк қаласындағы "Энергия" баспаханасында
қазақ тілінде үзбей шығып тұрған "Айқап" журналы халқымыздың әлеуметтік,
саяси өмірінде, елеулі роль атқарды. Айқап журналы осылай аталуының
себебі мен алдағы мақсаты туралы 1911 жылғы 11 санында бастырушылар
алқасының атынан былайша түсінік береді: "Айқап" деген қазақтың төл сөзі,
ол ғасырлар бойы мәдениеттен, білімнен кенже қалған бүкіл қазақ халқының
өкініші ретінде алынды. Ай, қап! деп санымызды соқтық, енді ел қатарына
қосылайық деген үнді білдіреді."Айқап" деген ұғымның мәнін бұған тұңғыш рет
көңіл бөліп, тұжырымды ой тұйген журналдың редакторы М.Сералин былайша
айқындап берді: Біздің қазақтың "Әй, қап" демейтін қай ісі бар? Газет
шығармақшы болдық, қолымыздан келмеді. Пұлы барларымыз ынтымақтаса алмады.
Пұлы жоқтарымыз ынтымақтассақ та ақшасыз істің жөні табылмады. "Қап, пұлдың
жоқтығы, қолдың қысқалығы-ай" дедік. Жақсы жерлерімізді қолда сақтар үшін
қала салмақ болдық. Басымыз қосылмады. Қолайлы жерлер қолдан кетті. "Қап,
ынтымақсыздығымыз-ай" дедік. Болыс, би, ауылнай боламыз деп таластық,
қырылыстық. Жеңілгеніміз жеңген жағымызға, "ендігі сайлауда көрерміз, қап,
бәлем-ай" дедік. Осындай біздің қазақтың неше жерде "қап" деп қапы қалған
істері көп. "Қап" дегізген қапияда өткен істеріміз көп болған соң
журналымыз да өкінішімізге ылайық "Айқап" болды" (Айқап, 1911. № 1).
Профессор Б.Кенжебаев "Айқап" журналының бетінде шыққан материалдарды
тақырып, мазмұн жағынан былайша бөлімдерге бөлген:
-Саяси-әлеуметтік мақалалар.
-Әдеби шығармалар, әдебиет мәселелері.
-Қазақ арасындағы оқу-ағарту ісінің жай-күйі және маңызды
мәселелері[19,118].Тақырып ауқымынан көріп отырғанымыздай, қазақ тілінде
тұңғыш шыққан "Айқап" журналында еліміздің саяси-әлеуметтік, мәдени,
шаруашылық жайларынан көптеген мақала, хабарлар жарияланып, басылым сол
кездегі көкейкесті мәселелерді хал-қадірінше көтеруге, халыққа таныстыруға
тырысты. Журналдың көп көңіл бөлген мәселелерінің бірі әдет-ғұрып, салт-
сана мәселесі еді. Журнал қазақ тіршілігіндегі әдет-ғұрыптың кемшілік, кері
кеткен жақтарын сынай отырып, елді жақсылыққа, озық ойга, болашаққа
шақырды. "Қазақтың қазіргі халі" деген мақалада елді кері тартатын
кесапаттың алыстан келмейтінін, оның өз арамыздағы кәдімгі дау-жанжал,
ұрлык, өтірік, өсек сөзден тарайтынын, бұл кемшіліктердің кәсіпсіздік,
білімсіздіктен туатынын жұрт алдына алақандағыдай жайып салады. Б. Майлин
журналдың 1913 жылғы І5-санындағы (335-336 беттер) мақаласында қыз ұзату
тойында, өлімге ас беріп, еске алуда елдің үлкен шығынға бататынын айтып,
оның орнына халықты пайдалы іске, оқу-ағарту жұмысын дұрыс жолға қоюға,
мектеп-медресе салуға қаражат шығаруға шақырады.
Жалпы алғанда, журнал қазақ елін білімге, өнерге шақырды, оқыту
сапасын жақсарту мен білім беруді белгілі программаға сүйене жүргізу
керектігін сөз етті: "Біздің қазақ баласына не қылса да басқа жұрттарға
теңелу қақында біраз кеңес" деген мақалада (1911. № 5. 4-6 беттер) оқыту
ісін дұрыс жолға қою үшін көптеген шараларды жүзеге асыру керектігі
айтылады. Сондай-ақ қазақ шәкірттерінің хал-жағдайының тым нашар екендігіне
тоқтала отырып, журнал оларға көмектесуге шақырған көптеген мақала-
хабарларды да басып отырды. Білім беру мәселесін шешу үшін оқу құралдарын
шығару, қазақ тілінің әліппесін жасау, жазу жұмысын бір ережеге бағындыру
туралы бірсыпыра мақалалар жариялады[20,86].
Ресейдің Троицк қаласында 1911 жылдың қаңтар айында тұсауы кесіліп,
1915 жылдың қыркүйек айына дейін шығып тұрған "Айқап" журналының алғашқы
нөмірінің жарық көргеніне 2011 жылы 100 жыл толады. Белгілі ақын,
журналист,жазушы Мұхаметжан Сералин сынды танымал тұлғаның қайраткерлігінен
туған бұл мерзімдік басылым XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ қоғамында
теңдесі жоқ еңбек атқарып, ұлттық ой-сананың құдыретті қозғаушысы бола
білді. Қазақ баспасөзінің қарлығашы icпeтті тұңғыш журнал ең алдымен
халықты оқу-білімге шақырып, ағартушылық дәстүрді нысана етті.
Жарияланымдары арқылы өз дәуіріндегі қазақ халқының қоғамдық-саяси өмірінің
барлық мәселелерін қамтуға тырысты, әcipece әйелдердің әлеуметтік ахуалына
айрықша көңіл бөлді. Оқушыларының рухани әлемін жаңғырту мақсатында ұлттық
әдеби шығармалар мен көркем аудармаларға кең орын берді.
Ғалым-зерттеушілер С.Зиманов пен Қ. Ыдырысовтың тұжырымдауы бойынша,
"История журнала в литературе почти не освещена, не изучен и путь, по
которому шел М.Сералин к его созданию, а вместе с тем этот этап его
деятельности важен не только в познавательном, но и в научном плане, ибо
мотивы и цели создания журнала не могли не отразиться на его содержании"
[6,64-65с.с]. Журналдың тұңғыш нөмірінде Ахмет Байтұрсыновтың әйгілі
Қазақтың өкпесі деген мақаласы жарияланды. Дүнияда ерге теңдік, кемге
кеңдік, азды көпке теңгеретін ғылым мен өнерді, елсізді елдіге теңгеретін,
жоқты барға теңгеретін ғылым мен өнерді керек қылатын қазақ аз. Теңдікке
қолы қалай жетсін? Қатерлі жерде қаперсіз отырдық. Өзімізге өкпелемесек,
өзгеге өкпелер бет жоқ[21,32] деп Ахаң осы жолы халық алдында қазақ
жерінің сол кездегі тағдыры туралы толғанды. Кейіннен қанатты сөзге айналып
кеткен Біздің заманымыз - өткен заманның баласы, келер заманның атасы,
Талап жоқ, үміт мол бip халықпыз, Еңбексіз егін шықпайды, терлесең,
терің тегін қалмайды, Телміріп алған теңгеден тер сіңірген тиын жұғымды,
Ата жолдасы-надандық[23,13] тәрізді ойларын осы мақаласында
білдірді.Басылымның бұдан кейінгі нөмірлеріне де қызу атсалысқан Ахаңмен
6ipгe Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов қоғамдық-саяси құрылым жайындағы
маңызды мақалаларын жариялады. Әcipece, алаштың осы үш арысы жазған жер
мәселесіне, отырықшылық тұрмысқа көшу жайына, қазақ жазуын тәртіпке
келтіруге қатысты жарияланымдар оқырмандар тарапынан сан алуан пікірлер
туындатты.Айқаптынеғұрлым тартымды, қалың көпшіліктің қызығушылығын
арттыратындай етіп шығару үшін талапкер ақындардың өлең-жырларына,
жұмбақтарға, халық ауыз әдебиетінің басқа да көрнекті үлгілеріне,
тағылымдық әңгімелерге кең орын берілді. Айқап журналы басқармасында
Мұхаметжан Сералинмен бipre сол тұстағы танымал ақын, жазушы, драматург
Әкірам Ғалымов, белгілі ақын, журналист Мұхамедсәлім Кәшімов, көрнекті ақын
Сұлтанмахмұт Торайғыров еңбек етіп, өз шығармаларын жариялап тұрды. Мағжан
Жұмабаевтың, Сәбит Дөнентаевтың, Сәкен Сейфуллиннің, Tahиp Жомартбаевтың,
Міржақып Дулатовтың, Қошке Кемеңгеровтің, Ахмет Мәметовтің, Мұстақым
Малдыбаевтың, Кенжеғали Ғабдуллиннің, Самат Әбішевтің, Байбатыр Ержановтың
алғашқы өлеңдері Айқапта жарық көрді. Журнал сонымен бipгe аударма
әдебиетке де назар аударды.
Бұған Ә.Фердоусидің Шахнама эпопеясынан аударылған Рүстем-Зораб
тарауы, жазушы Лихановтың Манап драмасы, И. Крыловтың, М. Лермонтовтың,
А. Пушкиннің, А.Чеховтың, А. Сорокиннің қазақшаланған еңбектері мысал бола
алады.Ой тіріліп, ұйқы кетіңкіреп, жаманнан жиіркеніп, жақсының иici
мұрынға кipe бастаған кезде (Айқап. А., 1995, 169-бет) жарқ ете қалған
Айқаптың бетінде айтар сөзін халқына жеткізе алмай булыққан оқыған қазақ
баласының жаппай жарыса сөз алуы жалпы жұршылықты бейтарап қалдырған жоқ.
Әсіресе жаңа журналды құмарта оқыған сол кездегі көзі ашық жастар басылым
жарияланымдарынан жалпы қоғамның саяси сарынын саралап, қоршаған әлемнің
тынысын ұғынды, өзіндік түсініктерін түзіп, нақты көзқарастарын айқындай
бастады[22,40].
Халық тұрмысындағы кейбір келеңсіз әдет-ғұрыптардан арылу қажеттігін
алға тартқан танымдық жарияланымдардың бірі ретінде Бейімбет Майлиннің
Қостана үйезі, Дамбар болысы (1913) деп аталатын тырнақалды туындысын
атап өтуге болады. Бipaқ біздің қазақ халқының ежелден пайдасын біле тұра
аяқ баспайтындығы бар емес пе?- дейді болашақ жазушы.- Бірсыпыра жарамсыз
әдеттерін ата ғұрпымыз деп айырылмай бұл уақытқа шейін қолына ұстап келді.
Ол жарамсыз әдеттерінің бipi қыз алып, қыз беру турасында, онан соң бipeyi
өлік турасында.Журналдың жас авторы бұдан кейін өлікке мүше берудің,
молдалардың адам қайтыс болған кезде мал аламын деп ұмтылатынына қынжыла
келіп, осы ғұрыптың өрескелдігінен сын айтады. Сөйтіп, 19 жастағы ауыл
баласы нәпіл-садақалардың бәрін жиып, неге мешіт-медресе ашпаймыз, неге
оны білім беру жолына жұмсамаймыз деп сол заманның табиғатына сіңісе
қоймайтын тың ой ұсынады. Жасөспірім Бейімбеттің бұл ойларымен келіспеу
қиын, әрине. Осы тұстағы журнал авторларының басылым мұратымен бірліктегі
ортақ көзқарас-ойларын Бейімбет Майлиннің Айқапта жарияланған тағы бір
маңызды мұрасымен байланыстыра баяндауға болады. Ол - 1915 жылғы Болған
ic атты деректі әңгімесі. Бұл турасында зерттеуші-ғалым Ү.Субханбердина:
Б.Майлиннің алғашқы әңгімелерінің бipi. Автор сол кездегі етек жайған жер
сату iciн, орыс пен қазақ байларының кейпін кедей тап тұрғысынан сынай
жазған дейді[7,250].Осы алғашқы әңгімелерінің бірінде жас қаламгердің
шығармашылық қолтаңбасын көрсете отырып, жер сату сынды сорақылықтың соңы
кімнің маңдайына соққы болып тиетінін алдын ала болжай білгендігі таң
қалдырады. Шығармада көшіп келген орыстарға жер сатып, пайда тауып жүрген
Жанпейіс дегеннің жағымсыз бейнесі бар. Жанпейістің пысықтығына Қажыбай
ақсақал тәнті болып, одан менің де жерімді орысқа өткізіп бер деп
өтінеді.Ақыры переселен Меколай сатқан жеріңді толықтырып бер, болмаса
ақшамды қайтар деп Жанпейісті соққыға жығады. Қажыбайдың жылқысы үйренген
өpiciнe жайылып барғанда, өзi сатқан жердегі орыстың егініне түседі.
Меколай жылқының бәрін айдап әкеп, қамап тастайды. Қамауда тұрып Қажыбайдың
екі ту биесі мен аты аштан өледі. Қажыбай приставқа барып, қалған жылқысын
әрең босатып алады...
Осы ретте Ахмет Байтұрсыновтың Қазақ жерінің екі ұшы екі қолда: бip
ұшы қазақта, бip ұшы орыста. Әдіс қылған жағы ауыстырып алып жатыр, бос
ұстаған жағы айырылып қалып жатыр. Жерді қолында қатты ұстау, бос ұстау
қазақтың өздерінен [8,228б]деген сөздерінің сол жылдары тегін айтылмағанын
тағы да мойындауға мәжбүр боламыз. Аталмыш шығарма жалпы журнал
шығарушылардың да мақсатын сездіреді. Азын-аулақ қаржыға малданып, ата-
бабадан қалған қара жерді саудаға салып жүрген ағайынның қылығын қоштауға
бола ма? Егер сол тұстағы қалам ұстаған жастар ел-жұртына жаны ашымаса, көз
алдында болып жатқан сорақылықты сезіне алмаса, дәл осы құбылыс әңгіме
арқауына айналар ма еді? Кеңестік замандағы әдеби сын Айқаптың
жарияланымдарын кедей тап мүддесі тұрғысынан бір жақты ұғындырып келгені
жасырын емес. XX ғасырдағы қазақ баласы бастан кешірген қитұрқы заманның
мұрағат қабаттарында қаттаулы жатқан бip бұрылысы осындай. Алайда ғасыр
басындағы тектес басылымдарға қарағанда, кезінде біршама зерттеліп,
зейінделген, оқып, танысуға мүмкіндік болған да осы Айқап. Бірақ
Айқаптың барлық авторлары жайында кезінде толық айтылмады,ал бұрынғыдай
ақ пен қызылға бөлмей, Айқапқа шын мәнінде бет бұрылған кезең еліміздің
тәуелсіздік алуымен бірге басталды. Журнал жарияланымдарының жеке кітап
болып мазмұндалып шығуын осы орайдағы үлкен әдеби-ғылыми жетістік ретінде
бағалаған жөн. Жарияланымдар мазмұнына тереңірек үңілген сайын алдымыздан
бұрын сезе алмаған өзгеше леп - алаш ұлы мекендеген атамекенге деген
ұлтжандылық сарын еседі.
ХХ ғасырдың бас кезінде Айқаппен қатар Қазақ газеті
жарық көрді. Біраз уақыт екі басылым ақпараттық кеңістікте қатар жүрді.
Кейіннен кеңестік ғылым бұлардың біреуін қоштап, біреуін мошқап, біреуін
демократияшыл, екіншісін ұлтшыл деп айдарлады. Соған байланысты Қазақ
газеті 90-жылдардың бас кезіне дейін мүлде жабық жатты.
Бірақ кезінде Айқап жазғандай, Тұңғыш ұлы Айқапты сүйген қазақ
Қазақты да сүйе бастапеді. Осы екі басылымға байланысты әңгімеде
Бейімбет Майлиннің Қазақ газетіне шыққан Айқап ойларыңда бар ма? деген
мақаласы сол кезеңнің бір тынысын танытады.
Мәселенің мәнісі мынада еді: Қазақ газетіне жазған бір мақаласында
Шәкәрім Құдайбердіұлы Білімсіз ел жас бала сықылды, бір жаңа нәрсе
көрінсе, бұрынғыны тастап, соған ұмтылмақшы дей келіп, біздің қазақ
Қазақ газеті шыққан соң, Айқап журналын тастап кетпей ме деген күдігін
білдірген еді. Міне, Бейімбет осыған орай қолына қалам алады.
Айқаптың алғашқы шыққан кезінде,- дейді ол,- түйменің тана моншағы оның
үстінде болды. Әрине, ол енді Айқаптың жаңалығынан болса да,
жалғыздығынан болса да болған бір құрмет шығар деуге жақындап қалдық.
Болмаса жазушыларының бұрынғыдан кемитін реті бар ма? Рас, Қазақ газетасы
шығып, екі-үш жазушының орны жоғалғаны. Оның есебіне ескі жазушылар
ысылмақшы, жаңадан бірен-саран жас жазушылар да қосылмақшы. Сөйтіп,
Айқаптың асығы түгел болмақшы емес пе еді? Бірақ олай болмады.
Жазушылардың жазғаны Қазаққа ғана жазатын болып, жазбағаны мүлде
қойды.... Осылайша толғана келіп, газет-журналға жазушыларға Айқап
қаламдарыңызды тістей ме? Қазақ көзіміздің қарасы болғанда, Айқап ағы
емес пе еді[24,7] деген ойын ұсынады. Сонымен бірге, Бейімбеттің бұл
сөздері ұзақ уақытқа дейін әдеби-ғылыми айналымнан шет қалып келгенін де
айта өткен жөн.
Айқап журналының мазмұнды, оқырман үшін қызықты жарияланымдары аз
емес. Мысалы, 1914 жылғы оныншы санында оқырманға бірнеше жұмбақтар
ұсынғаны бар. Байбатыр Ержанов жолдаған сол жұмбақтың бірі мынадай еді:
Бала көтеріп тұрған қатынға бipey:
- Бұл көтеріп тұрған бала өзіңізге қай жағынан жақын
болады? - деп сұрағанда, қатын:
- Баламның баласы, байымның інісі деп жауап береді, бұл қалай?.
Осы жұмбақты Бимұхамет Майлин шешіпті. Жауабы мынадай екен: Мысалы, бip
баласы бар тұл қатын бip күңді ержеткен баласымен сатып алады. Содан соң
күңнің баласын азат қылып, өзі соған тиеді. Қожа қатынның баласы күңіне
жақындық қылса, содан туған бала – баласының баласы, байының ініci болып
табылады.
Айқап журналы 1915 жылғы 14-нөмірінен соң шығуын тоқтатты. Бұған сол
кездегі Ресейде болып жатқан соғыстың салдарынан туған күрт қымбатшылық
айтарлықтай әсер етті. Қағаз бағасы мен баспахана шығындары өстi. Екінші
жағынан, журналға жазылушылар азайып, нақты қаржылай көмек берушілер
болмады[25]. Осы соңғы нөмірінде журнал басшылығы оқырмандарына мынадай сөз
арнады: Ал енді алаш азаматтары!.. Біз қолымыздан келген жұмысымызды алаш
пайдасына жұмсаудан тартынбай қазақ жұртымызға аз да болса бip соқпақ жол
болсын деп бастап журнал шығардық, мақсұтымыз дүние жиып байымақ,
пайдаланбақ емес, тек қана жұрттың көзі, құлағы болмақ еді. Білгенімізді
жаздық, айттық... не жазсақ та таза жүрек, таза ниетпен жазып едік,...
мақсұтымыз халыққа жол көрсетпек еді. Газеташылық, журналшылық қазақ
жігіттерінің қолынан келетін жұмыс екендігін сыпат етпек едік. Біз сол
мақсұтымызға жеттік. Ендігі жұмыс оқыған жастардың мойнында...[26].
Халқымыздың саяси-әлеуметтік, әдеби, мәдени және эстетикалық ой-
пікірін оятып, қалыптастыруға септігін тигізген Түркістан уалаятының
газеті қазақ баспасөзінің көш бастаушы басылымы болып саналады.
"Түркістан уалаятының газеті" ең алғаш "Туркестанские ведомости" газетіне
қосымша ретінде 1870 жылдан бастап Ташкентте шыға бастаған. Бұл жалпы Орта
Азия халықтарының тұнғыш газеті. Алғашында ол айына төрт рет оның екі
нөмірі өзбекше және екі нөмірі қазақша шығатын болды. Туркестанские
ведомости газетінен бөлініп қазақша, өзбекше шыққан "Түркістан уалаяты
газетінің" бетінде қазақ елінің тұрмысы, тарихы туралы мағлұматтар көп
басылған, оның ішінде қазіргі Қызылорда, Шымкент, Жамбыл, Алматы облыстарын
қоныстанған қазақтардың сол кездегі тіршілігі кеңірек қамтылған.
Ш.Уәлихановтың көп танысының бірі газеттің редакторы - Ш.М.Ибрагимов бұрын
Омбы кадет корпусында оқып, Көкшетау дуанының хатшысы болған кісі 1865 жылы
Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азия Ресейге қосылғаннан кейін Ш.Ибрагимов пен
И.Ибрагимов Ташкентке генерал-губернатордың тілмашы, екінші жағынан өзбекше-
қазақша шығатын "Түркістан уалаяты газетінің" редакторы болып жұмыс істеді.
Кейінірек Х.Чанышев газетке редактор болып бекітілді. Газеттің бас
редакторы Н.П.Остроумов, кейін Н.Г.Малицқий болды.
Газеттің шығуына Ішкі істер министрлігі рұқсат беріп, оның бағдарламасын
тек қана патша үкіметінің бұйрық-жарлықтарын, салтанатты жиылыстарын
жариялауға ғана лайықтап, көбінесе ресми хабарларды басуды ұйғарған еді.
Ресми хабарлардың ішінде Түркістан генерал-губернаторы мен әскери
губернаторлардың жергілікті халықтарға қатысты бұйрықтары, сот орындарының
үкімдері, Түркістан өлкесінде жарияланатын жалпы үкімет бұйрықтары болды.
Ғылым-білімнен қосқаны - орыс патшаларының өмірінен қысқаша әңгімелер. Орыс
және басқа мемлекеттердің өмірінде кездесетін жергілікті халықты
қызықтыратын оқиғалар. Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығына байланысты
жергілікті хабарлар, әр түрлі мәліметтер.
"Түркістан уалаяты газетінің" бас редакторы П.П. Остроумов
ғылыми-зерттеу ісімен шұғылданған кісі болғандықтан, бұл бағдарламаны
кеңейтіп, газеттің ресми емес бөлімінде жергілікті халықтардың тарихына,
әдебиетіне, мәдениетіне қатысты материалдарды көп жариялатты. Сонымен қатар
А.С.Пушкиннің, Л.Н.Толстойдың, И.А.Крыловтың аудармаларын өзбек және қазақ
тіліндегі нөмірлерінде жариялап отырды.
1883 жылы Түркістан генерал-губернаторының бұйрығы бойынша газетті қазақ
тілінде шығару тоқтатылып, ол аптасына бір рет өзбек тілінде шығатын
газетке айналды. Біраз уақыттан кейін, 1885 жылдан бастап газет өзбек және
орыс тілдерінде шыға бастады. Жалпы бұл газет 47 жыл бойы, 1918 жылға дейін
шығып тұрды. Дегенмен, газет негізінен өзбек тілінде шыққанымен осы 1883
жылдан кейін де қазақ тіліндегі мақалалар мен қазақ елі жайындағы
мағлұматтар жиі жарияланып тұрды. Газеттің авторлары - сол кездегі оқыған
қазақ зиялылары, атап айтқанда Сібір мен Орынбор кадет корпусын бітіргендер
еді.Бір топ мақалалардың қазақ елінің тарихына, оның шыққан тегін ажыратып,
ашуға арналғанын айта кеткен жөн. Үш жүздің құрамындағы тайпалар жайында
айтылып келеді де бұл мақалаларда қазақ елінің шыққан тегі жөніндегі халық
аузындағы аңыз-әңгімелер келтіріледі 1875 жылғы 16-санында жарияланған
мақалада қазақ пен қырғыз елдерінің айырмашылықтары туралы мағлұмат
берілген. Қазақ елінің әдет-ғұрпы, салт-санасы туралы жазылған мақалаларда
(1876. № 20. 26) қызды қалың малға жас кезінен айттыру әдетінің зияны
айтылыпты.
"Түркістан уалаятының газеті" қазақ оқырмандарын сол кездегі ғылым
жаңалықтарымен, орыстың бай әдебиетімен, өнердегі ізденісімен таныстырған
алғашқы басылым. Орыс газетінде басылған "Біздің орыс жұртының өнері мен
адамдары" деген мақалада (1875. № 3), 1870-1874 ж.ж. орыс кемесінің жер
шарын айналып шығуы туралы мақала жариялаған. "Түркістан уалаятының газеті"
Түркістан генерал-губернаторының ресми ұйымы болғанына қарамастан қазақ
халқының қоғамдық-әлеуметтік ой-пікірін оятуға, мәдени-әдеби дүниетанымының
молаюына әсер етті. Оның бетінде саяси – экономикалық мәселелермен бірге
оқу-ағарту ісінің жәй-күйі, өнер-білімнің пайдасы, орыс мәдениетінің
жетістіктері, қазақ әдебиеті туралы алғашқы сын, зерттеу мақалалар,
қазақтың зиялы адамдары олардың өмірбаяны, ғылыми еңбектері жайынан алғашқы
мақала-хабарлар жарияланды. Оқу- ағарту мәселесіне газет жастарды орыс
тілінде оқытудың пайдасын жазды. "Көкшетау қаласынан келген хабар" деген
мақалада (1876. № 20) қазақ арасындағы оқу- ағарту ісі, Петербург қаласында
оқып жүрген қазақ, балалары жайында айтылған.
Газет бетінде ауыз әдебиетінің нұсқалары, олардың ішінде әр
түрлі мақал-мәтелдер молынан басылып тұрған. Ол мақал-мәтелдер халықтын
ақыл-ойына әсер ететін, ғибраты айқын, насихаттары мәнді, өнегесі нұрлы
нұсқалар екені даусыз. Мысалы: "Ашу-дұшпан, ақыл-дос, Көп сөздің азы
жақсы, аз сөздің өзі жақсы", "Ай ортақ, күн ортақ, жақсы ортақ", "Жаманға
жалынғанша, жат та жаныңды қарман" секілді дана сөздер халқымыздың
кемелдігін білдіреді. 300 шамалы қазақ мақалдарын осы газеттің 1876 жылғы
28-33, 1877 жылғы 10-12 сандарына жинап бастырған Бабажанов туралы мынадай
мәліметтер беріліпті. Ташкент қаласында қызмет қылып тұрушы Қожа-Салық
Бабажанов біздің газетке басып шығаруға Орта жүздің Бөкей Ордасында жиған
қазақтың мақал сөздерін берді деген кіріспе сөзбен басталады. Қазақтың
мақал мәтелдерін "Түркістан уалаятының газетінде" жариялауына қарай
бағалап, осы саланы зерттеудің алғашқы бастамасы деп қараймыз. Себебі,
баспа бетіне түскен бұл нұскалардың қазіргі зерттеушілер үшін маңызы зор.
Түркістан уалаяты газеті патша үкіметінің заңдарын,
жарлықтарын жариялайтын ресми ұйым болғанымен, оның бетінде жоғарыда
айтылған маңызды мәселелермен қатар өнеркәсіп орындарын салу, телеграф
сымын тарту, темір жол салу, табиғат байлықтары мен оны өндіру, егін
шаруашылығы, жер өңдеу, күріш, мақта егу, мал шаруашылығы, мал тұқымын
асылдандыру мәселелері көтерілді. Сонымен бірге газет бетінде қазақ
халқының мәдени өміріне, тарихына, этнографиясына, ауыз әдебиетіне қатысты
материалдар да басылып тұрды. Атап айтқанда,қазақ халқының басқа елдермен
қарым-қатынасы, қазақ пен қырғыздың арасындағы айырмашьшықтар, қазақ
халқының шыққан тегі, әдет-ғұрпы, салт-санасы, орыс тілінде ашыла бастаған
мектептердегі оқу-ағарту ісі, ескі діни мектептер туралы және осылардағы
тәрбие мәселесі, тіл мен әдебиетке, ауыз әдебиетіне байланысты материалдар
бар еді.
1888 жылдан 1902 жылға дейін Омбыда шығып тұрған "Акмолинские
областные ведомости" газетінде қосымша ретінде орыс және қазақ тілдерінде
жарық көрген "Дала уалаятының газеті" халқымыздың әдебиеті мен мәдениетін,
тұрмыс-тіршілігін қалың жұртқа танытудағы бірден-бір басылым болды. Орыс
тілінде "Особое прибавление к Акмолинским областным ведомостям" деген атпен
шыкқан осы газет 1894 жылдан бастап орыс тілінде "Киргизская степная
газета"; ал қазақ тіліндегі "Дала уалаятынын газеті" деген атпен жарық көре
бастады. Жалпы бұл газет 1888 жылдан бастап 1902 жылға дейін аптасына бір
рет шығып тұрды. Газеттің соңғы саны 1902 жылы наурыз айында басылып, содан
кейін "Сельскохозяйственный листокке" ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz