Бастауыш мектептердегі бейнелеу өнері сабағында табиғатты бейнелеу арқылы оқушылардың дүниетанымдық қызығушылығын арттыру
Кіріспе.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі:
Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет ретінде дүниежүзілік
қауымдастыққа танылып, жаңа демократиялық қоғамның дүниеге келуі
Қазақстан педагогика ғылымының жаңа бағытта сипат алуына кең жол ашып
берді.
Қазіргі кезде білім берудің, оны дамытудың көкейкесті
мәселелерін шешу нақты ғылыми-теориялық және өмірлік бағыттағы реформаны
қамтамасыз ететін, тұтас, интегративтік дамытуды жобалау мен жасақтауды,
ерекше оқу-тәрбие үрдісін, жоғары тиімділіктегі педагогикалық
технологияның пайда болуын талап ететін дидактикалық ғылымға тікелей
тәуелді. Елімізді парасат-пайымға негізделген әрі ғылымды мол қажет
ететін материалдық өндірістері басым дамыған мемлекетке
айналдыру белгілі мақсатқа бағыт алумен айқындалады. Мұндай міндетті шешу
мұғалімдерден оқу үрдісіндегі жаңа технологияны меңгеруді, педагогикалық
жаңалықтарды тәжірибеде батыл енгізуді талап етеді.
Қазақстан республикасының білім беру жүйесі саясатының мақсатының бірі
– жан-жақты, білімді, шығармашылық қабілетті, танымдық белсенділігі жоғары
жеке тұлғаны қалыптастыру.
Білім беру мен оқыту теориясының әдіснамалық негізі – таным теориясы
және оқушы тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілім болып
табылады.
Бастауыш мектеп – оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты
жүретін, ерекше құнды, қайталанбас кезең. Сондықтан бастауыш білім
– үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы, қиын да жауапты жұмыс.
Бастауыш мектеп балаға білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, яғни
сөйлеу, оқу, қоршаған орта жөнінде дұрыс көзқарас қалыптастыру,
жағдайларды объективті түрде бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс
айтуға, салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді.
Білім беру мекемелерінің қазіргі жаңа құрылымы мен оқытудың
жаңа мазмұны мұғалімдер қауымына жаңаша іскерлік пен жаңа технологияны
ендіру міндеттерін шешуді талап етуде. Мұның өзі бастауыш мектепте
оқушының пәнге деген қызығушылығы мен белсенділігін қалыптастыруда маңызы
зор екендігін айғақтайды.
Білім мен тәрбие беру негізінде оқушылардың дүние танымын қалыптастыру
білігі – бүгінгі күннің басты міндеті. Сондықтан еліміздегі жаңа
саяси – мәдени қатынастары жағдайындағы Дүниетаным ұғымына анықтама
беріп, жас ұрпақтың санасы мен мінез-құлықтарын қалыптастыруда тиімді
жолдарын іздестіруіміз қажет.
Байқағанымыздай өнердің баланың дүниетанымын кеңейтіп эстетикалық
тәрбие беруде де атқаратын қызметіне баға жетпес. Еднеше, өнер-
эстетика ғылымының негізгі нысанасы. Бірақ оны көбіне-көп
өнердегі көрінісіне байланысты алады дей келе М.Қаратаев, бұлай зерттеу
бір жағынан жалпы адам санасының дүниетану әрекетіне өнер атаулының
қосатын өзіндік үлесін көрсетсе, екінші жағынан өмір шындығының өнер
шындығына (көркемдік шындыққа) айналу процесінің диалектикасын
көрсетеді – деп өнердің қоғамдағы мәнін айқындай түседі.
Зерттеу көздеріне анализ:
Зерттеу жұмысының барысындағы ізденіс біздің көзімізді мынаған
жеткізді:
а) бейнелеу өнері сабағында тек бейнелеу өнеріне деген қызығушылықты
ғана емес жалпы танымдық қызығушылықты тудырудың маңызды екендігіне.
ә) әңгімелесу мен пікірталас әдістерінің арқасында балалардың
бір-бірімен және мұғаліммен қатынастарын дамытып, сұрақ
қоюмен сол сұраққа жауапты тауып оны сараптап анализ
жасаудың дағдысын қалыптастырудың маңыздылығына.
б) көрнекіліктерді, мүсіндеу мен аппликация әдісін қолдану
арқылы дүниетанымдық қызығушылықты дамыту маңыздылығына.
в) танымдық қызығушылық әрекетінің дағдысын қалыптастыру оқушылардың
болашақ оқу процесі мен өміріне ықпал ететін фактор екендігіне.
Сондықтан танымдық қызығушылықты қалыптастыру әр мұғалімнің
міндеті деп есептеймін. Ал бейнелеу өнерінде ол үшін барлық
мүмкіндіктер бар және бұл үшін ол үлкен мүмкіндік береді.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері:
Таңдап алынған тақырыптың көкейтестілігі мен маңыздылығына байланысты
дипломдық жұмысының қажеттілігін айқындауға мүмкіндік туады. Бейнелеу
өнері пәнінің ерекшелігі мен спицификасына байланысты оның дүние
танымдық қызығушылығын дамытудағы мүмкіндіктерін зерттеп анықтау жолында
зерттеушінің алдында бірнеше міндеттер туындайды:
- пейзажда бейнелеу барысындағы танымдық ойлау қабілетін дамыту
жлдары мен көздерін анықтап алып зерттеу.
- Танымдық іс-әрекеттерге деген қызығушылықты дамыту әдістерін
зерттеу.
- Пейзажда бейнелеу арқылы дүниетанымдық қызығушылықты арттыру
әдісін жинақтау.
- Бейнелеу өнеріндегі пейзаж тақырыбының ерекшеліктерін
пайдаланып, әңгімесу әдісін пайдалану арқылы
баланың дүниетанымдық іс-әрекетіне деген дағдысын қалыптастыру
жолдарын іздестіру.
Бейнелеу өнерінде пейзаж тақырыбының танымдық қасиеттерін пайдаланып,
оларға деген қызығушылықты арттыру әдістерін қарастырып,
тиімділігіне көз жеткізіп оларды өз тәжірибемде толығымен пайдалану.
Зерттеу орны:
Бастауыш мектептегі төменгі буын сыныптары мен 5 – 6 сыныптардағы
оқу-тәрбие процессі.
Зерттеу пәні:
Бастауыш мектептердегі бейнелеу өнері сабағында табиғатты бейнелеу
арқылы оқушылардың дүниетанымдық қызығушылығын арттыру.
Болжам:
Бала дамуының сапалы өзгерісі тек қолайлы қоршаған орта,
тиімді оқыту және тәрбиелеу әдістерінің әсерінен ғана болатынын
естен шығармау керек.
Балалардың бақылауға, қоршаған ортадағы заттардың
ерекшеліктерін көруге, оларды өзара салыстыруға, ұқсайтын және ұқсамайтын
жақтарын табуға, негізгісін ажыратып алуға, және оны қарындашпен, бояу және
басқа матерриалдармен жұмыс істеуінің техникалық, қабілеттеріне деген
икемділігін тәрбиелеуіне тәуелді бейнелеудің
талаптарының дамуына көбірек жағдай жасалып жатыр.
Бұл қасиеттердің пайда болуына бейнелеу өнеріне арналған
мектеп бағдарламасында қарастырылған барлық оқыту тапсырмаларының
түрлері ықпал етеді. Десек те басты мәселенің назардан тыс қалып
кетеуіне көңіл аударсақ деген ниетпен өз ойымды ортаға
салмақшымын. әсіресе қалалық жерлерде бейнелеу өнерінің жеке
түрімен, жанрларымен, балалардың тұлғалық-танымдық негіздерін қалыптастыру
барысында, ойын түрінде (қызықты суреттер, қағаздан ою-өрнектер
қию, аппликация, пластилин) жұмыс істеу сияқты іс-тәжірибе жинақтау
бала-бақшалардан бастау алады. 5-6 сынып оқулығында бейнелеу өнерінің
түрлеріне, оның құрамдас бөліктеріне, жанрларына, теориялық және
практикалық жақтарына көбірек көңіл бөлінеді. Бұның бәрінің
керек екені де рас, бірақ мені мазалайтын ой біріңғай жеке-дара
бөлшектерін зерделеу мен айналысып кетпей, жинақтау, тұтастық
кешенді түрде бейнелеу өнерін қабылдай білуге, мән-мағынасын
түсініп, әр нәрсенің байыбына тереңірек бара алатындай деңгейге
қарастыруға көбірек көңіл бөлу қажет.
- ең алдымен балалардың бір-бірімен және мұғаліммен пікірталас
ұйымдастырып өз көзқарасын дәлелдей алып, сұрақ қоя алу
қабілетін дамытып пікірталас әдістерін дұрыс ұйымдастыру.
- Суретшілер мен олардыш шығармалары туралы айтып қана
қоймай оқушылардың өздеріне шығармаларды талдап,
шешім қабылдауға көмектесу.
- Нұсқадан қарап сурет салғанда үлгі ретінде суретшілер
шығармаларын көрсетіп, балалардың көңілін нұсқаның қызықты
ерекшеліктеріне аудару.
- Балаларды қызықтырып, заттардың формасы мен көлемін тереңірек
түсінуге мүмкіндік беретін мүсіндеу мен аппликация әдісін
қолдану.
Осы әдістерді қолданып, оқушылардың жұмыс орнының жабдықталуын
қадағалап, бейнелеу өнері сабағын өткізуге дайындалған кезде тақырыптық
сабақтастықпен пән аралық сабақтастық жөнінде ұмытпай ұйымдастырылған оқу
процессі, баланың бейнелеу өнері жөнінде
білімін ғана дамытпай, оның танымдық қызуғышылығын да қалыптастыра алады.
Ғылыми жаңалық:
Оқушылардың танымдық іс-әрекетін дамыту жолдарын іздестіріп, олардың
танымдық қызығушылығын арттыру жолдарын қарастыру.
әңгіме, пікірталас әдістерін пайдаланып оқушылардың бір-бірімен және
мұғаліммен ашық сөйлесіп сұрақтар қою дағдысын қалыптастыру.
Көрнекіліктермен суретшілер шығармаларын талдау кезінде
балалардың өз ой-пікірін қорғауға үйрету. Табиғатты бейнелеу арқылы
заттардың көлемі мен пішініне ғана емес, олардың пада болған
себебі мен маңыздылығы жайында сұрақ қою арқылы ойландыру.
Практикалық маңызы:
Қазіргі кездегі оқыту үрдісінің алдында қойылған
мақсаттардың ең бастысы – білімді де білікті жас тәрбиелеу. Ал
ешқандай білімнің танымсыз болмайтыны мәлім, ал қызығушылықсыз
таным іс-әрекеті күштей арқылы өтіп баланы жалықтырып кетеді. Танымдық
қызығушылықты тудыру арқасында жас баланың болашақта танымдық
дағдысын қалыптастыруға болады. Танымдық дағдысы бар адам
ғана жан-жақты, дамыған білімді де білікті маман бола алады.
Мұндай жастары бар елдің болашағы жарқын болмақ. Міне сол себептен
танымдық қызығушылықты дамыту қазіргі кезде тәрбие процесінде
маңызды орын алады.
I Бейнелеу өнерінің тарихы, жанрлары мен техникалары.
1.1 Қазақстандағы бейнелеу өнерінің даму тарихы.
Қазақстанда кескіндеме, графика, мүсін өнері соңғы 50 жыл
ішінде ғана өркендеді. Қазақ халқының көшпелі өнері, құлдық
пен кедейшілік, дінй ұғымдар бай мен патша саясатын қолдап
халықты өз уысында ұстауға қолайлы еді. Осының бәрі де
бейнелеу өнерінің кәсіптік даму мүмкіндіктерін шектеді. Қазақстан
халықтарының көркем творчествосы негізінен күнделікті тұрмыста
қолданылатын өнермен ғана байланысты болдыды.
Қазақстанда ұлттық дәстүрлері революцияға дейін-ақ
қалыптасқан әдебиет пен музыкадан өзгеше, бейнелеу өнерінің жолы адам
айтқысыз қиын болды. Революцияға дейінгі қазақтардың бейнелеу
шығармашылығы қолданбалы, сәндік өнер түрінде қалды.
Өмір ағымының өзгеруіне қарай халықта жаңа мәдени талаптармен
сұраныстар пайда болды. Октябрь революциясынық қарсаңында Қазақстанда
өзінің төл-тума профессионал-суретшісінің болмағаны былай тұрсын,
тіпті жаңа, жүйелі өнердің негізін қалауға қол ұшын
берерліктей дайын кадрлар да жоқ еді. Сондықтан Қазақстан бейнелеу
өнерінің дамуында жетекші роль атқарған орыс суретшілері болған.
Олар Қазақстанның жас өнеріне реалистік дәстүрлі орыс және
әлемдік бейнелеу өнерін беретін алғашқы ұлттық кадрларды дайындаған
тәрбиешілер болды.
Қазақстан бейнелеу өнерінің бастауы 1877 ж. Алматыға келген орыс
суретшісі Н.Г.Хлудовтың есімімен тығыз байланысты.
Бұрын көрмеген жаңа әлем, бейтаныс әдет-ғұрыптар, көз үйренбеген
бет-пішіндер оны қатты тебірентті, ол осының бәрін асқан
бір іждахаттылықпен, құштарлықпен қағазға,
кенепке түсірумен болды.
Ол Алматыдағы тұңғыш көркемсурет студиясын 1920
жылы ұйымдастырып, онда өзі сабақ берді. Ол студияда суертші Н. Антонов
пен мүсінші А. Пономаревта ұстаздық етті.
20—30-шы жылдарда Қазақстанның бейнелеу өнері живопись пен
графиканың профессионалдық шеберлігін меңгеру жолында алғашқы
қадамдар жасады. Жас суретшілер аяқ алысын байқатып, көзге
көріне бастады, олар өздерінің әзірге бұғанасы бекіп, қабырғасы
қатпаған балаң шығармаларында бүкіл елді қамтыған алып істерді,
жаңа құбылыстарды көркем бейнелеуге тырысты. Қазақстанда
бейнелеу өнерінің өрісіне алғаш жол салған Н. Крутильников, Ә. Қастеев, Ә.
Исмаилов, Б. Сарсенбаев, X. Ходкиков сынды суретшілер болды.
1928 жылы ұйымдастырылған ең тұңғыш көркем сурет көшпелі
көрмесі Семей қаласында, кейіннен басқа қалаларда да
(Петропавл, Қорған, Лениногорск, Қызылорда, Қарсақпайда) болып
өтті.
Суретшілер бір жерден екінші жерге түйемен көшіп жүріп,
халық арасында көркем өнерді кеңінен насихаттады.
1929 ж. Түрксіб құрылысынан Алматыға жас жұмысшы, бұрынғы қойшы
Ә.Қастеев оқуға келді. Оның әкелген суреттері талабы бар жас
екенін көрсетті. Осы кезде қондырғылы өнер жасауға Ә.
Сәрсенбаев, Ә. Шегебеков, соңынан ағайынды Қожахмет
және Құлахмет Қожықовтар араласты, бұл алғашқы ұлттық суретшілердің
пайда болуы қазақ халқының шығармашылық күш қайратының оянуын
паш етті. Бейнелеу өнері 30-40 жылдан бастап барған сайын
біртіндеп қалыптаса берді.
Қазақстан суретшілерінің профессионалдық бейнелеу өнерінің
қыры мен сырын тезірек және ойдағыдай меңгеруіне туысқан
республикалар шеберлерінің, әсіресе Москва мен Ленинград
суретшілерінің тәжірибесі көп көмектесті. Отызыншы жылдарда Қазақстан
суретшілерінің қатары арнаулы білімі бар талантты шеберлермен толықты.
Мұның өзі 1933 жылы Қазақстан Суретшілер одағының ұйымдастыру
комитетін құруға мүмкіндік берді. 1934 жылы Москвада, Шығыс
мәдениеті музейінде қазақ суретшілерінің бірінші
көрмесі, ал арада жыл өткен соң Алматыда Т. Г. Шевченко
атындағы көркем сурет галереясы ашылды.
Әлеуметтік-экономикалық және мәдени өмірдің жаңа жағдайлары көркем
шығармалардың жаңа тақырыптарын туғызды. Суретшілер енді
бүгінгі өмірдің көкейтесті мәселелеріне шұғыл бет
бұрып, көркем өнерде жасампаз совет адамының алып тұлғасын, мәртебелі
бейнесін орнықтыра бастады.
Қазақ совет бейнелеу өнерінің қалыптасуы мен дамуы бәрінен бұрын
Ә. Қастеевтің есімімен байланысты. Бүгінде республиканың халық
суретшісі атанған, расында да халықтың қайнаған қалың ортасынан
шыққан бұл тамаша дарынның ғажайып ұлттық творчествосы
отызыншы жылдарда үрдіс дамыды. Әуелі батырақ
сосын жұмысшыдан профессионал-суретшіге дейін көтерілген бұл
қыл қалам шеберінің өсу жолы да жаңа дәуірді жақсы
бейнелейтін жол. Бір кездері хат танымаған, қараңғы малшы-кедей өз
халқымен бірге туған елінің шын қожасына айналды, өз халқының жаңа
ұлттық көркем мәдениетін жасаушы болды. Кастеевтің ең алғашқы
шығармаларынан-ақ оның өзіне тән творчестволық ерекшеліктері: аспай-саспай,
бабымен баяндау, тұрмыс көріністерін туған елінің табиғатын
ақындық асқақ шабытпен бейнелеу қасиеттері айқын көріне
бастады. Суретші творчествосының талғамы терең, өрісі кең:
онда тарихи тақырып шығармалары да, қазақтардың революцияға
дейінгі және социалистік игі өзгерістер дәуіріндегі тұрмысын
бейнелейтін жанрлық картиналар да молшылық. Соңғы айтылғандар
Ескі тұрмыс пен жаңа тұрмыс атты тұтас серияға жинақталған.
Қастеев творчествосында портреттер мен табиғат суреттері де
үлкен орын алады, туған ел табиғатының сұлулығы мен ерекшелігін
эмоциялық түйсіну шынайылықпен, лирикалық сезімталдықпен
ғажап ұштасып, ұласып жатады. Бояу түстерінің ырғақ-әуені,
бейнелердің оптимистік әр сипаты оның творчествосындағы қазақ
эпосының ең үздік туындылары мен тұрмыстық өнердің жарасты үндестігінен
туған халықтық қайнармен біте қайнасқан. Табиғат суреттері арқылы
Қастеев үздіксіз жаңарып, жасарып жатқан туған өлкесін
перзенттік сүйіспеншілікпен, асқақ шабытпен
жырлайды. Акварельмен салынған суреттер сериясы қазақтың шетсіз-шексіз
жомарт даласы, диқандардың еңбекке, ерлікке толы дарқан
өмірі, тамылжыған жайлау жәннаты жайлы сыр шертеді.
Кастеев сияқты, Ә. Исмаилов та арнаулы жоғары білім алған алғашқы
қазақ суретшілерінің бірі. Оның табиғат суреттері Отан бейнесіндегі
жаңа нышандарды, соны серпінді паш етеді.
Отызыншы жылдарда Қазақстаннық көркем өнерін дамытуға өздерінің
творчестволық жолын республика өмірімен байланыстырған көптеген орыс
суретшілері белсене ат салысты. Бұлар — живопись шеберлері А. Риттих,
Н. Соловьев, А. Бортников, Н. Крутильников, Л. Леонтьев, графика шеберлері
Г. Брылов, Б. Чекалин, Л. Гербановский, тағы басқалар.
Қазақстан суретшілерінің 1940 жылғы июньде ашылған бірінші
съезі творчестволық коллектив атқарған үлкен жұмысты қорытып,
бейнелеу өнерін одан әрі дамытудың нақты жолдарын белгіледі.
Суретшілер съезі алдынан Қазақстанда Совет өкіметінің орнағанына жиырма
жыл толуына арналған көрме ұйымдастырылды. Онда
тарихи картиналар, бүгінгі күн тақырыбына бағышталған шығармалар, табиғат
суреттері сарапқа салынды.
Қазақстан бейнелеу өнері көп ұлтты еліміздің барлық
халықтарының өнерімен тығыз ынтымақта ойдағыдай дамыды,
солармен бірге жалпы советтік өнерді гүлдендіруге үлес қосты.
Қазақстанда профессионалдық бейнелеу өнерін қалыптастыру үшін
Б. Иогансон, А. Дейнека, С. Герасимов, А. Пластов сияқты әйгілі
санлақтардың творчествосы үлкен роль атқарды.
Қырқыншы жылдардың басына қарай Қазақстанның бейнелеу
өнері көп жанрлы өнерге айналды. Тек мүсін өнері кенжелеу
келіп, бірлі-жарым ғана мүсіндік портреттер туа бастаған еді.
Қазақстанның ең байырғы мүсіншілері деп А. Пономарев пен И.
Иткинді атауға болады. Бұл екеуінің алғашқысы республиканық
атақты адамдарының тұтас бір портреттер галереясын жасады. Иткин
өз өнеріне ағашты шебер пайдаланды. Кейде тіпті ағаштардың мың
бұралған табиғи формалары, неше түрлі, алуан айшықты бұтақтар,
қатпарланған ағаш қабықтары талапты
шебердің қиялына қозғау салып, сан түрлі ғажап
бейнелер жасауға жетелеумен бірге оған көмектесті.
Ұлы Отан соғысының қиын-қыстау, ауыр жылдарында
да Қазақстанның бейнелеу өнері дамуын тоқтатқан жоқ. Тылда қалған
суретшілер бейнелеу өнерін фашистік басқыншыларға қарсы
кескілескен шайқаста бұқаралық-үгіт қаруы ретінде, советтік
озық идеяны насихаттау құралы ретінде пайдаланды, совет
адамдарының қаһармандығын, ерлігін, батылдығын, жанқиярлық еңбегін,
асқақ патриотизмін бар әлемге паш етті.
Ол кезеңде Л. Леонтьев, К. Баранов, А. Риттих, Н. Крутильников,
А. Черкасский, И. Иткинд, М. Лизогуб және басқалары ойдағыдай
еңбек етті, сөйтіп қырқыншы жылдардың аяқ шенінде-ақ Қазақстанның
суретшілер коллективі айтарлықтай: өнерлі күшке айналды.
Соғыстан кейінгі жылдарда Қазақстан суретшілері бейнелеу
өнерінің барлық саласында: живописьте, мүсін өнерінде, графикада
көптеп туындылар бере бастады. Адам бейнесін жасауға:
совет адамдарының моральдық және рухани әдемілігін, олардың қоғам
алдындағы жауапкершілік сезімін терең ашып көрсетуге басты назар
аударылды. Ұлттық ерекшеліктері айшықтанған тақырыптық туындылар да
нақ сол кезеңде жасалынды.
Халық, оның күнделікті тіршілік-тынысы, енбектегі жігер-қайраты
мен жауынгерлік ерліктері қазақ суретшілерінің шығармаларына
өзекті арқау болды. Олар сонымен бірге туған елінің бай табиғатын да
шабыттана жырлады. Терең мағыналы халықтық тақырып, бейнелеудің
жаңа амалдары мен формаларын ерінбей-жалықпай іздестіру —
Қазақстан суретшілерінің ең үздік шығармаларынан байқалатын
жақсы қасиет міне осы. Ондай туындылардың қатарында
А. Черкасскийдің Дина мен Жамбыл картинасын,
В. Антощенко-Оленев салған Сәкен Сейфуллин
мен Ильяс Жансүгіровтың графикалық портреттерінің X.
Наурызбаевтың Жамбыл, Құрманғазы, И. Иткиндтіқ Философ,
Күліп тұрған қария мүсіндерін, тағы басқа шығармаларды
айтуға болады. Ә. Қастеевтің Қазақстан
жерінде атты сериядағы акварельмен салған табиғат
суреттерінде, Я. Сидоркиннің И. Квачконың, Ш.
Кенжебаевтің графикалық беттерінде, С. Мамбеевтің, К. Телжановтың, К.
Нұрмұхаммедовтың, К-Шаяхметовтың Р. Сахидын, живописьтік туындыларында
өмір шындығы ақындық шабытпен бейнеленген.
Қазақстан көркемөнерінің дамуының екінші кезеңінде 50-60
жылдары натураға, яғнй табиғатқа, болмысқа, заттың өзіне көбірек
зер салу, соны бейнелеу тән болса, 60 жылдары бейнелеу публицистикасына
бой ұру, Қатаң стильді ұлттық тұрғыдан игеру, жаңа кейіпкерді
іздеу тән деуіміз керек. Ал 70 жылдағы көркеөнер – бұл жаңа
анағұрлым күрделі кезең болып есептеледі.
Бұл кезеңнің ерекшелігі дараланған трактовкалардың (өзінше
бейнелеудің) мәнерлер мен стильдердің, заманымыздың көкейкесті
проблемаларын, әр қилы шешетін жарқын шығармашылық тұлғалардың
өте көп болуы.
Қазақстан шеберлерінің шығармалары ішінен қазақтың тұңғыш
әйел-суретшісі Айша Ғалымбаеваның туындылары көрнекті орын
алады. Олар негізінен республикадағы совет әйелдеріне арналған.
Бұлар Шығыстың жаны сұлу, рухани қайраты мол, мәртебесі
биік, еңсесі жоғары, тең құқықты тамаша әйелдері, жаңа заманның
жасампаз азаматтары. Айша Ғалымбаеваның шығармалары
живописьтік құрылымының әдемілігімен де ерекше көз тартады. Г. Исмаилованың
да көркемдік шешімін дәл тапқан, көркімен, мәнерімен,
бояуларының байлығымен, ашықтығымен, орындалу шеберлігімен қаз тойдыратын
көптеген туындылары қазақ әйелінің бейнесін жасауға
бағышталған.
Әйел-суретшілер жайлы айтқан кезде, республиканың ең байырғы
суретшілерінің бірі, тау табиғатын құлай сүйген Е. Говорованың
творчествосына тоқталмай кетуге болмайды. Бұл суретшінің
Қазақстан табиғатына арналған талай суреттері бейнелеу өнерінің
сыры мен қырын бес саусағындай меңгерген ғажап шеберлікті, дәл
байқағыштық пен нәзік сезімталдықты танытады.
Қазақстанның қазіргі өнері жанрға да, бағытқа да аса
бай. Живописьші-суретшілердің көбісі өздері сүйген тақырып
төңірегінде тынбай ізденеді. К.Тельжанов өзінің шағын-шағын жанрлық
шығармаларында жерлестерінің күнделікті тіршілік-тынысы мен
еңбегінің қайталанбас ғажаптығын, қуаныш-қызығын әдемі ашады. Суретшіні
сонымен бірге тарихи сом тақырыптар да терең толғантады.
Экспрессивтік живописьтік мәнерде орындалған Бастау атты триптих
азамат соғысы жылдарындағы Казақстан еңбекшілерінің орыс
пролетариатымен ынтымағын сезімталдыкпен, сергек
бейнелейді. Бабалардың жерінде атты картина — суретші творчествосының
үлкен бір белесі. Мұнда тың және тыңайған жерлерді игеру
тақырыбы монументтік формада шешімін тапқан, орасан зор және терең
мағыналы философиялық дәрежеде орындалған.
М. Кенбаевтің творчествосында табиғатқа деген шынайы ғашықтық, шат-
шадыман куаныш сезімі, дүниедегі бар құбылысты ақындық шабытпен
қабылдау қасиеті назар аударады. Шопан әні картинасындағы қазақ
бейнесі совет адамына тән асқақ сезімге, парасатқа толы,
сонымен қатар бұл — қазақ эпосындағы батырлар бейнесімен үндесіп жатқан
қаһарман тұлға.
Картинаны көргенде туған аулына қайтып келген жас
Абайдың: Сағындым ғой өзіңді! Бәлкім, басқаларға бишара көрінерсің,
тек маған емес! Туған ауылым, сүйікті сары далам менің!—деп
еміренген сөздері еріксіз еске түседі. Қазақтың халық творчествосының
ең жақсы дәстүрлерімен ұштасып жататын, образдың ашық
әуезділігімен, сезімдік өткірлігімен көз қуантатын бояулардың
декорациялық саралануы — қазақ суретшілерінің көбісінің
живописьтік шығармаларына тән ерекше қасиет.
С. Мамбеевтің өмірді түйсінуі бояу түстерінің ғажап жарасымынан,
мейлінше нәзік әрі кемеліне толысқан әсем құрылымынан айқын
көрінеді. Ол өмір шындығын бояулар дүниесі арқылы бейнелейді.
Мамбеев шығармаларының ерекшелігі сыр-сезімінін, тазалығында,
бояу түстерінің поэзиясында, ұлттық лебінің тынық
тереңдігінде. Мейлі қала табиғаты немесе қазақтың кең даласы
болсын, мейлі ауыл әйелі немесе студент қыз болсын, мейлі халық
тұрмысының көріністері болсын — қай-қайсысы да суретші
талғамының байлығымен және нәзіктігімен, орындау
шеберлігімен ерекше көз тартады; суретшінің әрбір туындысы —
ерінбей-жалықпай терең зерттеудің білудің калтқысыз ықлас-
ынтаның, шабытты еңбектің жемісі.
1.2 Кескіндеме жанрлары мен техникалары .
Живопись-бейнелеу өнерінің неғұрлым бай әрі толысқан түрі,
онда бейнелеудің сан алуан мол құралдары қолданылады. Кескіндеменің
бейнелеу мүмкіншілігі бейнелеу техникаларының көбейіп дамуып араласуына
ықпал етті. Қазіргі таңда бейнелеу техникаларының көптеген
түрлері бар: акварель, темпера, гуаш пен майлы бояу, олардың
ең негізгілері мен көп тарағаны.
Акварель техникасы Акварель деген атау латынның adua
деген сөзінен шыққан. Бұл сөз суға езілген бояуларды да, сол бояумен
салынатын шығармаларды да білдіреді.
Акварель бояулары қағаз бетіне мөлдіреп түседі, сол мөлдірлік
акварель туындыларының ең басты қасиеті болып табылады.
Мөлдір жағылғандықтан бояу астынан қағаздың өз түсі көрініп
тұрады.
Ал бояу қалыңырақ жағылатын жерлерге әлденеше бояу
қабаты түсіріледі. Алайда соның өзінде де суретшілер акварель
бояуының артықшылығын – оның мөлдірлігін жоғалтпауға тырысады.Акварель
бояулары қолдануға ыңғайлы да қарапайым, қағазға оңай
жағылады және шапшаң кебеді. Алайда, бұған қарамастан,
акварель живописінің техникасы — мейлінше күрделі техникалардың бірі.
Майлы бояудан немесе темперадан айырмашылығы сол, акварель
қайта жасау мен түзетулерге іс жүзінде мүлдем дерлік жол бермейді — бұрын
жағылған бояудың үстіне жаңадан бояу жағу арқылы
тек қарайтуға ғана болады, ал қарайған жерлерді неғұрлым ағарта түсуге
енді болмайды.
Акварельмен жұмыс істеудің үш әдісі бар. Біріншіден, алғашқыда
бояулармен өте жеңіл, заттың өзіне қарағанда әлдеқайда әлсіз және
мөлдір болып келетін ортақ төсем жасай отырып, ал одан кейін
кепкен алдыңғы қабат бетіне бірізді жұқа, лессировкалы қабат
түсіру арқылы түсті біртіндеп күшейте отырып, құрғақ қағазда
көп қабатты жұмыс жасауға болады. Екіншіден, тиісті түсті
бірден барлық күшінде, мозайкадағы сияқты, ұсақ
жағындылармен түсіре отырып, құрғақ қағаз бетінде, бірақ бір
қабат етіп те жұмыс істеуге болады. Мұндай жекелеген
жағындылар көрші бояу жағындыларымен (әлі кебе қоймаған)
дәнекерлене отырып, бір түстен екінші түске
біртіндеп көшуге мүмкіндік жасайды. Үшіншіден, дымқыл қағазға,
түсті бірден түсіре отырып, бір қабат етіп те салады, бұл кезде бояу
жағындылары азды-көпті жайылып, бір-бірімен араласып жатады.
Соңғы техника мейлінше күрделі: қағаздың қажетті дәрежедегі дымқылдығын
дұрыс сезініп, анықтауға тек ұзақ тәжірибе ғана көмектеседі.
Тым дымқыл қағаз бетінде жұмыс істеу бояу түсін күшті әлсіретіп, шайып
кетуі мүмкін. Көбіне үш әдістің бәрі бір жұмыста,
бейнеленіп отырған детальдың сипатына байланысты қолданыла
береді.
Акварель живописінің техникасы материалдық жарақтандырылуы жағынан
мейлінше қарапайым. Жалпақ бояу құйындыларын жағатын №
10—12 және № 18—20 және жіңішке сызықты (ұшымен)
жүргізетін жұмсақ № 2 жіңішке қылқаламдар қажет. Акварель
живописінде негізінен күзеннің, тиіннің, борсықтың, сары күзеннің
құйрық қылынан жасалған қылқаламдар қолданылады. Соңғы
уақытта негізінен үй жануарларының құлақтарындағы қылдан
жасалған қылқаламдар көбірек сатылатын болды.
Қылшықты қылқаламдар акварельде біршама сирек, тек қандай
да бір әсерлілікке жету үшін ғана, мысалы, қайсы бір заттың
фактурасын беру кезінде қолданылады.
Жақсы акварель бояулар оңай еруге және қылқаламға тез жұғуға,
мөлдір болуға, таза да қанық түске ие болуға тиіс.
Акварельге арналған палитра, темпераға арналған сияқты, не
металдан, немесе пластмассадан жасалған болуға тиіс. Үй жағдайында
үлкен жайпақ фарфор тарелканы пайдалануға болады. Көбіне
акварельшілер өздері сурет салатын қағаздың бір кесегін
пайдаланады, мұның өзі онша жақсы емес: қағаз жібіп, ұйпаланып
қалады; одан желім шайылып кетеді де оның бетіндегі бояулар
біршама лайланады.
Акварельде қағаз сапасының — оның бұдырлығының,
тығыздығының және әсіресе ақтығының ерекше маңызы бар: өйткені
мұнда негіз грунтталмайды және ақ бояулар қолданылмайды.
Акварель живописі үшін ең жақсы қағаз — акварельге арналған
арнайы картон немесе ватман (гознак). Акварель үшін ірі бұжырлы
чертеж қағазы да жарамды.
Темпера және гуашь техникасы. Темпералық живопись майлы
бояумен салынған живопиське қарағанда біршама көне заманда шыққан.
Элладалық Египет обаларынан табылған фаюмдық портреттер деп
аталатындардың кейбіреулері желім немесе жұмыртқа темперасымен салынған.
Темпера мен гуашь бояуларын олардың жұмыс кезінде суға
ерітілетіні және майлы бояулармен салыстырғанда өте тез кебетіні
туыстастырады. Олардың бір-бірінен ерекшелігі, темпера айтарлықтай мөлдір,
ал гуашь - барлық бояулардың ішіндегі ең күңгірт бояу. Оның үстіне
темпера бір рет кепкен соң, суға енді қайтадан ерімейді; ал
гуашьты кепкеннен кейін жуып кетіру оңай. Темперамен тасқа,
ағаш тақталарға, грунттелген және грунттелмеген холсттарға, картон
мен қағазға сурет салуға балады. Оның өзі майлы живопись үшін
грунт ретінде қызмет атқара алады: жұмысты темперамен
бастап, соңғы сатысында майлы бояумен аяқтауға болады. Осы
сапалардың бәрі живописьшілер үшін материалды өте ыңғайлы
және тартымды материал етеді.
Темперамен жұмыс істеу техникасы негізінен майлы бояумен
жұмыс істеу техникасымен бірдей, сондықтан оны ерекшелейтін
нәрселерге ғана тоқталамыз.
Қолданылып отырған байланыстырушы заттарға байланысты
темпера казеинді-майлы, жұмыртқалы және т. б. болып келеді.
Каззеинді-майлы темпераның құрамында байланыстырушы
ретінде живопись майының, казеиннің және басқа бірқатар жұмсартушы және
бұзылудан сақтаушы үстемелердің қоспасы (эмульсиясыз) болады.
Біздің өнеркәсібіміз синтетикалық негізде поливннилацетатті темпераны
шығарады.
Бұл бояулардың қай-қайсысы да өте жақсы, бірақ оларды жеке-
жеке пайдалану керек; казеинді-майлы және поливинилацетатті темпераны
араластыруға болмайды.
Поливинилацетатті темпера — корпустық (бояуды қалың етіп
жағу) жолмен де, лессировкалық (бояуды мөлдір, жұқа етіп жағу) жолмен
де сурет салуға мүмкіндік беретін, тез кебетін бояу. Оны да суға
ерітеді, бірақ, казеинді-майлы темперадан айырмашылығы, ол кепкен
кезде ағармайды, қайта керісінше, біршама қараяды. Жұмысты түзеткен кезде
бұл темпераны спиртпен ерітеді.
Жұмыртқа темперасымен салынатын живопиське арналған ағашты дайындау
мейлінше қиын. Бұл жағдайда левкас деп аталатынды жасайды:
ағашқа дәке жабыстырады, содан кейін қалақшамен қатты сүрте
отырып шамамен қабатын 2мм етіп эмульсиялық-бор грунтымен
жабады. Алдыңғы қабатты толық кептіре отырып, бұлай жабуды 2—3 рет
қайталайды. Соңғы қабат кепкен кезде, оны айнадай
жалтырағанша тегістейді. Левкас үшін грунтты былай дайындайды:
казеин желімінің бір өлшем бөлігін жылы судың төрт бөлігіне
езеді. Қоюланған жылы желімге, үздіксіз араластыра
отырып, олифтің бір өлшем бөлігінің жартысын құяды. Содан соң
сұйық қамырдың қоюлығына жеткенше бор (тіс тазалайтын ұнтақ)
қосады, ол қалақшадан жіңішкелеп, бірақ үзілмей ағып тұратындай
болуға тиіс.
Левкас бетіне сурет жаншу әдісімен екінші жағына жұмсақ
графит қарындаш жағылған калькадан абайлап көшіріледі. Содан
кейін суретті жіңішке қылқаламмен жақсылап істейді. Мұның
бәрін, левкастың аппақ қардай бетін мұқият қорғаштай отырып,
барынша ұқыпты және жинақы жасайды. Жұмыртқа темперасы мөлдір
және көп мөлшерде лессировка жасауға мүмкіндік береді,
сондықтан бояулардың астыңғы қабаттан көрініп тұратынына
есептей отырып, салуға болады.
Темперамен жұмыс істеуге арналған қылқаламдар және басқа
аспаптар негізінен майлы бояумен живопись салудағыдай. Бәрінен де бояуларды
езуге арналған металл немесе пластмасса палитраларды пайдаланған жақсы.
Гуашь — ең тығыз, күңгірт бояу. Онымен сәтсіз жерлерді —
неғұрлым қара-қошқыл бояуларды неғұрлым ақшыл бояумен және
т. б. толық жауып жіберуге болады. Жабылған алдыңғы қабат
мүлдем көрінбейді. Гуашьпен жұмыс істеудің қиындығы мынада:
кепкен бояу жағындылары оңай жібиді. Гуашь декорациялық-безендіру
және плакат жұмыстарында, театр эскиздері мен-кітап
графикасында мейлінше үлкен табыспен қолданылады. Алайда оны
станоктік живописьте де Ф. Толстой, В. Серов, А. Головин сияқты
орыс суретшілері пайдаланды.
Гуашьты сұйық қаймақтың қоюлығына жеткенге дейін еріту ұсынылады, бірақ
ақшылданып кетпес үшін одан артық ерітпеу керек. Тым сұйық
жағылған бояу кепкен кезде бояу жағындыларының шектесетін
жерлерін бойлай қара-қошқыл жйектер түзеді. Гуашьты тым
қою етудің және бір жерге бірнеше рет жағудың да жөні жоқ: ол негізге
нашар бекиді де кепкен соң төгіліп түсіп қалады. Мұның
өзі шығып тұрған желімнен қара дақтардың пайда болуына да әкеліп
соғуы мүмкін.
Мұнда майлы бояумен жұмыс жасағандағыдай қылқаламдар пайдаланады, бірақ
сонымен бірге жұмсақ акварель қылқаламдары да
қолданылады.
Майлы бояу техникасы. Сурет пайдаланатын бояулардың бәрі
де, әдетте, бояғыш заттар, яғни пигмент пен қандай да бір
байланыстырғыш заттардың қоспасынан тұрады. Ал майлы
бояуларды мұндай байланыстырғыш зат-май. Басқаша айтқанда,
майлы бояулар пигменті зығыр майымен араластыру аркылы
алынады. Басқада кейбір майларды (жаңғақ күнбағысмайлары)
пайдалануға болады. Бұл майлар кепкен кезде қатқыл қабық түзеді.
Басқа майлар бұл мақсатта пайдалануға жарамайды, өйткені олар
мүлде кеппейді, немесе, керісінше кепкен кезде су сияқты буланып,
ұшып кетеді. Майлы бояулы живописпен айналыспас бұрын суретші
майлы бояулардың не екенін және олармен жұмыс істеу әдістерін
жақсы білуге тиіс.
Живописьте тек X VI ғасырдан бастап қолданыла
бастаған майлы бояулардың көптеген жақсы қасиеттері бар: оларды
қалыңдатып та, сондай-ақ жұқалатып, мөлдір етіп жағуға да
болады. Олар баяу кебеді, әрі кепкен кезде өзінің түсін
өзгерпейді.
Майлы бояулардың, кебу жылдамдығы ондағы майдың мөлшеріне,
пигметнттің химиялық кұрамына байланысты. Кейбір пигменттер
(мысалы, қорғасынды белила) кебуі жылдамдатады, екіншілері
(мысалы, краплак және газ күйесі) - тежейді.
Суретші жұмыс үстінде кез-келген бояуларды бір-бірімен
араластыра беруге болмайтынын есте ұстауға тиіс, өйткені олардың химиялық
өзара әсері үстердің өзгеруіне әкеліп соғуы мүмкін.
Майлы бояулар өздерінің сапалық қасиеттері жағынан корпустық және
мөлдір түсті бояулар болып екіге бөлінеді. Қандай да бір
жазықтың, бетіне жұқалап жағылған корпустық бояулар олардың
астындағы түсті мүлдем көрсетпей тастайды. Корпустық бояуларға:
белила, киноварь, охра, кадми және басқалары жатады. Олар жаққанда
қалың түсіп, живописьті жайнатып жібереді.
Ал мөлдір түсті бояуларды жаққан кезде мөлдір бояу қабатын береді де
оның астындағы түс көрініп тұрады. Бұл бояуларға: кәдімгі
умбра, краплак, жасыл түсті бояулардың үстінен жақса, кескіндеме
ерекше түрленіп құлпыра түседі .
Майлы бояулар кепкенде акварельдік бояулар сияқты түстері өзгермейді.
Майлы бояуларды бірнеше қабат және бірнеше рет қайталап
жағуға болады. Майлы бояудың бір кемшілігі-
технологиялық әдістерді дұрыс сақтамаса, белгілі бір уакыт өткенде
ол не қарайып, не сарғайып кетеді. Майлы бояулардың қалайы
және корғасынды белила, стронцийлік сары бояу, күйдірілген
табиғи қалампыр бояу, табиғи умбра, қоңыр (ақшыл және қара), қызыл
киноварь, ақшыл-құлпын қоңыр краплак, ультрамарин (өте ашық
көк бояу), көк және құлпын кобальт, жасыл изумруд, қара
жүзім, күйдірілген сүйек сияқты түрлері болады.
Майлы живописьті кенепке, қағазға, картонға, тақтайға т.с.с.
салуға болады. Майлы живопись үшін әсіресе кенеп-өте жақсы
материал болып табылады. Оны арнайы кергі ағашқа салып керіп
қояды. Кергі ағаштың ені 5-6 см, қалыңдығы 2,5-3 см болу керек.
Оларды қарама-қарсы жақтары тең төрт бұрышты болатындай
етіп кесу керек. Кергі ағаштың төрт бұрышы да тиекпен
ұсталады. Кенепті керіп ағаштың жақтауларына қайырып
бекіту керек.
Майлы бояумен салынған живопсьтің ұзақ сақталуын қамтамасыз
ету үшін әуелі арнаулы грунтпен грунттау керек. Грунттардың
жабысқағы да, эмульсиясы да, сондай-ақ жартылай майлы және синтетикалық
грунттар да болады. Жабысқақ грунт жасау үшін 50 грам
ағаш желімін 1 литр суды ысытып араластырады да сосын
суытып қояды. Желімді қайнатуға болмайды, онда ол тұтқырлық
сапасын жояды. Содан кейін әлгі желімге бор немесе құрғақ
мырыш белиласын қосады да, ақшылдау кою ерітінді болып
шыққанша шайқайды. Коюлығы кисель тәрізді болған грунтты:
жалпақ қылқаламмен (ластымен) кенепке 2-3 рет жағады. Бірақ оны
әрбір жаққан сайын мұқият кептіріп отыру қажет.
Эмульсия грунты да жабысқақ грунт сияқты етіп жасалады.
Ақшылдау қою ерітіндіні алу үшін сауытта тұрған мырышты белила
мен ұнтақталған борды қосып араластырған жөн. Осындай әдіспен
жасалған грунт, жабысқақ грунтқа қарағанда, әлдеқайда сапалы
болып шығады, әрі ылғалдың әсеріне онша беріле бермейді.
Майлы бояуды сұйылту үшін бірінші және екінші сұйылтқыш
пайдаланылады. Живописьте зығыр, жаңғақ күнбағыс майлары және
т.б. да қолданылатынын атап өткенбіз. Сондай-ақ живописьте
мастика лактары да пайдаланылатынын айта кеткен жөн. Бұлар
живописьте көбінесе әбден кеуіп болғанда үстінен жағып,
жылтырату үшін қолданылады. Живопись өнерімен шұғылданушы
адам бояуларын, қылқаламдарын, әр түрін майлары мен басқа
да жабдықтарын сақтау үшін арнайы шәшіті (этюдник)
пайдаланылады, оны қолдан жасап та алуға болады.
Майлы бояумен жұмыс жасайтын суретшілер көбіне қатты
қылшықты қылқаламдарды пайдаланады, Корпустық живопись үшін
жалпақ қылқаламдар, ал ұсақ детальдарды салу үшін қылдан
жасалған жұмыр және жалпақ қылқаламдар қолданылады.
Қылқаламдарды таза ұстап, жұмыс істеп болғаннан кейін
міндетті түрде жылы сумен сабындап жуып, кептіріп кою керек.
Жұмыс істеп болғаннан кейін лас қылқаламдарды керосинге салып
қоюға болады (онда бір екі күн тұрғанға ештеңе етпейді). Ал майлы
бояумен кепкен қылқаламды кейін керосинмен жуып, тазартуға
болғанымен, ол өзінің сапасы мен формасын жоғалтады.
Егер қылқалам дер кезінде жуылмаса, оны біраз уақыт скипидарға салып,
содан кейін сабындап жуады. Қылқаламдардың формасын сақтау
үшін жұмыс істеп болғаннан кейін олардың ұштарын
жұмсақ қағазбен орап қойған жөн.
Живописьпен көбіне күндіз шұғылданған жөн, өйткені
шамның жарығы бояулардың түстерін өзгертіп көрсетеді. Егер сурет
ұзақ мерзімді болса, онда кенепті бүлдірмей, ең әуелі қағазға
карындашпен салып алып, қағаздың төрт жағын бояп жіберіп,
сосын ғана кенепке көшіру керек. Оны басқа да түрлі әдістермен
көшіруге болады. Мәселен, суреттің сыртына көмірді тегіс
етіп жағып, кенепке жайып салу керек, сонан соң оны бет
жағынан қарындашпен немесе ұшталған шыбықпен басып жүріп
алу керек. Осы кезде сурет кенепке түсіп қалады. Кейбір
суретшілер көмір аркылы кенепке түсіргеннен кейін түр-
түсін айырады да, оны фиксатифтейді. Сурет кепкеннен кейін ғана
живописьпен шұғылдану керек, бірақ форманы модуляциялау
үшін жарық күңгірт, жылтырауык, көлеңке рефлекс сияқты
5 реңктік болатынын есте сақтау қажет. Форма сызықтар мен
заттардың нұскалары арқылы айқындалады. Живописьте материалдардың табиғи
түрі жарықта айқындалады. Сол себепті жарық шағылысып түскен кезде түсті
айыруға мумкіндік болмайды. Көлеңкеде заттың материалда
айқын байқалмайды да, ал рефлексте материал біраз қалпына келеді.
Заттың өз көлеңкесі жылы бөлмеде әрқашан суық күңгірт түске қарама-
қарсы болады. Заттың жарық түскен жағымен салыстырғанда рефлекс әрқашан
әлсіздеу болады деп қарау керек.
Қарындашпен салынған суретте күңгірт түс форманы айқындай түседі,
сондықтан біз оған көбірек көңіл бөлуге тиіспіз. Ал
живописьте заттың формасын керісінше, жарық айқындайды. Егер живописьте
жарықтан гөрі күңгірт түске көбірек назар аударылса, күңгірт
түс жарықта материалдың түсін өзертіп жібереді, сондықтан
заттың материалдық мәнін күнгірт түс емес, жарық түс
айқындайтыны бәрімізге мәлім. Сонымен жарық пен көлеңкенің ара қатынасының
анықтығы, заттың суретін салғанда, түс жағынан фигураның көлемін
оңай айыруға көмектеседі. Салған суретке ең әуелі сұйық бояу жағу
керек (қою болса сұйылтыңыз).
Түрлі-түсті сурет салғанда өте ұқыпты болу керек. Жұмысты
бастаудан бұрын фон ақшылдау ма, әлде салып жатқан нұсқаның
тұлғасы ақшылдау ма, осыны анықтап алып, модельдің ак және
қара жерлерін айыру қажет. Содан әрі фонның жарық және
көлеңкелі жерлеріне мұқият зер салған жөн. Жекелеген детельдардың:
беттің, киімінің, түстің және т.б. бір-бірінен ерекшеліктерін ажырата
білген дұрыс. Жарық пен көлеңкенің өзара айырмашылықтарын
айыруға көптеген жағдайларға назар аударып, зер салып отыру
керек. Көлеңке жерлеріне келгенде бояуды сұйық жарық жерлеріне
бояуды қою етіп жағу керек. Ерекше фактураларға (мысалға: шаш,
мүк, қой жүні жене т.б.) келгенде бояуды қалыңырақ жаққан
дұрыс. Кенептің бетіне жағылған бояуды қылқаламмен сүйкелей
бермеңіз, ол түстің өңін кетіреді. Алдымен тақтайшаға
(палитраға) бірнеше түсті бояуларды араластырып
көріп, өзіңізге қажетті түсті тауып аламыз.
Бірақ қажетті түсті табу үшін 3-4 түсті бояудан артық
араластыруға болмайды, тек шағындап, керегінше ғана жасаймыз.
Суретшілер өнердің ұшы-қиырсыз кескіндеме саласынан көбіне өздері
сүйген әуендер мен тақырыптарды таңдап алады.
Біреулері портреттер жазғанды ұнатады, екіншілері пейзажды,
үшіншілері тарихи, соғыс немесе тұрмыстық көріністерді
бейнелеуге құштар. Бейнелеу өнерінің бұлай сапталуы жанрларға
бөліну деп аталады. Жанр сөзі Genre-түр, немесе тек сөзінен
шыққан. Живописьте мынадай жанрларға бөлінеді: анимастика,
мифологиялық және моринизм.
Сурет салуды меңгеруді тірі модельден емес, өлі қозғалмайтын
модельден-натюрморттан Француздың nature morte- өлі табиғат,
натура деген сөзінен шыққан бастаған жақсы.
Натюрморт өлі табиғат немесе өлі зат аталғанымен,
сондағы бейнеленген заттар арқылы табиғи өмірді, заман келбетін
тіпті бір халықтың тұрмыс- тіршілігін, әдеп- ғұрыптын танып- білуге
болады.
Осының куәсі ретінде қазақ әйелдеріменен шыққан тұнғыш
суретші Айша Ғалымбаеваның дастархан аты натюрморттық шығармасын
алайық. Мұнда суретші ашық жылы түсті бояулармен қазақтың өзіне
тән дастархан мәзірін бейнелей отырып,
ұлттық ерекшелігімізді, халқымыздың қонқжай, ақжарқын кеңпейілдігін
асабір нәзік сезіммен жеткізе білген.
Мұнда картиналарды салдырған адам, рухани нәзік талап
талғам дейтіннің иісін де білмейтін саудагер немесе қала
шонжарлары суреттегі дәмді, мол тағамға ғана қызығатын, өйткені
оның өмірінің басты қызығы да тамақ құлқыны болатын.
Натюрморт-өнердің дербес жанры ретінде XVIII ғасырда
Голландияда және кіші Фландрияда қазір бұл Бельгияның бір бөлігі
туып, кеңінен дамыды.
Натюрмортты ол тұруға шаршап, кетіп қалады, тұрған қалпын өзгертеді
деп қорықпай-ақ оны түрлі нүктелерден мұқият зерттей отырып,
қалағанынша ұзақ салуға болады. Онымен жұмыс істеу үстінде жас
суретші заттардың формасын құруға, оның конструкциясын
талдауға, олардың өзгеше ерекшеліктерін де, олардың арасындағы
өзара байланысты да табуға үйренеді.
Пейзаж Paysade деген Француз сөзінен шыққан- бұл
ландшафты, табиғатты бейнелеу. Пейзаж дербес жанр ретінде,
Қытайда, Жапонияда және басқа шығыс елдерінде VII-Х ғасырларда
Европадағыдан ертерек қалыптасты. Европалық живописьте ол
XVIII ғасырда, алдымен Италияда пайда болды, ал содан кейін
Голландияда ерекше жоғары дамыды. Орыс өнерінде пейзаждың
гүлденуі XIХ ғасырдың соңына тұспа-тұс келеді.
Пейзаж - қайсыбір жерлерді жәй айнытпай бейнелей салу емес, онда
суретшінің сезімдері мен ойларын берудің үлкен мүмкіндіктері
жатыр.
Адам өмірімен салыстырып қарағанда табиғат өмірі мәңгілік
сияқты болып көрінеді. Бұл торлаған аспан, теңіз толқындары,
ормандар мен таулар жүздеген, мыңдаған жылдар бұрын қандай
болса, сондай күйінде қалады.
Бірақ осы бір өзгермейтін табиғатты алуан дәуір суретшілері
түрліше көріп, түрліше бейнеледі.
XVIII ғасырдағы голланд суретшілерінің картиналарында теңіз
үнемі дерлік романтикалық сарынсыз болып келеді, олар табиғат
сұлулығын іңкәрлікпен қызықтауға биім емес. Олар үшін теңіз сауда
мен жұмыс орны, тіршілік қарекетін іздестіретін кеңістік.
Атақты моринист Айвазовскийде теңізді әрдайым дерлік үрейлі
дүлей күш, мөлдірлеу құпия сырлы тұңғиық. Орасан зор толқындар
қия жартастарға лап қояды. Адамдар, тіпті кемелердің өзі
де-осынау қаһарлы, өлшеусіз қуатты стихияда өте
кішкентай, дәрменсіз де қорғансыз. Оның картиналары әсем
стихияға деген тәнтілікке, романтикалық
сүйіспеншілікке бөленген.
Бір табиғи мотивтің өзі суретшінің қылқаламынан мүлде басқа толысуға,
басқаша түске ие бола отырып, шебердің талғамын,
көзқарастарын, көңіл күйін береді.
Оның үстінде Мәңгілік табиғат тіршілігіне уақыт өтуімен бірге
жаңа әуендер енеді, табиғат адамның әсерімен өзгеріп отырады.
Темір жолдар, автомобиль жолдары, жоғары вольтті электр
желілерінің сорайған діңгектері мен сымдары, аспанда ұшқан
реактивтік самолеттің будақтаған ізі- осының бәрі бүгінгі
күннің көрінісі. Мұны қазіргі заманғы суретшісі
аңғармай тұра алмайды.
Көркем сурет және графика факультетінің студенттері живописьтегі
портрет туралы алғашқы ұғыммен үшінші курстың басында
танысады. Дегенмен, программа бойынша жүргізілетін бейнелеу
өнерінің портрет жанры натюрмортқа қарағанда әлдеқайда күрделі,
әрі маңызды бөлімге жатады.
Бұл жанр басқалардан бұрын пайда болды-3 мың жылдан астам
уақыт бұрын жасалған скульптуралық египет портреттері, екі мың
жылғы бұрынғы мозайкалық рим және темпералық фалом
портреттері енгізілді. Адамдар әрдайым өз бейнесін көргісі келеді, ал
ежелгі египеттер тіпті қайтыс болған адамның жаны портреттке көшеді
деп есептеді.
Үлкен шебердің шабыты қолымен жазылған әрбір портрет
шынында да рух танғандай болады, портретке түсірілген бет-әлпетте
ой, қайғы күйініш, қуаныш күрделі және кейде қиын бүкіл өмір
жолының көрінісі жатады.
Портреттің бірінші және қажетті сапасы-оның түп
нұсқасымен ұқсастығы. Бірақ бұл математиктер айтқандай, қажетті
бірақ жеткіліксіз шарт. Адамның сыртқы белгілерінің арғы жағынан
біз бейнелеушінің ой—арманын, қуаныш-күйінішін, ішкі жан
дүниесін тап басып, сезінуге тиіспіз. Біз суретшінің
оған қатынасын да сезінуге тиіспіз. Тек осылардың бәрі
ғана бейнені портретерде, осылай ғана бейнеленген адамдар
тіпті мүлде бізге бейтаныс болғаннын өзінде бізді көз
салуға, ойға шомылуға және тебіренуге мәжбүр етеді.
Портрет өзінің сипаты жағынан алуан түрлі болады. Бір
портрет адамды дәріптеу, оны барынша әдемілік пен сәндікте көрсету
үшін жазылады. Бұл XVIII ғасырларда орыс өнерінде мейлінше кең
таралған параттық портреттер суретшілер Ф.Рокотов, Д.Левщкий,
В. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі:
Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет ретінде дүниежүзілік
қауымдастыққа танылып, жаңа демократиялық қоғамның дүниеге келуі
Қазақстан педагогика ғылымының жаңа бағытта сипат алуына кең жол ашып
берді.
Қазіргі кезде білім берудің, оны дамытудың көкейкесті
мәселелерін шешу нақты ғылыми-теориялық және өмірлік бағыттағы реформаны
қамтамасыз ететін, тұтас, интегративтік дамытуды жобалау мен жасақтауды,
ерекше оқу-тәрбие үрдісін, жоғары тиімділіктегі педагогикалық
технологияның пайда болуын талап ететін дидактикалық ғылымға тікелей
тәуелді. Елімізді парасат-пайымға негізделген әрі ғылымды мол қажет
ететін материалдық өндірістері басым дамыған мемлекетке
айналдыру белгілі мақсатқа бағыт алумен айқындалады. Мұндай міндетті шешу
мұғалімдерден оқу үрдісіндегі жаңа технологияны меңгеруді, педагогикалық
жаңалықтарды тәжірибеде батыл енгізуді талап етеді.
Қазақстан республикасының білім беру жүйесі саясатының мақсатының бірі
– жан-жақты, білімді, шығармашылық қабілетті, танымдық белсенділігі жоғары
жеке тұлғаны қалыптастыру.
Білім беру мен оқыту теориясының әдіснамалық негізі – таным теориясы
және оқушы тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілім болып
табылады.
Бастауыш мектеп – оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты
жүретін, ерекше құнды, қайталанбас кезең. Сондықтан бастауыш білім
– үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы, қиын да жауапты жұмыс.
Бастауыш мектеп балаға білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, яғни
сөйлеу, оқу, қоршаған орта жөнінде дұрыс көзқарас қалыптастыру,
жағдайларды объективті түрде бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс
айтуға, салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді.
Білім беру мекемелерінің қазіргі жаңа құрылымы мен оқытудың
жаңа мазмұны мұғалімдер қауымына жаңаша іскерлік пен жаңа технологияны
ендіру міндеттерін шешуді талап етуде. Мұның өзі бастауыш мектепте
оқушының пәнге деген қызығушылығы мен белсенділігін қалыптастыруда маңызы
зор екендігін айғақтайды.
Білім мен тәрбие беру негізінде оқушылардың дүние танымын қалыптастыру
білігі – бүгінгі күннің басты міндеті. Сондықтан еліміздегі жаңа
саяси – мәдени қатынастары жағдайындағы Дүниетаным ұғымына анықтама
беріп, жас ұрпақтың санасы мен мінез-құлықтарын қалыптастыруда тиімді
жолдарын іздестіруіміз қажет.
Байқағанымыздай өнердің баланың дүниетанымын кеңейтіп эстетикалық
тәрбие беруде де атқаратын қызметіне баға жетпес. Еднеше, өнер-
эстетика ғылымының негізгі нысанасы. Бірақ оны көбіне-көп
өнердегі көрінісіне байланысты алады дей келе М.Қаратаев, бұлай зерттеу
бір жағынан жалпы адам санасының дүниетану әрекетіне өнер атаулының
қосатын өзіндік үлесін көрсетсе, екінші жағынан өмір шындығының өнер
шындығына (көркемдік шындыққа) айналу процесінің диалектикасын
көрсетеді – деп өнердің қоғамдағы мәнін айқындай түседі.
Зерттеу көздеріне анализ:
Зерттеу жұмысының барысындағы ізденіс біздің көзімізді мынаған
жеткізді:
а) бейнелеу өнері сабағында тек бейнелеу өнеріне деген қызығушылықты
ғана емес жалпы танымдық қызығушылықты тудырудың маңызды екендігіне.
ә) әңгімелесу мен пікірталас әдістерінің арқасында балалардың
бір-бірімен және мұғаліммен қатынастарын дамытып, сұрақ
қоюмен сол сұраққа жауапты тауып оны сараптап анализ
жасаудың дағдысын қалыптастырудың маңыздылығына.
б) көрнекіліктерді, мүсіндеу мен аппликация әдісін қолдану
арқылы дүниетанымдық қызығушылықты дамыту маңыздылығына.
в) танымдық қызығушылық әрекетінің дағдысын қалыптастыру оқушылардың
болашақ оқу процесі мен өміріне ықпал ететін фактор екендігіне.
Сондықтан танымдық қызығушылықты қалыптастыру әр мұғалімнің
міндеті деп есептеймін. Ал бейнелеу өнерінде ол үшін барлық
мүмкіндіктер бар және бұл үшін ол үлкен мүмкіндік береді.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері:
Таңдап алынған тақырыптың көкейтестілігі мен маңыздылығына байланысты
дипломдық жұмысының қажеттілігін айқындауға мүмкіндік туады. Бейнелеу
өнері пәнінің ерекшелігі мен спицификасына байланысты оның дүние
танымдық қызығушылығын дамытудағы мүмкіндіктерін зерттеп анықтау жолында
зерттеушінің алдында бірнеше міндеттер туындайды:
- пейзажда бейнелеу барысындағы танымдық ойлау қабілетін дамыту
жлдары мен көздерін анықтап алып зерттеу.
- Танымдық іс-әрекеттерге деген қызығушылықты дамыту әдістерін
зерттеу.
- Пейзажда бейнелеу арқылы дүниетанымдық қызығушылықты арттыру
әдісін жинақтау.
- Бейнелеу өнеріндегі пейзаж тақырыбының ерекшеліктерін
пайдаланып, әңгімесу әдісін пайдалану арқылы
баланың дүниетанымдық іс-әрекетіне деген дағдысын қалыптастыру
жолдарын іздестіру.
Бейнелеу өнерінде пейзаж тақырыбының танымдық қасиеттерін пайдаланып,
оларға деген қызығушылықты арттыру әдістерін қарастырып,
тиімділігіне көз жеткізіп оларды өз тәжірибемде толығымен пайдалану.
Зерттеу орны:
Бастауыш мектептегі төменгі буын сыныптары мен 5 – 6 сыныптардағы
оқу-тәрбие процессі.
Зерттеу пәні:
Бастауыш мектептердегі бейнелеу өнері сабағында табиғатты бейнелеу
арқылы оқушылардың дүниетанымдық қызығушылығын арттыру.
Болжам:
Бала дамуының сапалы өзгерісі тек қолайлы қоршаған орта,
тиімді оқыту және тәрбиелеу әдістерінің әсерінен ғана болатынын
естен шығармау керек.
Балалардың бақылауға, қоршаған ортадағы заттардың
ерекшеліктерін көруге, оларды өзара салыстыруға, ұқсайтын және ұқсамайтын
жақтарын табуға, негізгісін ажыратып алуға, және оны қарындашпен, бояу және
басқа матерриалдармен жұмыс істеуінің техникалық, қабілеттеріне деген
икемділігін тәрбиелеуіне тәуелді бейнелеудің
талаптарының дамуына көбірек жағдай жасалып жатыр.
Бұл қасиеттердің пайда болуына бейнелеу өнеріне арналған
мектеп бағдарламасында қарастырылған барлық оқыту тапсырмаларының
түрлері ықпал етеді. Десек те басты мәселенің назардан тыс қалып
кетеуіне көңіл аударсақ деген ниетпен өз ойымды ортаға
салмақшымын. әсіресе қалалық жерлерде бейнелеу өнерінің жеке
түрімен, жанрларымен, балалардың тұлғалық-танымдық негіздерін қалыптастыру
барысында, ойын түрінде (қызықты суреттер, қағаздан ою-өрнектер
қию, аппликация, пластилин) жұмыс істеу сияқты іс-тәжірибе жинақтау
бала-бақшалардан бастау алады. 5-6 сынып оқулығында бейнелеу өнерінің
түрлеріне, оның құрамдас бөліктеріне, жанрларына, теориялық және
практикалық жақтарына көбірек көңіл бөлінеді. Бұның бәрінің
керек екені де рас, бірақ мені мазалайтын ой біріңғай жеке-дара
бөлшектерін зерделеу мен айналысып кетпей, жинақтау, тұтастық
кешенді түрде бейнелеу өнерін қабылдай білуге, мән-мағынасын
түсініп, әр нәрсенің байыбына тереңірек бара алатындай деңгейге
қарастыруға көбірек көңіл бөлу қажет.
- ең алдымен балалардың бір-бірімен және мұғаліммен пікірталас
ұйымдастырып өз көзқарасын дәлелдей алып, сұрақ қоя алу
қабілетін дамытып пікірталас әдістерін дұрыс ұйымдастыру.
- Суретшілер мен олардыш шығармалары туралы айтып қана
қоймай оқушылардың өздеріне шығармаларды талдап,
шешім қабылдауға көмектесу.
- Нұсқадан қарап сурет салғанда үлгі ретінде суретшілер
шығармаларын көрсетіп, балалардың көңілін нұсқаның қызықты
ерекшеліктеріне аудару.
- Балаларды қызықтырып, заттардың формасы мен көлемін тереңірек
түсінуге мүмкіндік беретін мүсіндеу мен аппликация әдісін
қолдану.
Осы әдістерді қолданып, оқушылардың жұмыс орнының жабдықталуын
қадағалап, бейнелеу өнері сабағын өткізуге дайындалған кезде тақырыптық
сабақтастықпен пән аралық сабақтастық жөнінде ұмытпай ұйымдастырылған оқу
процессі, баланың бейнелеу өнері жөнінде
білімін ғана дамытпай, оның танымдық қызуғышылығын да қалыптастыра алады.
Ғылыми жаңалық:
Оқушылардың танымдық іс-әрекетін дамыту жолдарын іздестіріп, олардың
танымдық қызығушылығын арттыру жолдарын қарастыру.
әңгіме, пікірталас әдістерін пайдаланып оқушылардың бір-бірімен және
мұғаліммен ашық сөйлесіп сұрақтар қою дағдысын қалыптастыру.
Көрнекіліктермен суретшілер шығармаларын талдау кезінде
балалардың өз ой-пікірін қорғауға үйрету. Табиғатты бейнелеу арқылы
заттардың көлемі мен пішініне ғана емес, олардың пада болған
себебі мен маңыздылығы жайында сұрақ қою арқылы ойландыру.
Практикалық маңызы:
Қазіргі кездегі оқыту үрдісінің алдында қойылған
мақсаттардың ең бастысы – білімді де білікті жас тәрбиелеу. Ал
ешқандай білімнің танымсыз болмайтыны мәлім, ал қызығушылықсыз
таным іс-әрекеті күштей арқылы өтіп баланы жалықтырып кетеді. Танымдық
қызығушылықты тудыру арқасында жас баланың болашақта танымдық
дағдысын қалыптастыруға болады. Танымдық дағдысы бар адам
ғана жан-жақты, дамыған білімді де білікті маман бола алады.
Мұндай жастары бар елдің болашағы жарқын болмақ. Міне сол себептен
танымдық қызығушылықты дамыту қазіргі кезде тәрбие процесінде
маңызды орын алады.
I Бейнелеу өнерінің тарихы, жанрлары мен техникалары.
1.1 Қазақстандағы бейнелеу өнерінің даму тарихы.
Қазақстанда кескіндеме, графика, мүсін өнері соңғы 50 жыл
ішінде ғана өркендеді. Қазақ халқының көшпелі өнері, құлдық
пен кедейшілік, дінй ұғымдар бай мен патша саясатын қолдап
халықты өз уысында ұстауға қолайлы еді. Осының бәрі де
бейнелеу өнерінің кәсіптік даму мүмкіндіктерін шектеді. Қазақстан
халықтарының көркем творчествосы негізінен күнделікті тұрмыста
қолданылатын өнермен ғана байланысты болдыды.
Қазақстанда ұлттық дәстүрлері революцияға дейін-ақ
қалыптасқан әдебиет пен музыкадан өзгеше, бейнелеу өнерінің жолы адам
айтқысыз қиын болды. Революцияға дейінгі қазақтардың бейнелеу
шығармашылығы қолданбалы, сәндік өнер түрінде қалды.
Өмір ағымының өзгеруіне қарай халықта жаңа мәдени талаптармен
сұраныстар пайда болды. Октябрь революциясынық қарсаңында Қазақстанда
өзінің төл-тума профессионал-суретшісінің болмағаны былай тұрсын,
тіпті жаңа, жүйелі өнердің негізін қалауға қол ұшын
берерліктей дайын кадрлар да жоқ еді. Сондықтан Қазақстан бейнелеу
өнерінің дамуында жетекші роль атқарған орыс суретшілері болған.
Олар Қазақстанның жас өнеріне реалистік дәстүрлі орыс және
әлемдік бейнелеу өнерін беретін алғашқы ұлттық кадрларды дайындаған
тәрбиешілер болды.
Қазақстан бейнелеу өнерінің бастауы 1877 ж. Алматыға келген орыс
суретшісі Н.Г.Хлудовтың есімімен тығыз байланысты.
Бұрын көрмеген жаңа әлем, бейтаныс әдет-ғұрыптар, көз үйренбеген
бет-пішіндер оны қатты тебірентті, ол осының бәрін асқан
бір іждахаттылықпен, құштарлықпен қағазға,
кенепке түсірумен болды.
Ол Алматыдағы тұңғыш көркемсурет студиясын 1920
жылы ұйымдастырып, онда өзі сабақ берді. Ол студияда суертші Н. Антонов
пен мүсінші А. Пономаревта ұстаздық етті.
20—30-шы жылдарда Қазақстанның бейнелеу өнері живопись пен
графиканың профессионалдық шеберлігін меңгеру жолында алғашқы
қадамдар жасады. Жас суретшілер аяқ алысын байқатып, көзге
көріне бастады, олар өздерінің әзірге бұғанасы бекіп, қабырғасы
қатпаған балаң шығармаларында бүкіл елді қамтыған алып істерді,
жаңа құбылыстарды көркем бейнелеуге тырысты. Қазақстанда
бейнелеу өнерінің өрісіне алғаш жол салған Н. Крутильников, Ә. Қастеев, Ә.
Исмаилов, Б. Сарсенбаев, X. Ходкиков сынды суретшілер болды.
1928 жылы ұйымдастырылған ең тұңғыш көркем сурет көшпелі
көрмесі Семей қаласында, кейіннен басқа қалаларда да
(Петропавл, Қорған, Лениногорск, Қызылорда, Қарсақпайда) болып
өтті.
Суретшілер бір жерден екінші жерге түйемен көшіп жүріп,
халық арасында көркем өнерді кеңінен насихаттады.
1929 ж. Түрксіб құрылысынан Алматыға жас жұмысшы, бұрынғы қойшы
Ә.Қастеев оқуға келді. Оның әкелген суреттері талабы бар жас
екенін көрсетті. Осы кезде қондырғылы өнер жасауға Ә.
Сәрсенбаев, Ә. Шегебеков, соңынан ағайынды Қожахмет
және Құлахмет Қожықовтар араласты, бұл алғашқы ұлттық суретшілердің
пайда болуы қазақ халқының шығармашылық күш қайратының оянуын
паш етті. Бейнелеу өнері 30-40 жылдан бастап барған сайын
біртіндеп қалыптаса берді.
Қазақстан суретшілерінің профессионалдық бейнелеу өнерінің
қыры мен сырын тезірек және ойдағыдай меңгеруіне туысқан
республикалар шеберлерінің, әсіресе Москва мен Ленинград
суретшілерінің тәжірибесі көп көмектесті. Отызыншы жылдарда Қазақстан
суретшілерінің қатары арнаулы білімі бар талантты шеберлермен толықты.
Мұның өзі 1933 жылы Қазақстан Суретшілер одағының ұйымдастыру
комитетін құруға мүмкіндік берді. 1934 жылы Москвада, Шығыс
мәдениеті музейінде қазақ суретшілерінің бірінші
көрмесі, ал арада жыл өткен соң Алматыда Т. Г. Шевченко
атындағы көркем сурет галереясы ашылды.
Әлеуметтік-экономикалық және мәдени өмірдің жаңа жағдайлары көркем
шығармалардың жаңа тақырыптарын туғызды. Суретшілер енді
бүгінгі өмірдің көкейтесті мәселелеріне шұғыл бет
бұрып, көркем өнерде жасампаз совет адамының алып тұлғасын, мәртебелі
бейнесін орнықтыра бастады.
Қазақ совет бейнелеу өнерінің қалыптасуы мен дамуы бәрінен бұрын
Ә. Қастеевтің есімімен байланысты. Бүгінде республиканың халық
суретшісі атанған, расында да халықтың қайнаған қалың ортасынан
шыққан бұл тамаша дарынның ғажайып ұлттық творчествосы
отызыншы жылдарда үрдіс дамыды. Әуелі батырақ
сосын жұмысшыдан профессионал-суретшіге дейін көтерілген бұл
қыл қалам шеберінің өсу жолы да жаңа дәуірді жақсы
бейнелейтін жол. Бір кездері хат танымаған, қараңғы малшы-кедей өз
халқымен бірге туған елінің шын қожасына айналды, өз халқының жаңа
ұлттық көркем мәдениетін жасаушы болды. Кастеевтің ең алғашқы
шығармаларынан-ақ оның өзіне тән творчестволық ерекшеліктері: аспай-саспай,
бабымен баяндау, тұрмыс көріністерін туған елінің табиғатын
ақындық асқақ шабытпен бейнелеу қасиеттері айқын көріне
бастады. Суретші творчествосының талғамы терең, өрісі кең:
онда тарихи тақырып шығармалары да, қазақтардың революцияға
дейінгі және социалистік игі өзгерістер дәуіріндегі тұрмысын
бейнелейтін жанрлық картиналар да молшылық. Соңғы айтылғандар
Ескі тұрмыс пен жаңа тұрмыс атты тұтас серияға жинақталған.
Қастеев творчествосында портреттер мен табиғат суреттері де
үлкен орын алады, туған ел табиғатының сұлулығы мен ерекшелігін
эмоциялық түйсіну шынайылықпен, лирикалық сезімталдықпен
ғажап ұштасып, ұласып жатады. Бояу түстерінің ырғақ-әуені,
бейнелердің оптимистік әр сипаты оның творчествосындағы қазақ
эпосының ең үздік туындылары мен тұрмыстық өнердің жарасты үндестігінен
туған халықтық қайнармен біте қайнасқан. Табиғат суреттері арқылы
Қастеев үздіксіз жаңарып, жасарып жатқан туған өлкесін
перзенттік сүйіспеншілікпен, асқақ шабытпен
жырлайды. Акварельмен салынған суреттер сериясы қазақтың шетсіз-шексіз
жомарт даласы, диқандардың еңбекке, ерлікке толы дарқан
өмірі, тамылжыған жайлау жәннаты жайлы сыр шертеді.
Кастеев сияқты, Ә. Исмаилов та арнаулы жоғары білім алған алғашқы
қазақ суретшілерінің бірі. Оның табиғат суреттері Отан бейнесіндегі
жаңа нышандарды, соны серпінді паш етеді.
Отызыншы жылдарда Қазақстаннық көркем өнерін дамытуға өздерінің
творчестволық жолын республика өмірімен байланыстырған көптеген орыс
суретшілері белсене ат салысты. Бұлар — живопись шеберлері А. Риттих,
Н. Соловьев, А. Бортников, Н. Крутильников, Л. Леонтьев, графика шеберлері
Г. Брылов, Б. Чекалин, Л. Гербановский, тағы басқалар.
Қазақстан суретшілерінің 1940 жылғы июньде ашылған бірінші
съезі творчестволық коллектив атқарған үлкен жұмысты қорытып,
бейнелеу өнерін одан әрі дамытудың нақты жолдарын белгіледі.
Суретшілер съезі алдынан Қазақстанда Совет өкіметінің орнағанына жиырма
жыл толуына арналған көрме ұйымдастырылды. Онда
тарихи картиналар, бүгінгі күн тақырыбына бағышталған шығармалар, табиғат
суреттері сарапқа салынды.
Қазақстан бейнелеу өнері көп ұлтты еліміздің барлық
халықтарының өнерімен тығыз ынтымақта ойдағыдай дамыды,
солармен бірге жалпы советтік өнерді гүлдендіруге үлес қосты.
Қазақстанда профессионалдық бейнелеу өнерін қалыптастыру үшін
Б. Иогансон, А. Дейнека, С. Герасимов, А. Пластов сияқты әйгілі
санлақтардың творчествосы үлкен роль атқарды.
Қырқыншы жылдардың басына қарай Қазақстанның бейнелеу
өнері көп жанрлы өнерге айналды. Тек мүсін өнері кенжелеу
келіп, бірлі-жарым ғана мүсіндік портреттер туа бастаған еді.
Қазақстанның ең байырғы мүсіншілері деп А. Пономарев пен И.
Иткинді атауға болады. Бұл екеуінің алғашқысы республиканық
атақты адамдарының тұтас бір портреттер галереясын жасады. Иткин
өз өнеріне ағашты шебер пайдаланды. Кейде тіпті ағаштардың мың
бұралған табиғи формалары, неше түрлі, алуан айшықты бұтақтар,
қатпарланған ағаш қабықтары талапты
шебердің қиялына қозғау салып, сан түрлі ғажап
бейнелер жасауға жетелеумен бірге оған көмектесті.
Ұлы Отан соғысының қиын-қыстау, ауыр жылдарында
да Қазақстанның бейнелеу өнері дамуын тоқтатқан жоқ. Тылда қалған
суретшілер бейнелеу өнерін фашистік басқыншыларға қарсы
кескілескен шайқаста бұқаралық-үгіт қаруы ретінде, советтік
озық идеяны насихаттау құралы ретінде пайдаланды, совет
адамдарының қаһармандығын, ерлігін, батылдығын, жанқиярлық еңбегін,
асқақ патриотизмін бар әлемге паш етті.
Ол кезеңде Л. Леонтьев, К. Баранов, А. Риттих, Н. Крутильников,
А. Черкасский, И. Иткинд, М. Лизогуб және басқалары ойдағыдай
еңбек етті, сөйтіп қырқыншы жылдардың аяқ шенінде-ақ Қазақстанның
суретшілер коллективі айтарлықтай: өнерлі күшке айналды.
Соғыстан кейінгі жылдарда Қазақстан суретшілері бейнелеу
өнерінің барлық саласында: живописьте, мүсін өнерінде, графикада
көптеп туындылар бере бастады. Адам бейнесін жасауға:
совет адамдарының моральдық және рухани әдемілігін, олардың қоғам
алдындағы жауапкершілік сезімін терең ашып көрсетуге басты назар
аударылды. Ұлттық ерекшеліктері айшықтанған тақырыптық туындылар да
нақ сол кезеңде жасалынды.
Халық, оның күнделікті тіршілік-тынысы, енбектегі жігер-қайраты
мен жауынгерлік ерліктері қазақ суретшілерінің шығармаларына
өзекті арқау болды. Олар сонымен бірге туған елінің бай табиғатын да
шабыттана жырлады. Терең мағыналы халықтық тақырып, бейнелеудің
жаңа амалдары мен формаларын ерінбей-жалықпай іздестіру —
Қазақстан суретшілерінің ең үздік шығармаларынан байқалатын
жақсы қасиет міне осы. Ондай туындылардың қатарында
А. Черкасскийдің Дина мен Жамбыл картинасын,
В. Антощенко-Оленев салған Сәкен Сейфуллин
мен Ильяс Жансүгіровтың графикалық портреттерінің X.
Наурызбаевтың Жамбыл, Құрманғазы, И. Иткиндтіқ Философ,
Күліп тұрған қария мүсіндерін, тағы басқа шығармаларды
айтуға болады. Ә. Қастеевтің Қазақстан
жерінде атты сериядағы акварельмен салған табиғат
суреттерінде, Я. Сидоркиннің И. Квачконың, Ш.
Кенжебаевтің графикалық беттерінде, С. Мамбеевтің, К. Телжановтың, К.
Нұрмұхаммедовтың, К-Шаяхметовтың Р. Сахидын, живописьтік туындыларында
өмір шындығы ақындық шабытпен бейнеленген.
Қазақстан көркемөнерінің дамуының екінші кезеңінде 50-60
жылдары натураға, яғнй табиғатқа, болмысқа, заттың өзіне көбірек
зер салу, соны бейнелеу тән болса, 60 жылдары бейнелеу публицистикасына
бой ұру, Қатаң стильді ұлттық тұрғыдан игеру, жаңа кейіпкерді
іздеу тән деуіміз керек. Ал 70 жылдағы көркеөнер – бұл жаңа
анағұрлым күрделі кезең болып есептеледі.
Бұл кезеңнің ерекшелігі дараланған трактовкалардың (өзінше
бейнелеудің) мәнерлер мен стильдердің, заманымыздың көкейкесті
проблемаларын, әр қилы шешетін жарқын шығармашылық тұлғалардың
өте көп болуы.
Қазақстан шеберлерінің шығармалары ішінен қазақтың тұңғыш
әйел-суретшісі Айша Ғалымбаеваның туындылары көрнекті орын
алады. Олар негізінен республикадағы совет әйелдеріне арналған.
Бұлар Шығыстың жаны сұлу, рухани қайраты мол, мәртебесі
биік, еңсесі жоғары, тең құқықты тамаша әйелдері, жаңа заманның
жасампаз азаматтары. Айша Ғалымбаеваның шығармалары
живописьтік құрылымының әдемілігімен де ерекше көз тартады. Г. Исмаилованың
да көркемдік шешімін дәл тапқан, көркімен, мәнерімен,
бояуларының байлығымен, ашықтығымен, орындалу шеберлігімен қаз тойдыратын
көптеген туындылары қазақ әйелінің бейнесін жасауға
бағышталған.
Әйел-суретшілер жайлы айтқан кезде, республиканың ең байырғы
суретшілерінің бірі, тау табиғатын құлай сүйген Е. Говорованың
творчествосына тоқталмай кетуге болмайды. Бұл суретшінің
Қазақстан табиғатына арналған талай суреттері бейнелеу өнерінің
сыры мен қырын бес саусағындай меңгерген ғажап шеберлікті, дәл
байқағыштық пен нәзік сезімталдықты танытады.
Қазақстанның қазіргі өнері жанрға да, бағытқа да аса
бай. Живописьші-суретшілердің көбісі өздері сүйген тақырып
төңірегінде тынбай ізденеді. К.Тельжанов өзінің шағын-шағын жанрлық
шығармаларында жерлестерінің күнделікті тіршілік-тынысы мен
еңбегінің қайталанбас ғажаптығын, қуаныш-қызығын әдемі ашады. Суретшіні
сонымен бірге тарихи сом тақырыптар да терең толғантады.
Экспрессивтік живописьтік мәнерде орындалған Бастау атты триптих
азамат соғысы жылдарындағы Казақстан еңбекшілерінің орыс
пролетариатымен ынтымағын сезімталдыкпен, сергек
бейнелейді. Бабалардың жерінде атты картина — суретші творчествосының
үлкен бір белесі. Мұнда тың және тыңайған жерлерді игеру
тақырыбы монументтік формада шешімін тапқан, орасан зор және терең
мағыналы философиялық дәрежеде орындалған.
М. Кенбаевтің творчествосында табиғатқа деген шынайы ғашықтық, шат-
шадыман куаныш сезімі, дүниедегі бар құбылысты ақындық шабытпен
қабылдау қасиеті назар аударады. Шопан әні картинасындағы қазақ
бейнесі совет адамына тән асқақ сезімге, парасатқа толы,
сонымен қатар бұл — қазақ эпосындағы батырлар бейнесімен үндесіп жатқан
қаһарман тұлға.
Картинаны көргенде туған аулына қайтып келген жас
Абайдың: Сағындым ғой өзіңді! Бәлкім, басқаларға бишара көрінерсің,
тек маған емес! Туған ауылым, сүйікті сары далам менің!—деп
еміренген сөздері еріксіз еске түседі. Қазақтың халық творчествосының
ең жақсы дәстүрлерімен ұштасып жататын, образдың ашық
әуезділігімен, сезімдік өткірлігімен көз қуантатын бояулардың
декорациялық саралануы — қазақ суретшілерінің көбісінің
живописьтік шығармаларына тән ерекше қасиет.
С. Мамбеевтің өмірді түйсінуі бояу түстерінің ғажап жарасымынан,
мейлінше нәзік әрі кемеліне толысқан әсем құрылымынан айқын
көрінеді. Ол өмір шындығын бояулар дүниесі арқылы бейнелейді.
Мамбеев шығармаларының ерекшелігі сыр-сезімінін, тазалығында,
бояу түстерінің поэзиясында, ұлттық лебінің тынық
тереңдігінде. Мейлі қала табиғаты немесе қазақтың кең даласы
болсын, мейлі ауыл әйелі немесе студент қыз болсын, мейлі халық
тұрмысының көріністері болсын — қай-қайсысы да суретші
талғамының байлығымен және нәзіктігімен, орындау
шеберлігімен ерекше көз тартады; суретшінің әрбір туындысы —
ерінбей-жалықпай терең зерттеудің білудің калтқысыз ықлас-
ынтаның, шабытты еңбектің жемісі.
1.2 Кескіндеме жанрлары мен техникалары .
Живопись-бейнелеу өнерінің неғұрлым бай әрі толысқан түрі,
онда бейнелеудің сан алуан мол құралдары қолданылады. Кескіндеменің
бейнелеу мүмкіншілігі бейнелеу техникаларының көбейіп дамуып араласуына
ықпал етті. Қазіргі таңда бейнелеу техникаларының көптеген
түрлері бар: акварель, темпера, гуаш пен майлы бояу, олардың
ең негізгілері мен көп тарағаны.
Акварель техникасы Акварель деген атау латынның adua
деген сөзінен шыққан. Бұл сөз суға езілген бояуларды да, сол бояумен
салынатын шығармаларды да білдіреді.
Акварель бояулары қағаз бетіне мөлдіреп түседі, сол мөлдірлік
акварель туындыларының ең басты қасиеті болып табылады.
Мөлдір жағылғандықтан бояу астынан қағаздың өз түсі көрініп
тұрады.
Ал бояу қалыңырақ жағылатын жерлерге әлденеше бояу
қабаты түсіріледі. Алайда соның өзінде де суретшілер акварель
бояуының артықшылығын – оның мөлдірлігін жоғалтпауға тырысады.Акварель
бояулары қолдануға ыңғайлы да қарапайым, қағазға оңай
жағылады және шапшаң кебеді. Алайда, бұған қарамастан,
акварель живописінің техникасы — мейлінше күрделі техникалардың бірі.
Майлы бояудан немесе темперадан айырмашылығы сол, акварель
қайта жасау мен түзетулерге іс жүзінде мүлдем дерлік жол бермейді — бұрын
жағылған бояудың үстіне жаңадан бояу жағу арқылы
тек қарайтуға ғана болады, ал қарайған жерлерді неғұрлым ағарта түсуге
енді болмайды.
Акварельмен жұмыс істеудің үш әдісі бар. Біріншіден, алғашқыда
бояулармен өте жеңіл, заттың өзіне қарағанда әлдеқайда әлсіз және
мөлдір болып келетін ортақ төсем жасай отырып, ал одан кейін
кепкен алдыңғы қабат бетіне бірізді жұқа, лессировкалы қабат
түсіру арқылы түсті біртіндеп күшейте отырып, құрғақ қағазда
көп қабатты жұмыс жасауға болады. Екіншіден, тиісті түсті
бірден барлық күшінде, мозайкадағы сияқты, ұсақ
жағындылармен түсіре отырып, құрғақ қағаз бетінде, бірақ бір
қабат етіп те жұмыс істеуге болады. Мұндай жекелеген
жағындылар көрші бояу жағындыларымен (әлі кебе қоймаған)
дәнекерлене отырып, бір түстен екінші түске
біртіндеп көшуге мүмкіндік жасайды. Үшіншіден, дымқыл қағазға,
түсті бірден түсіре отырып, бір қабат етіп те салады, бұл кезде бояу
жағындылары азды-көпті жайылып, бір-бірімен араласып жатады.
Соңғы техника мейлінше күрделі: қағаздың қажетті дәрежедегі дымқылдығын
дұрыс сезініп, анықтауға тек ұзақ тәжірибе ғана көмектеседі.
Тым дымқыл қағаз бетінде жұмыс істеу бояу түсін күшті әлсіретіп, шайып
кетуі мүмкін. Көбіне үш әдістің бәрі бір жұмыста,
бейнеленіп отырған детальдың сипатына байланысты қолданыла
береді.
Акварель живописінің техникасы материалдық жарақтандырылуы жағынан
мейлінше қарапайым. Жалпақ бояу құйындыларын жағатын №
10—12 және № 18—20 және жіңішке сызықты (ұшымен)
жүргізетін жұмсақ № 2 жіңішке қылқаламдар қажет. Акварель
живописінде негізінен күзеннің, тиіннің, борсықтың, сары күзеннің
құйрық қылынан жасалған қылқаламдар қолданылады. Соңғы
уақытта негізінен үй жануарларының құлақтарындағы қылдан
жасалған қылқаламдар көбірек сатылатын болды.
Қылшықты қылқаламдар акварельде біршама сирек, тек қандай
да бір әсерлілікке жету үшін ғана, мысалы, қайсы бір заттың
фактурасын беру кезінде қолданылады.
Жақсы акварель бояулар оңай еруге және қылқаламға тез жұғуға,
мөлдір болуға, таза да қанық түске ие болуға тиіс.
Акварельге арналған палитра, темпераға арналған сияқты, не
металдан, немесе пластмассадан жасалған болуға тиіс. Үй жағдайында
үлкен жайпақ фарфор тарелканы пайдалануға болады. Көбіне
акварельшілер өздері сурет салатын қағаздың бір кесегін
пайдаланады, мұның өзі онша жақсы емес: қағаз жібіп, ұйпаланып
қалады; одан желім шайылып кетеді де оның бетіндегі бояулар
біршама лайланады.
Акварельде қағаз сапасының — оның бұдырлығының,
тығыздығының және әсіресе ақтығының ерекше маңызы бар: өйткені
мұнда негіз грунтталмайды және ақ бояулар қолданылмайды.
Акварель живописі үшін ең жақсы қағаз — акварельге арналған
арнайы картон немесе ватман (гознак). Акварель үшін ірі бұжырлы
чертеж қағазы да жарамды.
Темпера және гуашь техникасы. Темпералық живопись майлы
бояумен салынған живопиське қарағанда біршама көне заманда шыққан.
Элладалық Египет обаларынан табылған фаюмдық портреттер деп
аталатындардың кейбіреулері желім немесе жұмыртқа темперасымен салынған.
Темпера мен гуашь бояуларын олардың жұмыс кезінде суға
ерітілетіні және майлы бояулармен салыстырғанда өте тез кебетіні
туыстастырады. Олардың бір-бірінен ерекшелігі, темпера айтарлықтай мөлдір,
ал гуашь - барлық бояулардың ішіндегі ең күңгірт бояу. Оның үстіне
темпера бір рет кепкен соң, суға енді қайтадан ерімейді; ал
гуашьты кепкеннен кейін жуып кетіру оңай. Темперамен тасқа,
ағаш тақталарға, грунттелген және грунттелмеген холсттарға, картон
мен қағазға сурет салуға балады. Оның өзі майлы живопись үшін
грунт ретінде қызмет атқара алады: жұмысты темперамен
бастап, соңғы сатысында майлы бояумен аяқтауға болады. Осы
сапалардың бәрі живописьшілер үшін материалды өте ыңғайлы
және тартымды материал етеді.
Темперамен жұмыс істеу техникасы негізінен майлы бояумен
жұмыс істеу техникасымен бірдей, сондықтан оны ерекшелейтін
нәрселерге ғана тоқталамыз.
Қолданылып отырған байланыстырушы заттарға байланысты
темпера казеинді-майлы, жұмыртқалы және т. б. болып келеді.
Каззеинді-майлы темпераның құрамында байланыстырушы
ретінде живопись майының, казеиннің және басқа бірқатар жұмсартушы және
бұзылудан сақтаушы үстемелердің қоспасы (эмульсиясыз) болады.
Біздің өнеркәсібіміз синтетикалық негізде поливннилацетатті темпераны
шығарады.
Бұл бояулардың қай-қайсысы да өте жақсы, бірақ оларды жеке-
жеке пайдалану керек; казеинді-майлы және поливинилацетатті темпераны
араластыруға болмайды.
Поливинилацетатті темпера — корпустық (бояуды қалың етіп
жағу) жолмен де, лессировкалық (бояуды мөлдір, жұқа етіп жағу) жолмен
де сурет салуға мүмкіндік беретін, тез кебетін бояу. Оны да суға
ерітеді, бірақ, казеинді-майлы темперадан айырмашылығы, ол кепкен
кезде ағармайды, қайта керісінше, біршама қараяды. Жұмысты түзеткен кезде
бұл темпераны спиртпен ерітеді.
Жұмыртқа темперасымен салынатын живопиське арналған ағашты дайындау
мейлінше қиын. Бұл жағдайда левкас деп аталатынды жасайды:
ағашқа дәке жабыстырады, содан кейін қалақшамен қатты сүрте
отырып шамамен қабатын 2мм етіп эмульсиялық-бор грунтымен
жабады. Алдыңғы қабатты толық кептіре отырып, бұлай жабуды 2—3 рет
қайталайды. Соңғы қабат кепкен кезде, оны айнадай
жалтырағанша тегістейді. Левкас үшін грунтты былай дайындайды:
казеин желімінің бір өлшем бөлігін жылы судың төрт бөлігіне
езеді. Қоюланған жылы желімге, үздіксіз араластыра
отырып, олифтің бір өлшем бөлігінің жартысын құяды. Содан соң
сұйық қамырдың қоюлығына жеткенше бор (тіс тазалайтын ұнтақ)
қосады, ол қалақшадан жіңішкелеп, бірақ үзілмей ағып тұратындай
болуға тиіс.
Левкас бетіне сурет жаншу әдісімен екінші жағына жұмсақ
графит қарындаш жағылған калькадан абайлап көшіріледі. Содан
кейін суретті жіңішке қылқаламмен жақсылап істейді. Мұның
бәрін, левкастың аппақ қардай бетін мұқият қорғаштай отырып,
барынша ұқыпты және жинақы жасайды. Жұмыртқа темперасы мөлдір
және көп мөлшерде лессировка жасауға мүмкіндік береді,
сондықтан бояулардың астыңғы қабаттан көрініп тұратынына
есептей отырып, салуға болады.
Темперамен жұмыс істеуге арналған қылқаламдар және басқа
аспаптар негізінен майлы бояумен живопись салудағыдай. Бәрінен де бояуларды
езуге арналған металл немесе пластмасса палитраларды пайдаланған жақсы.
Гуашь — ең тығыз, күңгірт бояу. Онымен сәтсіз жерлерді —
неғұрлым қара-қошқыл бояуларды неғұрлым ақшыл бояумен және
т. б. толық жауып жіберуге болады. Жабылған алдыңғы қабат
мүлдем көрінбейді. Гуашьпен жұмыс істеудің қиындығы мынада:
кепкен бояу жағындылары оңай жібиді. Гуашь декорациялық-безендіру
және плакат жұмыстарында, театр эскиздері мен-кітап
графикасында мейлінше үлкен табыспен қолданылады. Алайда оны
станоктік живописьте де Ф. Толстой, В. Серов, А. Головин сияқты
орыс суретшілері пайдаланды.
Гуашьты сұйық қаймақтың қоюлығына жеткенге дейін еріту ұсынылады, бірақ
ақшылданып кетпес үшін одан артық ерітпеу керек. Тым сұйық
жағылған бояу кепкен кезде бояу жағындыларының шектесетін
жерлерін бойлай қара-қошқыл жйектер түзеді. Гуашьты тым
қою етудің және бір жерге бірнеше рет жағудың да жөні жоқ: ол негізге
нашар бекиді де кепкен соң төгіліп түсіп қалады. Мұның
өзі шығып тұрған желімнен қара дақтардың пайда болуына да әкеліп
соғуы мүмкін.
Мұнда майлы бояумен жұмыс жасағандағыдай қылқаламдар пайдаланады, бірақ
сонымен бірге жұмсақ акварель қылқаламдары да
қолданылады.
Майлы бояу техникасы. Сурет пайдаланатын бояулардың бәрі
де, әдетте, бояғыш заттар, яғни пигмент пен қандай да бір
байланыстырғыш заттардың қоспасынан тұрады. Ал майлы
бояуларды мұндай байланыстырғыш зат-май. Басқаша айтқанда,
майлы бояулар пигменті зығыр майымен араластыру аркылы
алынады. Басқада кейбір майларды (жаңғақ күнбағысмайлары)
пайдалануға болады. Бұл майлар кепкен кезде қатқыл қабық түзеді.
Басқа майлар бұл мақсатта пайдалануға жарамайды, өйткені олар
мүлде кеппейді, немесе, керісінше кепкен кезде су сияқты буланып,
ұшып кетеді. Майлы бояулы живописпен айналыспас бұрын суретші
майлы бояулардың не екенін және олармен жұмыс істеу әдістерін
жақсы білуге тиіс.
Живописьте тек X VI ғасырдан бастап қолданыла
бастаған майлы бояулардың көптеген жақсы қасиеттері бар: оларды
қалыңдатып та, сондай-ақ жұқалатып, мөлдір етіп жағуға да
болады. Олар баяу кебеді, әрі кепкен кезде өзінің түсін
өзгерпейді.
Майлы бояулардың, кебу жылдамдығы ондағы майдың мөлшеріне,
пигметнттің химиялық кұрамына байланысты. Кейбір пигменттер
(мысалы, қорғасынды белила) кебуі жылдамдатады, екіншілері
(мысалы, краплак және газ күйесі) - тежейді.
Суретші жұмыс үстінде кез-келген бояуларды бір-бірімен
араластыра беруге болмайтынын есте ұстауға тиіс, өйткені олардың химиялық
өзара әсері үстердің өзгеруіне әкеліп соғуы мүмкін.
Майлы бояулар өздерінің сапалық қасиеттері жағынан корпустық және
мөлдір түсті бояулар болып екіге бөлінеді. Қандай да бір
жазықтың, бетіне жұқалап жағылған корпустық бояулар олардың
астындағы түсті мүлдем көрсетпей тастайды. Корпустық бояуларға:
белила, киноварь, охра, кадми және басқалары жатады. Олар жаққанда
қалың түсіп, живописьті жайнатып жібереді.
Ал мөлдір түсті бояуларды жаққан кезде мөлдір бояу қабатын береді де
оның астындағы түс көрініп тұрады. Бұл бояуларға: кәдімгі
умбра, краплак, жасыл түсті бояулардың үстінен жақса, кескіндеме
ерекше түрленіп құлпыра түседі .
Майлы бояулар кепкенде акварельдік бояулар сияқты түстері өзгермейді.
Майлы бояуларды бірнеше қабат және бірнеше рет қайталап
жағуға болады. Майлы бояудың бір кемшілігі-
технологиялық әдістерді дұрыс сақтамаса, белгілі бір уакыт өткенде
ол не қарайып, не сарғайып кетеді. Майлы бояулардың қалайы
және корғасынды белила, стронцийлік сары бояу, күйдірілген
табиғи қалампыр бояу, табиғи умбра, қоңыр (ақшыл және қара), қызыл
киноварь, ақшыл-құлпын қоңыр краплак, ультрамарин (өте ашық
көк бояу), көк және құлпын кобальт, жасыл изумруд, қара
жүзім, күйдірілген сүйек сияқты түрлері болады.
Майлы живописьті кенепке, қағазға, картонға, тақтайға т.с.с.
салуға болады. Майлы живопись үшін әсіресе кенеп-өте жақсы
материал болып табылады. Оны арнайы кергі ағашқа салып керіп
қояды. Кергі ағаштың ені 5-6 см, қалыңдығы 2,5-3 см болу керек.
Оларды қарама-қарсы жақтары тең төрт бұрышты болатындай
етіп кесу керек. Кергі ағаштың төрт бұрышы да тиекпен
ұсталады. Кенепті керіп ағаштың жақтауларына қайырып
бекіту керек.
Майлы бояумен салынған живопсьтің ұзақ сақталуын қамтамасыз
ету үшін әуелі арнаулы грунтпен грунттау керек. Грунттардың
жабысқағы да, эмульсиясы да, сондай-ақ жартылай майлы және синтетикалық
грунттар да болады. Жабысқақ грунт жасау үшін 50 грам
ағаш желімін 1 литр суды ысытып араластырады да сосын
суытып қояды. Желімді қайнатуға болмайды, онда ол тұтқырлық
сапасын жояды. Содан кейін әлгі желімге бор немесе құрғақ
мырыш белиласын қосады да, ақшылдау кою ерітінді болып
шыққанша шайқайды. Коюлығы кисель тәрізді болған грунтты:
жалпақ қылқаламмен (ластымен) кенепке 2-3 рет жағады. Бірақ оны
әрбір жаққан сайын мұқият кептіріп отыру қажет.
Эмульсия грунты да жабысқақ грунт сияқты етіп жасалады.
Ақшылдау қою ерітіндіні алу үшін сауытта тұрған мырышты белила
мен ұнтақталған борды қосып араластырған жөн. Осындай әдіспен
жасалған грунт, жабысқақ грунтқа қарағанда, әлдеқайда сапалы
болып шығады, әрі ылғалдың әсеріне онша беріле бермейді.
Майлы бояуды сұйылту үшін бірінші және екінші сұйылтқыш
пайдаланылады. Живописьте зығыр, жаңғақ күнбағыс майлары және
т.б. да қолданылатынын атап өткенбіз. Сондай-ақ живописьте
мастика лактары да пайдаланылатынын айта кеткен жөн. Бұлар
живописьте көбінесе әбден кеуіп болғанда үстінен жағып,
жылтырату үшін қолданылады. Живопись өнерімен шұғылданушы
адам бояуларын, қылқаламдарын, әр түрін майлары мен басқа
да жабдықтарын сақтау үшін арнайы шәшіті (этюдник)
пайдаланылады, оны қолдан жасап та алуға болады.
Майлы бояумен жұмыс жасайтын суретшілер көбіне қатты
қылшықты қылқаламдарды пайдаланады, Корпустық живопись үшін
жалпақ қылқаламдар, ал ұсақ детальдарды салу үшін қылдан
жасалған жұмыр және жалпақ қылқаламдар қолданылады.
Қылқаламдарды таза ұстап, жұмыс істеп болғаннан кейін
міндетті түрде жылы сумен сабындап жуып, кептіріп кою керек.
Жұмыс істеп болғаннан кейін лас қылқаламдарды керосинге салып
қоюға болады (онда бір екі күн тұрғанға ештеңе етпейді). Ал майлы
бояумен кепкен қылқаламды кейін керосинмен жуып, тазартуға
болғанымен, ол өзінің сапасы мен формасын жоғалтады.
Егер қылқалам дер кезінде жуылмаса, оны біраз уақыт скипидарға салып,
содан кейін сабындап жуады. Қылқаламдардың формасын сақтау
үшін жұмыс істеп болғаннан кейін олардың ұштарын
жұмсақ қағазбен орап қойған жөн.
Живописьпен көбіне күндіз шұғылданған жөн, өйткені
шамның жарығы бояулардың түстерін өзгертіп көрсетеді. Егер сурет
ұзақ мерзімді болса, онда кенепті бүлдірмей, ең әуелі қағазға
карындашпен салып алып, қағаздың төрт жағын бояп жіберіп,
сосын ғана кенепке көшіру керек. Оны басқа да түрлі әдістермен
көшіруге болады. Мәселен, суреттің сыртына көмірді тегіс
етіп жағып, кенепке жайып салу керек, сонан соң оны бет
жағынан қарындашпен немесе ұшталған шыбықпен басып жүріп
алу керек. Осы кезде сурет кенепке түсіп қалады. Кейбір
суретшілер көмір аркылы кенепке түсіргеннен кейін түр-
түсін айырады да, оны фиксатифтейді. Сурет кепкеннен кейін ғана
живописьпен шұғылдану керек, бірақ форманы модуляциялау
үшін жарық күңгірт, жылтырауык, көлеңке рефлекс сияқты
5 реңктік болатынын есте сақтау қажет. Форма сызықтар мен
заттардың нұскалары арқылы айқындалады. Живописьте материалдардың табиғи
түрі жарықта айқындалады. Сол себепті жарық шағылысып түскен кезде түсті
айыруға мумкіндік болмайды. Көлеңкеде заттың материалда
айқын байқалмайды да, ал рефлексте материал біраз қалпына келеді.
Заттың өз көлеңкесі жылы бөлмеде әрқашан суық күңгірт түске қарама-
қарсы болады. Заттың жарық түскен жағымен салыстырғанда рефлекс әрқашан
әлсіздеу болады деп қарау керек.
Қарындашпен салынған суретте күңгірт түс форманы айқындай түседі,
сондықтан біз оған көбірек көңіл бөлуге тиіспіз. Ал
живописьте заттың формасын керісінше, жарық айқындайды. Егер живописьте
жарықтан гөрі күңгірт түске көбірек назар аударылса, күңгірт
түс жарықта материалдың түсін өзертіп жібереді, сондықтан
заттың материалдық мәнін күнгірт түс емес, жарық түс
айқындайтыны бәрімізге мәлім. Сонымен жарық пен көлеңкенің ара қатынасының
анықтығы, заттың суретін салғанда, түс жағынан фигураның көлемін
оңай айыруға көмектеседі. Салған суретке ең әуелі сұйық бояу жағу
керек (қою болса сұйылтыңыз).
Түрлі-түсті сурет салғанда өте ұқыпты болу керек. Жұмысты
бастаудан бұрын фон ақшылдау ма, әлде салып жатқан нұсқаның
тұлғасы ақшылдау ма, осыны анықтап алып, модельдің ак және
қара жерлерін айыру қажет. Содан әрі фонның жарық және
көлеңкелі жерлеріне мұқият зер салған жөн. Жекелеген детельдардың:
беттің, киімінің, түстің және т.б. бір-бірінен ерекшеліктерін ажырата
білген дұрыс. Жарық пен көлеңкенің өзара айырмашылықтарын
айыруға көптеген жағдайларға назар аударып, зер салып отыру
керек. Көлеңке жерлеріне келгенде бояуды сұйық жарық жерлеріне
бояуды қою етіп жағу керек. Ерекше фактураларға (мысалға: шаш,
мүк, қой жүні жене т.б.) келгенде бояуды қалыңырақ жаққан
дұрыс. Кенептің бетіне жағылған бояуды қылқаламмен сүйкелей
бермеңіз, ол түстің өңін кетіреді. Алдымен тақтайшаға
(палитраға) бірнеше түсті бояуларды араластырып
көріп, өзіңізге қажетті түсті тауып аламыз.
Бірақ қажетті түсті табу үшін 3-4 түсті бояудан артық
араластыруға болмайды, тек шағындап, керегінше ғана жасаймыз.
Суретшілер өнердің ұшы-қиырсыз кескіндеме саласынан көбіне өздері
сүйген әуендер мен тақырыптарды таңдап алады.
Біреулері портреттер жазғанды ұнатады, екіншілері пейзажды,
үшіншілері тарихи, соғыс немесе тұрмыстық көріністерді
бейнелеуге құштар. Бейнелеу өнерінің бұлай сапталуы жанрларға
бөліну деп аталады. Жанр сөзі Genre-түр, немесе тек сөзінен
шыққан. Живописьте мынадай жанрларға бөлінеді: анимастика,
мифологиялық және моринизм.
Сурет салуды меңгеруді тірі модельден емес, өлі қозғалмайтын
модельден-натюрморттан Француздың nature morte- өлі табиғат,
натура деген сөзінен шыққан бастаған жақсы.
Натюрморт өлі табиғат немесе өлі зат аталғанымен,
сондағы бейнеленген заттар арқылы табиғи өмірді, заман келбетін
тіпті бір халықтың тұрмыс- тіршілігін, әдеп- ғұрыптын танып- білуге
болады.
Осының куәсі ретінде қазақ әйелдеріменен шыққан тұнғыш
суретші Айша Ғалымбаеваның дастархан аты натюрморттық шығармасын
алайық. Мұнда суретші ашық жылы түсті бояулармен қазақтың өзіне
тән дастархан мәзірін бейнелей отырып,
ұлттық ерекшелігімізді, халқымыздың қонқжай, ақжарқын кеңпейілдігін
асабір нәзік сезіммен жеткізе білген.
Мұнда картиналарды салдырған адам, рухани нәзік талап
талғам дейтіннің иісін де білмейтін саудагер немесе қала
шонжарлары суреттегі дәмді, мол тағамға ғана қызығатын, өйткені
оның өмірінің басты қызығы да тамақ құлқыны болатын.
Натюрморт-өнердің дербес жанры ретінде XVIII ғасырда
Голландияда және кіші Фландрияда қазір бұл Бельгияның бір бөлігі
туып, кеңінен дамыды.
Натюрмортты ол тұруға шаршап, кетіп қалады, тұрған қалпын өзгертеді
деп қорықпай-ақ оны түрлі нүктелерден мұқият зерттей отырып,
қалағанынша ұзақ салуға болады. Онымен жұмыс істеу үстінде жас
суретші заттардың формасын құруға, оның конструкциясын
талдауға, олардың өзгеше ерекшеліктерін де, олардың арасындағы
өзара байланысты да табуға үйренеді.
Пейзаж Paysade деген Француз сөзінен шыққан- бұл
ландшафты, табиғатты бейнелеу. Пейзаж дербес жанр ретінде,
Қытайда, Жапонияда және басқа шығыс елдерінде VII-Х ғасырларда
Европадағыдан ертерек қалыптасты. Европалық живописьте ол
XVIII ғасырда, алдымен Италияда пайда болды, ал содан кейін
Голландияда ерекше жоғары дамыды. Орыс өнерінде пейзаждың
гүлденуі XIХ ғасырдың соңына тұспа-тұс келеді.
Пейзаж - қайсыбір жерлерді жәй айнытпай бейнелей салу емес, онда
суретшінің сезімдері мен ойларын берудің үлкен мүмкіндіктері
жатыр.
Адам өмірімен салыстырып қарағанда табиғат өмірі мәңгілік
сияқты болып көрінеді. Бұл торлаған аспан, теңіз толқындары,
ормандар мен таулар жүздеген, мыңдаған жылдар бұрын қандай
болса, сондай күйінде қалады.
Бірақ осы бір өзгермейтін табиғатты алуан дәуір суретшілері
түрліше көріп, түрліше бейнеледі.
XVIII ғасырдағы голланд суретшілерінің картиналарында теңіз
үнемі дерлік романтикалық сарынсыз болып келеді, олар табиғат
сұлулығын іңкәрлікпен қызықтауға биім емес. Олар үшін теңіз сауда
мен жұмыс орны, тіршілік қарекетін іздестіретін кеңістік.
Атақты моринист Айвазовскийде теңізді әрдайым дерлік үрейлі
дүлей күш, мөлдірлеу құпия сырлы тұңғиық. Орасан зор толқындар
қия жартастарға лап қояды. Адамдар, тіпті кемелердің өзі
де-осынау қаһарлы, өлшеусіз қуатты стихияда өте
кішкентай, дәрменсіз де қорғансыз. Оның картиналары әсем
стихияға деген тәнтілікке, романтикалық
сүйіспеншілікке бөленген.
Бір табиғи мотивтің өзі суретшінің қылқаламынан мүлде басқа толысуға,
басқаша түске ие бола отырып, шебердің талғамын,
көзқарастарын, көңіл күйін береді.
Оның үстінде Мәңгілік табиғат тіршілігіне уақыт өтуімен бірге
жаңа әуендер енеді, табиғат адамның әсерімен өзгеріп отырады.
Темір жолдар, автомобиль жолдары, жоғары вольтті электр
желілерінің сорайған діңгектері мен сымдары, аспанда ұшқан
реактивтік самолеттің будақтаған ізі- осының бәрі бүгінгі
күннің көрінісі. Мұны қазіргі заманғы суретшісі
аңғармай тұра алмайды.
Көркем сурет және графика факультетінің студенттері живописьтегі
портрет туралы алғашқы ұғыммен үшінші курстың басында
танысады. Дегенмен, программа бойынша жүргізілетін бейнелеу
өнерінің портрет жанры натюрмортқа қарағанда әлдеқайда күрделі,
әрі маңызды бөлімге жатады.
Бұл жанр басқалардан бұрын пайда болды-3 мың жылдан астам
уақыт бұрын жасалған скульптуралық египет портреттері, екі мың
жылғы бұрынғы мозайкалық рим және темпералық фалом
портреттері енгізілді. Адамдар әрдайым өз бейнесін көргісі келеді, ал
ежелгі египеттер тіпті қайтыс болған адамның жаны портреттке көшеді
деп есептеді.
Үлкен шебердің шабыты қолымен жазылған әрбір портрет
шынында да рух танғандай болады, портретке түсірілген бет-әлпетте
ой, қайғы күйініш, қуаныш күрделі және кейде қиын бүкіл өмір
жолының көрінісі жатады.
Портреттің бірінші және қажетті сапасы-оның түп
нұсқасымен ұқсастығы. Бірақ бұл математиктер айтқандай, қажетті
бірақ жеткіліксіз шарт. Адамның сыртқы белгілерінің арғы жағынан
біз бейнелеушінің ой—арманын, қуаныш-күйінішін, ішкі жан
дүниесін тап басып, сезінуге тиіспіз. Біз суретшінің
оған қатынасын да сезінуге тиіспіз. Тек осылардың бәрі
ғана бейнені портретерде, осылай ғана бейнеленген адамдар
тіпті мүлде бізге бейтаныс болғаннын өзінде бізді көз
салуға, ойға шомылуға және тебіренуге мәжбүр етеді.
Портрет өзінің сипаты жағынан алуан түрлі болады. Бір
портрет адамды дәріптеу, оны барынша әдемілік пен сәндікте көрсету
үшін жазылады. Бұл XVIII ғасырларда орыс өнерінде мейлінше кең
таралған параттық портреттер суретшілер Ф.Рокотов, Д.Левщкий,
В. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz