Қазақстан СЭҚ мемлекеттік реттеу мен кеден саясатын дамыту болашағы және көкейтесті мәселелері
К І Р І С П
Е ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3-7
І. Сыртқы экономикалық қызметті (СЭҚ) мемлекеттік реттеудің негізгі
теориялық әдіснамасы.
1.1. СЭҚ кедендік реттеу әдістері және халықаралық тәжірибесі ... ... ... .
8-11
1.2. Сыртқы сауданы шектеудің кедендік принциптерінің шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12-13
а) Сыртқы сауданы мемлекетаралық
шектеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14-15
ә) СЭҚ Қазақстан экономикасын дамытудағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... .. 15-19
1.3. Кеден ісі саласындағы СЭҚ қатысушыларды тексеру
... ... ... ... ... ... 20-25
ІІ. Қазақстан Республикасындағы СЭҚ реттеудің қазіргі кездегі тәжірибесі.
2.1. СЭҚ реттеудің негізгі
қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26-33
2.2. Көкшетау кеденінің
ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33-37
2.3. Көкшетау (Ақмола облысы) бойынша пост-кедендік бақылау бөлімі
қызметіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .. 36-40
ІІІ. Қазақстан СЭҚ мемлекеттік реттеу мен кеден саясатын дамыту болашағы
және көкейтесті
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41-45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..46-51
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..52-53
Қосымшалар
(кестелер) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 54-68
КІРІСПЕ
Өткен ғасырдың 90 жылдарында әлемдік деңгейде үлкен өзгерістер
болды. Соның бірі Кеңес Одағы құлап, соның салдарынан 15 жаңа тәуелсіз
мемлекет пайда болды. Сөйтіп, біз мекен етіп отырған Қазақстан республикасы
да егеменді ел болып, өз Тәуелсіздігін алып, экономикасы өтпелі,
демократиялық мемлекет болды. Қазақстан мемлекетін бүкіл әлемдік елдердің
барлық ұйымдары таныды, оған Қазақстан мемлекетінің БҰҰ-на мүше болуы т.б.
дәлел болады. Бұл жағдайда септігін өте көп тигізген шара ретінде
Қазақстан-2030 бағдарламасын айтуға болады. Бұл аса маңызды құжатта
мемлекеттің приоритеттік мақсаттары, әсіресе ашық экономикалы ел
болатындығы, дәлірек айтқанда, мемлекеттің басқа әлемдік елдерімен тығыз
экономикалық қатынас орнататыны атап көрсетілген. Ал, бұл приоритетті
басымдық, сыртқы экономикалық қызметті, кеден саласын дамытудың аса маңызды
факторлардың біріне айналып отырғандығын дәлелдейді. Бұдан, дипломдық
жұмысқа таңдап алынған тақырыптың өзекті тақырып екендігі айқын болады.
Қазақстан 1992 жылдан Бүкіләлемдік кеден ұйымына мүше бола отырып,
Бүкіләлемдегі Сауда ұйымына мүше болу мәселелерін қарастыруда.
Кеден саласының қызметін басқа мемлекеттік қызмет салаларынан
бөлшектеуге болмайды, өйткені олардың арасында өзара байланыстың
объективті негізі бар.
Кеден шекарасы арқылы өткізілетін тауарларға қолданылатын бірыңғай
кедендік төлемдер жүйесін құру жолымен іске асырылатын кеден саясатын
мемлекетіміздің сыртқы экономикалық қызметінің бір бөлігі ретінде қарастыра
отырып, жалпы мәселелерінің, кеден саясатының мақсаттары мен кеден ісінің
жөнге қойылуының және кеден саласының маңыздылығын байқауға болады.
Кеден шекарасының жалпы ұзындығы 13 мың км. оның ішінде Ресеймен –
7000 км, Өзбекстанмен – 2000 км, Түркменстанмен – 400 км, Қырғыз
Республикасымен – 1000 км астам, Қытаймен – 1700 км. Теңіз шекарасы – 1700
км. ұзындықты алып отыр.
Қазақстанның кеден шекарасы арқылы орта есеппен бір жылда 1 млн.
жеке тұлға қатынайды (мысалы 1995 ж. – 651 148 адам Қазақстан
Республикасынан, 526 050 – Қазақстан Республикасына, 1996 ж. – сәйкесінше
590 879 және 507893 адам) ; 1997-1998 ж.ж. 1 млн. астам тауарлар
айналымы динамикасы әкелінуден сыртқа шығарудың жоғары екендігін байқатты
(мысалы: 1995 ж. 73715 мың тонна шығарылса, 19418 әкелінген, 1996 ж.
тиісінше 67474 және 18 069, 1997 ж.-55 000 және 15 000; 1998 ж. – 43044
және 12 100 тонна кірген). Көптеген процедуралық әрекеттер жүзеге
асырылады. (мәселен, 1995 ж. – 298 537 жүк кеден декларациясы рәсімделген,
кейінгі жылдары оның көлемі 200 000 асқан).
Кеден құқығы егеменді Қазақстанда мемлекетіміздің сыртқы экономикалық
қызметінде жаңа құрал болып табылады. Заңдарымыз “кеден ісі”, “кеден
саясаты”, кеден саласы” сияқты құқықтық категориялардың жетекшілікті
түрдегі дәл анықтамасын бермегендіктен, оларды қолдануда кейбір
қиыншылықтарға соқтырады.
Мемлекеттің бірыңғай сыртқы экономикалық қызметінің жүйесін
қалыптастыру 1990 жылы 15 желтоқсанда “ҚазССР сыртқы экономикалық
қызметінің негізгі қағидалары туралы ҚазССР Заңымен қарастырылған.
Мемлекетіміздің сыртқы экономикалық қызмет механизмін анықтауға тағы
бір талпынысы 1991 ж. 6 маусымдағы №328 “Қазақ ССР республи-калық валюта
комитеті туралы” Қазақстан Президентінің қаулысы болды. Жаңадан құрылған
мемлекеттік орган валюталық және және экспорт-импорт саясатын жасау мен
үлестіру, экспорт базасын дамыту мен экспорт үшін ресурс іздестіру
шараларын айқындауы керек болды. Президент аппара-тының бұл бөлімшесін
Премьер - министр басқарса да, шын мәнінде, бұл комитеттің бар мәселелерді
шешуде ешқандай ролі болмады және жарыса қызмет істеуші орган болып
табылады.
Сыртқы экономикалық қызметті құқықтық реттеу кейінгі кездері
оның босаңсуы әкімшіліктен гөрі экономикалық әдіске көшу тенденциясын
көрсетеді. Әрине, бұл көптеген күрделі процедураларды жеңілдетіп, кеден
тарифін реттеудің анық қажеттілігі пайда бола бастағанымен, осы уақытта
кедендік әкімшіліктендіру сақталады.
1990 жылдың 15-желтоқсанында қабылданған “Сыртқы экономикалық
қызметтің негізгі қағидалары туралы” Қазақ ССР Заңында республика-мыздың
сыртқы экономикалық қызметін ретке келтіру мақсаты қойылды.
КСРО ыдырауының қарсаңында республиканың сыртқы экономика-лық
қызметін жеке өзі шешуін қамтамасыз ету мақсатында Қазақ ССР Президенті
1991 ж. 31-тамыздағы “Қазақ ССР-нің сыртқы экономикалық қызметінің
дербестігін қамтамасыз ету туралы” Жарлығымен 1991 ж. 1-
қыркүйегінен экспорт пен импорт өнімдеріне квота және лицензия беру,
бартерлік операциялар жасау Қазақ ССР өз құзырына жататындығын қабылдады.
Қазақстан Республикасындағы кедендік саясатты жүзеге асырушы
орган–қазақстандық кедендік қызмет, ол Қазақстан Республикасы
Президентінің 1991 жылғы 12-желтоқсандағы “Қазақстан Республикасы Кеден
комитетін құру жөніндегі” Жарлығы бойынша құрылған Қазақстанның кеден
органдары біртұтас жүйені құрайды, оның құрамына Орталық кедендік орган,
кедендік комитет, сонымен бірге кедендік басқармалар, кедендер және кеден
бекеттері кіреді.
“Кедендік іс жөніндегі” Заңға сәйкес Қазақстан Республикасындағы
кедендік органдарға мыналар кіреді: Орталық кедендік комитет, 19 кедендік
басқарма және еркін экономикалық аймақта (“Атакент” – Іскерлік
ынтымақтастық орталығы және Қорғас) орналасқан 2 дербес кедендік органдар.
Республикадағы кедендер мен кедендік бекеттер саны 100-ден астам.
Қазақстанның әлемдік экономикалық және сауда байланыстары жүйесіне
біртіндеп бірігу процесі туындаған проблемаларды шешу барысында мүлде
жаңа әдістер мен тәсілдерді, нормативтік құқықтық базаны жетілдіруді,
қазіргі заманғы ғылыми жетістіктер мен ақпараттық технологияларға пара-пар
болатындай және кеден органдарының қызметін ұйымдастыру олардың даму
деңгейіне және мемлекеттік экономикалық саясат мүдделеріне сәйкес
келетіндей кедендік бақылау жүйесін жасауды, басқаша айтқанда, сыртқы
экономикалық қызмет саласының маңыздылығы объективті түрде арта
түсетіндігін көруге болады.
СЭҚ актуальдық сипатын мына төменде берілген жағдайлар да
айқындайды, мысалы:
тауарларды кедендік ресімдеу мен декларациялау мәселелерінің сыртқы
экономикалық қызметке қатысушылар тарапынан көптеген шағымдар мен
ескертпелер туғызатындығын атап өту керек. Бұл орайда қолданылып жүрген
заңдардың нормалары олардың тәртібі мен рәсімін жеткілікті түрде
регламенттемейді, бұл өз кезегінде қолданылып жүрген нормативтік
актілерді дұрыс түсіндіруге мүмкіндік бермейді. Онда тауарларды таңдап
алынған кеден режимдері шеңберінде декларациялау және ресімдеу үшін тек
Кодекстің өзінде белгіленген құжаттар ғана талап етілетіндігі туралы ереже
заңмен бекітілген. Аталған норма кеден органдары лауазымды адамдарының
тарапынан болатын әуре-сарсаң, төрешілдік және өз қызметтерін теріс
пайдалану әрекеттерін жоққа шағаруға мүмкіндік береді.
Қорыта айтқанда, кеден ісінің СЭҚ саласының актуальдылығы, қоғам
дамуы барысында арта түсетіндігі ашық байқалады.
Дипломдық еңбекте СЭҚ қатысушылардың тексеру жұмыстары
қарастырылған.
Бірінші тарауда, теориялық негіздері қарастырылса, екінші тарауда
аналитикалық ақпараттар сараланады, үшінші тарауда СЭҚ даму болашағы
қарастырылады.
Дипломдық еңбекте индукция, дедукция, монографиялық әдіс, анализ-
синтез, т.б. зерттеу әдістері пайдаланылған.
Ақпарат көздері ретінде түрлі кедендік құжаттар, заңдар жинағы,
ғылыми әдебиеттер т.б. құжаттар қолданылған.
Дипломдық еңбек Ақмола облысы бойынша кеден бақылау департаменті
ұйымы негізінде орындалған.
Дипломдық жұмыстық қорытынды сараланған ұсыныстары СЭҚ
қатысушыларды тексеру проблемаларына арналған.
І. Сыртқы экономикалық қызметті (СЭҚ) мемлекеттік
реттеудің негізгі теориялық әдіснамасы
1.1.Сыртқы экономикалық қызметті кедендік реттеу әдістері және халықаралық
тәжірибесі
Қандай да болмасын елдің, оның жеке аймағының халықаралық маңызы
оның экономикалық әлуетінің әлемдік тауар өндіру, технология, қаржы
жүйесіндегі орнымен, жалпы экономикалық серпінділігімен анықталады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы әлемдік экономикалық қоғам-
дастыққа кіру жағдайында, оның сыртқы экономикалық байланыстары дамып,
жаңа сапалық өзгерістерге көшіп келеді. Сол себептен де халық-аралық
экономикалық қатынастар мәселелері зор маңызға ие болып отыр.
Әлемдік шаруашылықтың ХХ ғасырдың екінші жартысындағы ерекше-
ліктерінің бірі халықаралық экономикалық қатынастардың қарқынды дамуы
болып табылады. Әртүрлі елдер, елдер тобы, экономикалық топтар, жеке
фирмалар мен ұйымдар арасындағы экономикалық қатынастар кеңіп, тереңдей
түседі. Бұл үдерістер халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуінен
шаруашылықтық өмірдің интернационалдануынан, ұлттық экономикалар-дың
ашықтығының артуынан, бір-бірін толықтыруынан, бір-бірімен біте қайнасып
жақындасуынан, аймақтық халықаралық құрылымдардың дамуы мен нығаюынан
көрінеді.
Халықаралық экономикалық қатынастардың диалектикасы мынада: жеке
елдердің ұлттық экономикалық тәуелсіздікке, ұлттық шаруашылықты ны-
ғайтуға ұмтылуы нәтижесінде әлемдік шаруашылықтың интернационал-дануына,
ұлттық экономикалардың ашықтығына, халықаралық еңбек бөлінісінің
тереңдеуіне алып келеді.
Халықаралық экономикалық қатынастар – жалпы экономикалық жүйенің
басты компоненті.
Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне жеке елдер,
интеграциялық бірлестіктер, сонымен қатар жеке кәсіпорындар арасындағы
материалдық игіліктер мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбас жасау және
тұтыну бойынша өтелетін қатынастар тетігі кіреді.
Халықаралық экономикалық қатынастардың дамуының алғы шарты -
әлемдегі жұмыс күшінің, табиғи ресурстардың, техникалық құралдардың,
негізгі және айналым капиталының, ғылыми-техникалық әлуеттің орналасуындағы
географиялық және тарихи қалыптасқан теңсіздік болып саналады.
Осы заманғы халықаралық экономикалық қатынастар елеулі, тұрақты,
мемлекетаралық реттеуді талап етеді.
Халықаралық экономикалық қатынастарды іске асырудың микро-деңгейіне
халықаралық маркетинг жүйесі мен сыртқы экономикалық қызметті ұйымдастыру
мен оның техникасы кіреді.
Халықаралық экономикалық қатынастардың құрылымына мыналар кіреді:
- халықаралық еңбек бөлінісі;
- тауарлар және қызметтермен халықаралық сауда;
- капиталдар мен шетел инвестицияларының халықаралық қозғалысы;
- халықаралық жұмыс күшінің миграциясы;
- халықаралық валюталық-қаржылық және несиелік қатынастар;
- халықаралық экономикалық интеграция.
Халықаралық экономикалық қатынастар (негізінен, саудалық қатынастар)
әлемдік шаруашылық пайда болғанға дейін де болған. Мысалы, жеке елдер
арасында, аймақтар шеңберінде халықаралық экономикалық қатынастар дамыған.
Бұл қатынастар еларалық, тар аймақтық сипатта болады. Әлемдік шаруашылық
пайда болып, дамуына байланысты халықаралық экономи-калық қатынастар
өзінің әрекет ету шеңберін кеңейтіп, тереңдетіп, ғалами сипатқа ие болды.
Халықаралық экономикалық қатынастар жеке елдер немесе әлемдік экономикаға
негізделе отырып көп жағдайда олардың дамуына байланысты болады. Бірақ
халықаралық қатынастар дами келе, өз заңдарына бағынатын дербес
құбылысқа, әлемдік шаруашылықтың әрекет ету және даму түріне, оның ішкі
тетігіне айналады.
1991 жылдың 16-желтоқсанынан бастап тәуелсіз мемлекет деп
жарияланған Қазақстан Республикасы жөнінде сөз қозғайтын болғандықтан,
заңды және жеке тұлғалар да, жалпы алғанда, бүкіл республика оның өзі
халықаралық саудаға белсенді түрде қатыса алады.
Бірақ әлемдік кеңістіктегі кез келген сыртқы экономикалық және ел
ішіндегі қызметтің заңдылық негізі бар екендігін атап айту керек. Демек,
халықаралық саудаға өздерінің кедендік заңдылықтарына сәйкес әртүрлі
шарттарды ұсынатын көптеген елдер қатысқандықтан, сыртқы экономикалық
қызметті жүзеге асыру кезінде серіктесті анықтау қажеттілігі туындайды.
Сондықтан, тауар өндірілген елді анықтаудағы мақсат - Қазақстан
Республикасы территориясына әкелінген және оның шекарасынан әкетілу
процесінде тарифтік жән бейтарифтік реттеуді жүзеге асыру. Тарифтік реттеу
республиканың кеден шекарасы арқылы өтетін тауарларға, транспорттық
құралдар мен басқа да бұйымдарға қатысты қолданылады. Оның мақсаты -
кедендік төлемдер мен алым алу. Олар ұлттық бюджетке келіп түсетін
түсімдердің маңызды көзі болып табылады, сондай-ақ ұлттық өңдеушілерді
шетелдік бәсекеден қорғау қызметін атқарады.
Қытаймен шекарадан басқа барлық территория кеденнің үлесінде, яғни 4
мың адамның қарамағында. Сондықтан да кедендік пункттер арасындағы
шекаралардың ара қашықтығы – 150-200 м, ал кейбір жерлерде 500-600 м.-ге
жетеді. Ал барлық өркениетті елдерде көрші орналасқан пункттер бір-
бірімен рация арқылы хабарласа алады, яғни олардың арасындағы қашықтық – 50-
60м. Бірақ барлық бекеттерді жабу 17 теміржолдың, 22 аэропорттың (оның
ішінде 2 әскери аэропорт) шекарасында тұру үшін 12 мың адам қажет. Қазіргі
кезде кедендік шекараның 11,5 мың километрін ғана тәуліктік кедендік
тексеруден өткізу қамтамасыз етіледі, ал республика шекарасы 13 мың
километрге созылып жатыр.
Қазақстан Республикасының кеден тарифі – Қазақстан Республикасы-
ның кеден шекарасынан өткізілетін тауарларға қатысты кеден баж салығы
мөлшерлемесінің жиыны. Сыртқы экономикалық қызметтің тауарлы
номенклатуралары Қазақстан Республикасының Үкіметімен халықаралық
тәжірибеде қолданылатын тауарларды топтастыру жүйесіне сәйкес анықталады.
Шекті мөлшерлемелер Қазақстанға жақсы әсер ету режимі қолданылатын
елде жасалынатын тауарларға салынады. Ал мұндай режим жоқ немесе шығару
елі белгісіз тауарларға қойылатын енгізу мөлшерлемелері заңды негізде екі
есе артады.
Шығарылатын тауарлардың баж салығы мөлшерлемесі мен олар
қолданылатын тауарлар тізімі жән сыртқы экономикалық реттеудің тарифтік
емес құралдары Қазақстан Республикасының Үкіметімен анықталады, әрі
Қазақстан территориясында сыртқы экономикалық қызметті реттеудің шаралары
болып келеді.
Қазақстан Республикасының экономикалық жағдайын қорғау мақсатында
шығарылатын және әкелінетін тауарларға ерекше баж салығы қолданылады:
арнайы, антидемпингтік, өтемақылы.
Қазақстан Республикасының кеден трриториясына әкелінетін және
шығарылатын тауарлардың кедендік құны Қазақстан Республикасының
үкіметімен, “Кеден тарифтері және баж” туралы Заңға сәйкес негізде
анықталады.
Нарықтық қатынастары жағдайында мемлекеттік қызметтің экономикалық
жиынтығы мемлекеттік реттеу механизмі арқылы, әкімшілік ұйымдарының
кәсіпкерлік қызметке экономикалық сипаттағы әдістер мен түрлі формаларды
пайдалану арқылы араласуымен іске асады.
1.2. Сыртқы сауданы шектеудің кедендік принциптерінің шетелдік тәжірибесі
Сыртқы экономикалық қызметтің жетістіктеріне ішкі нарықта
бәсекенің тұрақтануына ғана байланысты емес және ұлттық өнімнің бәсекеге
түсе алуына да, сондай-ақ оны өткізу мүмкіншілігін білуі шетел
әріптестерінің нарықта еңбек тәртібін сақтауы сыртқы саудаға ықпал
ететін ұлттық және мемлекетаралық құралдардың, қағидалардың орындалуы
жатады. Сыртқы экономикалық қызметті жүргізетін елдердің әлемдік
нарықта сыртқы сауда операцияларын шектеу жағдайларын нашар білуі
экспорттық өнімді өндіруді, еңбекті жоққа шығарады, алынатын валюталық
пайданы қысқартады, ескертілмеген шығынды көбейтеді, сондай-ақ өзара
пайдалы сыртқы сауда жұмысын тоқтатады. Бұл қателіктерді болдырмау үшін
сыртқы сауданы реттеу механизмін тұрақты қадағалау, ұлттық кеден
тәртібінің ерекшелігін білу, кіргізілетін халықаралық келісімдердің
нормасын білу қажет.
Сыртқы экономикалық қызметке мемлекеттің араласуының күшеюі
кәсіпорындардың сыртқы экономикалық қызметінің кеңеюінің қажеттілігіне
және жалпы экономикалық өндірісті кооперациялау мен интернационал-
дандырудың халықаралық көлеміне, сондай-ақ сыртқы нарықтық жағдайы және
жекелеген елдердің реттеу шараларының әртүрлі болуына байланысты.
50-жылдары сыртқы экономикалық жүйеде дамыған елдердің өсу қарқыны
алда болды. 1995 жылы әлемдік сауданың өсуі (8%) өнім шығарудың әлемдік
жиынтығынан (3,7%) артық болды.
Тек сыртқы сауда көлемінің өсуі ғана емес, сонымен бірге шетел
инвестициясы, ғылыми-техникалық ынтымақтастық масштабы, қызмет көрсету
және т.б. жүйелер дамыды. Қазіргі кезде әлемдік қауымдастықта өзінің
сыртқы саудасын реттемейтін бірде-бір ел кездеспейді. Көптеген елдердің
реттеу жүйесі сарапшылардың айтуынша өте жоғары. Мысалы, Австрия
қамтамасыз ететін елдердің әрқайсысынан 10 мың т. ет алуға квота алған.
Германия тұтынушыларға Францияның арзан электр энергиясын алуға рұқсат
етпейді, оларды өзінің қымбат энергиясын алуға мәжбүр етеді, т.б.
Қазіргі кездегі халықаралық тәжірибеде сыртқы сауданы шектеу өзіне
тән ерекшелігімен көріне бастады. Оның себебі 90 жылдарда әлемдік сауда
дамуының негізгі бағыттарына байланысты болады, ақпараттық техникалық және
құқық қағидаларын қалыптастыру процестерінің қарқынды дамуы, сондай-ақ
халықаралық келісімдер жүйесінің ерекшелігіне байланысты болды.
Қазіргі кезде сыртқы сауданы реттеу құралдарының әр түрлі
формалары, есеп және төлем операциялары мен құжат айналымдары қалыптасқан
десе де болады. Ұлттық сыртқы сауданы реттеу жүйесіне тән сипат жоғары
деңгейде ұйымдастырылған заңмен қамтамасыз етілуі, сондай-ақ сыртқы
экономикалық қызметтің субъектілерінің құқын және міндеттерін анықтап беру.
Оның өзі атқарушы орындардың мүмкіншілігін көрсетеді, сонымен бірге
мемлекеттік сыртқы сауда саясатында тұрақтылықты қамтамасыз етеді.
Қазіргі кездегі шектеу механизмінің ерекшелігі сыртқы сауда
қызмет ақпарат-техникалық базасының жоғарғы дәрежеде болуы, әртүрлі
хабарлар ағымын жылдамдату, оның тез өңделіп, банктерге қажетті
көрсеткіштерді қамтамасыз етуі болып табылады.
Сонымен, бұның ең маңызды сипаттамасы, сыртқы саудаға қолданылатын
көптеген бір-біріне байланысты және толықтыратын әдістер мен олардың
элементтерін кешенді (комплекті) пайдалану. Сыртқы сауданы шектеу
тәжірибесіндегі кешенді пайдалану ұлттық және мемлекетаралық құралдар-дың
нақты болуына экспортты тарифтік және бейтарифтік ынталандыру мен импортты
ұстауға болады.
Сыртқы сауданы мемлекетаралық шектеу
Екіжақты және көпжақты келісімдер (тарифтік және сауда жөніндегі
бас келісімдер, мемлекетаралық сауда-экономикалық төлем келісімдері) валюта
нарығының элементтерін реттеу, экспорттық-импорттық операция-ларды
несиелеу жүйесі және валюталық тәуелсіздікті қамсыздандыруды қамтамасыз
етеді.
Сыртқы сауданы мемлекетаралық шектеудің ұлттық жүйесінің негізін
көптеген әдістер құрайды: экспортты және импортты бейтарифтік элемент-
термен немесе тарифтік таңдау, қаржы-несие құралдары, экспорттық өнім-
дерді ынталандыру әдістері, сондай-ақ техникалық нормалар, шығаратын
өнімдерге қойылатын стандарттар мен талаптар.
Қазіргі кезде импортты шектеудің әкімшілік әдісін барлық
мемлекеттер қолданады, бірақ әрқайсысының өзіндік ерекшелігі бар.Бұл әр
түрлі сандық және бағалық шектеулер, жекелеген өнімдердің импорттық
көлемінің қысқаруы немесе нақты қамтамасыз етуші өнімінің шектелуі. Ол
әр түрлі кедергілерден тұрады: квоталау, лицензия, контингент, кеден
ұйымдарының түсініктемелері, техникалық нормалар мен қауіпсіздік
қағидалары, өздігінен өнім беруді тоқтату, демпингке қарсы шаралар.
ХХ ғасырдың басында пайда болған әкімшілік құралдар, сыртқы
саудада ірі фирмалар мен монополиялардың көбеюіне байланысты тұрақты
жағдайды қосымша шаралар ретінде қарастырады, олар уақытша сипатта
болады да экономикалық тұтқаның тиімсіз жағдайында қолданылады. Дегенмен
бұл шаралар экономика төмендеп кеткен жағдайда оны теңестіру кезінде басқа
мемлекеттер мен сыртқы сауда байланысын реттеудің негізгі құралы болып
саналады.
Экспортқа және импортқа тосқауыл қою халықаралық тәжірибеде
еріксіз болып отырады. Олардың өз ерекшеліктері бар, сонымен бірге, ашық
және қадағалап отыратын түрлері болады.
Сосынғы бір жағдай, сыртқы саудаға қосымша кедергілер жасалмауы
тиіс. Көптеген елдердің ұлттық заңында жүктің шекарадан өтіп, келесі
кеден шекарасына барғанға дейін кеден қадағалауында болуы тиіс. Бұл жерде
оған кеден салығының салынғандығына қарамайды. Кеден органдары шекарадан
өткенде тек құжаттарды ғана талап етеді, яғни жүк пен көліктің құжаттары.
Бірақ өз тіліне аударуды талап етпеу керек.
Жүкті импортқа немесе экспортқа жіберуде кеден декларациясын
көрсету және қосымша қабылдау мен тексеру, тауарды тексеруден өткізу,
кеден салығын есептеу, оны төлеу, тауарды кеден шекарасынан өткізу
сияқты операциялар жүргізіледі. Бұл шара кеден шекарашыларымен, олар-дың
ұйымдарының қадағалауымен жүргізіледі.
Соның ішінде, кедендік тексеру, яғни тауардың толықтырылған құжат
көрсеткіштеріне сай келуін қарайды. Тіркеудің ең соңғы операциясы тауар-ды
ішкі тұтынуға немесе экспортқа шығару болып саналады да, кеден салығы мен
баж салығы төленеді. Бейтарифтік шектеу шараларының басқа түрлеріне
экспорттық-импорттық және бағаның деңгейін тексеру, аванстық кеден баж
салығын төлеудегі талаптар, импорттық депозиттер (процентсіз ақшалай
кепілдік салу) жатады.
Сыртқы экономикалық қызметтің Қазақстан экономикасын
дамытудағы ролі
Сыртқы экономикалық байланыстар іс жүзінде әлемнің барлық
елдерінің әлеуметтік – экономикалық мәселелерін шешуге әсер етеді. Олар
мемлекет, аймақ және кәсіпорын көлемінде іске асырылады. Сыртқы
экономикалық байланыстар – халықаралық экономикалық саудалық байланыстар.
Олар елдер арасындағы сыртқы саудалық, ғылыми- техникалық, өндірістік,
валюталық-қаржылық және несиелік байланыстар-дың әр алуан түрлері,
құралдары мен әдістерінің жиынтығынан тұрады.
Сыртқы экономикалық қызмет деп сыртқы экономикалық байланыстың
белгілі бір аспектісі, кәсіпорындар мен ұйымдардың дербес өндірістік -
коммерциялық қызметінің саласы түсініледі. Дербестік шетелдік әріптесті,
экспорттық-импорттық мәміле үшін тауар номенклатурасын таңдаудан, баға
белгілеуден, сыртқы экономикалық қызметтің түрлерін анықтаудан көрінеді.
Сыртқы экономикалық қатынастардың түрлеріне сыртқы сауда, инвестициялық
ынтымақтастық, өндірістік кооперация, ғылыми-техникалық ынтымақтастық,
валюталық-қаржылық және несиелік операциялар жатады.
Сыртқы экономикалық қызметтің әрбірі білгілі бір түрде іске
асырылады. Сыртқы сауданың түрлері: экспорт, импорт, тауарлар мен
қызметтің кері экспорт және кері импорты.
Инвестициялық ынтымақтастық несиелік келісім, қаржылық лизинг,
шетел инвестициясы кәсіпорындар түрінде іске асырылады.
Өндірістік кооперацияның түрлері болып лицензиялық келісіммен өнім
өндіру; мамандану негізінде бірлескен өндіріс; мердігерлік кооперация және
бірлескен кәсіпорын; зауыттар мен өндірістік тізбелерді жеткізу жатады.
Ғылыми-техникалық ынтымақтастық технологиялық айырбас түрінде
көрінеді. Сыртқы экономикалық қызмет барлық елдерде бірнеше функция-лар
атқарады: ұлттық және әлемдік экономикалық дамудың деңгейін теңестіруге
әсер етеді; ұлттық және әлемдік өндіріс шығындарын салыстыруға мүмкіндік
береді; еңбек бөлінісінің артықшылықтарын іске асырады және артуына әсер
етеді.
Бұл функциялар Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық
қызметіне де тән. Сонымен бірге олардың Қазақстанда өзіндік ерекшеліктері
бар. Олар, бір жағынан, ұлттық экономиканың осы заманғы даму кезеңімен,
оның реформалануымен, нарықтық қатынастардың дамуымен, екінші жағынан –
Қазақстанның әлемдік экономикаға интеграциялану үрдісінің тереңдеуімен
анықталады. Оған тек қана шикізаттарды экспорттау және дайын өндірістік
тауарларды импорттау негізінде сыртқы сауда айналымын кеңейту ғана емес,
сонымен қатар өндірістік, ғылыми - техникалық, инвестициялық
ынтымақтастыққа кіруі, әртүрлі меншіктегі кәсіпорын-дардың сыртқы
экономикалық қызметке кең түрде қатысуы тән.
Сыртқы экономикалық қызмет елдің экономикасының дамуына,
біріншіден, экспорттан валюталық түсім алу жолымен әсер етеді. Қазіргі
кезеңде экспорт Қазақстан экономикасының саласына айналды. 1998 жылы жалпы
ішкі өнімнің 26,6 пайызы экспортқа шығарылды. 1999 жылы экспорт көлемі
5592,3 млн. доллар болды, ол 1998 жылмен салыстырғанда 2,8 пайыз, артық.
Экспорт көлемі 1999 жылы импорттан 1909,5 млн. доллорға артық, ал сыртқы
сауда айналымы сальдосының өсімі 1998 жылға қарағанда 75,5% болды.
Валюталық түсім импортты өтеуге мүмкіндік береді. [80, б.10]
Екіншіден, сыртқы экономикалық қызмет ел экономикасына инвести-
циялық ынтымақтастықты дамыту жолымен шетел инвестициясын тартуға жағдай
жасайды. Қазақстанда шетел капиталын белсенді түрде тарту 1992 жылы
басталды. Алғашқы кезде ол қарапайым түрде екі тарапты несие беру арқылы
іске асырылды. Бүкіл несие алу мемлекет тарапынан, немесе оның кепілдік
беруімен жүзеге асырылды. 1993 жылы республика аумағында бірінші рет,
тікелей шетелдік инвестициялар тіркеле басталды. Әдепкі кезде тікелей
шетелдік инвестицияның келу көлемі аз болды. Мысалы, 1995 жылы олар елдегі
жалпы күрделі қаржы жұмсалымы көлемінің 1,5 пайызын ғана құрады. Бірақ бұл
бағыттың басымдылығына, инвестициялық ахуалды жақсарту мақсатында заңдық
негізді жетілдіруге байланысты тікелей шетелдік инвестицияның үлесі
тұрақты түрде өсті. 1999 жылы ол респуб-ликадағы бүкіл инвестицияның 42
пайызын құрады. Экономикалық ақпараттық орталықтың мәліметтері бойынша
Қазақстанға 1993 – 1999 жылдары тартылған жалпы инвестицияның көлемі 8,8
млрд доллар болды. [80, б.11] Көп жағдайда осындай қомақты инвестициялар
негізінде өндірістің базалық салаларында мұнай және газ өндіруде, қара
және түсті металлургияда, электроэнергетикада дағдарыстан шығуға
мүмкіндік туды.
Үшіншіден, сыртқы экономикалық қызмет осы заманғы техника мен
технологияны импорттау жолымен өндірістің техникалық базасын жақсар-туға
жағдай жасайды. Ғылыми-техникалық үдеріс әсерімен техника мен технологияның
моральдік ескіру қарқыны жылдамдады, ғылыми зерттеу және тәжірибелік-
конструкторлық жұмыстар шығыны артты. Сонымен қатар осы заманғы техника мен
технологияны алу жолында, өнеркәсібі дамыған елдердегі өндірушілердің,
ерекше трансұлттық корпорациялардың дербес техникалық саясат жүргізуіне
байланысты кедергілер туындайды.
Бұндай қайшылықтарды шешуге Біріккен Ұлттар Ұйымының сауда және
даму конференциясының басшылығымен әзірленген нормативтік құжат
“Технология беру саласындағы мінез-құлық кодексі” жағдай жасайды.
Төртіншіден, сыртқы экономикалық қызмет ұзақ мерзімді өндірістік
ынтымақтастық және шетелдік әріптестермен бәсекеге қабілетті өнім өндіру
мен сол өніммен әлемдік нарыққа шығу үшін тұрақты бірлескен қызмет жасау
жолымен экономикалық дамуына әсер етеді. Бұндай бірлескен қызмет бірнеше
бағытта іске асырылады: комплектілік технологиялық құрал-жабдықтарды сатып
алу, оның жұмысын жолға қою, қызметкерлерді оқыту үшін кеңестік қызмет
көрсету, жаңа технологияға патенттер мен лицензия-ларды сатып алу және т.б.
Бұндай импортты мемлекет тарапынан қолдау күшейіп келеді.
Қазақстан Республикасының “Шетелдік инвестициялар туралы”27.12.1994 ж. №226
заңы өзгертулерімен және толықтыруымен, “Тікелей инвестиция-ларды
мемлекеттік қолдау туралы” 28.02.1997 ж. №75-1 өзгертулерімен және
толықтыруларымен, 02.08.1999 ж. №446-1 және Қазақстан Республикасының
Жарлығымен 06.03.2000 ж. №349 инвесторларды құрал-жабдықтарды импорттағанда
толық және ішінара кедендік баждан босату қарастырылған.
Сыртқы экономикалық қызмет елдердің әлеуметтік-экономикалық
дамуына әсер етеді және маңызды құрылымды қалыптастырушы, халықтың өмір
сүру деңгейі мен сапасын жақсартуға әсер етуші фактор ролін атқарады.
Қазақстан Республикасының кедендік қызметінің даму сатысының бірі
шекаралық ынтымақтасты өркендету болып табылады. Өйткені ол шектес
мемлекетпен өзара тиімді тауар айырбастауға, кооперациялық қатынас-тарға,
өндірістік тәжірибе мен ақпараттық айырбастауға зор әсерін тигізуде.
Ынтымақтастық негізінде шекара арқылы заңсыз өтетін тауарлар мен көлік
құралдарын, декларациялардың шындығын анықтауға арналған біріккен іс-
қимылдардың кең етек алуы дәлел бола алады. Сондай-ақ екіжақтылық
ақпараттық айырбастау да осыны көрсетеді.
2003 жылдың 30 – мамырында Орал қаласында Қазақстан Республикасы мен
Ресей Федерациясының шекаралық кедендік ұйымдарының кездесуі болып, онда:
- экономикалық контрабандамен және кеден саласындағы қылмыстар мен құқық
бұзушылықты анықтау және болдырмау мақсатындағы ведомство-аралық
операцияларда өзара қимылдар мен ынтымақтастықтың түрлері мен
әдістері;
- статусына қарап өткізу пункттерін бөлуді жайлап жою;
- шектес өткізу пункттерінің бірыңғай жұмыс режимін орнату;
- шекаралық ынтымақты дамытуға, кедендік бақылау мен кедендік ресімдеуді
жедел өткізуге бағытталған халықаралық құжаттардың іске асырылуын
қамтамасыз ету үшін шаралар қолдану;
- жалған транзит фактілерін анықтауға арналған темір жолдың транзит
учаскілерінен өтетін тауарларды кедендік ресімдеу;
- Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының аймақтарынан өтетін
декларацияланбаған тауарларды, жалған экспорттарды анықтауда өзара
ақпараттық айырбастау туралы және басқа мәселелер кеңінен талқыланды.
Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке
қатысушыларды тексеру
Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушы-ларды
тексеруді Қазақстан Республикасының кеден және өзге де заңдары-ның
сақталмағаны туралы негіздер бола қалған жағдайда кеден органдары жүзеге
асырады, оның сақталуын бақылау кеден ісі мәселелері жөніндегі уәкілетті
орган белгілеген тәртіппен кеден органдарына жүктелген.
Қажетті болған жағдайда кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық
қызметке қатысушыларды тексеруді басқа да мемлекеттік органдарды тарта
отырып жүргізуі мүмкін.
Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушыларды
тексеру кеден ісі мәселелері жөніндегі уәкілетті органның аумақтық
бөлімшелері не кеден берген нұсқама ұсыныла отырып жүргізіледі.
Ал нұсқамаға кеден органының басшысы немесе оның орнындағы адам қол
қоюға тиіс те, содан соң еліміздің елтаңбасы бар мөрмен расталып, кеден
ісі мәселелері жөніндегі уәкілетті орган белгілеген тәртіпке сәйкес
арнаулы журналда тіркелуге тиіс.
Сондай-ақ нұсқама Қазақстан Республикасының Заңдарына сәйкес
прокуратура органдарында тіркеуге тиіс.
Кеден органының нұсқамасында мына төмендегідей деректемелер
болады:
1. нұсқаманың кеден органында тіркелген күні мен нөмірі;
2. нұсқаманы енгізген кеден органының атауы;
3. сыртқы экономикалық қызметке қатысушының толық атауы;
4. салық төлеушінің тіркеу нөмірі;
5. тексерудің мақсаты;
6. кеден органы тексеруші адамдарының лауазымы, тегі, аты, әкесінің аты;
7. тексеру жүргізудің мерзімі;
8. тексерілетін кезең болуға тиіс.
Бір нұсқаманың негізінде кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық
қызметке қатысушыға бір ғана тексеріс жүргізілуі мүмкін.
Ал кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушыға
міндетті түрде қызмет куәлігін көрсете отырып, нұсқаманы тапсырған кез
тексерудің басталуы болып есептеледі.
Сонымен бірге кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке
қатысушы Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес ресімделген нұсқаманы
алудан бас тартуы мүмкін, бірақ бұл жағдай тексеруді тоқтату үшін негіз
бола алмайды.
Тексеруді жүзеге асыру кезеңінде кеден ісі саласындағы сыртқы
экономикалық қызметке қатысушы тексерілетін құжаттарға өзгерістер мен
толықтырулар енгізуге хақысы жоқ.
Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушыларға
тексеріс жүргізудің нұсқамада көрсетілген мерзімі нұсқаманы тапсырған
кезден бастап отыз жұмыс күнінен аспауы керек.
Сондай-ақ тексеруді жүргізетін кеден органы қызметінің аймағы
шегінен тысқары жерде құрылымдық бөлімшелері бар кеден ісі саласындағы
сыртқы экономикалық қызметке қатысушыларды тексеру кезінде тексеру жүргізу
мерзімі алпыс жұмыс күніне дейін ұзартылуы мүмкін.
Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушыларды
тексеру мерзімі кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке
қатысушыларға кеден органының құжаттар беру туралы талаптарын тапсырған
және оларға сұратылған құжаттарды берген кездің арасындағы уақыт
кезеңдерінде, сондай-ақ кеден органының сұратуы бойынша мәлімет-тер мен
құжаттар алу кезінде тоқтатыла тұрады.
Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушы ҚР
Кеден кодексінің 452 бабына сәйкес кеден органының лауазымды адамдарын
аумаққа немесе үй-жайға (тұрғын үй-жайлардан басқа) жіберуді қамтамасыз
етуге міндетті.
Тексеру жүргізуші кеден органының лауазымды адамдарын көрсетілген
аумаққа немесе үй-жайға (тұрғын үй–жайлардан басқа) жіберуді қамтамасыз
етуден бас тартылған жағдайда хаттама жасалады.
Хаттамаға екі куәгердің қатысуымен тексеру жүргізетін кеден
органының лауазымды адамы және кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық
қызметке қатысушы қол қояды. Ал кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық
қызметке қатысушы көрсетілген хаттамаға қол қоюдан бас тартса, сол бас
тартудың себептерін көрсетіп жазбаша түсінік беруге міндетті.
Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушының,
егер:
1). Нұсқама табыс етілмеген не белгіленген тәртіппен ресімделмеген;
2). Нұсқамада көрсетілген тексеру мерзімдері басталмаған немесе өтіп
кеткен;
3) кеден органдарының осы лауазымды адамдары нұсқамада көрсетілмеген;
4). Егер Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес тексеруге жататын
аумаққа немесе үй-жайға жіберу үшін арнаулы рұқсат қажет болса, ал
лауазымды адамдардың аумаққа немесе үй-жайға кіруге мұндай рұқсаттары
болмаған.
5). Сұратылған құжаттаманың тексерілетін кезеңге қатысы болмаған
жағдайларда кеден органының лауазымды адамдарына тексеру жүргізу үшін
аумаққа немесе үй-жайға жіберуден бас тартуға не оларға құжаттарды
бермеуге хақысы бар.
Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысу-
шыларға тексеру жүргізу кезінде кеден органдарының лауазымды адамдары:
1. тауарлар мен көлік құралдарының болуын тексеруге және оларға кедендік
қарауды жүзеге асыруға;
2. кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысты құжаттарды
тексеруге;
3. тұлғаларда кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметті жүзеге
асыруға қатысты құжаттар, анықтамалар, жазбаша және ауызша түсініктер
алуға;
4. тауарлар мен көлік құралдары бар үй-жайларды мөрлеуге;
5. Қазақстан Республикасының заңдарында айқындалған тәртіппен кеден ісі
саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысты және кеден ісі
саласындағы құқық бұзушылықтардың жасалғаны туралы куәландыра-тын
құжаттарды алып қоюға құқылы. Бұл жағдайда кеден ісі саласындағы
сыртқы экономикалық қызметке қатысушы адам алып қойылған құжаттардың
көшірмелерін жасап алуға хақысы бар.
Алынған құжаттар Қазақстан Республикасының заңдарында белгі-
ленген тәртіппен және мерзімдерде қайтарылады.
Аталған шараларды қолданбау кеден ісі саласындағы құқық
бұзушылықтарды жасыруға әкеп соғуы мүмкін ерекше жағдайларда мөрлеу және
алып қою жүзеге асырылады.
Тексеру аяқталғаннан кейін кеден органының лауазымды
адамдары:
1) тексерудің жүргізілген орнын, акт жасау күнін;
2) тексеру жүргізген кеден органы лауазымды адамының лауазымын, тегін,
атын, әкесінің атын;
3) кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушының тегін,
атын, әкесінің атын не толық атауын;
4) кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушының
орналасқан жерін, банк деректемелерін;
5) кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушының кедендік
және қаржылық есептілік жүргізуге, кеден органдары өндіріп алатын
кедендік төлемдердің және салықтардың төленуіне жауапты басшысы мен
лауазымды адамдарының тегін, атын, әкесінің атын;
6) алдағы тексеру мен бұрынғы анықталған Қазақстан Республикасының кеден
заңдарын бұзушылықтарды жою жөнінде қабылданған шаралар туралы
мәліметтерді;
7) кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушы тексеру үшін
тапсырылған құжаттар туралы мәліметтерді;
8) кеден ісі саласындағы анықталған құқық бұзушылықтарды Қазақстан
Республикасы заң актілерінің тиісті нормаларына сілтеме жасай отырып,
егжей-тегжейлі сипатталуын;
9) кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушыны
тексерудің нәтижелерін көрсетіп тексеру актісін жасайды.
Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушыға
тексеру актісін тапсырған күн тексеру мерзімінің аяқталған күні болып
есептеледі.
Тексеру аяқталғаннан кейін Қазақстан Республикасының кеден заңдарын
бұзу анықтамасы, тексеру актісінде тиісті жазба жүргізіледі.
Тексеру актісіне тексеру барысында алынған құжаттардың көшірмелері,
есептер және басқа материалдар қоса тіркеледі.
Тексеру актісі тексеру жүргізген кеден органы лауазымды адамның қолы
қойылып, үш дана етіп жасалады.
Тексеру актісі тексеру актілерін тіркеудің арнаулы журналында
тіркеледі, ол нөмірленген, байлап-қайымдалған және кеден органының мөрімен
бекітілуге тиіс.
Тексеру актісінің бір данасы кеден ісі саласындағы сыртқы
экономикалық қызметке қатысушыға беріледі. Тексеру актісін алған кезде
кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушы оны алғандығы
жөнінде белгі соғуға міндетті.
Ал егер кеден ісі саласындғы сыртқы экономикалық қызметке қатысушы
адам тексерудің нәтижелерімен келіспесе, кеден ісі саласындағы сыртқы
экономикалық қызметке қатысушының басшысы немесе уәкілетті лауазым-ды адамы
тексеру актісіне тиісті жазба жасауға құқығы бар.
Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушы-ларды
тексеру аяқталған соң, тексеру актісінде көрсетілген нәтижелердің
негізінде кеден органы ҚР Кеден кодексінің 350-бабына көзделген нысанда
кедендік төлемдердің, салықтардың және өсімпұлдардың есептелген сома-лары
туралы хабарлама шығарады.
Хабарлама осы Кодекстің 350-бабында көзделген тәртіпке сәйкес кеден
ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушы адамға жіберіледі.
Кедендік төлемдердің, салықтардың және өсімпұлдардың есептелген
сомалары туралы хабарлама алған кеден ісі саласындағы сыртқы эконо-микалық
қызметке қатысушы оны осы Кодекстің 350-бабында белгіленген мерзімде
орындауға міндетті.
Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушы
осы Кодексте көзделген тәртіппен және мерзімде тексерудің нәтижелеріне
шағымдануға құқылы.
Кеден ісі саласындағы аудит Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес жүзеге асырылады.
ІІ. Қазақстан Республикасындағы СЭҚ реттеудің қазіргі
кездегі тәжірибесі
2.1. СЭҚ реттеудің негізгі қағидалары
Қазақстан Республикасының Кеден кодексіне, Қазақстан Республика-
сының Кедендік бақылау агенттігі төрағасының Қазақстан Республикасы
кеден органдарының кедендік инспекция және пост-кедендік бақылау
бөлімшелері жүзеге асыратын құжаттамалық тексерулер жүргізудің ереже-сін
бекіту туралы 2003 жылғы 16-мамырдағы №211, Кеден ісі саласын-дағы
сыртқы экономикалық және өзге де қызметтерге қатысушыларды тексеру
туралы 2003 жылғы 17-мамырдағы №213, Тауарлар мен көлік құралдарын
шығарғаннан кейін кедендік бақылау туралы 2003 жылғы 27-мамырдағы №214,
Кеден органдарының есеп және көлік жүргізу туралы 2003 жылғы 17-мамырдағы
№250 бұйрықтарына сәйкес Қазақстан Респуб-ликасының кеден органдары пост-
кедендік бақылау бөлімшелерінің (бұдан әрі –ПББ) тауарлар мен көлік
құралдарын шығарғаннан кейін қайта кеден-дік бақылауды жүзеге асыру
кезінде кедендік бақылау департаменттерінің (бұдан әрі–КБД) құрылымдық
бөлімшелерімен өзара іс-қимылын коор-динациялау мақсатында пост-кедендік
бақылау бөлімшелерінің ережесі әзірленді.
Құжаттамалық тексеру жүргізу кезінде кедендік ресімдеу бөлімшелерімен
өзара іс-қимыл жасау
1. ПББ құжаттамалық тексеруге жататын ай сайын жүк кедендік
декларациялардың кедендік кіріс ордерлерінің (бұдан әрі – ЖКДККО)
тізілімін жасау мақсатында ЖКДККО электронды көшірмелерінің деректер
базасына талдау жүргізеді. Тізілім есептіден кейінгі айдың 5-ші күнінен
кешіктірмей жасалады.
2. ПББ жасаған тізімге сәйкес құжаттардың толық пакетімен бірге ЖКДККО
түпнұсқаларын алуға КБД басшысының атына сұрау салу ресімделеді. ККО-ның
электронды базасына талдау жүргізу мүмкіндігі болмаған жағдайда есепті
айда ресімделген барлық ККО құжаттамалық тексеруге жатады.
3. Кедендік декларациялардың сақталуына жауапты лауазымды адам ЖКДККО
тізімінде санамаланған кедендік декларацияларды беруді КБД басшысы
бұрыштама соққан қабылдап алу-беру актісі бойынша жүргізеді. ЖКД-ны
беру Қазақстан Республикасының Кедендік бақылау Агенттігі төрағасының
Қазақстан Республикасы кеден органдарының кедендік инспекция және
посткедендік бақылау бөлімшелері жүзеге асыратын құжаттамалық
тексерулер жүргізудің ережесін бекіту туралы 2003 жылдың 16-мамырдағы
№211 бұйрығының 8-тармағына сәйкес жүргізіледі. ККО-ны беру кезінде
белгіленген нысан бойынша Акт ресімделеді.
4. Егер ЖКД немесе ККО мұрағатқа түспеген жағдайда, не қызметтік қажеттілік
бойынша мұрағаттан бұрын берілген болса, онда кедендік декларацияның
деректері мұрағатқа түскеннен кейін ПББ-ға беріледі. Мұндай ЖКД, ККО-ның
есебі ПББ-да құжаттамалық тексеруге жататын ЖКД-ның есебін жүргізу
кітабында жүргізіледі.
5. КБД-дан алыс орналасқан кедендер мен кеден бекеттері ресімделген
ЖКДККО Тізілім жасалғаннан кейін жиырма күннен кешіктірмей беріледі.
6. КБД-дан алыс орналасқан кедендер мен кеден бекеттері сұрау салынған ЖКД
немесе ККО-ны белгіленген мерзімде ұсына алмаса, ЖКД-ны қабылдап алу-
беру актісіне олар бойынша кедендік декларация ұсынылмаған себептер,
сондай-ақ ЖКД, ККО ұсыну мерзімдері керсетілетін түсіндірме жазба қоса
беріледі. Түсіндірме жазба еркін нысанда жазылады және оған кеден
(кеден бекетінің) басшысы не оның орнындағы адам қол қояды.
7. Құжаттамалық тексеру аяқталмағаннан кейін әрбір тексерілген ЖКДККО
бойынша жүргізілген құжаттамалық тексеру туралы есеп жасалады.
Тексерілген кедендік декларацияларды қайтару ЖКД-ны қабылдап алу-беру
актісіне сәйкес жүргізіледі, бұл ретте ЖКД, ККО-ны сақтау үшін жауапты
лауазымды адам құжаттамалық тексерулердің есебін жүргізу журналына қол
қояды.
8. ПББ лауазымды адамы құжаттамалық тексерулердің есебін жүргізу журналына
міндетті түрде жүргізілген тексерудің нәтижелерін жаза оты-рып
құжаттамалық тексеруден өткен ЖКД ККО нөмірлерін енгізеді.
Сыртқы экономикалық қызметке қатысушылар жүк кедендік декларациясын беру
кезінде мәлімдеген мәліметтерге түзетулер жүргізу кезінде кедендік
ресімдеу бөлімшелерімен және саудалық емес айналымды бақылау бөлімімен
өзара іс- қимыл жасау
9. Нәтижесінде кедендік төлемдер мен салықтарды қайта есептеу жүргізі-
летін тауарлар мен көлік құралдары туралы мәліметтерге, атап айтқанда
тауардың шыққан елі, тауардың кедендік немесе фактуралық құны бойынша,
сыртқы экономикалық қызметтің тауар номенклатурасына (бұдан әрі – СЭҚ
ТН) сәйкес тауарды коды бойынша, мөлшері бойынша түзетулер енгізетін
жағдайла кедендік ресімдеу бөлімшелері мен саудалық емес айналымды
бақылау бөлімі (бұдан әрі САББ) ПББ-ны хабардар етеді.
10. Хабардар ету кедендік құны түзету нысандарының көшірмелерін, сондай-ақ
мәліметтерге түзетулер енгізу бойынша кедендік төлемдер мен салық-тарды
қайта есептеу нәтижесінде құралған берешектерді төлеу туралы
ақпаратты ұсыну жолымен жүргізіледі.
Кеден режимдерін бақылау бөлімшелерімен өзара іс-қимыл
11. Қазақстан Республикасының Кедендік бақылау Агенттігі төрағасының Кеден
органдарының алдында есеп және есептілік жүргізу туралы 2003 жылғы 27-
мамырдағы №250 бұйрығына сәйкес кеден режимдерін бақылау бөлімшелері
кеден режимдерінің шеңберінде ресімделген тауар-лар туралы есеп
жүргізеді және есептілікті қабылдайды.
12. Қажетті болған жағдайда еркін айналым үшін шығарылған тауарларды
қоспағанда ПББ-ның сұрау салуы бойынша жекелеген кеден режимдері-нің
шеңберінде ресімделген тауарлар туралы мәліметтер ПББ-ға беріледі.
13. Сыртқы экономикалық қызметке қатысушылар (бұдан әрі СЭҚҚ) кеден
режимдерінің шеңберінде ресімделген тауарлар туралы есептілік ұсынудың
тәртібін бұзуы жағдайлары анықталған кезде кеден режимдерін бақылау
бөлімшелері ПББ-ны хабардар етеді.
14. Төленген–босатылған кедендік төлемдер мен салықтар сомасының шамасына
ықпал ететін кеден режимдерінің талаптарын бұзушылықтар анықталған
жағдайда кеден режимдерін бақылау бөлімшесі анықталған жолсыздықтар
туралы мәліметтерді ПББ-ға береді.
Кедендік кірістер және кедендік құн бөлемшелерімен өзара іс-қимыл
15. Кедендік кірістер және кедендік құн бөлімшелері (бұдан әрі – КК ж
КҚБ)кедендік төлемдер мен салықтардың есебін жүргізу бойынша
жинақталған берешектер фактілерін анықтайды және берешектердің
төленуіне шаралар қабылдайды.
16. Кедендік төлемдер мен салықтарды төлеу бойынша берешегі бар адамдар
және қабылданған өндіріп алу шаралары туралы мәліметтер есеп жүргізу
үшін ПББ-ға беріледі.
17. ПББ кедендік ресімдеу жүргізу кезінде кедендік төлемдер мен салық-
тардың төленбеуі не толық көлемде төленбеуі фактілерін анықтаған кезде
ПББ төленуге жататын төлемдердің төленуін өсімпұл есептей алы-нып
жүзеге асырады. Қажет болған жағдайда ПББ жүргізілген есептің дұрыстығы
туралы қорытынды алу үшін КК ж КҚБ-ға жүгінуге құқылы.
18. ПББ есеп жүргізгеннен кейін сыртқы экономикалық қызметке қатысу-
шыларға берешекті төлеу туралы хабарлама жібереді және аталған
хабарламаның орындалуын одан әрі бақылауды жүзеге асырады.
19. ПББ жүгінген жағдайда КК ж КҚБ тауарлар мен көлік құралдарын жіктеу
жөнінде шешім қабылдайды.
20. Тауарлар мен көлік құралдарын жіктеу жөнінде шешім қабылдау туралы
өтініш еркін нысанда жазылады. Бұл ретте, өтінішке қоса нақты тауарға
немесе көлік құралына қатысы бар материалдардың көшірмесі, сондай-ақ
тауардың (көлік құралының) сапасы мен техникалық параметрі бойынша
кедендік сараптаманың қорытындысы беріледі.
21. КК ж КҚБ-ның жіктемелік шешімі ақырғы болып табылады және Қазақстан
Республикасының Кеден кодексіне сәйкес тек жоғары тұрған кеден органына
ғана шағынуға болады.
Валюталық-банктік бақылауды ұйымдастыру бөлімшелерімен
іс-қимыл
22. Валюталық-банктік бақылау бөлімі (бұдан әрі ВБББ) ПББ-ның сұрау салуы
бойынша мәмілелер паспорты бойынша тауарлар мен ақша қаражатының
қозғалысы, валюталық заңнаманы бұзушылықтар туралы, экспорттық
валюталық түсімнің немесе импорт мақсатына тауарлардың түспеуі
фактілері туралы мәліметтерді алуда көмек көрсетеді.
Тауарлардың жеткізілуін бақылау бөлімшелерімен іс- қимыл
23. Тауарлардың жеткізілуін бақылау бөлімшелері (бұдан әрі ТЖББ) ПББ-ға
кедендік ресімдеу кезінде анықталған Қазақстан Республикасының кедендік
шекарасына Тауарлардың транзиті кеден режимімен, сондай-ақ ішкі кеден
транзиті (бұдан әрі ІКТ) рәсімі бойынша әкелу кезінде бұрын мәлімделген
кедендік-фактуралық құн, тауарлар мен көлік құралдарының мөлшері,
шыққан елі, сыртқы экономикалық қатынас ТН коды туралы мәліметтердің
және өзге де мәліметтердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Е ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3-7
І. Сыртқы экономикалық қызметті (СЭҚ) мемлекеттік реттеудің негізгі
теориялық әдіснамасы.
1.1. СЭҚ кедендік реттеу әдістері және халықаралық тәжірибесі ... ... ... .
8-11
1.2. Сыртқы сауданы шектеудің кедендік принциптерінің шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12-13
а) Сыртқы сауданы мемлекетаралық
шектеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14-15
ә) СЭҚ Қазақстан экономикасын дамытудағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... .. 15-19
1.3. Кеден ісі саласындағы СЭҚ қатысушыларды тексеру
... ... ... ... ... ... 20-25
ІІ. Қазақстан Республикасындағы СЭҚ реттеудің қазіргі кездегі тәжірибесі.
2.1. СЭҚ реттеудің негізгі
қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26-33
2.2. Көкшетау кеденінің
ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33-37
2.3. Көкшетау (Ақмола облысы) бойынша пост-кедендік бақылау бөлімі
қызметіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .. 36-40
ІІІ. Қазақстан СЭҚ мемлекеттік реттеу мен кеден саясатын дамыту болашағы
және көкейтесті
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41-45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..46-51
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..52-53
Қосымшалар
(кестелер) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 54-68
КІРІСПЕ
Өткен ғасырдың 90 жылдарында әлемдік деңгейде үлкен өзгерістер
болды. Соның бірі Кеңес Одағы құлап, соның салдарынан 15 жаңа тәуелсіз
мемлекет пайда болды. Сөйтіп, біз мекен етіп отырған Қазақстан республикасы
да егеменді ел болып, өз Тәуелсіздігін алып, экономикасы өтпелі,
демократиялық мемлекет болды. Қазақстан мемлекетін бүкіл әлемдік елдердің
барлық ұйымдары таныды, оған Қазақстан мемлекетінің БҰҰ-на мүше болуы т.б.
дәлел болады. Бұл жағдайда септігін өте көп тигізген шара ретінде
Қазақстан-2030 бағдарламасын айтуға болады. Бұл аса маңызды құжатта
мемлекеттің приоритеттік мақсаттары, әсіресе ашық экономикалы ел
болатындығы, дәлірек айтқанда, мемлекеттің басқа әлемдік елдерімен тығыз
экономикалық қатынас орнататыны атап көрсетілген. Ал, бұл приоритетті
басымдық, сыртқы экономикалық қызметті, кеден саласын дамытудың аса маңызды
факторлардың біріне айналып отырғандығын дәлелдейді. Бұдан, дипломдық
жұмысқа таңдап алынған тақырыптың өзекті тақырып екендігі айқын болады.
Қазақстан 1992 жылдан Бүкіләлемдік кеден ұйымына мүше бола отырып,
Бүкіләлемдегі Сауда ұйымына мүше болу мәселелерін қарастыруда.
Кеден саласының қызметін басқа мемлекеттік қызмет салаларынан
бөлшектеуге болмайды, өйткені олардың арасында өзара байланыстың
объективті негізі бар.
Кеден шекарасы арқылы өткізілетін тауарларға қолданылатын бірыңғай
кедендік төлемдер жүйесін құру жолымен іске асырылатын кеден саясатын
мемлекетіміздің сыртқы экономикалық қызметінің бір бөлігі ретінде қарастыра
отырып, жалпы мәселелерінің, кеден саясатының мақсаттары мен кеден ісінің
жөнге қойылуының және кеден саласының маңыздылығын байқауға болады.
Кеден шекарасының жалпы ұзындығы 13 мың км. оның ішінде Ресеймен –
7000 км, Өзбекстанмен – 2000 км, Түркменстанмен – 400 км, Қырғыз
Республикасымен – 1000 км астам, Қытаймен – 1700 км. Теңіз шекарасы – 1700
км. ұзындықты алып отыр.
Қазақстанның кеден шекарасы арқылы орта есеппен бір жылда 1 млн.
жеке тұлға қатынайды (мысалы 1995 ж. – 651 148 адам Қазақстан
Республикасынан, 526 050 – Қазақстан Республикасына, 1996 ж. – сәйкесінше
590 879 және 507893 адам) ; 1997-1998 ж.ж. 1 млн. астам тауарлар
айналымы динамикасы әкелінуден сыртқа шығарудың жоғары екендігін байқатты
(мысалы: 1995 ж. 73715 мың тонна шығарылса, 19418 әкелінген, 1996 ж.
тиісінше 67474 және 18 069, 1997 ж.-55 000 және 15 000; 1998 ж. – 43044
және 12 100 тонна кірген). Көптеген процедуралық әрекеттер жүзеге
асырылады. (мәселен, 1995 ж. – 298 537 жүк кеден декларациясы рәсімделген,
кейінгі жылдары оның көлемі 200 000 асқан).
Кеден құқығы егеменді Қазақстанда мемлекетіміздің сыртқы экономикалық
қызметінде жаңа құрал болып табылады. Заңдарымыз “кеден ісі”, “кеден
саясаты”, кеден саласы” сияқты құқықтық категориялардың жетекшілікті
түрдегі дәл анықтамасын бермегендіктен, оларды қолдануда кейбір
қиыншылықтарға соқтырады.
Мемлекеттің бірыңғай сыртқы экономикалық қызметінің жүйесін
қалыптастыру 1990 жылы 15 желтоқсанда “ҚазССР сыртқы экономикалық
қызметінің негізгі қағидалары туралы ҚазССР Заңымен қарастырылған.
Мемлекетіміздің сыртқы экономикалық қызмет механизмін анықтауға тағы
бір талпынысы 1991 ж. 6 маусымдағы №328 “Қазақ ССР республи-калық валюта
комитеті туралы” Қазақстан Президентінің қаулысы болды. Жаңадан құрылған
мемлекеттік орган валюталық және және экспорт-импорт саясатын жасау мен
үлестіру, экспорт базасын дамыту мен экспорт үшін ресурс іздестіру
шараларын айқындауы керек болды. Президент аппара-тының бұл бөлімшесін
Премьер - министр басқарса да, шын мәнінде, бұл комитеттің бар мәселелерді
шешуде ешқандай ролі болмады және жарыса қызмет істеуші орган болып
табылады.
Сыртқы экономикалық қызметті құқықтық реттеу кейінгі кездері
оның босаңсуы әкімшіліктен гөрі экономикалық әдіске көшу тенденциясын
көрсетеді. Әрине, бұл көптеген күрделі процедураларды жеңілдетіп, кеден
тарифін реттеудің анық қажеттілігі пайда бола бастағанымен, осы уақытта
кедендік әкімшіліктендіру сақталады.
1990 жылдың 15-желтоқсанында қабылданған “Сыртқы экономикалық
қызметтің негізгі қағидалары туралы” Қазақ ССР Заңында республика-мыздың
сыртқы экономикалық қызметін ретке келтіру мақсаты қойылды.
КСРО ыдырауының қарсаңында республиканың сыртқы экономика-лық
қызметін жеке өзі шешуін қамтамасыз ету мақсатында Қазақ ССР Президенті
1991 ж. 31-тамыздағы “Қазақ ССР-нің сыртқы экономикалық қызметінің
дербестігін қамтамасыз ету туралы” Жарлығымен 1991 ж. 1-
қыркүйегінен экспорт пен импорт өнімдеріне квота және лицензия беру,
бартерлік операциялар жасау Қазақ ССР өз құзырына жататындығын қабылдады.
Қазақстан Республикасындағы кедендік саясатты жүзеге асырушы
орган–қазақстандық кедендік қызмет, ол Қазақстан Республикасы
Президентінің 1991 жылғы 12-желтоқсандағы “Қазақстан Республикасы Кеден
комитетін құру жөніндегі” Жарлығы бойынша құрылған Қазақстанның кеден
органдары біртұтас жүйені құрайды, оның құрамына Орталық кедендік орган,
кедендік комитет, сонымен бірге кедендік басқармалар, кедендер және кеден
бекеттері кіреді.
“Кедендік іс жөніндегі” Заңға сәйкес Қазақстан Республикасындағы
кедендік органдарға мыналар кіреді: Орталық кедендік комитет, 19 кедендік
басқарма және еркін экономикалық аймақта (“Атакент” – Іскерлік
ынтымақтастық орталығы және Қорғас) орналасқан 2 дербес кедендік органдар.
Республикадағы кедендер мен кедендік бекеттер саны 100-ден астам.
Қазақстанның әлемдік экономикалық және сауда байланыстары жүйесіне
біртіндеп бірігу процесі туындаған проблемаларды шешу барысында мүлде
жаңа әдістер мен тәсілдерді, нормативтік құқықтық базаны жетілдіруді,
қазіргі заманғы ғылыми жетістіктер мен ақпараттық технологияларға пара-пар
болатындай және кеден органдарының қызметін ұйымдастыру олардың даму
деңгейіне және мемлекеттік экономикалық саясат мүдделеріне сәйкес
келетіндей кедендік бақылау жүйесін жасауды, басқаша айтқанда, сыртқы
экономикалық қызмет саласының маңыздылығы объективті түрде арта
түсетіндігін көруге болады.
СЭҚ актуальдық сипатын мына төменде берілген жағдайлар да
айқындайды, мысалы:
тауарларды кедендік ресімдеу мен декларациялау мәселелерінің сыртқы
экономикалық қызметке қатысушылар тарапынан көптеген шағымдар мен
ескертпелер туғызатындығын атап өту керек. Бұл орайда қолданылып жүрген
заңдардың нормалары олардың тәртібі мен рәсімін жеткілікті түрде
регламенттемейді, бұл өз кезегінде қолданылып жүрген нормативтік
актілерді дұрыс түсіндіруге мүмкіндік бермейді. Онда тауарларды таңдап
алынған кеден режимдері шеңберінде декларациялау және ресімдеу үшін тек
Кодекстің өзінде белгіленген құжаттар ғана талап етілетіндігі туралы ереже
заңмен бекітілген. Аталған норма кеден органдары лауазымды адамдарының
тарапынан болатын әуре-сарсаң, төрешілдік және өз қызметтерін теріс
пайдалану әрекеттерін жоққа шағаруға мүмкіндік береді.
Қорыта айтқанда, кеден ісінің СЭҚ саласының актуальдылығы, қоғам
дамуы барысында арта түсетіндігі ашық байқалады.
Дипломдық еңбекте СЭҚ қатысушылардың тексеру жұмыстары
қарастырылған.
Бірінші тарауда, теориялық негіздері қарастырылса, екінші тарауда
аналитикалық ақпараттар сараланады, үшінші тарауда СЭҚ даму болашағы
қарастырылады.
Дипломдық еңбекте индукция, дедукция, монографиялық әдіс, анализ-
синтез, т.б. зерттеу әдістері пайдаланылған.
Ақпарат көздері ретінде түрлі кедендік құжаттар, заңдар жинағы,
ғылыми әдебиеттер т.б. құжаттар қолданылған.
Дипломдық еңбек Ақмола облысы бойынша кеден бақылау департаменті
ұйымы негізінде орындалған.
Дипломдық жұмыстық қорытынды сараланған ұсыныстары СЭҚ
қатысушыларды тексеру проблемаларына арналған.
І. Сыртқы экономикалық қызметті (СЭҚ) мемлекеттік
реттеудің негізгі теориялық әдіснамасы
1.1.Сыртқы экономикалық қызметті кедендік реттеу әдістері және халықаралық
тәжірибесі
Қандай да болмасын елдің, оның жеке аймағының халықаралық маңызы
оның экономикалық әлуетінің әлемдік тауар өндіру, технология, қаржы
жүйесіндегі орнымен, жалпы экономикалық серпінділігімен анықталады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы әлемдік экономикалық қоғам-
дастыққа кіру жағдайында, оның сыртқы экономикалық байланыстары дамып,
жаңа сапалық өзгерістерге көшіп келеді. Сол себептен де халық-аралық
экономикалық қатынастар мәселелері зор маңызға ие болып отыр.
Әлемдік шаруашылықтың ХХ ғасырдың екінші жартысындағы ерекше-
ліктерінің бірі халықаралық экономикалық қатынастардың қарқынды дамуы
болып табылады. Әртүрлі елдер, елдер тобы, экономикалық топтар, жеке
фирмалар мен ұйымдар арасындағы экономикалық қатынастар кеңіп, тереңдей
түседі. Бұл үдерістер халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуінен
шаруашылықтық өмірдің интернационалдануынан, ұлттық экономикалар-дың
ашықтығының артуынан, бір-бірін толықтыруынан, бір-бірімен біте қайнасып
жақындасуынан, аймақтық халықаралық құрылымдардың дамуы мен нығаюынан
көрінеді.
Халықаралық экономикалық қатынастардың диалектикасы мынада: жеке
елдердің ұлттық экономикалық тәуелсіздікке, ұлттық шаруашылықты ны-
ғайтуға ұмтылуы нәтижесінде әлемдік шаруашылықтың интернационал-дануына,
ұлттық экономикалардың ашықтығына, халықаралық еңбек бөлінісінің
тереңдеуіне алып келеді.
Халықаралық экономикалық қатынастар – жалпы экономикалық жүйенің
басты компоненті.
Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне жеке елдер,
интеграциялық бірлестіктер, сонымен қатар жеке кәсіпорындар арасындағы
материалдық игіліктер мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбас жасау және
тұтыну бойынша өтелетін қатынастар тетігі кіреді.
Халықаралық экономикалық қатынастардың дамуының алғы шарты -
әлемдегі жұмыс күшінің, табиғи ресурстардың, техникалық құралдардың,
негізгі және айналым капиталының, ғылыми-техникалық әлуеттің орналасуындағы
географиялық және тарихи қалыптасқан теңсіздік болып саналады.
Осы заманғы халықаралық экономикалық қатынастар елеулі, тұрақты,
мемлекетаралық реттеуді талап етеді.
Халықаралық экономикалық қатынастарды іске асырудың микро-деңгейіне
халықаралық маркетинг жүйесі мен сыртқы экономикалық қызметті ұйымдастыру
мен оның техникасы кіреді.
Халықаралық экономикалық қатынастардың құрылымына мыналар кіреді:
- халықаралық еңбек бөлінісі;
- тауарлар және қызметтермен халықаралық сауда;
- капиталдар мен шетел инвестицияларының халықаралық қозғалысы;
- халықаралық жұмыс күшінің миграциясы;
- халықаралық валюталық-қаржылық және несиелік қатынастар;
- халықаралық экономикалық интеграция.
Халықаралық экономикалық қатынастар (негізінен, саудалық қатынастар)
әлемдік шаруашылық пайда болғанға дейін де болған. Мысалы, жеке елдер
арасында, аймақтар шеңберінде халықаралық экономикалық қатынастар дамыған.
Бұл қатынастар еларалық, тар аймақтық сипатта болады. Әлемдік шаруашылық
пайда болып, дамуына байланысты халықаралық экономи-калық қатынастар
өзінің әрекет ету шеңберін кеңейтіп, тереңдетіп, ғалами сипатқа ие болды.
Халықаралық экономикалық қатынастар жеке елдер немесе әлемдік экономикаға
негізделе отырып көп жағдайда олардың дамуына байланысты болады. Бірақ
халықаралық қатынастар дами келе, өз заңдарына бағынатын дербес
құбылысқа, әлемдік шаруашылықтың әрекет ету және даму түріне, оның ішкі
тетігіне айналады.
1991 жылдың 16-желтоқсанынан бастап тәуелсіз мемлекет деп
жарияланған Қазақстан Республикасы жөнінде сөз қозғайтын болғандықтан,
заңды және жеке тұлғалар да, жалпы алғанда, бүкіл республика оның өзі
халықаралық саудаға белсенді түрде қатыса алады.
Бірақ әлемдік кеңістіктегі кез келген сыртқы экономикалық және ел
ішіндегі қызметтің заңдылық негізі бар екендігін атап айту керек. Демек,
халықаралық саудаға өздерінің кедендік заңдылықтарына сәйкес әртүрлі
шарттарды ұсынатын көптеген елдер қатысқандықтан, сыртқы экономикалық
қызметті жүзеге асыру кезінде серіктесті анықтау қажеттілігі туындайды.
Сондықтан, тауар өндірілген елді анықтаудағы мақсат - Қазақстан
Республикасы территориясына әкелінген және оның шекарасынан әкетілу
процесінде тарифтік жән бейтарифтік реттеуді жүзеге асыру. Тарифтік реттеу
республиканың кеден шекарасы арқылы өтетін тауарларға, транспорттық
құралдар мен басқа да бұйымдарға қатысты қолданылады. Оның мақсаты -
кедендік төлемдер мен алым алу. Олар ұлттық бюджетке келіп түсетін
түсімдердің маңызды көзі болып табылады, сондай-ақ ұлттық өңдеушілерді
шетелдік бәсекеден қорғау қызметін атқарады.
Қытаймен шекарадан басқа барлық территория кеденнің үлесінде, яғни 4
мың адамның қарамағында. Сондықтан да кедендік пункттер арасындағы
шекаралардың ара қашықтығы – 150-200 м, ал кейбір жерлерде 500-600 м.-ге
жетеді. Ал барлық өркениетті елдерде көрші орналасқан пункттер бір-
бірімен рация арқылы хабарласа алады, яғни олардың арасындағы қашықтық – 50-
60м. Бірақ барлық бекеттерді жабу 17 теміржолдың, 22 аэропорттың (оның
ішінде 2 әскери аэропорт) шекарасында тұру үшін 12 мың адам қажет. Қазіргі
кезде кедендік шекараның 11,5 мың километрін ғана тәуліктік кедендік
тексеруден өткізу қамтамасыз етіледі, ал республика шекарасы 13 мың
километрге созылып жатыр.
Қазақстан Республикасының кеден тарифі – Қазақстан Республикасы-
ның кеден шекарасынан өткізілетін тауарларға қатысты кеден баж салығы
мөлшерлемесінің жиыны. Сыртқы экономикалық қызметтің тауарлы
номенклатуралары Қазақстан Республикасының Үкіметімен халықаралық
тәжірибеде қолданылатын тауарларды топтастыру жүйесіне сәйкес анықталады.
Шекті мөлшерлемелер Қазақстанға жақсы әсер ету режимі қолданылатын
елде жасалынатын тауарларға салынады. Ал мұндай режим жоқ немесе шығару
елі белгісіз тауарларға қойылатын енгізу мөлшерлемелері заңды негізде екі
есе артады.
Шығарылатын тауарлардың баж салығы мөлшерлемесі мен олар
қолданылатын тауарлар тізімі жән сыртқы экономикалық реттеудің тарифтік
емес құралдары Қазақстан Республикасының Үкіметімен анықталады, әрі
Қазақстан территориясында сыртқы экономикалық қызметті реттеудің шаралары
болып келеді.
Қазақстан Республикасының экономикалық жағдайын қорғау мақсатында
шығарылатын және әкелінетін тауарларға ерекше баж салығы қолданылады:
арнайы, антидемпингтік, өтемақылы.
Қазақстан Республикасының кеден трриториясына әкелінетін және
шығарылатын тауарлардың кедендік құны Қазақстан Республикасының
үкіметімен, “Кеден тарифтері және баж” туралы Заңға сәйкес негізде
анықталады.
Нарықтық қатынастары жағдайында мемлекеттік қызметтің экономикалық
жиынтығы мемлекеттік реттеу механизмі арқылы, әкімшілік ұйымдарының
кәсіпкерлік қызметке экономикалық сипаттағы әдістер мен түрлі формаларды
пайдалану арқылы араласуымен іске асады.
1.2. Сыртқы сауданы шектеудің кедендік принциптерінің шетелдік тәжірибесі
Сыртқы экономикалық қызметтің жетістіктеріне ішкі нарықта
бәсекенің тұрақтануына ғана байланысты емес және ұлттық өнімнің бәсекеге
түсе алуына да, сондай-ақ оны өткізу мүмкіншілігін білуі шетел
әріптестерінің нарықта еңбек тәртібін сақтауы сыртқы саудаға ықпал
ететін ұлттық және мемлекетаралық құралдардың, қағидалардың орындалуы
жатады. Сыртқы экономикалық қызметті жүргізетін елдердің әлемдік
нарықта сыртқы сауда операцияларын шектеу жағдайларын нашар білуі
экспорттық өнімді өндіруді, еңбекті жоққа шығарады, алынатын валюталық
пайданы қысқартады, ескертілмеген шығынды көбейтеді, сондай-ақ өзара
пайдалы сыртқы сауда жұмысын тоқтатады. Бұл қателіктерді болдырмау үшін
сыртқы сауданы реттеу механизмін тұрақты қадағалау, ұлттық кеден
тәртібінің ерекшелігін білу, кіргізілетін халықаралық келісімдердің
нормасын білу қажет.
Сыртқы экономикалық қызметке мемлекеттің араласуының күшеюі
кәсіпорындардың сыртқы экономикалық қызметінің кеңеюінің қажеттілігіне
және жалпы экономикалық өндірісті кооперациялау мен интернационал-
дандырудың халықаралық көлеміне, сондай-ақ сыртқы нарықтық жағдайы және
жекелеген елдердің реттеу шараларының әртүрлі болуына байланысты.
50-жылдары сыртқы экономикалық жүйеде дамыған елдердің өсу қарқыны
алда болды. 1995 жылы әлемдік сауданың өсуі (8%) өнім шығарудың әлемдік
жиынтығынан (3,7%) артық болды.
Тек сыртқы сауда көлемінің өсуі ғана емес, сонымен бірге шетел
инвестициясы, ғылыми-техникалық ынтымақтастық масштабы, қызмет көрсету
және т.б. жүйелер дамыды. Қазіргі кезде әлемдік қауымдастықта өзінің
сыртқы саудасын реттемейтін бірде-бір ел кездеспейді. Көптеген елдердің
реттеу жүйесі сарапшылардың айтуынша өте жоғары. Мысалы, Австрия
қамтамасыз ететін елдердің әрқайсысынан 10 мың т. ет алуға квота алған.
Германия тұтынушыларға Францияның арзан электр энергиясын алуға рұқсат
етпейді, оларды өзінің қымбат энергиясын алуға мәжбүр етеді, т.б.
Қазіргі кездегі халықаралық тәжірибеде сыртқы сауданы шектеу өзіне
тән ерекшелігімен көріне бастады. Оның себебі 90 жылдарда әлемдік сауда
дамуының негізгі бағыттарына байланысты болады, ақпараттық техникалық және
құқық қағидаларын қалыптастыру процестерінің қарқынды дамуы, сондай-ақ
халықаралық келісімдер жүйесінің ерекшелігіне байланысты болды.
Қазіргі кезде сыртқы сауданы реттеу құралдарының әр түрлі
формалары, есеп және төлем операциялары мен құжат айналымдары қалыптасқан
десе де болады. Ұлттық сыртқы сауданы реттеу жүйесіне тән сипат жоғары
деңгейде ұйымдастырылған заңмен қамтамасыз етілуі, сондай-ақ сыртқы
экономикалық қызметтің субъектілерінің құқын және міндеттерін анықтап беру.
Оның өзі атқарушы орындардың мүмкіншілігін көрсетеді, сонымен бірге
мемлекеттік сыртқы сауда саясатында тұрақтылықты қамтамасыз етеді.
Қазіргі кездегі шектеу механизмінің ерекшелігі сыртқы сауда
қызмет ақпарат-техникалық базасының жоғарғы дәрежеде болуы, әртүрлі
хабарлар ағымын жылдамдату, оның тез өңделіп, банктерге қажетті
көрсеткіштерді қамтамасыз етуі болып табылады.
Сонымен, бұның ең маңызды сипаттамасы, сыртқы саудаға қолданылатын
көптеген бір-біріне байланысты және толықтыратын әдістер мен олардың
элементтерін кешенді (комплекті) пайдалану. Сыртқы сауданы шектеу
тәжірибесіндегі кешенді пайдалану ұлттық және мемлекетаралық құралдар-дың
нақты болуына экспортты тарифтік және бейтарифтік ынталандыру мен импортты
ұстауға болады.
Сыртқы сауданы мемлекетаралық шектеу
Екіжақты және көпжақты келісімдер (тарифтік және сауда жөніндегі
бас келісімдер, мемлекетаралық сауда-экономикалық төлем келісімдері) валюта
нарығының элементтерін реттеу, экспорттық-импорттық операция-ларды
несиелеу жүйесі және валюталық тәуелсіздікті қамсыздандыруды қамтамасыз
етеді.
Сыртқы сауданы мемлекетаралық шектеудің ұлттық жүйесінің негізін
көптеген әдістер құрайды: экспортты және импортты бейтарифтік элемент-
термен немесе тарифтік таңдау, қаржы-несие құралдары, экспорттық өнім-
дерді ынталандыру әдістері, сондай-ақ техникалық нормалар, шығаратын
өнімдерге қойылатын стандарттар мен талаптар.
Қазіргі кезде импортты шектеудің әкімшілік әдісін барлық
мемлекеттер қолданады, бірақ әрқайсысының өзіндік ерекшелігі бар.Бұл әр
түрлі сандық және бағалық шектеулер, жекелеген өнімдердің импорттық
көлемінің қысқаруы немесе нақты қамтамасыз етуші өнімінің шектелуі. Ол
әр түрлі кедергілерден тұрады: квоталау, лицензия, контингент, кеден
ұйымдарының түсініктемелері, техникалық нормалар мен қауіпсіздік
қағидалары, өздігінен өнім беруді тоқтату, демпингке қарсы шаралар.
ХХ ғасырдың басында пайда болған әкімшілік құралдар, сыртқы
саудада ірі фирмалар мен монополиялардың көбеюіне байланысты тұрақты
жағдайды қосымша шаралар ретінде қарастырады, олар уақытша сипатта
болады да экономикалық тұтқаның тиімсіз жағдайында қолданылады. Дегенмен
бұл шаралар экономика төмендеп кеткен жағдайда оны теңестіру кезінде басқа
мемлекеттер мен сыртқы сауда байланысын реттеудің негізгі құралы болып
саналады.
Экспортқа және импортқа тосқауыл қою халықаралық тәжірибеде
еріксіз болып отырады. Олардың өз ерекшеліктері бар, сонымен бірге, ашық
және қадағалап отыратын түрлері болады.
Сосынғы бір жағдай, сыртқы саудаға қосымша кедергілер жасалмауы
тиіс. Көптеген елдердің ұлттық заңында жүктің шекарадан өтіп, келесі
кеден шекарасына барғанға дейін кеден қадағалауында болуы тиіс. Бұл жерде
оған кеден салығының салынғандығына қарамайды. Кеден органдары шекарадан
өткенде тек құжаттарды ғана талап етеді, яғни жүк пен көліктің құжаттары.
Бірақ өз тіліне аударуды талап етпеу керек.
Жүкті импортқа немесе экспортқа жіберуде кеден декларациясын
көрсету және қосымша қабылдау мен тексеру, тауарды тексеруден өткізу,
кеден салығын есептеу, оны төлеу, тауарды кеден шекарасынан өткізу
сияқты операциялар жүргізіледі. Бұл шара кеден шекарашыларымен, олар-дың
ұйымдарының қадағалауымен жүргізіледі.
Соның ішінде, кедендік тексеру, яғни тауардың толықтырылған құжат
көрсеткіштеріне сай келуін қарайды. Тіркеудің ең соңғы операциясы тауар-ды
ішкі тұтынуға немесе экспортқа шығару болып саналады да, кеден салығы мен
баж салығы төленеді. Бейтарифтік шектеу шараларының басқа түрлеріне
экспорттық-импорттық және бағаның деңгейін тексеру, аванстық кеден баж
салығын төлеудегі талаптар, импорттық депозиттер (процентсіз ақшалай
кепілдік салу) жатады.
Сыртқы экономикалық қызметтің Қазақстан экономикасын
дамытудағы ролі
Сыртқы экономикалық байланыстар іс жүзінде әлемнің барлық
елдерінің әлеуметтік – экономикалық мәселелерін шешуге әсер етеді. Олар
мемлекет, аймақ және кәсіпорын көлемінде іске асырылады. Сыртқы
экономикалық байланыстар – халықаралық экономикалық саудалық байланыстар.
Олар елдер арасындағы сыртқы саудалық, ғылыми- техникалық, өндірістік,
валюталық-қаржылық және несиелік байланыстар-дың әр алуан түрлері,
құралдары мен әдістерінің жиынтығынан тұрады.
Сыртқы экономикалық қызмет деп сыртқы экономикалық байланыстың
белгілі бір аспектісі, кәсіпорындар мен ұйымдардың дербес өндірістік -
коммерциялық қызметінің саласы түсініледі. Дербестік шетелдік әріптесті,
экспорттық-импорттық мәміле үшін тауар номенклатурасын таңдаудан, баға
белгілеуден, сыртқы экономикалық қызметтің түрлерін анықтаудан көрінеді.
Сыртқы экономикалық қатынастардың түрлеріне сыртқы сауда, инвестициялық
ынтымақтастық, өндірістік кооперация, ғылыми-техникалық ынтымақтастық,
валюталық-қаржылық және несиелік операциялар жатады.
Сыртқы экономикалық қызметтің әрбірі білгілі бір түрде іске
асырылады. Сыртқы сауданың түрлері: экспорт, импорт, тауарлар мен
қызметтің кері экспорт және кері импорты.
Инвестициялық ынтымақтастық несиелік келісім, қаржылық лизинг,
шетел инвестициясы кәсіпорындар түрінде іске асырылады.
Өндірістік кооперацияның түрлері болып лицензиялық келісіммен өнім
өндіру; мамандану негізінде бірлескен өндіріс; мердігерлік кооперация және
бірлескен кәсіпорын; зауыттар мен өндірістік тізбелерді жеткізу жатады.
Ғылыми-техникалық ынтымақтастық технологиялық айырбас түрінде
көрінеді. Сыртқы экономикалық қызмет барлық елдерде бірнеше функция-лар
атқарады: ұлттық және әлемдік экономикалық дамудың деңгейін теңестіруге
әсер етеді; ұлттық және әлемдік өндіріс шығындарын салыстыруға мүмкіндік
береді; еңбек бөлінісінің артықшылықтарын іске асырады және артуына әсер
етеді.
Бұл функциялар Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық
қызметіне де тән. Сонымен бірге олардың Қазақстанда өзіндік ерекшеліктері
бар. Олар, бір жағынан, ұлттық экономиканың осы заманғы даму кезеңімен,
оның реформалануымен, нарықтық қатынастардың дамуымен, екінші жағынан –
Қазақстанның әлемдік экономикаға интеграциялану үрдісінің тереңдеуімен
анықталады. Оған тек қана шикізаттарды экспорттау және дайын өндірістік
тауарларды импорттау негізінде сыртқы сауда айналымын кеңейту ғана емес,
сонымен қатар өндірістік, ғылыми - техникалық, инвестициялық
ынтымақтастыққа кіруі, әртүрлі меншіктегі кәсіпорын-дардың сыртқы
экономикалық қызметке кең түрде қатысуы тән.
Сыртқы экономикалық қызмет елдің экономикасының дамуына,
біріншіден, экспорттан валюталық түсім алу жолымен әсер етеді. Қазіргі
кезеңде экспорт Қазақстан экономикасының саласына айналды. 1998 жылы жалпы
ішкі өнімнің 26,6 пайызы экспортқа шығарылды. 1999 жылы экспорт көлемі
5592,3 млн. доллар болды, ол 1998 жылмен салыстырғанда 2,8 пайыз, артық.
Экспорт көлемі 1999 жылы импорттан 1909,5 млн. доллорға артық, ал сыртқы
сауда айналымы сальдосының өсімі 1998 жылға қарағанда 75,5% болды.
Валюталық түсім импортты өтеуге мүмкіндік береді. [80, б.10]
Екіншіден, сыртқы экономикалық қызмет ел экономикасына инвести-
циялық ынтымақтастықты дамыту жолымен шетел инвестициясын тартуға жағдай
жасайды. Қазақстанда шетел капиталын белсенді түрде тарту 1992 жылы
басталды. Алғашқы кезде ол қарапайым түрде екі тарапты несие беру арқылы
іске асырылды. Бүкіл несие алу мемлекет тарапынан, немесе оның кепілдік
беруімен жүзеге асырылды. 1993 жылы республика аумағында бірінші рет,
тікелей шетелдік инвестициялар тіркеле басталды. Әдепкі кезде тікелей
шетелдік инвестицияның келу көлемі аз болды. Мысалы, 1995 жылы олар елдегі
жалпы күрделі қаржы жұмсалымы көлемінің 1,5 пайызын ғана құрады. Бірақ бұл
бағыттың басымдылығына, инвестициялық ахуалды жақсарту мақсатында заңдық
негізді жетілдіруге байланысты тікелей шетелдік инвестицияның үлесі
тұрақты түрде өсті. 1999 жылы ол респуб-ликадағы бүкіл инвестицияның 42
пайызын құрады. Экономикалық ақпараттық орталықтың мәліметтері бойынша
Қазақстанға 1993 – 1999 жылдары тартылған жалпы инвестицияның көлемі 8,8
млрд доллар болды. [80, б.11] Көп жағдайда осындай қомақты инвестициялар
негізінде өндірістің базалық салаларында мұнай және газ өндіруде, қара
және түсті металлургияда, электроэнергетикада дағдарыстан шығуға
мүмкіндік туды.
Үшіншіден, сыртқы экономикалық қызмет осы заманғы техника мен
технологияны импорттау жолымен өндірістің техникалық базасын жақсар-туға
жағдай жасайды. Ғылыми-техникалық үдеріс әсерімен техника мен технологияның
моральдік ескіру қарқыны жылдамдады, ғылыми зерттеу және тәжірибелік-
конструкторлық жұмыстар шығыны артты. Сонымен қатар осы заманғы техника мен
технологияны алу жолында, өнеркәсібі дамыған елдердегі өндірушілердің,
ерекше трансұлттық корпорациялардың дербес техникалық саясат жүргізуіне
байланысты кедергілер туындайды.
Бұндай қайшылықтарды шешуге Біріккен Ұлттар Ұйымының сауда және
даму конференциясының басшылығымен әзірленген нормативтік құжат
“Технология беру саласындағы мінез-құлық кодексі” жағдай жасайды.
Төртіншіден, сыртқы экономикалық қызмет ұзақ мерзімді өндірістік
ынтымақтастық және шетелдік әріптестермен бәсекеге қабілетті өнім өндіру
мен сол өніммен әлемдік нарыққа шығу үшін тұрақты бірлескен қызмет жасау
жолымен экономикалық дамуына әсер етеді. Бұндай бірлескен қызмет бірнеше
бағытта іске асырылады: комплектілік технологиялық құрал-жабдықтарды сатып
алу, оның жұмысын жолға қою, қызметкерлерді оқыту үшін кеңестік қызмет
көрсету, жаңа технологияға патенттер мен лицензия-ларды сатып алу және т.б.
Бұндай импортты мемлекет тарапынан қолдау күшейіп келеді.
Қазақстан Республикасының “Шетелдік инвестициялар туралы”27.12.1994 ж. №226
заңы өзгертулерімен және толықтыруымен, “Тікелей инвестиция-ларды
мемлекеттік қолдау туралы” 28.02.1997 ж. №75-1 өзгертулерімен және
толықтыруларымен, 02.08.1999 ж. №446-1 және Қазақстан Республикасының
Жарлығымен 06.03.2000 ж. №349 инвесторларды құрал-жабдықтарды импорттағанда
толық және ішінара кедендік баждан босату қарастырылған.
Сыртқы экономикалық қызмет елдердің әлеуметтік-экономикалық
дамуына әсер етеді және маңызды құрылымды қалыптастырушы, халықтың өмір
сүру деңгейі мен сапасын жақсартуға әсер етуші фактор ролін атқарады.
Қазақстан Республикасының кедендік қызметінің даму сатысының бірі
шекаралық ынтымақтасты өркендету болып табылады. Өйткені ол шектес
мемлекетпен өзара тиімді тауар айырбастауға, кооперациялық қатынас-тарға,
өндірістік тәжірибе мен ақпараттық айырбастауға зор әсерін тигізуде.
Ынтымақтастық негізінде шекара арқылы заңсыз өтетін тауарлар мен көлік
құралдарын, декларациялардың шындығын анықтауға арналған біріккен іс-
қимылдардың кең етек алуы дәлел бола алады. Сондай-ақ екіжақтылық
ақпараттық айырбастау да осыны көрсетеді.
2003 жылдың 30 – мамырында Орал қаласында Қазақстан Республикасы мен
Ресей Федерациясының шекаралық кедендік ұйымдарының кездесуі болып, онда:
- экономикалық контрабандамен және кеден саласындағы қылмыстар мен құқық
бұзушылықты анықтау және болдырмау мақсатындағы ведомство-аралық
операцияларда өзара қимылдар мен ынтымақтастықтың түрлері мен
әдістері;
- статусына қарап өткізу пункттерін бөлуді жайлап жою;
- шектес өткізу пункттерінің бірыңғай жұмыс режимін орнату;
- шекаралық ынтымақты дамытуға, кедендік бақылау мен кедендік ресімдеуді
жедел өткізуге бағытталған халықаралық құжаттардың іске асырылуын
қамтамасыз ету үшін шаралар қолдану;
- жалған транзит фактілерін анықтауға арналған темір жолдың транзит
учаскілерінен өтетін тауарларды кедендік ресімдеу;
- Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының аймақтарынан өтетін
декларацияланбаған тауарларды, жалған экспорттарды анықтауда өзара
ақпараттық айырбастау туралы және басқа мәселелер кеңінен талқыланды.
Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке
қатысушыларды тексеру
Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушы-ларды
тексеруді Қазақстан Республикасының кеден және өзге де заңдары-ның
сақталмағаны туралы негіздер бола қалған жағдайда кеден органдары жүзеге
асырады, оның сақталуын бақылау кеден ісі мәселелері жөніндегі уәкілетті
орган белгілеген тәртіппен кеден органдарына жүктелген.
Қажетті болған жағдайда кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық
қызметке қатысушыларды тексеруді басқа да мемлекеттік органдарды тарта
отырып жүргізуі мүмкін.
Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушыларды
тексеру кеден ісі мәселелері жөніндегі уәкілетті органның аумақтық
бөлімшелері не кеден берген нұсқама ұсыныла отырып жүргізіледі.
Ал нұсқамаға кеден органының басшысы немесе оның орнындағы адам қол
қоюға тиіс те, содан соң еліміздің елтаңбасы бар мөрмен расталып, кеден
ісі мәселелері жөніндегі уәкілетті орган белгілеген тәртіпке сәйкес
арнаулы журналда тіркелуге тиіс.
Сондай-ақ нұсқама Қазақстан Республикасының Заңдарына сәйкес
прокуратура органдарында тіркеуге тиіс.
Кеден органының нұсқамасында мына төмендегідей деректемелер
болады:
1. нұсқаманың кеден органында тіркелген күні мен нөмірі;
2. нұсқаманы енгізген кеден органының атауы;
3. сыртқы экономикалық қызметке қатысушының толық атауы;
4. салық төлеушінің тіркеу нөмірі;
5. тексерудің мақсаты;
6. кеден органы тексеруші адамдарының лауазымы, тегі, аты, әкесінің аты;
7. тексеру жүргізудің мерзімі;
8. тексерілетін кезең болуға тиіс.
Бір нұсқаманың негізінде кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық
қызметке қатысушыға бір ғана тексеріс жүргізілуі мүмкін.
Ал кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушыға
міндетті түрде қызмет куәлігін көрсете отырып, нұсқаманы тапсырған кез
тексерудің басталуы болып есептеледі.
Сонымен бірге кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке
қатысушы Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес ресімделген нұсқаманы
алудан бас тартуы мүмкін, бірақ бұл жағдай тексеруді тоқтату үшін негіз
бола алмайды.
Тексеруді жүзеге асыру кезеңінде кеден ісі саласындағы сыртқы
экономикалық қызметке қатысушы тексерілетін құжаттарға өзгерістер мен
толықтырулар енгізуге хақысы жоқ.
Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушыларға
тексеріс жүргізудің нұсқамада көрсетілген мерзімі нұсқаманы тапсырған
кезден бастап отыз жұмыс күнінен аспауы керек.
Сондай-ақ тексеруді жүргізетін кеден органы қызметінің аймағы
шегінен тысқары жерде құрылымдық бөлімшелері бар кеден ісі саласындағы
сыртқы экономикалық қызметке қатысушыларды тексеру кезінде тексеру жүргізу
мерзімі алпыс жұмыс күніне дейін ұзартылуы мүмкін.
Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушыларды
тексеру мерзімі кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке
қатысушыларға кеден органының құжаттар беру туралы талаптарын тапсырған
және оларға сұратылған құжаттарды берген кездің арасындағы уақыт
кезеңдерінде, сондай-ақ кеден органының сұратуы бойынша мәлімет-тер мен
құжаттар алу кезінде тоқтатыла тұрады.
Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушы ҚР
Кеден кодексінің 452 бабына сәйкес кеден органының лауазымды адамдарын
аумаққа немесе үй-жайға (тұрғын үй-жайлардан басқа) жіберуді қамтамасыз
етуге міндетті.
Тексеру жүргізуші кеден органының лауазымды адамдарын көрсетілген
аумаққа немесе үй-жайға (тұрғын үй–жайлардан басқа) жіберуді қамтамасыз
етуден бас тартылған жағдайда хаттама жасалады.
Хаттамаға екі куәгердің қатысуымен тексеру жүргізетін кеден
органының лауазымды адамы және кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық
қызметке қатысушы қол қояды. Ал кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық
қызметке қатысушы көрсетілген хаттамаға қол қоюдан бас тартса, сол бас
тартудың себептерін көрсетіп жазбаша түсінік беруге міндетті.
Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушының,
егер:
1). Нұсқама табыс етілмеген не белгіленген тәртіппен ресімделмеген;
2). Нұсқамада көрсетілген тексеру мерзімдері басталмаған немесе өтіп
кеткен;
3) кеден органдарының осы лауазымды адамдары нұсқамада көрсетілмеген;
4). Егер Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес тексеруге жататын
аумаққа немесе үй-жайға жіберу үшін арнаулы рұқсат қажет болса, ал
лауазымды адамдардың аумаққа немесе үй-жайға кіруге мұндай рұқсаттары
болмаған.
5). Сұратылған құжаттаманың тексерілетін кезеңге қатысы болмаған
жағдайларда кеден органының лауазымды адамдарына тексеру жүргізу үшін
аумаққа немесе үй-жайға жіберуден бас тартуға не оларға құжаттарды
бермеуге хақысы бар.
Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысу-
шыларға тексеру жүргізу кезінде кеден органдарының лауазымды адамдары:
1. тауарлар мен көлік құралдарының болуын тексеруге және оларға кедендік
қарауды жүзеге асыруға;
2. кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысты құжаттарды
тексеруге;
3. тұлғаларда кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметті жүзеге
асыруға қатысты құжаттар, анықтамалар, жазбаша және ауызша түсініктер
алуға;
4. тауарлар мен көлік құралдары бар үй-жайларды мөрлеуге;
5. Қазақстан Республикасының заңдарында айқындалған тәртіппен кеден ісі
саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысты және кеден ісі
саласындағы құқық бұзушылықтардың жасалғаны туралы куәландыра-тын
құжаттарды алып қоюға құқылы. Бұл жағдайда кеден ісі саласындағы
сыртқы экономикалық қызметке қатысушы адам алып қойылған құжаттардың
көшірмелерін жасап алуға хақысы бар.
Алынған құжаттар Қазақстан Республикасының заңдарында белгі-
ленген тәртіппен және мерзімдерде қайтарылады.
Аталған шараларды қолданбау кеден ісі саласындағы құқық
бұзушылықтарды жасыруға әкеп соғуы мүмкін ерекше жағдайларда мөрлеу және
алып қою жүзеге асырылады.
Тексеру аяқталғаннан кейін кеден органының лауазымды
адамдары:
1) тексерудің жүргізілген орнын, акт жасау күнін;
2) тексеру жүргізген кеден органы лауазымды адамының лауазымын, тегін,
атын, әкесінің атын;
3) кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушының тегін,
атын, әкесінің атын не толық атауын;
4) кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушының
орналасқан жерін, банк деректемелерін;
5) кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушының кедендік
және қаржылық есептілік жүргізуге, кеден органдары өндіріп алатын
кедендік төлемдердің және салықтардың төленуіне жауапты басшысы мен
лауазымды адамдарының тегін, атын, әкесінің атын;
6) алдағы тексеру мен бұрынғы анықталған Қазақстан Республикасының кеден
заңдарын бұзушылықтарды жою жөнінде қабылданған шаралар туралы
мәліметтерді;
7) кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушы тексеру үшін
тапсырылған құжаттар туралы мәліметтерді;
8) кеден ісі саласындағы анықталған құқық бұзушылықтарды Қазақстан
Республикасы заң актілерінің тиісті нормаларына сілтеме жасай отырып,
егжей-тегжейлі сипатталуын;
9) кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушыны
тексерудің нәтижелерін көрсетіп тексеру актісін жасайды.
Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушыға
тексеру актісін тапсырған күн тексеру мерзімінің аяқталған күні болып
есептеледі.
Тексеру аяқталғаннан кейін Қазақстан Республикасының кеден заңдарын
бұзу анықтамасы, тексеру актісінде тиісті жазба жүргізіледі.
Тексеру актісіне тексеру барысында алынған құжаттардың көшірмелері,
есептер және басқа материалдар қоса тіркеледі.
Тексеру актісі тексеру жүргізген кеден органы лауазымды адамның қолы
қойылып, үш дана етіп жасалады.
Тексеру актісі тексеру актілерін тіркеудің арнаулы журналында
тіркеледі, ол нөмірленген, байлап-қайымдалған және кеден органының мөрімен
бекітілуге тиіс.
Тексеру актісінің бір данасы кеден ісі саласындағы сыртқы
экономикалық қызметке қатысушыға беріледі. Тексеру актісін алған кезде
кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушы оны алғандығы
жөнінде белгі соғуға міндетті.
Ал егер кеден ісі саласындғы сыртқы экономикалық қызметке қатысушы
адам тексерудің нәтижелерімен келіспесе, кеден ісі саласындағы сыртқы
экономикалық қызметке қатысушының басшысы немесе уәкілетті лауазым-ды адамы
тексеру актісіне тиісті жазба жасауға құқығы бар.
Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушы-ларды
тексеру аяқталған соң, тексеру актісінде көрсетілген нәтижелердің
негізінде кеден органы ҚР Кеден кодексінің 350-бабына көзделген нысанда
кедендік төлемдердің, салықтардың және өсімпұлдардың есептелген сома-лары
туралы хабарлама шығарады.
Хабарлама осы Кодекстің 350-бабында көзделген тәртіпке сәйкес кеден
ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушы адамға жіберіледі.
Кедендік төлемдердің, салықтардың және өсімпұлдардың есептелген
сомалары туралы хабарлама алған кеден ісі саласындағы сыртқы эконо-микалық
қызметке қатысушы оны осы Кодекстің 350-бабында белгіленген мерзімде
орындауға міндетті.
Кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық қызметке қатысушы
осы Кодексте көзделген тәртіппен және мерзімде тексерудің нәтижелеріне
шағымдануға құқылы.
Кеден ісі саласындағы аудит Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес жүзеге асырылады.
ІІ. Қазақстан Республикасындағы СЭҚ реттеудің қазіргі
кездегі тәжірибесі
2.1. СЭҚ реттеудің негізгі қағидалары
Қазақстан Республикасының Кеден кодексіне, Қазақстан Республика-
сының Кедендік бақылау агенттігі төрағасының Қазақстан Республикасы
кеден органдарының кедендік инспекция және пост-кедендік бақылау
бөлімшелері жүзеге асыратын құжаттамалық тексерулер жүргізудің ереже-сін
бекіту туралы 2003 жылғы 16-мамырдағы №211, Кеден ісі саласын-дағы
сыртқы экономикалық және өзге де қызметтерге қатысушыларды тексеру
туралы 2003 жылғы 17-мамырдағы №213, Тауарлар мен көлік құралдарын
шығарғаннан кейін кедендік бақылау туралы 2003 жылғы 27-мамырдағы №214,
Кеден органдарының есеп және көлік жүргізу туралы 2003 жылғы 17-мамырдағы
№250 бұйрықтарына сәйкес Қазақстан Респуб-ликасының кеден органдары пост-
кедендік бақылау бөлімшелерінің (бұдан әрі –ПББ) тауарлар мен көлік
құралдарын шығарғаннан кейін қайта кеден-дік бақылауды жүзеге асыру
кезінде кедендік бақылау департаменттерінің (бұдан әрі–КБД) құрылымдық
бөлімшелерімен өзара іс-қимылын коор-динациялау мақсатында пост-кедендік
бақылау бөлімшелерінің ережесі әзірленді.
Құжаттамалық тексеру жүргізу кезінде кедендік ресімдеу бөлімшелерімен
өзара іс-қимыл жасау
1. ПББ құжаттамалық тексеруге жататын ай сайын жүк кедендік
декларациялардың кедендік кіріс ордерлерінің (бұдан әрі – ЖКДККО)
тізілімін жасау мақсатында ЖКДККО электронды көшірмелерінің деректер
базасына талдау жүргізеді. Тізілім есептіден кейінгі айдың 5-ші күнінен
кешіктірмей жасалады.
2. ПББ жасаған тізімге сәйкес құжаттардың толық пакетімен бірге ЖКДККО
түпнұсқаларын алуға КБД басшысының атына сұрау салу ресімделеді. ККО-ның
электронды базасына талдау жүргізу мүмкіндігі болмаған жағдайда есепті
айда ресімделген барлық ККО құжаттамалық тексеруге жатады.
3. Кедендік декларациялардың сақталуына жауапты лауазымды адам ЖКДККО
тізімінде санамаланған кедендік декларацияларды беруді КБД басшысы
бұрыштама соққан қабылдап алу-беру актісі бойынша жүргізеді. ЖКД-ны
беру Қазақстан Республикасының Кедендік бақылау Агенттігі төрағасының
Қазақстан Республикасы кеден органдарының кедендік инспекция және
посткедендік бақылау бөлімшелері жүзеге асыратын құжаттамалық
тексерулер жүргізудің ережесін бекіту туралы 2003 жылдың 16-мамырдағы
№211 бұйрығының 8-тармағына сәйкес жүргізіледі. ККО-ны беру кезінде
белгіленген нысан бойынша Акт ресімделеді.
4. Егер ЖКД немесе ККО мұрағатқа түспеген жағдайда, не қызметтік қажеттілік
бойынша мұрағаттан бұрын берілген болса, онда кедендік декларацияның
деректері мұрағатқа түскеннен кейін ПББ-ға беріледі. Мұндай ЖКД, ККО-ның
есебі ПББ-да құжаттамалық тексеруге жататын ЖКД-ның есебін жүргізу
кітабында жүргізіледі.
5. КБД-дан алыс орналасқан кедендер мен кеден бекеттері ресімделген
ЖКДККО Тізілім жасалғаннан кейін жиырма күннен кешіктірмей беріледі.
6. КБД-дан алыс орналасқан кедендер мен кеден бекеттері сұрау салынған ЖКД
немесе ККО-ны белгіленген мерзімде ұсына алмаса, ЖКД-ны қабылдап алу-
беру актісіне олар бойынша кедендік декларация ұсынылмаған себептер,
сондай-ақ ЖКД, ККО ұсыну мерзімдері керсетілетін түсіндірме жазба қоса
беріледі. Түсіндірме жазба еркін нысанда жазылады және оған кеден
(кеден бекетінің) басшысы не оның орнындағы адам қол қояды.
7. Құжаттамалық тексеру аяқталмағаннан кейін әрбір тексерілген ЖКДККО
бойынша жүргізілген құжаттамалық тексеру туралы есеп жасалады.
Тексерілген кедендік декларацияларды қайтару ЖКД-ны қабылдап алу-беру
актісіне сәйкес жүргізіледі, бұл ретте ЖКД, ККО-ны сақтау үшін жауапты
лауазымды адам құжаттамалық тексерулердің есебін жүргізу журналына қол
қояды.
8. ПББ лауазымды адамы құжаттамалық тексерулердің есебін жүргізу журналына
міндетті түрде жүргізілген тексерудің нәтижелерін жаза оты-рып
құжаттамалық тексеруден өткен ЖКД ККО нөмірлерін енгізеді.
Сыртқы экономикалық қызметке қатысушылар жүк кедендік декларациясын беру
кезінде мәлімдеген мәліметтерге түзетулер жүргізу кезінде кедендік
ресімдеу бөлімшелерімен және саудалық емес айналымды бақылау бөлімімен
өзара іс- қимыл жасау
9. Нәтижесінде кедендік төлемдер мен салықтарды қайта есептеу жүргізі-
летін тауарлар мен көлік құралдары туралы мәліметтерге, атап айтқанда
тауардың шыққан елі, тауардың кедендік немесе фактуралық құны бойынша,
сыртқы экономикалық қызметтің тауар номенклатурасына (бұдан әрі – СЭҚ
ТН) сәйкес тауарды коды бойынша, мөлшері бойынша түзетулер енгізетін
жағдайла кедендік ресімдеу бөлімшелері мен саудалық емес айналымды
бақылау бөлімі (бұдан әрі САББ) ПББ-ны хабардар етеді.
10. Хабардар ету кедендік құны түзету нысандарының көшірмелерін, сондай-ақ
мәліметтерге түзетулер енгізу бойынша кедендік төлемдер мен салық-тарды
қайта есептеу нәтижесінде құралған берешектерді төлеу туралы
ақпаратты ұсыну жолымен жүргізіледі.
Кеден режимдерін бақылау бөлімшелерімен өзара іс-қимыл
11. Қазақстан Республикасының Кедендік бақылау Агенттігі төрағасының Кеден
органдарының алдында есеп және есептілік жүргізу туралы 2003 жылғы 27-
мамырдағы №250 бұйрығына сәйкес кеден режимдерін бақылау бөлімшелері
кеден режимдерінің шеңберінде ресімделген тауар-лар туралы есеп
жүргізеді және есептілікті қабылдайды.
12. Қажетті болған жағдайда еркін айналым үшін шығарылған тауарларды
қоспағанда ПББ-ның сұрау салуы бойынша жекелеген кеден режимдері-нің
шеңберінде ресімделген тауарлар туралы мәліметтер ПББ-ға беріледі.
13. Сыртқы экономикалық қызметке қатысушылар (бұдан әрі СЭҚҚ) кеден
режимдерінің шеңберінде ресімделген тауарлар туралы есептілік ұсынудың
тәртібін бұзуы жағдайлары анықталған кезде кеден режимдерін бақылау
бөлімшелері ПББ-ны хабардар етеді.
14. Төленген–босатылған кедендік төлемдер мен салықтар сомасының шамасына
ықпал ететін кеден режимдерінің талаптарын бұзушылықтар анықталған
жағдайда кеден режимдерін бақылау бөлімшесі анықталған жолсыздықтар
туралы мәліметтерді ПББ-ға береді.
Кедендік кірістер және кедендік құн бөлемшелерімен өзара іс-қимыл
15. Кедендік кірістер және кедендік құн бөлімшелері (бұдан әрі – КК ж
КҚБ)кедендік төлемдер мен салықтардың есебін жүргізу бойынша
жинақталған берешектер фактілерін анықтайды және берешектердің
төленуіне шаралар қабылдайды.
16. Кедендік төлемдер мен салықтарды төлеу бойынша берешегі бар адамдар
және қабылданған өндіріп алу шаралары туралы мәліметтер есеп жүргізу
үшін ПББ-ға беріледі.
17. ПББ кедендік ресімдеу жүргізу кезінде кедендік төлемдер мен салық-
тардың төленбеуі не толық көлемде төленбеуі фактілерін анықтаған кезде
ПББ төленуге жататын төлемдердің төленуін өсімпұл есептей алы-нып
жүзеге асырады. Қажет болған жағдайда ПББ жүргізілген есептің дұрыстығы
туралы қорытынды алу үшін КК ж КҚБ-ға жүгінуге құқылы.
18. ПББ есеп жүргізгеннен кейін сыртқы экономикалық қызметке қатысу-
шыларға берешекті төлеу туралы хабарлама жібереді және аталған
хабарламаның орындалуын одан әрі бақылауды жүзеге асырады.
19. ПББ жүгінген жағдайда КК ж КҚБ тауарлар мен көлік құралдарын жіктеу
жөнінде шешім қабылдайды.
20. Тауарлар мен көлік құралдарын жіктеу жөнінде шешім қабылдау туралы
өтініш еркін нысанда жазылады. Бұл ретте, өтінішке қоса нақты тауарға
немесе көлік құралына қатысы бар материалдардың көшірмесі, сондай-ақ
тауардың (көлік құралының) сапасы мен техникалық параметрі бойынша
кедендік сараптаманың қорытындысы беріледі.
21. КК ж КҚБ-ның жіктемелік шешімі ақырғы болып табылады және Қазақстан
Республикасының Кеден кодексіне сәйкес тек жоғары тұрған кеден органына
ғана шағынуға болады.
Валюталық-банктік бақылауды ұйымдастыру бөлімшелерімен
іс-қимыл
22. Валюталық-банктік бақылау бөлімі (бұдан әрі ВБББ) ПББ-ның сұрау салуы
бойынша мәмілелер паспорты бойынша тауарлар мен ақша қаражатының
қозғалысы, валюталық заңнаманы бұзушылықтар туралы, экспорттық
валюталық түсімнің немесе импорт мақсатына тауарлардың түспеуі
фактілері туралы мәліметтерді алуда көмек көрсетеді.
Тауарлардың жеткізілуін бақылау бөлімшелерімен іс- қимыл
23. Тауарлардың жеткізілуін бақылау бөлімшелері (бұдан әрі ТЖББ) ПББ-ға
кедендік ресімдеу кезінде анықталған Қазақстан Республикасының кедендік
шекарасына Тауарлардың транзиті кеден режимімен, сондай-ақ ішкі кеден
транзиті (бұдан әрі ІКТ) рәсімі бойынша әкелу кезінде бұрын мәлімделген
кедендік-фактуралық құн, тауарлар мен көлік құралдарының мөлшері,
шыққан елі, сыртқы экономикалық қатынас ТН коды туралы мәліметтердің
және өзге де мәліметтердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz