СЫРЫМ ДАТҰЛЫ ҚОЛБАСШЫ ЖӘНЕ САЯСИ КӨЗҚАРАСЫ
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 СЫРЫМ ДАТҰЛЫ БАСТАҒАН ҰЛТ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ТАРИХИ МАҢЫЗЫ.
1.1. Сырымның тұлға ретінде қалыптасуы және көтерілістің басталуы
... ... ... ...7
1.2 Қазақ шаруаларының феодализмге және отаршылдыққа қарсы
күресі мен Нұралы ханның патшадан саяси
баспаны іздеуге мәжбүр болуы ... ... ..17
1.3 Барон Игельстромның реформаларымен Кіші жүзде хан билігін жою ... ...
әрекеттері және Жайық казактарының қазақ халқына жасаған озбырлықтары..28
1.4 Қозғалыстың қайта өрлеуі,сәтсіздіктер мен патша өкіметінің айла
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2 СЫРЫМ ДАТҰЛЫ ҚОЛБАСШЫ ЖӘНЕ САЯСИ КӨЗҚАРАСЫ
2.1. Сырым батырдың бас старшина тархан болып сайлануы және Орал
әскерлерінің қазақ аулына жаңа
шабуылы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 7
2.2 Сырым Датұлы азаттық туын алғаш көтерген айбынды
батыр ... ... ... ...53
2.3 Көтерілістің жеңілу себептері мен тарихи
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 60
2.4 Сырым батырдың құпия қазасы және Сырым батырдың ерлігі жөніндегі
зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...80
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Сырым батырдың қозғалысы отырғышы халықтардың азаттық жолындағы
қозғалысы қауіпті жағдайдағыдан гөрі өзгешелігі бар жағдайлардан туындаған.
ХVIII ғасырдың 70-80 жылдары ханмен сұлтандар билігі, патша әкімшілігі
арқылы күшейіп отырса старшындардың елді басқару ісі шектеле берді. Осы
кезден бастап старшиндардың ханға қарсы қозғалысы кең етек алды. Олардың
негізгі мақсаты хандық билікті жою болды. Бұдан біз сол кезеңдегі қазақ
қоғамындағы дағдарыстың басталғанын көреміз.
Хандық билік күші жүзде әлсіреп, халықтың алдында беделмен айырылғанын
Нұралы ханның өзіде мойындайды. Бұл сол кезеңдегі халық бұқарасының азаттық
жолындағы күресінің жоғары сипат алғандығын көрсетеді. Тақырыптың қыр-сыры,
ашылмаған тұстары әліде болса молынан кездеседі. Осы тұрғыдан алғанда
тақырып осы заманның өзекті мәселесінің бірі екендігін көрсетеді.
Осы тақырыпты басшылыққа ала отырып мынадай мақсат міндеттерді алға
қойдық:
1. Бірінші міндетіміз қазақ қоғамында ХVIII – ғасырда дәулеттілік және
әлеуметтік қарым қатынас жағынан, саяси өмір жағынан патриархтың – ру,
салт – сананың үстемдігі нақты қандай деңгейде болғандығын зерттеу.
2. Қазақстандағы отаршылдық тәуелділіктің жағдайларындағы қоғамдық қарым-
қатынастардың патриархтық-феодалдық системасынан туған өзгешелігін
көрсету.
Зерттеп отырған қозғалысты сол қозғалыстың дамыған кезеңдегі
шаруашылық, әлеуметтік жағдайлармен және сол кездегі саяси ахуалмен біте
байланыстыра қарайтын болғандықтан, біз негізгі деректерге және әдебиетке
шолу жасағанда бұлардың тек қана Сырым батырдың әрекетіне тіке
байланыстыларын қарастыруы мен ғана тыным қоймаймыз. Сондықтан біз қазақ
қоғамы тіршілігінің жағдайларын көрсететін байланысты негізгі деректермен
әдебиеті сиппатауға да тоқталуға тиістіміз. Сырымның күресі ХVIII ғасырдың
соңғы екі он жылдығын (1783-1797) түгел қамтиды деуге болады. Біздің
шолуыңыз осы дәуірге тікелей немесе жуық қатысы бар ескерткіштерді
қарастыру шеңберінен шықпауы тиіс, тек кей бір кездерде ғана, жұмысымыздың
мазмұнына қарай қажетті болған жеріне ғана, неғұрлым ертеректегі негізгі
деректерді пайдалануға тиістіміз.
Сырым батырдың қозғалысын зерттеуге қатысы бар тарихи негізгі
деректердің көлемі толып жатқан фольклорлық материалға, сол сияқты
этнография мәліметтеріне қарамай өтсек үлкен қате болар еді.
Қазақстан этнографиясына қатысты жазбаларының ішіндегі бізге ең
керектісі – уақытына қарай біздің зерімен отырған дәуірімізге неғұрлым таяу
уақытта жазылғандары.
Тақырыптың зерттелуі.
Сырым қозғалысының шын мәніндегі тарихын жасамақшы болып, ең
бірінші зерттеп талап қылған адам – А.П.Рязанов. Ол 1924 жылы Советская
Киргизия журналының №10 санында әуелі Батыр Сырым Датов деген зерттеу
мақаласын жариялады. Мұнан соң, 1926 жылы Қызылордада Сорок лет борьбы за
национальную независимость казахского народа (1797-1838) деген еңбегін
жарыққа шығарды.
Бұл еңбектердің құнды жері сол – Сырым өмірі мен қоғамдық
қызметіне қатысты осы кезге дейін ғылымға белгісіз болып келген,
белгілісінің өзі ғылыми айналымға түспей, талданбай, бағасы берілмей
келген; Орынбордың архивіндегі көп-көп тарихи материалдар нақ осы
еңбектерде бірінші рет сөз болып, халыққа жария етілді. Эта была
выдающаяся и талантливая личность, имеющая огромное влияние на массу казак-
киргизского народа деген баға да Рязановтың аузымен осы еңбектерде Сырым
Датұлы секілді үлкен тұлғаның атына бірінші рет айтылды. Сонымен бірге
Сырым қозғалысы осы еңбектерде тұңғыш рет нағыз тарихшының кәсіби
көзқарасымен талданып, зерттелінді.
Әйтсе де, бұл – А.П.Рязанов еңбектерінде кемшілік жоқ деген сөз емес.
Әсіресе, архив материалдарын пайдаланғанда түпнұсқаны оқи алмай, Орынбор
шекара экспедициясының өңдеуіне түскен, кеңсе аудармаларын пайдалануы;
кейде асығыстық жасап, өзі пайдаланған архив материалдарының фактісін дәлме-
дәл келтірудің орнына оның мазмұнын баяндауы; әсіресе, қазақ қоғамында
қолданылып жүрген күнбе-күнгі әлеуметтік терминдердің мағынасына мән
бермеуі – оның осынау елеулі еңбегінің естен шығаруға болмайтын
кемшіліктеріне саналуға тиіс.
Сырым қозғалысының тарихын егжей-тегжейлі зерттеген бірден-бір адам –
М.П.Вяткин.
Зерттеудің тарихнамасы.
Жалпы, Сырым батыр қозғалысының тарихнамасы онша бай емес.
Сондықтан жоғарыда көрсетілген авторлар еңбегіндегідей арнайы сөз болмаса
да, бұл қозғалыс жайында жанама түрде әңгімелеп кеткен кейбір авторлар
еңбегіне де тоқталсақ, өткен ғасырдың басындағы Ф.М.Лобысевичтің
Поступательное движение Среднюю Азию в торговом и дипломатическом
отношении, А.И.Добросмысловтың Тургайская область дейтін тарихи очеркін,
М.Терентьевтің История завоевания Средней Азии дейтін дүниелерін айта
кетудің артықтығы жоқ.
Кеңес өкіметі тұсында бұл тақырыпты қайта көтергендердің бірі –
А.П.Чулошников болды. Ол өзінің К истории феодальных отношений в
Казахстане в XVII-XVIII вв. дейтін еңбегінде Сырым көтерілісіне де соғып
өтеді. Әсіресе, 1791 жылдардағы Сырым қозғалысының бағытын дәл тапқаны
көрініп тұр. Бірақ бұл еңбектің де елеулі-елеулі, көзге ұрып тұрған
кемшіліктері бар. Мәселен, Сырым Датұлының көтерілісін – ірі-ірі феодалдық
топтардың күресі ретінде көрсетпек болуы, бұл көтерілістің қозғаушы күші –
халық бұқарасы екенін бүркемелеп тастайтыны өз алдына, екінші жағынан,
орыстың отаршылдық саясатына қарсы бағытталғанын мүлде естен шығарып
тастағандай әсер қалдырады.
Зерттеудің деректемесі.
Деректемелерде Сырым батыр есімін айта келіп: Сырымнан
ілгеріректе өткен Бұқар жырау патша үкіметінің отаршылдық саясатынан соққан
ызғардың алыстағы демінен қалтыраса, Сырым батыр сол ызғардың түтеген
боранына тұншықты, аязынан үсіді. Бұқар жырау отаршылдық өртіне алыстан
байбалам салып, оның арты неге соғарын данышпандықпен болжаса, Сырым батыр
сол өртке шарпылып, оны сөндіруге жанталасты. Сырым көтерілісі Бұқар
жыраудың жырында айтылатын қауіптің расқа шыққанын іс жүзінде дәлелдеді, –
деп жазып еді. Ақсақал қаламгердің ел тарихындағы елеулі оқиғаларға
осылайша мән беруі – кейінгі қаламгерлерге үлгі болғандай.
Орыстың зиялы адамдарының бірі, белгілі тарихшы Михаил Порфирьевич Вяткин:
Тарих мынаны айқын көрсетеді. Ол – Сырымның өз халқына білдірген асқан
сүйіспеншілігі; өз халқын сатқан ел басшыларымен ешқашан
ымыраласпайтындығы; өз Отанының бостандығы үшін, оның мемлекеттігі нығайып,
дамуы үшін жанын аямай күрескені... Қазақтар халық қамы үшін күрескен осы бір
батырды ешқашан есінен шығармақ емес, – деп жазып еді. Одан бері қаншама
уақыт өтті талай нәрсе ұмыт болып, талай нәрсе ескірген шығар. Бірақ Михаил
Порфирьевичтің бұл қорытындысы ескірді деуге әлі күнге ешкімнің аузы барған
емес. Ескірмейді де! Өйткені бұл – ақиқат сөз еді.
Ал ақиқат ешқашан ескірмек емес!
Жұмыстың мақсаты мен міндеті.
Сырым Датұлы бастаған ұлт- азаттық қозғалыстың басталу себебін ашып толық
жан-жақты зерттеу болып табылады. Көтерілістің аса ірі орталықтары, патша
өкіметінің ұстанған саясаты мен қазақтардың байырғы жерлерін алу
мақсатындағы көтерілістің шығуын толықтай зерттеу.
Халық бұқарасының 1783-1797 жылдардағы күресі қазақ халқының тарихындағы
маңызды оқиғаның болғандығын жан-жақты зерттеп анықтау.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы.
Қазақ КСР тарихының осы оқиғаға арналған тарауының авторына құлақ
түрсеңіз, ол: Сұлтандармен келісімге барған билер мен рубасыларының
сатқындығы, көтеріліс басшыларының, атап айтқанда, Сырым Датовтың
дәйексіздігі мен солқылдақтығы халық көтерілісінің жеңілуіне себепші
болды, – дейді. Дәлел қайда? Дәл осындай ой қорытындысын жасауға дәйек
боларлық құжаттар бар ма? Біріншіден, мұндай дәлел-дәйектемелер авторда
жоқ. Екіншіден, көтеріліс жеңіліс тапқандықтан басылып қалған жоқ, оны
күрестің басшысы – Сырымның өзі тоқтатты. Басқаны былай қойғанда, осы кітап
(Қазақ КСР тарихы, III т., 130-бетінде) авторының өзі: 1797 жылдың тамыз
айындағы Хан кеңесіне Сырым мыңнан аса жолдастарымен келіп, мәжіліске
қатысып, сол жерде: ...халықтың ауыр жағдайына және Хан кеңесінің құрылуына
байланысты өзінің күресті тоқтататынын (қайталап айтамыз: жеңілгенін емес,
тоқтататынын. – Қ.М.) мәлімдеді, – деп жазып отырғанын өзі ұмытып қалғаны
ма?! Үшіншіден, көтеріліс жеңілген болса, 1785 жылдан 1790 жылға дейін
үздіксіз, ал одан соң реті келгенде Сырым құрған Халық кеңесі үнемі жиналып
тұрар ма еді?! Төртіншіден, көтеріліс жеңілген болса, оның басшысы Сырым
дәйексіз, солқылдақ біреу болса, қырық жылға жуық ел билеген Нұралы
ханды тақтан кім тайдырды?
Бесіншіден, көтеріліс мақсатына жетпеген болса, 1785 жылғы 21
қыркүйекте өткен Халық кеңесінен кейін, елдің алдында тұрған ең үлкен
қиыншылық – жер мәселесі шешімін тауып, Жайықтан арғы шүйгін жайылымдарға
шығуға 70 мың 300 үйге рұқсат берілер ме еді?Алтыншыдан, көтеріліс
мақсатына жетпей, жеңіліс тапса, көлденең жатқан Жайықтың күншығыс бетін
жайлаған қазақ дейтін жұртыңның тынышын кетіріп, тынымсыз шапқыншылық
жасаумен айналысқан озбыр отаршылдардың зорлықтары тыйылар ма еді?!
Осының бәрін көтеріліс көсемі Сырым жүзеге асырды ғой! Ханды тақтан
тайдырса, оның орнына – Халық кеңесін орнатып берді. Елді тығырыққа әкеп
тіреген ең үлкен қиыншылықтардың бірі – малға өріс, жұртқа қоныс та,
екіншісі – озбыр отаршылдардың құлдық қамытын халқының мойнына ілгізбеу
болса, Сырым өз заманында мұның екеуін де істеді. Сонда бұл Сырымды
дәйексіз де солқылдақ деп жазғырудың жөні қайсы?! Әлде автор оны:
Озбыр отаршылдық жүйені жермен-жексен қылып біржола жеңе алмадың деп
кінәлағысы келе ме? Ондай күш ол заманда қайда, Құдай-ау! Қайта Қолынан
келгені – мынау, ал мынадай істерді тындыруға мүмкіндігі болмады деген
лайықты да ақиқат бағасын бермей ме екен тарихшы?
Мұнан шығар қорытынды: ұлттық езгіге, отаршылдыққа қарсы
бағытталған бұл тұңғыш көтерілістің ресми тарихнамадағы бағасы түгелімен
қайта қаралып, Қазақстанның саяси тарихындағы оның орны мүлдем жаңаша
көзқарас тұрғысынан қайтадан баяндалмаса, ендігі жерде Қазақстан тарихы
ғылымына үлкен мін болғалы тұр.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері.
1783-1786 – көтерілісшілердің орыс бекіністеріне шабуыл жасауы.
1786 – Патша үкіметінің Нұралы ханды биліктен шеттетіп, Кіші жүзді
басқару жүйесі туралы жаңа реформаны енгізу әрекеті.
1790 – Патша үкіметі реформасының сәтсіздікке ұшырауы. Ералының хан
болуы.
1792-1797 – көтерілістің жаңа кезеңі, көтерілісшілердің 1797 жылғы
26 наурызда Есім ханды өлтіруі.
1797, тамыз – Хан кеңесін шақыру. Көтерілістің аяқталуы.
1802, ақпан – Сырым батырдың қаза болуы.
Дипломдық жұмыс құрылымы: Жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды бөлімнен,
пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 СЫРЫМ ДАТҰЛЫ БАСТАҒАН ҰЛТ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ТАРИХИ МАҢЫЗЫ.
1.1 Сырымның тұлға ретінде қалыптасуы және көтерілістің басталуы
Сырым турасындағы 1783 жылға шейінгі документа биографиялық мәліметтер
өте үзінді-үзінді болып және толық емес болып келеді. Бұл мәліметтерге
маңызды толықтаулар - қазақтардың Сырым атына байланысты халық аңыздары.
Аңыздың айтуына қарағанда, Сырым жас басынан-ақ ақылды және адал
болған. Жиырма жасында Байбақты руынан, ақсақалдардан ел билеу
данышпандығын үйренемін деп ел аралайды. Ол кәрілігі жеткен Тама руының биі
Малайсарыға да барады. Атақты би оған мынаны айтады. Балам, асыл үш сөз
бар, - дейді Малайсары. Егер осы үш сөзді ұмытпасаң ел де сенің төңірегінде
болады, егер ұмытсаң сенің қасында ешкім де қалмайды. Ол үш сөз мынау: ар,
намыс, ел алдындағы борыш. Тағы да саған айтатыным: Жақынға жара түсіремін
деп асық болма, алыстағыға күйе жағам деп асық болма. Мүмкін, Малайсары
бұл сөзді Сырымға тіпті айтпағанда шығар, дегенмен батырдың бейнесі халық
есінде осындай болып қалған, және осы бейне тарихи ақиқатқа да өте үйлес
келеді. Сырым ру басшыларының арасынан шыққан атақты батыр болған. Сырымның
билеуінде 2 мыңдай үй болады, былайша айтқанда, ол өзінше ірі деген ру
старшиналарының қатарында болады.
80-жылдардың бас кезінде Сырымның дәулеті қандай болғандығы туралы
ешқандай мәліметтер сақталып қалмаған, бірақ оның 90-жылдар аяғындағы
байлығы туралы оған берген астық келбетіне қарай топшылауға болады. Осы ас
туралы Я.Гавердовскийдің айтуына қарағанда, Сырымның балалары мен
туысқандары оның асына 3 мың қой, 300-ге жуық жылқы ұстаған, 6 мың шелекке
жуық қымыз ішілген, бірнеше киіз үй, сауыт-сайман, толып жатқан басқа түрлі
мүлік үлестірілген. Мұндай ас тек бай адамдардың ғана қолынан келеді. Сырым
атқа мініп саяси күреске айналысқан кезде де ол ауқаты төмен адамдардың
қатарында болған деуге ешқандай дерек жоқ. Мұның қарындасын әйелдікке
Нұралы хан алған. Малы жоқ кедей батыр Нұралы сияқты ханмен жақын болады
деуге болмайды. Өзінің байлығы және соңынан ерген халқының көптігіне
қарағанда, Сырым ханнан да асып түседі.
Орыс материалдарында Сырым жөніндегі ең бірінші дәлді мәліметтер 1774
жылдан бастап кездеседі, бұл уақыт Пугачев, қозғалысының қазақ даласына
қарай жайылған кезі[1].
1779 жылы Шекара істерінің Орынбор экспедициясында қазақ тұтқынынан
қашып келген Орал қазақ-орысы Федор Курицын дегеннен жауап алынады, ол
өзінің берген жауабында Сырым 1774 жылы әртүрлі рудан шыққан қазақтардан
құралған көп санды отрядтың басшысы болды дегенді айтқан.
Мұндай құрама отрядтар наразы қазақтар өздерінің тілектерін
старшиналар құттамаған кездерде құрылған, осындай кездерде қазақтар түрлі
рулардан жиналып өздеріне сенімді бір батырдың басшылығымен отряд жинаған.
Курицынның айтуы, Сырым 1774 жылы көтеріліске шыққан халық бұқарасының
басын біріктірген санама старшиналардың бірі болған деп ойлауға мүмкіншілік
береді. Сырымның 1774 жылғы көтерілісі қазақтардың линияға жасайтын
әдеттегі шабуылы емес, қазақтардың Пугачев қозғалысына қатынасқан
кездерінің бірі екендігін 1775 жылғы тиісті мәліметтер дәлелдейді.
Суворовтың 1775 жылы 22 июнь күні Симбирскіден граф П.Панинге берген
хабарынан біздің білетініміз, Сырым патша әскерлеріне қарсы жүргізілген
қару-жарақты күреске тек белсене қатысып қана қоймай, мұның үстіне ол сол
күрестің ең ірі басшыларының бірі болған. Қазақ жонғарлары яғни сұлтандар,
қозғалыстан әлдеқашан бой тартып кеткеннен кейін де Пугачев, өлгеннен кейін
де Сырым қажырлы күрес жүргізе береді. Бұл арада өкінішті бір жері,
Сырымпың Пугачев қозғалысына катынасқандығы туралы ешқандай басқа
материалдар сақталып қалмаған, сөйтіп Сырымның бұл кездегі күресінің
нақтылы қандай түрде болғанын және қаншаға созылғанын біз біле алмаймыз.
Бірақ, 1776 жылдың қүзіне Сырымның күресті тоқтатқандығында күмән жоқ.
Ортажүздің Керей руында Невидимка қозғалысы туа бастағанда, Нұралы хан
қозғалыстың басқа руларға жайылып кетуінен сақтану үшін өзіне қараған
руларға Сырым мен Есім сұлтанды жібереді, Тегі, Сырым ханның тапсырмасын
орындаған болу керек, өйткені хан Есім мен Сырымды бұлардың істеген
қызметі және ханға берген жақсы кеңестері үшін онда қалдырып қоймауды
өтінеді, және Сырымның мұнда ұсталып жатқан аға-інілерін Сырым барлық істі
ынтасымен істеп жүргендіктен, босатып жіберуді сұрайды.
Сырым жөніндегі бұдан арғы мәліметтер 1778 жылдан басталады. Орынбор
соғыс губернаторы Н.Н.Бахметовтың берген мәліметтеріне қарағанда, бұл жылы
Орал қазақ-орыстарының қазақ даласына жасаған шабуылдарының бірінде бұлар
Сырымның балаларын өлтіреді. 1783 жылы август айында Сырымға жазған
хатының көшірмесі сақталып келген. Бұл хатта экспедиция Сырымға сөз салып,
купец Филипп Григорьевтің керуенін қазақтар талағанда оның шеккен шығынын
орнына салу жөнінде шара қолдануды өтінеді. Мұнда экспедицияның сөз
тәсілінің өзі қызық: Сіз, құрметті старшина, - деп жазылған әлгі хатта, -
бұл жақтағыларға өзіңіздің көңіліңіз дұрыс келіп, қашан да ынтаңызбен
қызмет істейтін болғандықтан, әлгі айтылған талаушылардан Григорьевтің
малый өндіріп алып жеткізіп беруге уәде бересіз... өйткені... сіздің
басқаларға қарағандағы өзгеше мінезіңіз және бұл жақтағыларға деген
ниетіңіздің дұрыстығы мұнда әбден мәлім Сөйтіп біз 1783 жылдың август
айына шейін Сырым Орал әскерлеріне қарсы және шекара өкіметтеріне қарсы
күреске тартылмаған деп айта аламыз. Бірақ, 1783 жылдың декабрь айында
Сырымды Тополинск форпостының маңында Орал әскерлерінің қазақ-орыстары
тұтқынға алады. Мұны Орал әскерлері Сырым, Шаганов деген старшинаны ұстап
алып, оны Хиуа құлдығына сатып жібергені үшін одан кек алу ретінде істейді.
Қазақтарды талаған, тіпті ханның өз ауылдарына шабуыл жасаған Орал
әскерлерінің отрядтарына қарсы Сырымның жүргізген күресі, тегі, 1783 жылдың
күзінен басталды. 1784 жылдың жазғы тұрымында Нұралы хан Сырымды тұтқыннан
сатып алады. Хан Сырымның тұтқыннан босатылғаны үшін 70 жылқы және 350 сом
ақша береді. Сырым 1784 жылы жүз ішіне қайтып келіп, Орал әскерлеріне қарсы
тағы да өштескен күреске кіріседі. Бұл күрестің дамуы үшін себеп мейлінше
толық болады, оны біз жоғарыда көрдік. Орал әскерлеріне және шекара
өкіметтеріне қарсы қазақтарды үгіттеудің қажеті болмайды: олардың тек басын
біріктіру ғана керек болады. Қазақтардың біз жоғарыда айтқан 1783 жылғы
жаппай көтерілісі 1784 жылға шейін созылып келеді. Қозғалыс бұрынғысынша
Нижнеурал линиясында және Орск бекінісінің ауданында дамый береді. Табын
және Шекті руларындағы, Барақ, Тіленші, Оразбай және Айшуақ ұлы Жантөре
сұлтан билеген жерлердегі қазақтар Верхнеурал бекінісімен Елек қаласының
арасындағы линияға ірі шабуыл жасамақ болып әзірленеді. Ноябрь айында Сырым
Сағыз өзенінің бойына линияға шабуыл жасау үшін бір мыңдай қазақтан
құралған ірі отряд жинайды.
Бірақ қазақтардың патша әкімшілігіне және Орал әскерлерінің старшинасы
қарсы өз старшиналары бастаған күресі кең түрде дамыған кезде, Нұралы хан
осы күреске қатынасқандарға жаулас бағыт ұстанады. Мұның өзі хан мен
Сырымның арасы ашылуына себеп болады. Сырымның отрядтары хаш үшін белгілі
түрде қауып туғызады. Сырымның отряды Сағыз-өзенінің бойына келіп
жыйналғанда, хан өзінің ауылдарын алып лажсыздан Оралға көшіп кетеді. Мұның
өзі хан мен Сырымның арасындағы қатынастар 1784 жылдың күзіне қатты
шиеленіскендігін көрсетеді Старшиналар мен хан арасындағы қатынастар
шиеленісе береді. Бұл түсінікті, өйткені шекара отрядтарының
қазақтарға істеген зорлықтарына Нұралының және оның балаларының
қатынасқандықтары салдарынан туған наразылық әлдеқашан шегінен асып болған
және мұның үстіне хан әлгі күшейген күресте патша әкімшілігі
агентінің қызметін орындайды. Бірақ қозғалыс бұл дәуірінде жергілікті
әкімшілікке, Орал әскерлерінің старшиналарына қарсы күресу жолымен жүреді
және дұрысында, отаршылдыққа қарсы қозғалыс шеңберінен шықпаған.
Қазақтардың линияға шабуылдар жасауымен байланысты, ел ішіне жазалаушы
экспедициялар жіберіледі. Бірақ бұлар Россияға қарсы қастас болған
ауылдарға жазалау шараларын қолданудан гөрі, тіпті ешқандай кінәсі жоқ
ауылдарға зұлымдық шабуылдар жасаумен болады. 1785 жылы 17 февраль күні
Орынбордан Елек өзенінің жоғарғы бойына генерал-майор Смирнов
бастаған отряд жіберіледі. Отряд қатарында-Орынбордың 237 қазақ-орысы және
2432 башқұрты болады, отряд 2 зеңбірек алады. Қатты боран болып,
Смирнов кері қайтып келеді. Көп аттарынан айырылып, отряд әрең дегенде
Ильинск бекінісіндегі линияға келіп жетеді. Жаулас ауылдарды кездестіре
алмайды, бірақ таяудағы бейбіт ауылдардан 66- қазақты тұтқындап ұстап алып
келеді, мұның да көбі әйел болады. Башқұрттар бірқатар ауылдарды
талайды, генерал-майор Смирновтың айтуына қарағанда, ол бұларға елді
талама деп тілін алдыра алмаған көрінеді. Бірақ өте-мөте қажырлы күрес
1785 жылдың жазғытұрымынан бастап Нижне-Урал линиясының ауданында күшейе
бастайды. Мұның себебі, шекара барымтасы деп аталатын шабуылдың өте-мөте
көбейіп кетуінде ғана емес, мұның үстіне мұнда қазақтар қысқы мал жайылысы
жөнінен қатты қыспақ көреді. Қозғалыстың орталығы Байбақты, Табын және Тама
руларының қауымдары болады[2]
Генерал-майор Смирновтың отрядымен бір уақытта Сарайчиков бекінісінен
15 март күні ел ішіне Орал әскерлерінің Колпаков және Пономарев деген
старшиналары бастатқан 1250 қазақ-орыстан құралған отряды шығады. Соғыс
коллегиясының президенті князь Г.А.Потемкиннің бұйрығы бойынша бұл отрядқа
разбойник қырғыз-қайсақтарды жазалау үшін оларды Сырым салған ініне
шейін Эмба өзенінің құйылысына шейін қуып бару тапсырылады. Отряд ел ішіне
шығып, екі күн өткеннен кейін, отрядқа ханның туысқаны старшина Мұртазаның
баласы Мәмбет келеді, ол ұзынқұлақ хабардың айтуына қарағанда, Эмба
өзенінің бойында Байбақты, Кете, Шекті, Табын, Шеркес және Таз рулары
Сырым, Барақ және Тіленші деген атақты ұрылардың басшылығымен жиналып
жатыр, атап айтқанда Сырымның жанында 2700, Барақтың жанында 2000 және
Тіленшінің жанында 1500 адам бар деп хабар береді.
Отрядтар ел ішіне жіберілген осындағы әскерлерді келтірмеу үшін және
соларға соққы беру үшін жиналып жатыр дегенді. Қазақтардың осы отрядтарға
адамдары қосылған ауылдары Эмбаның сыртына, алысқа көшіріледі. Бұл жерлерде
суы жоқ болғандықтан және жылқы оты болмағандықтан жетудің өзі қиын болады.
Мұнымен қатар, Мәмбет, Қолпаковқа, Қаракөл өзеніне жақын жерде, Беріш және-
Адай руларының ауылдары көшіп жүреді, Бұл ауылдары Каспий теңізінің
жағасындағы, Орал өзенінің құйылысына таяу жердегі Лебяжий және Прорвенский
деген орыс хуторларына шабуыл жасалғанда соран қатынасқан дегенді айтады.
Осы жағдайлардың бәрін салыстырады да, Колпаков Эмбаға бармайтын болады,
отрядын алып Қаракөл өзеніне қарай бұрылады, осы жерге 3 күннен кейін
Мәмбет те әкелінеді. Колпаковтың айтуына қарағанда, Беріш және Адай
руларының қазақтары қолдарына қару-жарақ алып, қарсыласқан, осы жан-жалдың
нәтижесінде әлгі рулардың бірнеше адамдары өлтіріледі, ауылдық қалған халқы
- 102 адам тұтқынға алынады.
Тұтқынға алынғандардың арасында 14 еркек бар болады, қалғандары қатын-
балалар. Қазақтардың малы мен мүлкін Орал әскерінің отряды талап алады.
Линияға 83 түйе және 2955 жылқы әкелінеді. Колпаковтың отряды Орал
форпостары арқылы Сарайчиков бекінісіне қарай бет алған кезде-ақ (Колпаков
ел ішіне осы бекіністен аттанбақ болған) Орал қаласына 3 март күні Нұралы
ханнан хат келеді, ол бұл хатында атаман Д.Донсковке қазақ-орыс хуторларына
шабуыл жасалғанда соған Табын руының кейбір ауылдары да қатынасты, бұл
ауылдар Айшуақ сұлтанның маңында жүретін деп хабар береді және осыларды
басып алуды талап етеді.
Бұл хат ішкі істердің Орынборлық экспедициясына жіберіледі, экспедиция
ханның хаты бойынша Табындарға шабуыл жасауды сол Колпаков отрядының өзіне
тапсыру керек деп жарлық береді. Бірақ Оралдың соғыс канцеляриясы басқаша
жарлық берген. Жаз шығып, қазақтардың жайлауға көшетін уақыты жақындап келе
жатқандықтан, табындарды кезінде басып қалу үшін басқа отряд құрылады, бұл
отрядтың саны премьер-майор Назаров бастатқан 405 адам Орал қазақ-
орыстары болады. Назаров 24 март күні табындардың ауылдарына келіп жетіп
2124 жылқысың шауып алады. Сол кезде жылқы ішінде қасында бір аз адамдары
бар Айшуақ сұлтанның баласы Жантөре жүреді, бұлар мылтық атып,
қарсылық көрсетпекші болады, бірақ оларды отряд далаға қуып
тастайды, ал сұлтан Жантөренің өзі Орал қазақ-орыстарынан мықтап таяқ
жейді.
Назаров табындардың малый шауып алып жүрген кезде Сахарная бекінісі
жағынан түтін шығып атылған зеңбіректің даусы естіледі. Сондықтан
Назаров, Антонов форпостына осыдан біраз бұрын шабуыл жасаған қазақ
отрядтары-енді Сахарная бекінісіне шабуыл жасап жатқанын біліп, кері
линияра бет бұрады, сөйтіп Табын ауылдарының адамдарын ұстап алып кете
алмайды. Жолшыбай Назаровқа Айшуақ сұлтан жолығады, ол Сырым батыр
бастаған қазақтар бекіністі бүлдіріп жатыр дегенді айтады. Қазақтар
зеңбірек оғының күшімен бекіністен қуып шығарылады, бірақ бұлардың 300
адамдай бір бөлегі Айшуақ сұлтанның баласы Апақтың басшылығымен келіп
Назаров отрядының алдыңғы бөліміне шабуыл жасайды. Бірақ, қазақтар
қайта қашады. Ішкі істер экспедициясының мәліметтеріне қарағанда, сол
жерде Апақ қаза табады.
Айшуақ сұлтанның өзін Назаров тұтқындап, Орал қаласына алып
келеді. Д.Донсков, князь Г.А.Потемкинге, - Айшуақтың тұтқындалған себебі,
Айшуақ сұлтанның балалары басқа қырғыздарға қосылып алып, осының алдында
Қаленовский форпостына шабуыл жасаған деп рапорт береді. Сонымен балалары
осындай іске қатынасқан соң, ханның өзі де осы урылзомен сыбайлас деген
оймен Донсков ішкі істер экспедициясынан хабар алғанша Айшуақты Орал
қаласында ұстап тұрмақшы болады. Сөйтіп 1787 жылға шейін Айшуақ тұтқында
жүреді.
Орал әскерлерінің хан тұқымына қарсы бағытталған бұл әрекеттері, Сырым
қозғалысының бұдан былайғы сипатына үлкен әсер етеді. Патша әкімшілігі
ханды қолтықтап жүрген кезде, хан тұқымы күшті болып тұрған уақытта,
старшиналар ханға ашық түрде қарсы шыға алмайды. Старшиналардың ханға қарсы
шықпауына вассал өзінің сеньорына қашанда адал болу керек деген ескіден
келе жатқан феодалдық ғұрып та үлкен себеп болады. Хан туысқандарының
ауылдағы шабылуы, оның інісі Айшуақтың тұтқынға алынуы, Апақ сұлтанның
өлтірілуі - осының бәрі Нұралының жүз алдында қайта оналмастай етіп беделін
түсіреді. Нұралының өзі мұны атап көрсетеді, сонда ол былай деп жазған:
Айшуақ сұлтанның не үшін талқаны шығарылды? Оның баласы қандай себеппен
өлтірілді? Қырғыздар осының бәрін менен көріп, мені жамандап, хан орыстарға
сенеді, біздің бәрімізді таламақшы болады дейді, сөйтіп бұлардың бәрі
менен кетті. Ханға қарсы күрестің етек алуына дем берген тағы бір жағдай,
Айшуақ тұтқынға алынып, хан тұқымының материалдық күштерінің іргесі
қозғалады. Айшуақ Жеті ру әулетін билеп тұрғанда ол ханға үлкен жәрдем
көрсете алатын еді. Енді бұл жәрдем болмай қалады. Осы жағдайлардың бәрі
Сырым қозғалысының сипаты өзгеруіне себеп болады.
Егер де 1785 жылдың жазғытұрымына шейін Сырым қозғалысы қазақ
отрядтарының линияға жаппай шабұыл жасаулары сияқты әрекеттердің шеңберінен
шықпаған болса, егер бұл қозғалыста түрлі феодалдық топтардың күресі тіпті
көзге түспеген болса, 1785 жылдың жазғытұрымынан бастап Сырым қозғалысының
сипаты жүз арасындағы ішкі күреске айналады, мұнымен қатар бұл күрес патша
әкімшілігінің өз-бырлығына, зорлығына қарсы жүргізілген күрес те болып
отырады. Қозғалыс Нұралы ханға қарсы және Нұралы тұқымынан шыққан
сұлтандарға қарсы бағытталады. Бұл қозғалыста Сырым батыр күннен күнге
үлкенірек роль атқара бастайды. Қозғалыстың қаншалық етек алғандығы
туралы хан тобына қарсы күреске қатынасқан руларға карап топшылауға болады.
Қару-жарақты күресте Сырымды белсене қолтықтағандар Байбақты, Шекті, Табын,
Серкеш, Таз руларының қазақтары. Бұл рулардың көбі Нұралының басқаруында
болған [3].
Симбирь және Уфа наместничествосының генерал-губернаторы, 1784 жылы
өлке бастығы болып тағайындалған. О. А Игельстром
1789 жылғы Түсіндіруінде осы уакытты есіне түсіре келіп,
старшиналардың көзкарасы ашық түрде қастас болғандығын айтады және линияда
ірі жанжалдардың шығуына линия маңындағы өкіметтердің қазақтарға зорлық
жасаулары әжептәуір себеп болғандығын жасырмайды . Және старшина топтарымен
арадағы осы сияқты қарым қатынастар патша әкімшілігі үшін бірқатар
қыйыншылықтар-тұғызады. Патша әкімшілігі тек қарулы күштерге ғана сүйенігі,
жүзді билеп тура алманды. Хан тобына сүйенуден ден нәтиже шықпайды. Ханның
әлсірегендігі сондайлық Игельстром 1785 жылы июнь айында хат жазып, сөз
салып; ХVIII ғасырдағы әдет бойынша тұтқындарды босатуды талап еткенде
бұған Нұралы қатты ренжіп мынадай деп жауапқа қайырады: Сіздің мұныңызға
менің таным бар, - деп жазады; хан Игельстромға, - мен сіздің жоғары
мәртебелі құзырыңызға жаздым емес пе, - бұл бұзықтар мені өздеріне жауап
деп есептейді, ал сіз бұған сенбейсіз дағы маған осы менің қырғыз-
қазақтарыма өзіңдің балаңды жібер дейсіз, сонда, бұл разбойниктер менің
бұйрығымды тыңдамауы былай тұрсын, керек десеңіз менің жіберген балаларымды
тірі қайтармайды, мүмкін тіпті өлтіріп те тастар.
Хан тобының мұндай хәлде болуы Игельстромды ханды былай тастап
старшиналарымен төте қарым-қатынас жасалған мәжбүр етеді. 1785 жылы июль
айында Игельстром Екатерина ІІ-ге, Ахун Орынборда кайтқаннан кейін
старшиналар жиылысынан 5 депутат келді деп хабар береді. Бұлар
старшиналардың қолы қойылған хат әкеледі. Старшиналардың тілегі Абылхайр
ханның балаларын хандықтан тайдыру болады. Осылай болса, - деп жазады
старшиналар, -біз барлық старосталар және Кіші жүзді ң барлық халқы бағынып
тұруға уәде береміз және оның императорлық ұлық мәртебесінің жоғары
дәрежелі екендігін танимыз, ал падишахты өте мейрімді және қайырымды деп
білеміз.
Осы хатқа қойылған қолдар ханның жүз ішінде жалғыз қалғандырын және
Сырым батырдың беделі сондайлық өсіп кеткендігін көрсетеді. Хатқа мына
рулардың старшиналары қол қойған: Шекті, Төртқара, Қаракесек, Шөмекей,
Кете, Алаш, Серкеш, Таз, Сықлар, Адай, Беріш, Есентемір, Масқар, Қызылқұрт,
Жаппас, Байбақты, Тана, Жағалбайлы, Табын, Тама, Кердері. Бұл өтінішке қол
қойғандардың арасында ілгеріде Сырым қозғалысында ірі орын алған мына
сияқты білікті старшиналардың да аттарын кездестіреміз: Төртқара руынан
Қаракөбек, Кете руынан Көккөз би, Серкеш руынан Тормамбет би, Сықлар руынан
Қаратау би, Масқар руынан Дөнең батыр, Табын руынан Тіленші батыр, тағы
басқалары, - Сырым батырды қоспағанда, барлығы 53 адам қол қойған. Өтінішке
Абул-Жәлел қожа да қол қойған, оның Бүкіл қырғыз-қазақ жұртының бірі
деген құрметті атағы болған.
Көзге түсетін бір мәселе, Байбакты руынан шыққан старшиналар арасынан
біз Сырымның қолын кездестіре алмадық: ол барлық қойылған қолдарды мөр
басып анықтаған. Бұған қарағанда, етінішке қол қойған старшиналар өздерінін
арасында Сырымды езіміздің басшымыз деп таныған деп ойлауға болады.
Старшиналардың Нұралы ханды өкіметтен тайдыру жөніндегі талабы
турасында Игельстром бастапқы кезде Істің артын байқау позициясын ұстанады.
Ол ханға қандай да болса залал келтіру үшін старшиналардың күш қуаты жетер
мекен деп күдікті болады. Сондықтан Игельстром Петербург өкіметінен бұл
туралы жөн сұрайды, - осы күні ел билеп тұрған хан өкіметін қолтықтайын
ба, немесе, бұлардың ісіне аралас пай, тек битарап болып бақылап отырайын
ба - деп сұрайды.Өзінен бұрынғылардың саясатын сөккендікке қарамастан,
Игельстром әзірше қазақ даласына тұрақты және тұрақсыз әскерлер жіберіп,
бұл әскерлерді Эмба және Ор өзендерінін бонына қоныстандыруды ұсынады.
Бірақ бұл әскер жіберілмей қалады.
Генерал-губернатордың старшина тобымен қатынас жасағаны ханның мазасын
кетіріп, ызасын келтіреді. Бұл қатынастардан өзіне қандай қауып
туатындығын хан дұрыс ұғынады. Ол патша әкімшілігінің қолтықтауы өз
өкіметінің ең басты тірегі екендігін білмей отыра алмайды. Август айының
аяғында хан наразылық білдіріп Игельстромға хат жазады. Ол генерал-
губернаторды Россияға қарсы күрескендерді қолтықтадың деп кінәлайды, өлке
наместнигінің екіжүзділігін айтады, генерал-губернатордың старшиналармен
төте қатынас жасаушы Сырым ханның беделін түсіру үшін пайдаланатындығын
көрсетеді.
Өзінің берген антын бұзбайтындығына және қызметті бұрынғысынша аянбай
атқаратындығына сенім бере келіп, хан мұнымен қатар империяның шекарасынан
кешіп кетемін және генерал-губернатормен қатынастарымды үземін деп
бұлданады. Игельстром ханға қатты-қатты сөздер айтып хатпен жауап қайырады,
оны әлсізсің деп, Орынбор әкімшілігінің айтқандарын орындамадың деп
кінәлайды, егер де қазақтар ұстап алған майор Рейштейнерді, тағы басқа
бірқатар офицерлерді қайтармасаң езінді бүлдіргіштер қатарына санаймын деп
қорқытады, бірақ менің негізгі мақсатым, - өзара араздықтың бәрін
тоқтатып, көпшіліктің пайдасы үшін Орда ішінде тыныштық орнату, бірақ орда
бастығына залал келерліктей ештеңе істемеймін - деп уәде береді. Сонда ол
хан алдына мынадай шарт қояды, - өзіңнің қоластыңа қарағандарды тиісті
тәртіпте ұстап, тілінді алғызып отыру - дейді.
Міне, істі барлық мәнісі ханның орындауға шамасы келмейтін осы соңғы
айтылған шартта. Ханның халі ілгеріде қандай болатынын генерал-губернатор
осы бастан-ақ шешіп қояды. Сол сентябрь айында, әлгі хат жазылған уақытта,
жүз ішіне Мухаммеджан Құсаинов тағы да жіберіледі, онымен бірге асессор
Бекчурин де барады. Бұлар енді старшиналардың жиылысына қолмақол қатынасу
үшін келеді, жиылыс Илецк защитасынан 100 шақырым жерде тұратын Женбішке
деген өзеннің бойында 21 сентябрь күні болады. Рас, ахунға жиылыста
старшиналарды ханмен татуластыруға тырыс деген тансырма берілген.
Күштің дені Сырым жаққа көрінеу ауған осы жағдайларда старшиналар
өздерінің съездерінде негізгі екі мәселені талқыға салады, ол: жүз ішінде
өкімет ұйымдастыру туралы және қысқа коныстарды кеңейту туралы. Жиылыс
генерал-губернатордан Нұралы ханды орнынан алу туралы өтінуге бірауыздан
қаулы алады және жүзді билеу тәртібін уақытша мүлде жаңа негізде құру
туралы қаулы етеді: жүз Басты ордалар делінген үш жікке бөлінеді: Байұлы
ордасы, Жетіру ордасы және Қаракесек ордасы[4].
Басты ордалардың әрқайсысында старшиналар және халық жиылысы халық
ішінде қуатты, жасы үлкен, беделді үш старшина сайлайды: Қаракесек руында
старшина болып Сегізбай би, Байұлы руында Тормамбет би, Жетіруда Тіленші
батыр сайланады. Бұл старшиналарға жиылыс Бұл руларға бас-көз болыңдар
деп тапсырады.
Сырым батыр бұл жиылыста басты орын алады. Және барлық жұртты осы
өзгеріске және ант беруге көндіреді, сонда Сырым батыр Орданың барлық
жағдайларында басшы кеңесші болып сайланады. Бұлардан басқа Көккөз би,
Қаратау би деген тағы да екі старшина сайланады. Бұлардың істейтін қызметі
айқындалмады.
Енді старшина жиылысына Шекаралық сот ұйымдастыруға келісуді ұсынып,
Игельстром, ру білікті адамдарына арқа сүйеп барып қазақ халқының саяси
тәуелсіздігін жою жолындағы осы адымды іске асыруға болмас па екен деген
мәселені айқындауға тырысқан. Бірақ старшаналар генерал-губернатордың
ұсынысына өте сақтық көзбен қарайды. Бұлар Нұралы ханға қарсы күресте патша
әкімшілігінің қолтықтауында қандай маңыз бар екендігін есептеп келіп, ашық
бас тар та жауап бере алмай, мәселені созуға тырысады. Генерал-
губернатордың ұсыныстарын негізінде теріс дей алмайды, бірақ бұлар сот
ұйымдастырудың дәл өзін кейінге қалдырады олардың сонда бұған келтірген
сылтауы елдің бет-бетімен бөлініп кететін мал жайылысына жайлы жер
іздейтін уақыты жетті дейді. Дегенмен келесі жазға бұл сотқа сайлау үшін
таңдаулы старшиналардың арасынан 6 адам дайындап қоямыз деп уәде береді.
Бірақ жаңа ханның кім болатындығы тұралы мәселеге келгенде старшиналар
арасында ірі алауыздық туады. Старшиналардың бірі сұлтан Гирейді немесе
оның балаларының бірін ұсынады. Гирей жүздің саяси өмірінде белсенді орын
алмаған, сондықтан оның хандыққа ұсынылатындығы түсінікті, өйткені
старшиналар өздеріне тәуелді адамды хан сайлап алуды көздейді. Бірақ, сайып
келгенде, сұлтан Қайыпты жақтайтындар ден болады - сөйтіп, оны хандыққа
бекіту туралы старшиналар жиылысы ұсыныс жасайды.
Қайыптың кім екендігі және оның саяси жағымдылығын жүз іші жақсы
біледі. XVIII ғасырдың 40-жылдарында, бір жағын Батыр бастаған, екінші
жағын Абұлхаир бастаған сұлтан топтарының өзара шиеленіскен күресінде,
Қайып Хиуада хан болып тұрып, біз жоғарыда айтқандай, өзінің әкесі Батырға
материалдық жәрдем көрсетеді. Тек осы жәрдемге сүйеніп, батыр өзінің
беделді халін сақтап қалады және тіпті Нұралы мен қатар хандыққа сайлануға
да жетізеді. Қайып Ортажүздіқ сұлтаны Барақтың қызын әйелдікке алып,
Барақпен туыс жағынан өте жақын болады. Патша үкіметі оған сенбейді,
сөйтіп, 1756 жылы ол жүз ішіне қайтып келгенде, онымен катнастас болудан
бас тартады, Нұралы ханға қарсы күресіп жүрген және патша әкімшілігіне
сенімсіз көзбен қарайтын старшиналардың Қайыпқа дұрыс көзбен қарауына
осының бәрі себеп болады. Аса беделді сұлтан тұқымынан шыққан Қайып
старшиналардық қолында болмашы қызметтін. өзін атқаруға жарамды адам
болмайды. Қалай дегенмен де, старшиналардың көбі 1785 жылдын күзінде оны
хандыққа ұсынған болса, мұнын, себебі - старшиналар жүз ішінде беделді
сұлтандар арасынан Нұралыға қарсы күресте өздеріне арқа сүйерліктей тірек
іздеген.
Ең ақырында, - мәселенің маңызды бір жері, - Россия оны хан деп
танымаса да, Қайып дұрысында, Кіші жүзді ң бір бөлегінін, ханы болып
турған. Нұралының орнына оның хан болып сайлануы Қішіжүздіқ саяси жөнінен
бірлескендігі, Нұралы билеп тұрған жылдарда іргесі қозғалған қазақ
мемлекеттігінің әжептәуір нығайғаны болар еді.
Старшиналардың жиылысында талқыланған екінші мәселе, - қысқы мал
жайылысын кеңейту жөніндегі мәселе. Қысқы уақытта Орал өзеніне көшіп келіп,
бұл өзеннің солжак бойындағы даланы қоныстауға рұқсат ету жөнінде
старшиналар генерал-губернатордан өтінуге қаулы етеді. Мунда Орал
әскерлерінің қазақ-орыстары қысқы уақытқа деп пішен әзірлейтін
болғандықтан, старшиналар Орал әскері мал түсіп кетуден сақтану үшін
өздерінің әзірлеген пішендерін қоршап қоюға шара қолдансын деп сұрайды.
Жиылыс біткеннен кейін, генерал-губернаторға старшиналардың
делегациясы келіп, ездерінің съезінің қаулыларын бекітуді сұрайды.
Игельстром жүзді үш Ордаға бөлу жөніндегі қаулыны бекітеді. Бірақ Қайып
сұлтанды хан етіп бекіту жөніндегі өтінішке келгенде ол мен бұл мәселе
туралы әуелі өкіметпен сөйлесіп алайын дейді. Анығында да, старшиналардың
Қайыпты хан етіп сайлағысы келетіндігін Игельстром Екатерина II-ге
жеткізеді, бірақ, съездің бұл қаулысын бекіту жөнінде ұсыныс жасамайды.
Оралдың сол жақ жағалауын қысқы қоныс ету жөніндегі старшиналардың өтінішін
генерал-губернатор қанағаттандырады. Бұл рұқсатты 70300 үйге не болып
отырған 17 старшина алады.
Жиылыстың делегаттары генерал-губернаторға халықтың Нұралыны жүз
ішінен кетіргісі келетіндігін айтады. Өздерінің қашанда бағынып
отыратындығы туралы ант беріп қойғандықтан, ханға қарсы өздерінің ойына
алып, істейміз деген шаралардан ел әзірше тыйылып отыр деп бұлар
Игельстромға ашық айтады, бірақ ханды қандайда болса бір бекініске қойып
қорғауыңызға алыңыз деп қатты өтінеді. Бұлар ханның жүз ішінде қауіпсіз
болуына кепіл болмайды, өйткені еліміздің ішіндегі жастардың содыр-сойқан
істеріне кепіл бола алмаймыз дегенді айтады . Генерал-губернатор бұларға
ханның халі қандай болып шешілетіндігін шыдап күте тұрыңыздар дейді және
халық пен Нұралы арасы бітістіруден кеткендігін еске алып, съезде
сайланған бас старшиналарға жүз ішіндегі істер жөнінде өзімен тікелей
қатынас жасауларына рұқсат береді. Сөйтіп, хан қазақ даласын әлі де
қоныстап жүрген болса да, дұрысында, ол ел билеу ісінен тайдырылады.
Делегаттар старшиналар жиылысынан Екатерина II-нің атына Жолдама
әкеледі, мұнда халық бұқарасының ханға наразы болатын себептері түгел
айтылады. Ханның балалары Орал өзенінен өттіңдер дегенді сылтау етіп,
Кердері руынан бір жылы 100 жылқы, Тама руынан 60 жылқы, Табы
руынан 50 шақты жылқы алады. Тіпті бұлар жәбір көрсетпеген және жылқысын
алмаған ру қалған жоқ, - деп старшиналар шағым айтады. Сонда, бұл зорлық-
алымдар бір жолы ғана емес, үнемі алынып тұрады. Игельстром жиылыс
делегаттарынын айтуы бойынша, Екатерина II-ге берген хабарында былай деп
жазған: қазақтар малға жайлы өріс іздеп, малый линияның ішкі жағына немесе
далаға айдап өткенде әрбір жолы қос басынан бір жылқы және бір қой
алынып-отырған. Мұның үстіне, ханның балалары, ал ханнын 40 баласы бар, осы
жерлерге келіп халықтан әрқайсысы бірдей теліке алып отырады. Бұл айтылған
сөздің керекті жері - зорлық алымдар дың үнемі жиналып тұрғаны ғана емес,
мұның үстіне, бұл зорлық-алымдар жаппай алынып тұрған. Алым әрбір қосқа
салынған.
Бұдан кейін, старшиналардың өлке төресіне айтқаны, Ералы сұлтан
қазақтардық башқұрттардан барымталап алған жылқыларын тартып алды, Бұл
жылқыларды өзі пайдаланды және басқа адамдарға үлестіріп берді, ал
башқұрттар Ералыдан осы жылқыларын сурап келгенде, ол башқұрттардың қасына
екі адамын қосып беріп, Көккөз бидің қарауындағы Аккөте руының және
ешқандай кінәсы жок басқа қырғыз-қайсақтардың жылқысын алуға жіберді,—
дейді. Бұларханнын інісі Досалы сұлтанды кінәлайды, ол тұтқыннан
босатылған 7 қазақты мен босаттым деп әркайсысынан табын руынын старшинасы
Тіленші арқылы 20 биеден алды,- дейді. Бұл арада тағы да қарапайым
қазақтарды қорқытып мал алғандық туралы әңгіме болып отыр, өйткені осылай
демесе бұл істе Тіленшінің дәнекер болғандығын түсіндіру қиын болар еді[5].
Бұдан соң, старшиналар ханның балаларын ханның рұқсатымен де,
рұқсатынсыз да біздің жақсы ат, айғырларымызды бақпастан қорқытып алады
және басқа да толып жатқан жәбір-жапа көрсетеді деп айыптайды.
Ханның қауымдық мал жайылыстарын билеп-төстей алатын феодалдық
правосына немесе оның феодалдық мемлекеттің жоғарғы басшысы ретінде шет
елдермен қатынаса алатын правосына байланысты, мал айдай өткенде төлейтін
осы зорлық-алымдардың барлық салмағы еңбекші бұқараларға келіп түседі.
Көңіл аударатын бір мәселе, старшиналардың шағым арыздарында осы алымдардың
бәрін хан мен сұлтандар жергілікті әкімшілікке арқа сүйей отырып алатындығы
айтылған.
1.2 Қазақ шаруаларының феодализмге және отаршылдыққа қарсы
күресі мен Нұралы ханның патшадан саяси баспаны іздеуге мәжбүр болуы.
1748 жылы Кіші жүздегі хандық таққа оның ұлы Нұралы отырды. Бұл
шешімді Ресей патшайымы Елизавета Петровна бекітті. Нұралы патшалық билік
тарапынан бекітілген бірінші қазақ ханы еді. Патша үкіметі бұл әрекеті
арқылы ендігі уақытта қазақ жұрты хан ретінде мойындаған сұлтанды хандық
дәрежеге бекіту немесе бекітпеу ез еркінде екендігін білдіруі еді. Бұл
қазақ халкының дербес мемлекеттігін жоюға бағытталған алғашқы қадам, сондай-
ақ Патшалық ішінде патшалықтың болуы мүмкін емес! деген стратегиялық бағыт
көрінісі болатын.Нұралы хан да әкесі Әбілқайыр сияқты ел арасындағы ықпалды
топтардың қолдауына сүйене алған жоқ. Әкесіне ұқсап ол да алғашқы жылдары
жалпы қазақтық тақтан үміткер екендігін білдірді де, бірақ сырткы істер
коллегиясы И.И.Неплюевтің кеңесі бойынша, Нұралы ханның өтінішін қолдамады,
сөйтіп бекіту грамотасында оның билік ауқымын белгілемей, жай ғана "қазақ
ханы" атады.
Бұл қазақ қоғамын жеке хан билігі арқылы басқарудан бас тарту еді.
Нұралы ханға дара қолдау керсету өз ретінде Абылай, Барақ және басқа ел
арасындағы аса беделді билеушілерді Ресейге қарсы қоюмен тең болды. Осы
жағдайды ескере отырып, Петербургтік билік Неплюев ұсынған, қазақ
қоғамындағы ықпалды топтардың бірде-бірінің басқалардан ерекше күшейіп
кетуіне жол бермей, олардың арасында күштер "тепе-теңдігін" сақтау саясатын
ұстануға кешті. Сөйтіп, қазақ саяси элитасын басқарудың ресейлік әдісі
осылайша орныға бастаған еді.Ресей үкіметінің бұл саясатының орнығуына
қазақ қоғамының ішіндегі билеуші топ арасындағы алауыздықтың етек алуы,
сондай-ақ Нұралы ханның ел арасында беделінің жоқтығы қолайлы жағдай
туғызды. Әбілқайыр ханның ескі жауы Батыр сұлтан Нұралыны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 СЫРЫМ ДАТҰЛЫ БАСТАҒАН ҰЛТ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ТАРИХИ МАҢЫЗЫ.
1.1. Сырымның тұлға ретінде қалыптасуы және көтерілістің басталуы
... ... ... ...7
1.2 Қазақ шаруаларының феодализмге және отаршылдыққа қарсы
күресі мен Нұралы ханның патшадан саяси
баспаны іздеуге мәжбүр болуы ... ... ..17
1.3 Барон Игельстромның реформаларымен Кіші жүзде хан билігін жою ... ...
әрекеттері және Жайық казактарының қазақ халқына жасаған озбырлықтары..28
1.4 Қозғалыстың қайта өрлеуі,сәтсіздіктер мен патша өкіметінің айла
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2 СЫРЫМ ДАТҰЛЫ ҚОЛБАСШЫ ЖӘНЕ САЯСИ КӨЗҚАРАСЫ
2.1. Сырым батырдың бас старшина тархан болып сайлануы және Орал
әскерлерінің қазақ аулына жаңа
шабуылы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 7
2.2 Сырым Датұлы азаттық туын алғаш көтерген айбынды
батыр ... ... ... ...53
2.3 Көтерілістің жеңілу себептері мен тарихи
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 60
2.4 Сырым батырдың құпия қазасы және Сырым батырдың ерлігі жөніндегі
зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...80
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Сырым батырдың қозғалысы отырғышы халықтардың азаттық жолындағы
қозғалысы қауіпті жағдайдағыдан гөрі өзгешелігі бар жағдайлардан туындаған.
ХVIII ғасырдың 70-80 жылдары ханмен сұлтандар билігі, патша әкімшілігі
арқылы күшейіп отырса старшындардың елді басқару ісі шектеле берді. Осы
кезден бастап старшиндардың ханға қарсы қозғалысы кең етек алды. Олардың
негізгі мақсаты хандық билікті жою болды. Бұдан біз сол кезеңдегі қазақ
қоғамындағы дағдарыстың басталғанын көреміз.
Хандық билік күші жүзде әлсіреп, халықтың алдында беделмен айырылғанын
Нұралы ханның өзіде мойындайды. Бұл сол кезеңдегі халық бұқарасының азаттық
жолындағы күресінің жоғары сипат алғандығын көрсетеді. Тақырыптың қыр-сыры,
ашылмаған тұстары әліде болса молынан кездеседі. Осы тұрғыдан алғанда
тақырып осы заманның өзекті мәселесінің бірі екендігін көрсетеді.
Осы тақырыпты басшылыққа ала отырып мынадай мақсат міндеттерді алға
қойдық:
1. Бірінші міндетіміз қазақ қоғамында ХVIII – ғасырда дәулеттілік және
әлеуметтік қарым қатынас жағынан, саяси өмір жағынан патриархтың – ру,
салт – сананың үстемдігі нақты қандай деңгейде болғандығын зерттеу.
2. Қазақстандағы отаршылдық тәуелділіктің жағдайларындағы қоғамдық қарым-
қатынастардың патриархтық-феодалдық системасынан туған өзгешелігін
көрсету.
Зерттеп отырған қозғалысты сол қозғалыстың дамыған кезеңдегі
шаруашылық, әлеуметтік жағдайлармен және сол кездегі саяси ахуалмен біте
байланыстыра қарайтын болғандықтан, біз негізгі деректерге және әдебиетке
шолу жасағанда бұлардың тек қана Сырым батырдың әрекетіне тіке
байланыстыларын қарастыруы мен ғана тыным қоймаймыз. Сондықтан біз қазақ
қоғамы тіршілігінің жағдайларын көрсететін байланысты негізгі деректермен
әдебиеті сиппатауға да тоқталуға тиістіміз. Сырымның күресі ХVIII ғасырдың
соңғы екі он жылдығын (1783-1797) түгел қамтиды деуге болады. Біздің
шолуыңыз осы дәуірге тікелей немесе жуық қатысы бар ескерткіштерді
қарастыру шеңберінен шықпауы тиіс, тек кей бір кездерде ғана, жұмысымыздың
мазмұнына қарай қажетті болған жеріне ғана, неғұрлым ертеректегі негізгі
деректерді пайдалануға тиістіміз.
Сырым батырдың қозғалысын зерттеуге қатысы бар тарихи негізгі
деректердің көлемі толып жатқан фольклорлық материалға, сол сияқты
этнография мәліметтеріне қарамай өтсек үлкен қате болар еді.
Қазақстан этнографиясына қатысты жазбаларының ішіндегі бізге ең
керектісі – уақытына қарай біздің зерімен отырған дәуірімізге неғұрлым таяу
уақытта жазылғандары.
Тақырыптың зерттелуі.
Сырым қозғалысының шын мәніндегі тарихын жасамақшы болып, ең
бірінші зерттеп талап қылған адам – А.П.Рязанов. Ол 1924 жылы Советская
Киргизия журналының №10 санында әуелі Батыр Сырым Датов деген зерттеу
мақаласын жариялады. Мұнан соң, 1926 жылы Қызылордада Сорок лет борьбы за
национальную независимость казахского народа (1797-1838) деген еңбегін
жарыққа шығарды.
Бұл еңбектердің құнды жері сол – Сырым өмірі мен қоғамдық
қызметіне қатысты осы кезге дейін ғылымға белгісіз болып келген,
белгілісінің өзі ғылыми айналымға түспей, талданбай, бағасы берілмей
келген; Орынбордың архивіндегі көп-көп тарихи материалдар нақ осы
еңбектерде бірінші рет сөз болып, халыққа жария етілді. Эта была
выдающаяся и талантливая личность, имеющая огромное влияние на массу казак-
киргизского народа деген баға да Рязановтың аузымен осы еңбектерде Сырым
Датұлы секілді үлкен тұлғаның атына бірінші рет айтылды. Сонымен бірге
Сырым қозғалысы осы еңбектерде тұңғыш рет нағыз тарихшының кәсіби
көзқарасымен талданып, зерттелінді.
Әйтсе де, бұл – А.П.Рязанов еңбектерінде кемшілік жоқ деген сөз емес.
Әсіресе, архив материалдарын пайдаланғанда түпнұсқаны оқи алмай, Орынбор
шекара экспедициясының өңдеуіне түскен, кеңсе аудармаларын пайдалануы;
кейде асығыстық жасап, өзі пайдаланған архив материалдарының фактісін дәлме-
дәл келтірудің орнына оның мазмұнын баяндауы; әсіресе, қазақ қоғамында
қолданылып жүрген күнбе-күнгі әлеуметтік терминдердің мағынасына мән
бермеуі – оның осынау елеулі еңбегінің естен шығаруға болмайтын
кемшіліктеріне саналуға тиіс.
Сырым қозғалысының тарихын егжей-тегжейлі зерттеген бірден-бір адам –
М.П.Вяткин.
Зерттеудің тарихнамасы.
Жалпы, Сырым батыр қозғалысының тарихнамасы онша бай емес.
Сондықтан жоғарыда көрсетілген авторлар еңбегіндегідей арнайы сөз болмаса
да, бұл қозғалыс жайында жанама түрде әңгімелеп кеткен кейбір авторлар
еңбегіне де тоқталсақ, өткен ғасырдың басындағы Ф.М.Лобысевичтің
Поступательное движение Среднюю Азию в торговом и дипломатическом
отношении, А.И.Добросмысловтың Тургайская область дейтін тарихи очеркін,
М.Терентьевтің История завоевания Средней Азии дейтін дүниелерін айта
кетудің артықтығы жоқ.
Кеңес өкіметі тұсында бұл тақырыпты қайта көтергендердің бірі –
А.П.Чулошников болды. Ол өзінің К истории феодальных отношений в
Казахстане в XVII-XVIII вв. дейтін еңбегінде Сырым көтерілісіне де соғып
өтеді. Әсіресе, 1791 жылдардағы Сырым қозғалысының бағытын дәл тапқаны
көрініп тұр. Бірақ бұл еңбектің де елеулі-елеулі, көзге ұрып тұрған
кемшіліктері бар. Мәселен, Сырым Датұлының көтерілісін – ірі-ірі феодалдық
топтардың күресі ретінде көрсетпек болуы, бұл көтерілістің қозғаушы күші –
халық бұқарасы екенін бүркемелеп тастайтыны өз алдына, екінші жағынан,
орыстың отаршылдық саясатына қарсы бағытталғанын мүлде естен шығарып
тастағандай әсер қалдырады.
Зерттеудің деректемесі.
Деректемелерде Сырым батыр есімін айта келіп: Сырымнан
ілгеріректе өткен Бұқар жырау патша үкіметінің отаршылдық саясатынан соққан
ызғардың алыстағы демінен қалтыраса, Сырым батыр сол ызғардың түтеген
боранына тұншықты, аязынан үсіді. Бұқар жырау отаршылдық өртіне алыстан
байбалам салып, оның арты неге соғарын данышпандықпен болжаса, Сырым батыр
сол өртке шарпылып, оны сөндіруге жанталасты. Сырым көтерілісі Бұқар
жыраудың жырында айтылатын қауіптің расқа шыққанын іс жүзінде дәлелдеді, –
деп жазып еді. Ақсақал қаламгердің ел тарихындағы елеулі оқиғаларға
осылайша мән беруі – кейінгі қаламгерлерге үлгі болғандай.
Орыстың зиялы адамдарының бірі, белгілі тарихшы Михаил Порфирьевич Вяткин:
Тарих мынаны айқын көрсетеді. Ол – Сырымның өз халқына білдірген асқан
сүйіспеншілігі; өз халқын сатқан ел басшыларымен ешқашан
ымыраласпайтындығы; өз Отанының бостандығы үшін, оның мемлекеттігі нығайып,
дамуы үшін жанын аямай күрескені... Қазақтар халық қамы үшін күрескен осы бір
батырды ешқашан есінен шығармақ емес, – деп жазып еді. Одан бері қаншама
уақыт өтті талай нәрсе ұмыт болып, талай нәрсе ескірген шығар. Бірақ Михаил
Порфирьевичтің бұл қорытындысы ескірді деуге әлі күнге ешкімнің аузы барған
емес. Ескірмейді де! Өйткені бұл – ақиқат сөз еді.
Ал ақиқат ешқашан ескірмек емес!
Жұмыстың мақсаты мен міндеті.
Сырым Датұлы бастаған ұлт- азаттық қозғалыстың басталу себебін ашып толық
жан-жақты зерттеу болып табылады. Көтерілістің аса ірі орталықтары, патша
өкіметінің ұстанған саясаты мен қазақтардың байырғы жерлерін алу
мақсатындағы көтерілістің шығуын толықтай зерттеу.
Халық бұқарасының 1783-1797 жылдардағы күресі қазақ халқының тарихындағы
маңызды оқиғаның болғандығын жан-жақты зерттеп анықтау.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы.
Қазақ КСР тарихының осы оқиғаға арналған тарауының авторына құлақ
түрсеңіз, ол: Сұлтандармен келісімге барған билер мен рубасыларының
сатқындығы, көтеріліс басшыларының, атап айтқанда, Сырым Датовтың
дәйексіздігі мен солқылдақтығы халық көтерілісінің жеңілуіне себепші
болды, – дейді. Дәлел қайда? Дәл осындай ой қорытындысын жасауға дәйек
боларлық құжаттар бар ма? Біріншіден, мұндай дәлел-дәйектемелер авторда
жоқ. Екіншіден, көтеріліс жеңіліс тапқандықтан басылып қалған жоқ, оны
күрестің басшысы – Сырымның өзі тоқтатты. Басқаны былай қойғанда, осы кітап
(Қазақ КСР тарихы, III т., 130-бетінде) авторының өзі: 1797 жылдың тамыз
айындағы Хан кеңесіне Сырым мыңнан аса жолдастарымен келіп, мәжіліске
қатысып, сол жерде: ...халықтың ауыр жағдайына және Хан кеңесінің құрылуына
байланысты өзінің күресті тоқтататынын (қайталап айтамыз: жеңілгенін емес,
тоқтататынын. – Қ.М.) мәлімдеді, – деп жазып отырғанын өзі ұмытып қалғаны
ма?! Үшіншіден, көтеріліс жеңілген болса, 1785 жылдан 1790 жылға дейін
үздіксіз, ал одан соң реті келгенде Сырым құрған Халық кеңесі үнемі жиналып
тұрар ма еді?! Төртіншіден, көтеріліс жеңілген болса, оның басшысы Сырым
дәйексіз, солқылдақ біреу болса, қырық жылға жуық ел билеген Нұралы
ханды тақтан кім тайдырды?
Бесіншіден, көтеріліс мақсатына жетпеген болса, 1785 жылғы 21
қыркүйекте өткен Халық кеңесінен кейін, елдің алдында тұрған ең үлкен
қиыншылық – жер мәселесі шешімін тауып, Жайықтан арғы шүйгін жайылымдарға
шығуға 70 мың 300 үйге рұқсат берілер ме еді?Алтыншыдан, көтеріліс
мақсатына жетпей, жеңіліс тапса, көлденең жатқан Жайықтың күншығыс бетін
жайлаған қазақ дейтін жұртыңның тынышын кетіріп, тынымсыз шапқыншылық
жасаумен айналысқан озбыр отаршылдардың зорлықтары тыйылар ма еді?!
Осының бәрін көтеріліс көсемі Сырым жүзеге асырды ғой! Ханды тақтан
тайдырса, оның орнына – Халық кеңесін орнатып берді. Елді тығырыққа әкеп
тіреген ең үлкен қиыншылықтардың бірі – малға өріс, жұртқа қоныс та,
екіншісі – озбыр отаршылдардың құлдық қамытын халқының мойнына ілгізбеу
болса, Сырым өз заманында мұның екеуін де істеді. Сонда бұл Сырымды
дәйексіз де солқылдақ деп жазғырудың жөні қайсы?! Әлде автор оны:
Озбыр отаршылдық жүйені жермен-жексен қылып біржола жеңе алмадың деп
кінәлағысы келе ме? Ондай күш ол заманда қайда, Құдай-ау! Қайта Қолынан
келгені – мынау, ал мынадай істерді тындыруға мүмкіндігі болмады деген
лайықты да ақиқат бағасын бермей ме екен тарихшы?
Мұнан шығар қорытынды: ұлттық езгіге, отаршылдыққа қарсы
бағытталған бұл тұңғыш көтерілістің ресми тарихнамадағы бағасы түгелімен
қайта қаралып, Қазақстанның саяси тарихындағы оның орны мүлдем жаңаша
көзқарас тұрғысынан қайтадан баяндалмаса, ендігі жерде Қазақстан тарихы
ғылымына үлкен мін болғалы тұр.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері.
1783-1786 – көтерілісшілердің орыс бекіністеріне шабуыл жасауы.
1786 – Патша үкіметінің Нұралы ханды биліктен шеттетіп, Кіші жүзді
басқару жүйесі туралы жаңа реформаны енгізу әрекеті.
1790 – Патша үкіметі реформасының сәтсіздікке ұшырауы. Ералының хан
болуы.
1792-1797 – көтерілістің жаңа кезеңі, көтерілісшілердің 1797 жылғы
26 наурызда Есім ханды өлтіруі.
1797, тамыз – Хан кеңесін шақыру. Көтерілістің аяқталуы.
1802, ақпан – Сырым батырдың қаза болуы.
Дипломдық жұмыс құрылымы: Жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды бөлімнен,
пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 СЫРЫМ ДАТҰЛЫ БАСТАҒАН ҰЛТ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ТАРИХИ МАҢЫЗЫ.
1.1 Сырымның тұлға ретінде қалыптасуы және көтерілістің басталуы
Сырым турасындағы 1783 жылға шейінгі документа биографиялық мәліметтер
өте үзінді-үзінді болып және толық емес болып келеді. Бұл мәліметтерге
маңызды толықтаулар - қазақтардың Сырым атына байланысты халық аңыздары.
Аңыздың айтуына қарағанда, Сырым жас басынан-ақ ақылды және адал
болған. Жиырма жасында Байбақты руынан, ақсақалдардан ел билеу
данышпандығын үйренемін деп ел аралайды. Ол кәрілігі жеткен Тама руының биі
Малайсарыға да барады. Атақты би оған мынаны айтады. Балам, асыл үш сөз
бар, - дейді Малайсары. Егер осы үш сөзді ұмытпасаң ел де сенің төңірегінде
болады, егер ұмытсаң сенің қасында ешкім де қалмайды. Ол үш сөз мынау: ар,
намыс, ел алдындағы борыш. Тағы да саған айтатыным: Жақынға жара түсіремін
деп асық болма, алыстағыға күйе жағам деп асық болма. Мүмкін, Малайсары
бұл сөзді Сырымға тіпті айтпағанда шығар, дегенмен батырдың бейнесі халық
есінде осындай болып қалған, және осы бейне тарихи ақиқатқа да өте үйлес
келеді. Сырым ру басшыларының арасынан шыққан атақты батыр болған. Сырымның
билеуінде 2 мыңдай үй болады, былайша айтқанда, ол өзінше ірі деген ру
старшиналарының қатарында болады.
80-жылдардың бас кезінде Сырымның дәулеті қандай болғандығы туралы
ешқандай мәліметтер сақталып қалмаған, бірақ оның 90-жылдар аяғындағы
байлығы туралы оған берген астық келбетіне қарай топшылауға болады. Осы ас
туралы Я.Гавердовскийдің айтуына қарағанда, Сырымның балалары мен
туысқандары оның асына 3 мың қой, 300-ге жуық жылқы ұстаған, 6 мың шелекке
жуық қымыз ішілген, бірнеше киіз үй, сауыт-сайман, толып жатқан басқа түрлі
мүлік үлестірілген. Мұндай ас тек бай адамдардың ғана қолынан келеді. Сырым
атқа мініп саяси күреске айналысқан кезде де ол ауқаты төмен адамдардың
қатарында болған деуге ешқандай дерек жоқ. Мұның қарындасын әйелдікке
Нұралы хан алған. Малы жоқ кедей батыр Нұралы сияқты ханмен жақын болады
деуге болмайды. Өзінің байлығы және соңынан ерген халқының көптігіне
қарағанда, Сырым ханнан да асып түседі.
Орыс материалдарында Сырым жөніндегі ең бірінші дәлді мәліметтер 1774
жылдан бастап кездеседі, бұл уақыт Пугачев, қозғалысының қазақ даласына
қарай жайылған кезі[1].
1779 жылы Шекара істерінің Орынбор экспедициясында қазақ тұтқынынан
қашып келген Орал қазақ-орысы Федор Курицын дегеннен жауап алынады, ол
өзінің берген жауабында Сырым 1774 жылы әртүрлі рудан шыққан қазақтардан
құралған көп санды отрядтың басшысы болды дегенді айтқан.
Мұндай құрама отрядтар наразы қазақтар өздерінің тілектерін
старшиналар құттамаған кездерде құрылған, осындай кездерде қазақтар түрлі
рулардан жиналып өздеріне сенімді бір батырдың басшылығымен отряд жинаған.
Курицынның айтуы, Сырым 1774 жылы көтеріліске шыққан халық бұқарасының
басын біріктірген санама старшиналардың бірі болған деп ойлауға мүмкіншілік
береді. Сырымның 1774 жылғы көтерілісі қазақтардың линияға жасайтын
әдеттегі шабуылы емес, қазақтардың Пугачев қозғалысына қатынасқан
кездерінің бірі екендігін 1775 жылғы тиісті мәліметтер дәлелдейді.
Суворовтың 1775 жылы 22 июнь күні Симбирскіден граф П.Панинге берген
хабарынан біздің білетініміз, Сырым патша әскерлеріне қарсы жүргізілген
қару-жарақты күреске тек белсене қатысып қана қоймай, мұның үстіне ол сол
күрестің ең ірі басшыларының бірі болған. Қазақ жонғарлары яғни сұлтандар,
қозғалыстан әлдеқашан бой тартып кеткеннен кейін де Пугачев, өлгеннен кейін
де Сырым қажырлы күрес жүргізе береді. Бұл арада өкінішті бір жері,
Сырымпың Пугачев қозғалысына катынасқандығы туралы ешқандай басқа
материалдар сақталып қалмаған, сөйтіп Сырымның бұл кездегі күресінің
нақтылы қандай түрде болғанын және қаншаға созылғанын біз біле алмаймыз.
Бірақ, 1776 жылдың қүзіне Сырымның күресті тоқтатқандығында күмән жоқ.
Ортажүздің Керей руында Невидимка қозғалысы туа бастағанда, Нұралы хан
қозғалыстың басқа руларға жайылып кетуінен сақтану үшін өзіне қараған
руларға Сырым мен Есім сұлтанды жібереді, Тегі, Сырым ханның тапсырмасын
орындаған болу керек, өйткені хан Есім мен Сырымды бұлардың істеген
қызметі және ханға берген жақсы кеңестері үшін онда қалдырып қоймауды
өтінеді, және Сырымның мұнда ұсталып жатқан аға-інілерін Сырым барлық істі
ынтасымен істеп жүргендіктен, босатып жіберуді сұрайды.
Сырым жөніндегі бұдан арғы мәліметтер 1778 жылдан басталады. Орынбор
соғыс губернаторы Н.Н.Бахметовтың берген мәліметтеріне қарағанда, бұл жылы
Орал қазақ-орыстарының қазақ даласына жасаған шабуылдарының бірінде бұлар
Сырымның балаларын өлтіреді. 1783 жылы август айында Сырымға жазған
хатының көшірмесі сақталып келген. Бұл хатта экспедиция Сырымға сөз салып,
купец Филипп Григорьевтің керуенін қазақтар талағанда оның шеккен шығынын
орнына салу жөнінде шара қолдануды өтінеді. Мұнда экспедицияның сөз
тәсілінің өзі қызық: Сіз, құрметті старшина, - деп жазылған әлгі хатта, -
бұл жақтағыларға өзіңіздің көңіліңіз дұрыс келіп, қашан да ынтаңызбен
қызмет істейтін болғандықтан, әлгі айтылған талаушылардан Григорьевтің
малый өндіріп алып жеткізіп беруге уәде бересіз... өйткені... сіздің
басқаларға қарағандағы өзгеше мінезіңіз және бұл жақтағыларға деген
ниетіңіздің дұрыстығы мұнда әбден мәлім Сөйтіп біз 1783 жылдың август
айына шейін Сырым Орал әскерлеріне қарсы және шекара өкіметтеріне қарсы
күреске тартылмаған деп айта аламыз. Бірақ, 1783 жылдың декабрь айында
Сырымды Тополинск форпостының маңында Орал әскерлерінің қазақ-орыстары
тұтқынға алады. Мұны Орал әскерлері Сырым, Шаганов деген старшинаны ұстап
алып, оны Хиуа құлдығына сатып жібергені үшін одан кек алу ретінде істейді.
Қазақтарды талаған, тіпті ханның өз ауылдарына шабуыл жасаған Орал
әскерлерінің отрядтарына қарсы Сырымның жүргізген күресі, тегі, 1783 жылдың
күзінен басталды. 1784 жылдың жазғы тұрымында Нұралы хан Сырымды тұтқыннан
сатып алады. Хан Сырымның тұтқыннан босатылғаны үшін 70 жылқы және 350 сом
ақша береді. Сырым 1784 жылы жүз ішіне қайтып келіп, Орал әскерлеріне қарсы
тағы да өштескен күреске кіріседі. Бұл күрестің дамуы үшін себеп мейлінше
толық болады, оны біз жоғарыда көрдік. Орал әскерлеріне және шекара
өкіметтеріне қарсы қазақтарды үгіттеудің қажеті болмайды: олардың тек басын
біріктіру ғана керек болады. Қазақтардың біз жоғарыда айтқан 1783 жылғы
жаппай көтерілісі 1784 жылға шейін созылып келеді. Қозғалыс бұрынғысынша
Нижнеурал линиясында және Орск бекінісінің ауданында дамый береді. Табын
және Шекті руларындағы, Барақ, Тіленші, Оразбай және Айшуақ ұлы Жантөре
сұлтан билеген жерлердегі қазақтар Верхнеурал бекінісімен Елек қаласының
арасындағы линияға ірі шабуыл жасамақ болып әзірленеді. Ноябрь айында Сырым
Сағыз өзенінің бойына линияға шабуыл жасау үшін бір мыңдай қазақтан
құралған ірі отряд жинайды.
Бірақ қазақтардың патша әкімшілігіне және Орал әскерлерінің старшинасы
қарсы өз старшиналары бастаған күресі кең түрде дамыған кезде, Нұралы хан
осы күреске қатынасқандарға жаулас бағыт ұстанады. Мұның өзі хан мен
Сырымның арасы ашылуына себеп болады. Сырымның отрядтары хаш үшін белгілі
түрде қауып туғызады. Сырымның отряды Сағыз-өзенінің бойына келіп
жыйналғанда, хан өзінің ауылдарын алып лажсыздан Оралға көшіп кетеді. Мұның
өзі хан мен Сырымның арасындағы қатынастар 1784 жылдың күзіне қатты
шиеленіскендігін көрсетеді Старшиналар мен хан арасындағы қатынастар
шиеленісе береді. Бұл түсінікті, өйткені шекара отрядтарының
қазақтарға істеген зорлықтарына Нұралының және оның балаларының
қатынасқандықтары салдарынан туған наразылық әлдеқашан шегінен асып болған
және мұның үстіне хан әлгі күшейген күресте патша әкімшілігі
агентінің қызметін орындайды. Бірақ қозғалыс бұл дәуірінде жергілікті
әкімшілікке, Орал әскерлерінің старшиналарына қарсы күресу жолымен жүреді
және дұрысында, отаршылдыққа қарсы қозғалыс шеңберінен шықпаған.
Қазақтардың линияға шабуылдар жасауымен байланысты, ел ішіне жазалаушы
экспедициялар жіберіледі. Бірақ бұлар Россияға қарсы қастас болған
ауылдарға жазалау шараларын қолданудан гөрі, тіпті ешқандай кінәсі жоқ
ауылдарға зұлымдық шабуылдар жасаумен болады. 1785 жылы 17 февраль күні
Орынбордан Елек өзенінің жоғарғы бойына генерал-майор Смирнов
бастаған отряд жіберіледі. Отряд қатарында-Орынбордың 237 қазақ-орысы және
2432 башқұрты болады, отряд 2 зеңбірек алады. Қатты боран болып,
Смирнов кері қайтып келеді. Көп аттарынан айырылып, отряд әрең дегенде
Ильинск бекінісіндегі линияға келіп жетеді. Жаулас ауылдарды кездестіре
алмайды, бірақ таяудағы бейбіт ауылдардан 66- қазақты тұтқындап ұстап алып
келеді, мұның да көбі әйел болады. Башқұрттар бірқатар ауылдарды
талайды, генерал-майор Смирновтың айтуына қарағанда, ол бұларға елді
талама деп тілін алдыра алмаған көрінеді. Бірақ өте-мөте қажырлы күрес
1785 жылдың жазғытұрымынан бастап Нижне-Урал линиясының ауданында күшейе
бастайды. Мұның себебі, шекара барымтасы деп аталатын шабуылдың өте-мөте
көбейіп кетуінде ғана емес, мұның үстіне мұнда қазақтар қысқы мал жайылысы
жөнінен қатты қыспақ көреді. Қозғалыстың орталығы Байбақты, Табын және Тама
руларының қауымдары болады[2]
Генерал-майор Смирновтың отрядымен бір уақытта Сарайчиков бекінісінен
15 март күні ел ішіне Орал әскерлерінің Колпаков және Пономарев деген
старшиналары бастатқан 1250 қазақ-орыстан құралған отряды шығады. Соғыс
коллегиясының президенті князь Г.А.Потемкиннің бұйрығы бойынша бұл отрядқа
разбойник қырғыз-қайсақтарды жазалау үшін оларды Сырым салған ініне
шейін Эмба өзенінің құйылысына шейін қуып бару тапсырылады. Отряд ел ішіне
шығып, екі күн өткеннен кейін, отрядқа ханның туысқаны старшина Мұртазаның
баласы Мәмбет келеді, ол ұзынқұлақ хабардың айтуына қарағанда, Эмба
өзенінің бойында Байбақты, Кете, Шекті, Табын, Шеркес және Таз рулары
Сырым, Барақ және Тіленші деген атақты ұрылардың басшылығымен жиналып
жатыр, атап айтқанда Сырымның жанында 2700, Барақтың жанында 2000 және
Тіленшінің жанында 1500 адам бар деп хабар береді.
Отрядтар ел ішіне жіберілген осындағы әскерлерді келтірмеу үшін және
соларға соққы беру үшін жиналып жатыр дегенді. Қазақтардың осы отрядтарға
адамдары қосылған ауылдары Эмбаның сыртына, алысқа көшіріледі. Бұл жерлерде
суы жоқ болғандықтан және жылқы оты болмағандықтан жетудің өзі қиын болады.
Мұнымен қатар, Мәмбет, Қолпаковқа, Қаракөл өзеніне жақын жерде, Беріш және-
Адай руларының ауылдары көшіп жүреді, Бұл ауылдары Каспий теңізінің
жағасындағы, Орал өзенінің құйылысына таяу жердегі Лебяжий және Прорвенский
деген орыс хуторларына шабуыл жасалғанда соран қатынасқан дегенді айтады.
Осы жағдайлардың бәрін салыстырады да, Колпаков Эмбаға бармайтын болады,
отрядын алып Қаракөл өзеніне қарай бұрылады, осы жерге 3 күннен кейін
Мәмбет те әкелінеді. Колпаковтың айтуына қарағанда, Беріш және Адай
руларының қазақтары қолдарына қару-жарақ алып, қарсыласқан, осы жан-жалдың
нәтижесінде әлгі рулардың бірнеше адамдары өлтіріледі, ауылдық қалған халқы
- 102 адам тұтқынға алынады.
Тұтқынға алынғандардың арасында 14 еркек бар болады, қалғандары қатын-
балалар. Қазақтардың малы мен мүлкін Орал әскерінің отряды талап алады.
Линияға 83 түйе және 2955 жылқы әкелінеді. Колпаковтың отряды Орал
форпостары арқылы Сарайчиков бекінісіне қарай бет алған кезде-ақ (Колпаков
ел ішіне осы бекіністен аттанбақ болған) Орал қаласына 3 март күні Нұралы
ханнан хат келеді, ол бұл хатында атаман Д.Донсковке қазақ-орыс хуторларына
шабуыл жасалғанда соған Табын руының кейбір ауылдары да қатынасты, бұл
ауылдар Айшуақ сұлтанның маңында жүретін деп хабар береді және осыларды
басып алуды талап етеді.
Бұл хат ішкі істердің Орынборлық экспедициясына жіберіледі, экспедиция
ханның хаты бойынша Табындарға шабуыл жасауды сол Колпаков отрядының өзіне
тапсыру керек деп жарлық береді. Бірақ Оралдың соғыс канцеляриясы басқаша
жарлық берген. Жаз шығып, қазақтардың жайлауға көшетін уақыты жақындап келе
жатқандықтан, табындарды кезінде басып қалу үшін басқа отряд құрылады, бұл
отрядтың саны премьер-майор Назаров бастатқан 405 адам Орал қазақ-
орыстары болады. Назаров 24 март күні табындардың ауылдарына келіп жетіп
2124 жылқысың шауып алады. Сол кезде жылқы ішінде қасында бір аз адамдары
бар Айшуақ сұлтанның баласы Жантөре жүреді, бұлар мылтық атып,
қарсылық көрсетпекші болады, бірақ оларды отряд далаға қуып
тастайды, ал сұлтан Жантөренің өзі Орал қазақ-орыстарынан мықтап таяқ
жейді.
Назаров табындардың малый шауып алып жүрген кезде Сахарная бекінісі
жағынан түтін шығып атылған зеңбіректің даусы естіледі. Сондықтан
Назаров, Антонов форпостына осыдан біраз бұрын шабуыл жасаған қазақ
отрядтары-енді Сахарная бекінісіне шабуыл жасап жатқанын біліп, кері
линияра бет бұрады, сөйтіп Табын ауылдарының адамдарын ұстап алып кете
алмайды. Жолшыбай Назаровқа Айшуақ сұлтан жолығады, ол Сырым батыр
бастаған қазақтар бекіністі бүлдіріп жатыр дегенді айтады. Қазақтар
зеңбірек оғының күшімен бекіністен қуып шығарылады, бірақ бұлардың 300
адамдай бір бөлегі Айшуақ сұлтанның баласы Апақтың басшылығымен келіп
Назаров отрядының алдыңғы бөліміне шабуыл жасайды. Бірақ, қазақтар
қайта қашады. Ішкі істер экспедициясының мәліметтеріне қарағанда, сол
жерде Апақ қаза табады.
Айшуақ сұлтанның өзін Назаров тұтқындап, Орал қаласына алып
келеді. Д.Донсков, князь Г.А.Потемкинге, - Айшуақтың тұтқындалған себебі,
Айшуақ сұлтанның балалары басқа қырғыздарға қосылып алып, осының алдында
Қаленовский форпостына шабуыл жасаған деп рапорт береді. Сонымен балалары
осындай іске қатынасқан соң, ханның өзі де осы урылзомен сыбайлас деген
оймен Донсков ішкі істер экспедициясынан хабар алғанша Айшуақты Орал
қаласында ұстап тұрмақшы болады. Сөйтіп 1787 жылға шейін Айшуақ тұтқында
жүреді.
Орал әскерлерінің хан тұқымына қарсы бағытталған бұл әрекеттері, Сырым
қозғалысының бұдан былайғы сипатына үлкен әсер етеді. Патша әкімшілігі
ханды қолтықтап жүрген кезде, хан тұқымы күшті болып тұрған уақытта,
старшиналар ханға ашық түрде қарсы шыға алмайды. Старшиналардың ханға қарсы
шықпауына вассал өзінің сеньорына қашанда адал болу керек деген ескіден
келе жатқан феодалдық ғұрып та үлкен себеп болады. Хан туысқандарының
ауылдағы шабылуы, оның інісі Айшуақтың тұтқынға алынуы, Апақ сұлтанның
өлтірілуі - осының бәрі Нұралының жүз алдында қайта оналмастай етіп беделін
түсіреді. Нұралының өзі мұны атап көрсетеді, сонда ол былай деп жазған:
Айшуақ сұлтанның не үшін талқаны шығарылды? Оның баласы қандай себеппен
өлтірілді? Қырғыздар осының бәрін менен көріп, мені жамандап, хан орыстарға
сенеді, біздің бәрімізді таламақшы болады дейді, сөйтіп бұлардың бәрі
менен кетті. Ханға қарсы күрестің етек алуына дем берген тағы бір жағдай,
Айшуақ тұтқынға алынып, хан тұқымының материалдық күштерінің іргесі
қозғалады. Айшуақ Жеті ру әулетін билеп тұрғанда ол ханға үлкен жәрдем
көрсете алатын еді. Енді бұл жәрдем болмай қалады. Осы жағдайлардың бәрі
Сырым қозғалысының сипаты өзгеруіне себеп болады.
Егер де 1785 жылдың жазғытұрымына шейін Сырым қозғалысы қазақ
отрядтарының линияға жаппай шабұыл жасаулары сияқты әрекеттердің шеңберінен
шықпаған болса, егер бұл қозғалыста түрлі феодалдық топтардың күресі тіпті
көзге түспеген болса, 1785 жылдың жазғытұрымынан бастап Сырым қозғалысының
сипаты жүз арасындағы ішкі күреске айналады, мұнымен қатар бұл күрес патша
әкімшілігінің өз-бырлығына, зорлығына қарсы жүргізілген күрес те болып
отырады. Қозғалыс Нұралы ханға қарсы және Нұралы тұқымынан шыққан
сұлтандарға қарсы бағытталады. Бұл қозғалыста Сырым батыр күннен күнге
үлкенірек роль атқара бастайды. Қозғалыстың қаншалық етек алғандығы
туралы хан тобына қарсы күреске қатынасқан руларға карап топшылауға болады.
Қару-жарақты күресте Сырымды белсене қолтықтағандар Байбақты, Шекті, Табын,
Серкеш, Таз руларының қазақтары. Бұл рулардың көбі Нұралының басқаруында
болған [3].
Симбирь және Уфа наместничествосының генерал-губернаторы, 1784 жылы
өлке бастығы болып тағайындалған. О. А Игельстром
1789 жылғы Түсіндіруінде осы уакытты есіне түсіре келіп,
старшиналардың көзкарасы ашық түрде қастас болғандығын айтады және линияда
ірі жанжалдардың шығуына линия маңындағы өкіметтердің қазақтарға зорлық
жасаулары әжептәуір себеп болғандығын жасырмайды . Және старшина топтарымен
арадағы осы сияқты қарым қатынастар патша әкімшілігі үшін бірқатар
қыйыншылықтар-тұғызады. Патша әкімшілігі тек қарулы күштерге ғана сүйенігі,
жүзді билеп тура алманды. Хан тобына сүйенуден ден нәтиже шықпайды. Ханның
әлсірегендігі сондайлық Игельстром 1785 жылы июнь айында хат жазып, сөз
салып; ХVIII ғасырдағы әдет бойынша тұтқындарды босатуды талап еткенде
бұған Нұралы қатты ренжіп мынадай деп жауапқа қайырады: Сіздің мұныңызға
менің таным бар, - деп жазады; хан Игельстромға, - мен сіздің жоғары
мәртебелі құзырыңызға жаздым емес пе, - бұл бұзықтар мені өздеріне жауап
деп есептейді, ал сіз бұған сенбейсіз дағы маған осы менің қырғыз-
қазақтарыма өзіңдің балаңды жібер дейсіз, сонда, бұл разбойниктер менің
бұйрығымды тыңдамауы былай тұрсын, керек десеңіз менің жіберген балаларымды
тірі қайтармайды, мүмкін тіпті өлтіріп те тастар.
Хан тобының мұндай хәлде болуы Игельстромды ханды былай тастап
старшиналарымен төте қарым-қатынас жасалған мәжбүр етеді. 1785 жылы июль
айында Игельстром Екатерина ІІ-ге, Ахун Орынборда кайтқаннан кейін
старшиналар жиылысынан 5 депутат келді деп хабар береді. Бұлар
старшиналардың қолы қойылған хат әкеледі. Старшиналардың тілегі Абылхайр
ханның балаларын хандықтан тайдыру болады. Осылай болса, - деп жазады
старшиналар, -біз барлық старосталар және Кіші жүзді ң барлық халқы бағынып
тұруға уәде береміз және оның императорлық ұлық мәртебесінің жоғары
дәрежелі екендігін танимыз, ал падишахты өте мейрімді және қайырымды деп
білеміз.
Осы хатқа қойылған қолдар ханның жүз ішінде жалғыз қалғандырын және
Сырым батырдың беделі сондайлық өсіп кеткендігін көрсетеді. Хатқа мына
рулардың старшиналары қол қойған: Шекті, Төртқара, Қаракесек, Шөмекей,
Кете, Алаш, Серкеш, Таз, Сықлар, Адай, Беріш, Есентемір, Масқар, Қызылқұрт,
Жаппас, Байбақты, Тана, Жағалбайлы, Табын, Тама, Кердері. Бұл өтінішке қол
қойғандардың арасында ілгеріде Сырым қозғалысында ірі орын алған мына
сияқты білікті старшиналардың да аттарын кездестіреміз: Төртқара руынан
Қаракөбек, Кете руынан Көккөз би, Серкеш руынан Тормамбет би, Сықлар руынан
Қаратау би, Масқар руынан Дөнең батыр, Табын руынан Тіленші батыр, тағы
басқалары, - Сырым батырды қоспағанда, барлығы 53 адам қол қойған. Өтінішке
Абул-Жәлел қожа да қол қойған, оның Бүкіл қырғыз-қазақ жұртының бірі
деген құрметті атағы болған.
Көзге түсетін бір мәселе, Байбакты руынан шыққан старшиналар арасынан
біз Сырымның қолын кездестіре алмадық: ол барлық қойылған қолдарды мөр
басып анықтаған. Бұған қарағанда, етінішке қол қойған старшиналар өздерінін
арасында Сырымды езіміздің басшымыз деп таныған деп ойлауға болады.
Старшиналардың Нұралы ханды өкіметтен тайдыру жөніндегі талабы
турасында Игельстром бастапқы кезде Істің артын байқау позициясын ұстанады.
Ол ханға қандай да болса залал келтіру үшін старшиналардың күш қуаты жетер
мекен деп күдікті болады. Сондықтан Игельстром Петербург өкіметінен бұл
туралы жөн сұрайды, - осы күні ел билеп тұрған хан өкіметін қолтықтайын
ба, немесе, бұлардың ісіне аралас пай, тек битарап болып бақылап отырайын
ба - деп сұрайды.Өзінен бұрынғылардың саясатын сөккендікке қарамастан,
Игельстром әзірше қазақ даласына тұрақты және тұрақсыз әскерлер жіберіп,
бұл әскерлерді Эмба және Ор өзендерінін бонына қоныстандыруды ұсынады.
Бірақ бұл әскер жіберілмей қалады.
Генерал-губернатордың старшина тобымен қатынас жасағаны ханның мазасын
кетіріп, ызасын келтіреді. Бұл қатынастардан өзіне қандай қауып
туатындығын хан дұрыс ұғынады. Ол патша әкімшілігінің қолтықтауы өз
өкіметінің ең басты тірегі екендігін білмей отыра алмайды. Август айының
аяғында хан наразылық білдіріп Игельстромға хат жазады. Ол генерал-
губернаторды Россияға қарсы күрескендерді қолтықтадың деп кінәлайды, өлке
наместнигінің екіжүзділігін айтады, генерал-губернатордың старшиналармен
төте қатынас жасаушы Сырым ханның беделін түсіру үшін пайдаланатындығын
көрсетеді.
Өзінің берген антын бұзбайтындығына және қызметті бұрынғысынша аянбай
атқаратындығына сенім бере келіп, хан мұнымен қатар империяның шекарасынан
кешіп кетемін және генерал-губернатормен қатынастарымды үземін деп
бұлданады. Игельстром ханға қатты-қатты сөздер айтып хатпен жауап қайырады,
оны әлсізсің деп, Орынбор әкімшілігінің айтқандарын орындамадың деп
кінәлайды, егер де қазақтар ұстап алған майор Рейштейнерді, тағы басқа
бірқатар офицерлерді қайтармасаң езінді бүлдіргіштер қатарына санаймын деп
қорқытады, бірақ менің негізгі мақсатым, - өзара араздықтың бәрін
тоқтатып, көпшіліктің пайдасы үшін Орда ішінде тыныштық орнату, бірақ орда
бастығына залал келерліктей ештеңе істемеймін - деп уәде береді. Сонда ол
хан алдына мынадай шарт қояды, - өзіңнің қоластыңа қарағандарды тиісті
тәртіпте ұстап, тілінді алғызып отыру - дейді.
Міне, істі барлық мәнісі ханның орындауға шамасы келмейтін осы соңғы
айтылған шартта. Ханның халі ілгеріде қандай болатынын генерал-губернатор
осы бастан-ақ шешіп қояды. Сол сентябрь айында, әлгі хат жазылған уақытта,
жүз ішіне Мухаммеджан Құсаинов тағы да жіберіледі, онымен бірге асессор
Бекчурин де барады. Бұлар енді старшиналардың жиылысына қолмақол қатынасу
үшін келеді, жиылыс Илецк защитасынан 100 шақырым жерде тұратын Женбішке
деген өзеннің бойында 21 сентябрь күні болады. Рас, ахунға жиылыста
старшиналарды ханмен татуластыруға тырыс деген тансырма берілген.
Күштің дені Сырым жаққа көрінеу ауған осы жағдайларда старшиналар
өздерінің съездерінде негізгі екі мәселені талқыға салады, ол: жүз ішінде
өкімет ұйымдастыру туралы және қысқа коныстарды кеңейту туралы. Жиылыс
генерал-губернатордан Нұралы ханды орнынан алу туралы өтінуге бірауыздан
қаулы алады және жүзді билеу тәртібін уақытша мүлде жаңа негізде құру
туралы қаулы етеді: жүз Басты ордалар делінген үш жікке бөлінеді: Байұлы
ордасы, Жетіру ордасы және Қаракесек ордасы[4].
Басты ордалардың әрқайсысында старшиналар және халық жиылысы халық
ішінде қуатты, жасы үлкен, беделді үш старшина сайлайды: Қаракесек руында
старшина болып Сегізбай би, Байұлы руында Тормамбет би, Жетіруда Тіленші
батыр сайланады. Бұл старшиналарға жиылыс Бұл руларға бас-көз болыңдар
деп тапсырады.
Сырым батыр бұл жиылыста басты орын алады. Және барлық жұртты осы
өзгеріске және ант беруге көндіреді, сонда Сырым батыр Орданың барлық
жағдайларында басшы кеңесші болып сайланады. Бұлардан басқа Көккөз би,
Қаратау би деген тағы да екі старшина сайланады. Бұлардың істейтін қызметі
айқындалмады.
Енді старшина жиылысына Шекаралық сот ұйымдастыруға келісуді ұсынып,
Игельстром, ру білікті адамдарына арқа сүйеп барып қазақ халқының саяси
тәуелсіздігін жою жолындағы осы адымды іске асыруға болмас па екен деген
мәселені айқындауға тырысқан. Бірақ старшаналар генерал-губернатордың
ұсынысына өте сақтық көзбен қарайды. Бұлар Нұралы ханға қарсы күресте патша
әкімшілігінің қолтықтауында қандай маңыз бар екендігін есептеп келіп, ашық
бас тар та жауап бере алмай, мәселені созуға тырысады. Генерал-
губернатордың ұсыныстарын негізінде теріс дей алмайды, бірақ бұлар сот
ұйымдастырудың дәл өзін кейінге қалдырады олардың сонда бұған келтірген
сылтауы елдің бет-бетімен бөлініп кететін мал жайылысына жайлы жер
іздейтін уақыты жетті дейді. Дегенмен келесі жазға бұл сотқа сайлау үшін
таңдаулы старшиналардың арасынан 6 адам дайындап қоямыз деп уәде береді.
Бірақ жаңа ханның кім болатындығы тұралы мәселеге келгенде старшиналар
арасында ірі алауыздық туады. Старшиналардың бірі сұлтан Гирейді немесе
оның балаларының бірін ұсынады. Гирей жүздің саяси өмірінде белсенді орын
алмаған, сондықтан оның хандыққа ұсынылатындығы түсінікті, өйткені
старшиналар өздеріне тәуелді адамды хан сайлап алуды көздейді. Бірақ, сайып
келгенде, сұлтан Қайыпты жақтайтындар ден болады - сөйтіп, оны хандыққа
бекіту туралы старшиналар жиылысы ұсыныс жасайды.
Қайыптың кім екендігі және оның саяси жағымдылығын жүз іші жақсы
біледі. XVIII ғасырдың 40-жылдарында, бір жағын Батыр бастаған, екінші
жағын Абұлхаир бастаған сұлтан топтарының өзара шиеленіскен күресінде,
Қайып Хиуада хан болып тұрып, біз жоғарыда айтқандай, өзінің әкесі Батырға
материалдық жәрдем көрсетеді. Тек осы жәрдемге сүйеніп, батыр өзінің
беделді халін сақтап қалады және тіпті Нұралы мен қатар хандыққа сайлануға
да жетізеді. Қайып Ортажүздіқ сұлтаны Барақтың қызын әйелдікке алып,
Барақпен туыс жағынан өте жақын болады. Патша үкіметі оған сенбейді,
сөйтіп, 1756 жылы ол жүз ішіне қайтып келгенде, онымен катнастас болудан
бас тартады, Нұралы ханға қарсы күресіп жүрген және патша әкімшілігіне
сенімсіз көзбен қарайтын старшиналардың Қайыпқа дұрыс көзбен қарауына
осының бәрі себеп болады. Аса беделді сұлтан тұқымынан шыққан Қайып
старшиналардық қолында болмашы қызметтін. өзін атқаруға жарамды адам
болмайды. Қалай дегенмен де, старшиналардың көбі 1785 жылдын күзінде оны
хандыққа ұсынған болса, мұнын, себебі - старшиналар жүз ішінде беделді
сұлтандар арасынан Нұралыға қарсы күресте өздеріне арқа сүйерліктей тірек
іздеген.
Ең ақырында, - мәселенің маңызды бір жері, - Россия оны хан деп
танымаса да, Қайып дұрысында, Кіші жүзді ң бір бөлегінін, ханы болып
турған. Нұралының орнына оның хан болып сайлануы Қішіжүздіқ саяси жөнінен
бірлескендігі, Нұралы билеп тұрған жылдарда іргесі қозғалған қазақ
мемлекеттігінің әжептәуір нығайғаны болар еді.
Старшиналардың жиылысында талқыланған екінші мәселе, - қысқы мал
жайылысын кеңейту жөніндегі мәселе. Қысқы уақытта Орал өзеніне көшіп келіп,
бұл өзеннің солжак бойындағы даланы қоныстауға рұқсат ету жөнінде
старшиналар генерал-губернатордан өтінуге қаулы етеді. Мунда Орал
әскерлерінің қазақ-орыстары қысқы уақытқа деп пішен әзірлейтін
болғандықтан, старшиналар Орал әскері мал түсіп кетуден сақтану үшін
өздерінің әзірлеген пішендерін қоршап қоюға шара қолдансын деп сұрайды.
Жиылыс біткеннен кейін, генерал-губернаторға старшиналардың
делегациясы келіп, ездерінің съезінің қаулыларын бекітуді сұрайды.
Игельстром жүзді үш Ордаға бөлу жөніндегі қаулыны бекітеді. Бірақ Қайып
сұлтанды хан етіп бекіту жөніндегі өтінішке келгенде ол мен бұл мәселе
туралы әуелі өкіметпен сөйлесіп алайын дейді. Анығында да, старшиналардың
Қайыпты хан етіп сайлағысы келетіндігін Игельстром Екатерина II-ге
жеткізеді, бірақ, съездің бұл қаулысын бекіту жөнінде ұсыныс жасамайды.
Оралдың сол жақ жағалауын қысқы қоныс ету жөніндегі старшиналардың өтінішін
генерал-губернатор қанағаттандырады. Бұл рұқсатты 70300 үйге не болып
отырған 17 старшина алады.
Жиылыстың делегаттары генерал-губернаторға халықтың Нұралыны жүз
ішінен кетіргісі келетіндігін айтады. Өздерінің қашанда бағынып
отыратындығы туралы ант беріп қойғандықтан, ханға қарсы өздерінің ойына
алып, істейміз деген шаралардан ел әзірше тыйылып отыр деп бұлар
Игельстромға ашық айтады, бірақ ханды қандайда болса бір бекініске қойып
қорғауыңызға алыңыз деп қатты өтінеді. Бұлар ханның жүз ішінде қауіпсіз
болуына кепіл болмайды, өйткені еліміздің ішіндегі жастардың содыр-сойқан
істеріне кепіл бола алмаймыз дегенді айтады . Генерал-губернатор бұларға
ханның халі қандай болып шешілетіндігін шыдап күте тұрыңыздар дейді және
халық пен Нұралы арасы бітістіруден кеткендігін еске алып, съезде
сайланған бас старшиналарға жүз ішіндегі істер жөнінде өзімен тікелей
қатынас жасауларына рұқсат береді. Сөйтіп, хан қазақ даласын әлі де
қоныстап жүрген болса да, дұрысында, ол ел билеу ісінен тайдырылады.
Делегаттар старшиналар жиылысынан Екатерина II-нің атына Жолдама
әкеледі, мұнда халық бұқарасының ханға наразы болатын себептері түгел
айтылады. Ханның балалары Орал өзенінен өттіңдер дегенді сылтау етіп,
Кердері руынан бір жылы 100 жылқы, Тама руынан 60 жылқы, Табы
руынан 50 шақты жылқы алады. Тіпті бұлар жәбір көрсетпеген және жылқысын
алмаған ру қалған жоқ, - деп старшиналар шағым айтады. Сонда, бұл зорлық-
алымдар бір жолы ғана емес, үнемі алынып тұрады. Игельстром жиылыс
делегаттарынын айтуы бойынша, Екатерина II-ге берген хабарында былай деп
жазған: қазақтар малға жайлы өріс іздеп, малый линияның ішкі жағына немесе
далаға айдап өткенде әрбір жолы қос басынан бір жылқы және бір қой
алынып-отырған. Мұның үстіне, ханның балалары, ал ханнын 40 баласы бар, осы
жерлерге келіп халықтан әрқайсысы бірдей теліке алып отырады. Бұл айтылған
сөздің керекті жері - зорлық алымдар дың үнемі жиналып тұрғаны ғана емес,
мұның үстіне, бұл зорлық-алымдар жаппай алынып тұрған. Алым әрбір қосқа
салынған.
Бұдан кейін, старшиналардың өлке төресіне айтқаны, Ералы сұлтан
қазақтардық башқұрттардан барымталап алған жылқыларын тартып алды, Бұл
жылқыларды өзі пайдаланды және басқа адамдарға үлестіріп берді, ал
башқұрттар Ералыдан осы жылқыларын сурап келгенде, ол башқұрттардың қасына
екі адамын қосып беріп, Көккөз бидің қарауындағы Аккөте руының және
ешқандай кінәсы жок басқа қырғыз-қайсақтардың жылқысын алуға жіберді,—
дейді. Бұларханнын інісі Досалы сұлтанды кінәлайды, ол тұтқыннан
босатылған 7 қазақты мен босаттым деп әркайсысынан табын руынын старшинасы
Тіленші арқылы 20 биеден алды,- дейді. Бұл арада тағы да қарапайым
қазақтарды қорқытып мал алғандық туралы әңгіме болып отыр, өйткені осылай
демесе бұл істе Тіленшінің дәнекер болғандығын түсіндіру қиын болар еді[5].
Бұдан соң, старшиналар ханның балаларын ханның рұқсатымен де,
рұқсатынсыз да біздің жақсы ат, айғырларымызды бақпастан қорқытып алады
және басқа да толып жатқан жәбір-жапа көрсетеді деп айыптайды.
Ханның қауымдық мал жайылыстарын билеп-төстей алатын феодалдық
правосына немесе оның феодалдық мемлекеттің жоғарғы басшысы ретінде шет
елдермен қатынаса алатын правосына байланысты, мал айдай өткенде төлейтін
осы зорлық-алымдардың барлық салмағы еңбекші бұқараларға келіп түседі.
Көңіл аударатын бір мәселе, старшиналардың шағым арыздарында осы алымдардың
бәрін хан мен сұлтандар жергілікті әкімшілікке арқа сүйей отырып алатындығы
айтылған.
1.2 Қазақ шаруаларының феодализмге және отаршылдыққа қарсы
күресі мен Нұралы ханның патшадан саяси баспаны іздеуге мәжбүр болуы.
1748 жылы Кіші жүздегі хандық таққа оның ұлы Нұралы отырды. Бұл
шешімді Ресей патшайымы Елизавета Петровна бекітті. Нұралы патшалық билік
тарапынан бекітілген бірінші қазақ ханы еді. Патша үкіметі бұл әрекеті
арқылы ендігі уақытта қазақ жұрты хан ретінде мойындаған сұлтанды хандық
дәрежеге бекіту немесе бекітпеу ез еркінде екендігін білдіруі еді. Бұл
қазақ халкының дербес мемлекеттігін жоюға бағытталған алғашқы қадам, сондай-
ақ Патшалық ішінде патшалықтың болуы мүмкін емес! деген стратегиялық бағыт
көрінісі болатын.Нұралы хан да әкесі Әбілқайыр сияқты ел арасындағы ықпалды
топтардың қолдауына сүйене алған жоқ. Әкесіне ұқсап ол да алғашқы жылдары
жалпы қазақтық тақтан үміткер екендігін білдірді де, бірақ сырткы істер
коллегиясы И.И.Неплюевтің кеңесі бойынша, Нұралы ханның өтінішін қолдамады,
сөйтіп бекіту грамотасында оның билік ауқымын белгілемей, жай ғана "қазақ
ханы" атады.
Бұл қазақ қоғамын жеке хан билігі арқылы басқарудан бас тарту еді.
Нұралы ханға дара қолдау керсету өз ретінде Абылай, Барақ және басқа ел
арасындағы аса беделді билеушілерді Ресейге қарсы қоюмен тең болды. Осы
жағдайды ескере отырып, Петербургтік билік Неплюев ұсынған, қазақ
қоғамындағы ықпалды топтардың бірде-бірінің басқалардан ерекше күшейіп
кетуіне жол бермей, олардың арасында күштер "тепе-теңдігін" сақтау саясатын
ұстануға кешті. Сөйтіп, қазақ саяси элитасын басқарудың ресейлік әдісі
осылайша орныға бастаған еді.Ресей үкіметінің бұл саясатының орнығуына
қазақ қоғамының ішіндегі билеуші топ арасындағы алауыздықтың етек алуы,
сондай-ақ Нұралы ханның ел арасында беделінің жоқтығы қолайлы жағдай
туғызды. Әбілқайыр ханның ескі жауы Батыр сұлтан Нұралыны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz