Қоршаған ортаның негізгі құрама бөліктері мониторингін жүргізу әдістемесі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..4
1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Қоршаған ортаға әсерді бағалауды өткізудің әдістемелік
аспектісі ... ... ..9
2 Ортақ табиғи жағдайлар мен
ресурстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...17
2.1 Климаттық және метеорологиялық жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 Жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..21
2.3 Топырақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 22
2.4 Өсімдік жамылғысы және жануарлар
әлемі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..23
3 Қоршаған ортаның негізгі құрама бөліктері мониторингін жүргізу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
3.1 Мониторинг өткізуге қойылатын жалпы талаптар ... ... ... ... ... ... ... .26
3.2 Мониторинг өткізу кезінде ластағыш заттар сынсұрыптау әдістемесіне
қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
4 Қалдықтарды көмудің технологиялық сызбасының нұсқасы ... ... ... .42
4.1 Технологиялық құрал-жабдықтардың, көліктің сипатаммасы ... ... ... ..42
5 Полигонның шаруашылық қызметінің әсерін қоршаған ортаға кешенді
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .47
5.1 Объекттің атмосфералық ауаға жобаланған әсері ... ... ... ... ... ... ... ..47
5.2 Объекттің жер үсті және жер асты суларына жобаланған әсері ... ... ... 49
5.3 Объекттің топырақ жамылғысына жобаланған әсері ... ... ... ... ... ... .51
5.4 Объекттің өсімдіктерге жобаланған әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
5.5 Объекттің жануарлар әлеміне жобаланған әсері ... ... ... ... ... ... ... ... 53
6 Еңбекті қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...55
7 Табиғатты қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
8 Экономикалық тиімділік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6 2
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..67
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Кіріспе
Ақмола облысының негізгі саласы ауыл шаруашылық болып табылады. Соңғы
уақытта шаруашылық субъектілердің ауыл шаруашылық дақылдарын аурулардан,
арамшөптермен зиянкестерден қорғауға қолданылатын пестицидтер мен
гербицидтерге мұқтаждылық, егіс алқаптарының өсуіне және экономикалық
жағдайдың жақсаруына байланысты артып отыр. Өсімдіктерді қорғайтын химиялық
құралдардың көп бөлігі өнім ретінде ҚР аумағына шет елдерден түседі және
осында пестицидтерді қолданылғаннан кейін босатылған ыдыс қауіптіліктің 2,
3 класс улы қалдықтарға айналады.
Қалдықтардың осы түрінің жиналуы шаруашылық субъектілердің бөлінген
жағдайында және пестицидтер мен гербицидтердің ыдыстарын жоюға
орталықтандырылған жағдайдың болмауы Ақмола облысы аумағында мамандырылған
полигон ұйымдастырылуы қажет екенін көрсетеді.
Мемлекеттің азық-түліктік қауіпсіздігін қамтамасыз ететін, Қазақстан
экономикасының басты стратегиялық саласы ауыл шаруашылық болып табылады.
Әлеуметтік-экономикалық дағдарыспен қатар келген тәуелсіздік
кезеңінде ауыл шаруашылық өнімдері объектілері көп мөлшерде қысқарды. Ауыл
шаруашылық үлесі ЖІӨ 1990 жылы 34 %-тен 9,9 %-ке дейін 90 жылдар аяғында
төмендеді. Егіс алқаптарының күрт азаюынан, өсімдік шаруашылығы өнімдерінің
шығарылуы 13 қысқарды. Қазақстанның ауыл шаруашылығы өткізу нарықтарынан
алыстығынан, артта қалған технологиялар салдарынан, өнімдердің төмен
сапасының салдарынан, шетелдік өнімнің әрдайым өсуінен тиімсіз сала болып
қалды.
90 жылдары ауыл шаруашылығында реформалар басталды. “Жер реформасы
туралы” Заң (1991) Қазақстанда жер қатынастарын қайта құрды. Барлық
мемлекеттік меншік негізінен ауылдағы еңбек ұжымдарына ақысыз берілді
немесе жартылай сатылды. Әлеуметтік әділдік принципін қамтамасыз ету үшін
барлық ұжымдық меншік ұжымның әрбір мүшесіне оның меншіктік пайымен шартты
бөлікке иеленуі туралы куәлік берілді. Өздерінің пайлары мен үлестері бар
жаңа меншік иелері шаруа қожалықтары мен фермерлік шаруашылықтарды
ұймдастыруды бастады. Олардың негізгі бөлігі ерікті түрде өндірістік
кооперативтерге, акционерлік қоғамдарға және де әртүрлі шаруашылық
серіктестік фирмаларға бірікті.
Бүгінде ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілердің негізгі бөлігі жеке
шаруашылықтармен көрсетілген. Негізінен ол шаруа қожалықтары, олардың саны
122 мыңға жетті. Үлкен рольге халықтың жеке қосалқы шаруашылығы ие болды.
1999 жылдан бастап ауыл шаруашлығында оң тенденциялар көріне бастады.
Алдымен өзгерулер өсімдік шаруашылығында болды. Барлық ауыл шаруашылық
дақылдар ауданы 16,8 млн.га болды. Астық шаруашылығы бұрынғыдай өсімдік
шаруашылығының басты саласы, астық дақылдары егістік аудандардың 75 пайызын
алып жатыр. Астық дақылдарды жиынының құрылымының 80 пайызы бидай, оның
негізгі өндірушілері Солтүстік аймақтар. Әлемдік нарықта аса бағаланатын,
қатты және жұмсақ сұрыпты бидай өсіруге Қазақстанның солтүстік
аймақтарының топырақтық-климаттық жағдайлары қолайлы. Осындай сұрыптар
әлемде аздаған елдерінде – Канадада, Австралияда, Аргентинада өсіріледі.
Қазіргі кезеңде егіннің сапасы мен көлемінің ұлғаюы арнайы құралдардың-
тыңайтқыштар мен ауыл шаруашылық дақылдарды қорғау үшін егістік алқаптарды
пестицидтермен өңдеуді енгізу есебінен болып отыр.
2004 жылдың басында Қазақстан Республикасында ескірген және қолдануға
жарамсыз пестицидтерді бастапқы түгендеу аяқталды. Ол “Қазақстан
Республикасына Тұрақты Органикалық Ластауыштар туралы Стокгольмдік
конвенцияның міндеттемелерін орындауға бастапқы көмек” деген БҰҰ Даму
бағдарламасы ЖЭҚ (Жаһандық экологиялық қор ) жобасының шеңберінде
өткізілді. Түгендеудің мақсаты- пестицидтердің ескі, есептелінмеген,
тасталған, бұзылған қоймаларын табу; пестицидтер мен олардың
препараттарының қоспалары арасындағы тұрақты органикалық ластағыштарға
жататын заттарды анықтау; қолдануға жарамсыз пестицидтер мен олардан қалған
ыдыстар көлемін анықтау еді.
Көбінесе пестицидтер қоймада идентификацияны талап ететін (қымбат
физико-химиялық анализ әдістері түрлерімен) қоспалар түрінде болады. Кейде
қоймалардың өздерін іздеп табу қиынға түседі, себебі олар иесіз бұзылып
қалған.
“Сельхозхимияның” бұрынғы қоймаларын, колхоздар мен совхоздардың
бұрынғы қоймаларын, ауыл шаруашылық авиация аэродромдарын қарастыру
нәтижесінде барлығы 1500 тоннадан астам пестицидтер мен олардың қоймалары
табылды. Оның ішінде тұрақты органикалық ластауыштар 41,7 тонна. Ал ескіріп
көмілген пестицидтер санын әлі есептеу керек. Соңында оларды көмілген
жерден алып, тұрақты органикалық ластауыштар туралы Стокгольмдік
конвенциясы талаптарына сай жою керек.
Еліміздің аумағында бұрын есептелмеген пестицидтердің көп мөлшері бар.
60-80 ж.ж. әкелініп, қолданылмаған пестицидтер ескі, арнайы бейімделмеген
қоймаларда сақталады. Пестицидтердің үлкен көлемі толық бұзылған қоймалар
территориясында табылуда, олар туралы мәлімет ресми деректерде жоқ.
Ескірген пестицидтердің жиналуына әкелетін негізгі себептер:
- сатып алынған препараттардың токсикологиялық және экологиялық
қауіптілігінің жоғары болуы есебінен қолдануына тыйым салу;
- тиімділіктің жетіспеуінен, нашар сақталуынан және жоғары өрт
қауіптілігінен пестицидтерге сұраныстың төмендеуі, ораманың бұзылуы;
- препараттардың сақталу мерзімінің өтіп кетуі.
Қоймаларда сақталып қалған пестицидтердің арасында 40 жыл бұрын ауыл
шаруашылығында қолданылған препараттар кездеседі.
Ескіріп қалған пестицидтерді түгендеу өткізілген уақытта барлығы 140
ескірген пестицидтер қоймасы қаралды, оның 57-і жұмыс істейді, қалған 83-і
бұрынғы “Сельхозхимияның” толық бұзылған қоймалары. Олардың аумағында
пестицидтердің топырақпен немесе минералды тыңайтқыштармен қоспаларының
болуы сирек емес. Ортта есеппен пестицидтердің белгісіз құрылымды қоспалары
барлық табылған пестицидтердің 72 пайызын құрайды. Бұл қоспалар арасында
тұрақты органикалық ластауыштарға жататын пестицидтер бар деп болжауға
болады.
Пестицидтерден басқа, олардың ыдыстарын жою мәселесі өз шешімін таппай
отыр. Ақмола облыстық аумақтық қоршаған ортаны қорғау басқармасының
мамандары мен Ауыл шаруашылық Министрлігінің аумақтық комитетімен бірлесіп
өткізген түгендеудің нәтижесінде облыс аумағында 50 тонна жарамсыз болып
қалған пестицидтер, 9,45 мың тонна ескірген минералды тынайтқыштар және 8
мың данадан асатын металдық ыдыс бар екені анықталды. Бұлар тарихи
қалдықтар санатына жатқызылады. Ал бұдан басқа АОАҚОҚБ мәліметі бойынша
2004 жылы облыс аумағына 50 мың пластмасалық ыдыс бар екені анықталса,
2005 жылы бұл 93 мың дана химиялық улардан қалған ыдыс құрады. Соның ішінде
59719дана- 5 литрлік пластмасалық канистра; 8000 дана – 1 литрлік
пластмасалық канистра; 4863 дана – 30 литрлік пластмасалық канистра. Қалдық
ыдыстар халық үшін өте қауіпті, себебі олар жиі шаруашылық мақсатта, тамақ
пен су сақтауға қолданылады. Тұрғындар оның денсаулыққа тигізетін зияны
туралы білмейді.
Аймақта экономикалық ахуалдың жақсаруы, ауыл шаруашылық жерлердің
көлемінің ұлғаюымен және қалдықтарды жоюдағы орталықтандырылған
жағдайлардың болмауымен Ақмола облысының аумағында барлық нормативті
талаптарға сай жобаланған полигон керектігін көрсетеді.
Қазіргі кездегі санитарлы-гигиеналық заңнамаға сәйкес рұқсат
етілмеген, жарамсыз пестицидтермен олардың ыдыстарын зарарсыздандыру –көму
әдісімен іске асырылады.
Қазіргі уақытта Қазақстанның аумағында тек 2 жұмыс істейтін
могильниктар- Қостанай және Павлодар облыстарында бар.
Рұқсат етілмеген жарамсыз пестицидтерді көму әдісі олардың суда
ерігіштік қасиетімен және қауіптілік класымен анықталады. Рұқсат етілмеген,
жарамсыз пестицидтерді қауіптіліктің класына сәйкес көму әртүрлі арнайы
сақтау бункерлерінде жүзеге асырылады.
1 Әдебиетке шолу
1.1 ҚОӘБ өткізудің әдістемелік аспектілері
Қазіргі уақытта қоршаған ортаға әсерді бағалау үшін біртекті әмбебап
әдістемелер жоқ. Бұндай жағдай көпдеңгейлі құрылымдық байланыстары бар
экожүйелермен техникалық кешендердің қарым-қатынастарының қиындығынан туып
отыр. Статистика жағынан жеткілікті түрде негізділген мәліметтердің
болмауы, ең бірінші, әсерді мөлшерлі бағалаудың мүмкіншіліктеріне әсер
етеді. Нақты жағдай сапалық әдістерді қоршаған ортаға әсерінің интегралды
бағаларды алудың сенімді әрі қолжетерлік етті. Жобаны жасаудың бұл
сатысында жобаланған қызметтің көп түрлері үшін мөлшерлік көрсеткіштері жоқ
екенін және әсер ету көздерінің тек үлкейтілген көрсеткіштер үшін шамамен
алынған мөлшерлік мәндерді анықтау мүмкін екенін ескерсек, берілген ҚОӘБ-да
қоршаған ортаға жоспарланған операциялардың әсер етуін бағалау үшін негіз
ретінде әсерді бағалаудың жартылай мөлшерлі әдісі алынған. Бұл бағалаудың
әдісі ҚР ҚОӘБ процедуралары бойынша методологиялық әзірлемелерде
көрсетілген талаптарға негізделген. Оның басты жетістігі экспертті
бағалардың көп қолданылуы, сонымен қатар бағалау үшін қолданылатын
көрсеткіштердің мөлшерін ойлы шектелуі мен олардың сәйкес келуін қамтамасыз
етуі болып табылады [2].
Қоршаған ортаға полигон қызметінің бастапқы бағалауы бірнеше
кезеңдерде орындалады. Бірінші кезеңде, сапалық көрсеткіштерді қолдана
отырып, әлуетті (потенциалды) мәнді әсерлерді анықтау үшін шаруашылық
қызметінің негізгі аспектілердің (түрлердің) мүмкіншілікті зардаптарын
экспертті экспресс анализ орындалады. Бұл әсерге баға беру кезінде негізгі
көңіл қоршаған ортаның компоненттеріне көбірек мәнді әсерлерге аударылуы
үшін істеледі.
Әсердің деңгейін бағалау үшін экспертті экспресс-анализ кезінде
қолданылатын критерийлер тәуекелді бағалаудың ортақ 5 балды шәкілге
негізделген. Шәкіл берілген тәуекелді 1- ден (әлсіз) 5-ке (апатты) дейін
жіктейді. Бұл принцип сапалы көрсеткіштер негізінде әсерді бағалау үшін
қолданылады ( Кесте 1).
Кесте 1 - Теріс сапалы көрсеткіштер
Көрсеткіш Қоршаған орта үшін интерпритация
Әлсіз (слабое) Қоршаған ортада аздаған, бірақ
анықталатын қысқа мерзімді өзгерістер
Қалыпты (умеренное) Үлкен аумақта жоғары ұзақтықпен
көбірек өзгерістер (значительные)
Қатты (сильное) Толық қалпына келтіру мүмкіншілігімен
экожүйеге зиян
Аса (чрезмерное) Аз қалпына келтіру мүмкіншілігімен
экожүйеге зиян ((не большие)
Апатты (катострофическое) Қалпына келтіру мүмкіншілігі жоқ
экожүйеге зиян
Қосымша көрсеткіштер кешен бойынша жұмыстардың нәтижесінде әсердің аз
мәнге ие (шамалы) немесе оң деңгейлерін көрсету үшін қолданылады. Бұл
жетістіктер 2 кестеде көрсетілген көрсеткіштерді қолданылумен жіктеледі.
Кесте зиянды не оң әсерге әкелмейтін іс-әрекетті көрсету үшін қолданылатын
арнайы сапалы әсер –шамалы-деңгейінен басталады [3].
Кесте 2 - Оң сапалы көрсеткіштер
Көрсеткіш Қоршаған ортан үшін интерпритация
Шамалы Әсер жоқ
Әлсіз Әсер көзіне немесе аумақ шектерінде
бөлек факторларға оң әсер
Қалыпты Локальды оң әсер
Қатты Аймақтық деңгейде оң әсер
Ұлттық Республикалық деңгейде оң әсер
Халықаралық Халықаралық деңгейде оң әсер
Әрбір көрсеткіш қоршаған ортаның негізгі компоненттеріне және төменде
көрсетілген жоба бойынша жұмыстардың аспектілеріне қолданылады.
Кесте 3 - Қоршаған ортаның негізгі компоненттері және жоба бойынша
жұмыстардың аспектілері
КомпонентАспект Сипаттау
Табиғи орта Табиғи ортада физикалық өзгерістер
Денсаулық және қауіпсіздік Халық денсаулығы және қоғам
қауіпсіздігі
Экономика Қызметтің зияны немесе қаржылық
жетістіктері
Әлеуметтік сала Жобаланған қызметке жергілікті
халықтың қатынасы және көзқарасы
Заңды сала Заңдық ережелермен қызметтің
сәйкестігі және заңды зардаптары
Бағалаудың екінші кезенінде қоршаған ортаның компоненттеріне аса
мәнді әсерлер үшін алынған әсерлер классификациясы нақтыланады.
Қоршаған ортаға әсерді бағалау үшін әсер етудің негізгі үш
көрсеткіштерін қолдануға қолайлы болады: оның кеңістік және уақыттық
масштабтары, сонымен қатар мөлшері немесе қарқындылығы [3].
Әсердің көрсеткіштерінің анықтамалары 4 кестеде берілген градациялар
бойынша анықталады. Әсер көрсеткіштерінің ұсынылған критерийлер мен
градациялары (штаттық)-қалыпты режимде де, апатты жағдайларда да іс-
әрекеттің әсерін бағалау үшін қолданылады. Соның ішінде әртүрлі
көрсеткіштер бойынша әсерді бағалау мүмкіндігінше тәуелсіз қаралуы керек.
Тек бұл жағдайда ғана әсердің қандай да түрі туралы, экологиялық мәні
туралы объективті түсініктемесін алуға болады, өйткені едәуір радикалды
әсер ету, егер қысқа мерзімде немесе нүктелі болса экологиялық жағынан
қолайлы болуы мүмкін.
Жазықтық масштабтардың градациялары бойынша бөлінуі (аумақта)
әкімшілік алаңдарды, аумақтарды ландшафты дифференциациясы кезінде әдетте
қолданылатын пайда болулардың географиялық мөлшерлеріне негізделеді.
Кесте 4 - Әсердің жазықтық масштабы (ауданы)
Көрсеткіш Қоршаған ортан үшін интерпритация
Нүктелік Аудандық объектілер үшін әсер 1 км2 – ден аз жалпы ауданда
байқалады
Локальді Аудандық объектілер үшін әсер 10 км2 – ден аз жалпы
ауданда байқалады
Жергілікті Аудандық объектілер үшін әсер 100 км2 – ден аз жалпы
ауданда байқалады
Аймақтық Аудандық объектілер үшін әсер 100 км2 – ден аз жалпы
ауданда байқалады
Ұлттық Аудандық объектілер үшін әсер 1000 км2 – ден аз жалпы
ауданда байқалады
Уақыттық масштабтардың градацияларға бөлінуі табиғи процестердің
өзгергіштігіне байланысты. Айталық, қысқа мерзімді әсер өзінің ұзақтығы
бойынша табиғи процестердің синоптикалық өзгергіштігіне сәйкес. Уақытша
әсер мезгіл ішіндегі өзгерістер ұзақтығына сәйкес. Ұзақ мерзімді қоршаған
ортаның мезгіл аралық өзгерістердің ұзақтығына, көпжылдық және тұрақты
–қоршаған ортаның жыл аралық өзгерістердің ұзақтығына сәйкес [2]. Қоршаған
ортаға әсер ету көзінің іс-әрекетінің (жұмыстың) ұзақтығы және әсер ету
ұзақтығы айырмашылығын анық айыру керектігін атап айту қажет. Мысалы,
мұнайдың апатты төгілуі бірнеше сағаттың ішінде, ал оның кері әсері бірнеше
жылдарға созылуы мүмкін.
Кесте 5 - Әсердің уақыттық масштабы (ұзақтығы)
Көрсеткіш Қоршаған ортан үшін интерпритация
Аз уақытты Әсер ұзақтығы 10 тәуіліктен аз
Уақытша Әсер ұзақтығы 10 тәуіліктен көп, бірақ 3 айдан аз
Көп уақытты Әсер ұзақтығы 3 айдан көп, бірақ 1 жылдан аз
Көп жылды Әсер ұзақтығы 1 жылдан көп, бірақ 3 жылдан аз
Тұрақты Әсер ұзақтығы 3 жылдан көп
Әсердің өлшемінің (интенсивтілігінің) градацияларға бөлінуі табиғи
ортаның өзгергіштігіне және оның қайта қалпына келу мүмкіншілігіне
негізделген [3].
Кесте 6 - Әсердің өлшем масштабы (интенсивтілігі)
Көрсеткіш Қоршаған ортан үшін интерпритация
Әлсіз Қоршаған ортадағы өзгерістер табиғи өзгергіштіктің
шектерінен аспайды
Қалыпты Қоршаған ортадағы өзгерістер табиғи өзгергіштіктің
шектерінен шығады, бірақ экожүйе толық өздігінен қалпына
келеді
Қаты Табиғи өзгергіштіктің шектерінен шығатын қоршаған ортадағы
өзгерістер
Аса Қоршаған ортадағы өзгерістер экожүйелердің аса мәнді
бұзылуына әкеледі, табиғи ортаның қайта қалпына келу
қасиеті төмен
Апатты Қоршаған ортадағы өзгерістер экожүйелердің толық бұзылуына
және өзгеруіне әкеледі, табиғи ортаның қайта қалпына келу
қасиеті жоқ
Қоршаған ортаның бөлек компонентіне жобаланған қызметтің мәнді
(интегралды бағасы) әсерін анықтау үшін жүргізілетін бағалаудың үшінші
кезенінде қоршаға ортаның берілген компоненті үшін алынған әсердің
көрсеткіштердің кешендірілуі жүргізіледі. Әсердің мәнділігі үш градация
бойынша анықталады.
Кесте 7 - Жобаланған қызметтің табиғи ортаға әсердің мәнділігін (интегралды
бағасын) анықтау
Әсердің мәнділігі Анықтама
(интегралды бағасы)
Жоғары - іс-әрекет үлкен алаңда (физикалық ортаның) кері
өзгерістерді тудырады;
- іс-әрекет экожүйелерге табиғи өзгергіштігінің
шектерінен тыс болатын өзгерістерді тудырады,
экожүйелердің қалпына келуі ұзақ немесе мүлдем болмауы
мүмкін;
Орташа - іс-әрекет физикалық ортада локальді кері әсерді
тудырады;
- іс-әрекет экожүйелерде табиғи өзгергіштігінің шегінен
аса алатын кері әсерді тудырады; экожүйелер толық
қалпына келу мүмкіндігін сақтайды;
Төмен - физикалық ортада немесе экожүйелердегі кері
өзгерістер аз байқалады немесе мүлдем жоқ;
Оң - физикалық ортада немесе экожүйелерде оң өзгерістер
Кешендіру үшін – ирригациондық-дренаждық құрылыс объектілерінің
қоршаған ортаға әсер туралы барлық мәліметтерін есепке ала отырып,
сараптамалық бағалау әдісі қолданылады.
Әлеуметтік – экономикалық аспектілеріне әсерін бағалау үшін
анықтамалары кестеде көрсетілген басқа градациялар мен критерийлер
жасалынған. Әлеуметтік – экономикалық аспектілерге әсерді бағалау үшін
критерийлер табиғи орта үшін алынған тәртіп бойынша алынған. Олардың
айрмашылығы нақтыланып бейнелеуінде болып тұр, ол бағаланатын позициялардың
мөлшері көп болатын әлеуметтік – экономикалық ортаның ерекшелігімен
байланысты. Әлеуметтік – экономикалық критерийлер бар тәжірибенің негізінде
оңай болжай алатын әсердің тек жазықтық масштабтарын бейнелейді. Оларды
уақыттық масштаб келтірілмейді, өйткені әлеуметтік позицияларды іске асыру
әкімшілдік басқару шешімдеріне тәуелді және олардың іске асырылатын уақытын
алдын ала білу мүмкін емес.
Әлеуметтік – экономикалық салаға оң және кері әсердің жазықтық
масштабтары өсірім тәртіппен алынған және әсерлердің келесі деңгейлеріне
сәйкес келеді:
• әлсіз – жобаның объектілерін орналастыру аумағында әсер;
• қалыпты – жақын орналасқан тұрғын пунктілеріне әсер;
• орташа - әкімшілік ауданның аумағында әсер;
• қатты – облыс аумағында әсер;
• ұлттық – Республика аумағында әсер.
Критерийлерді бейнелеу мөлшерінің көптігі ҚОӘБ құрамындағы әлеуметтік
– экономикалық аспектілерді нақтылап қарастырудың керектігіне байланысты.
Критерийлер мөлшерінің көптігі сонымен қатар таблица құрылымына қиын
жатқызылатын экономикалық және әлеуметтік саланың ерекшелігімен байланысты
[2].
Берілген кезеңде едәуір жеңіл бағалана алатын әлеуметтік –
экономикалық критерийлер, тек жазықтық масштабтарды қамтып көрсетеді.
Әлеуметтік – экономикалық аспектілерге уақыттық масштабына әсерді бағалау
қиын, себебі әлеуметтік және экономикалық позицияларға көптеген әсерлер
ұзақ уақытымен ерекшеленеді.
2 Ортақ табиғи жағдайлар мен ресурстар
2.1 Климаттық және метеорологиялық жағдайлар
Өсімдіктерді қорғайтын құралдарды көму мен жою полигоны құрылысының
алаңы Симферополь ауылынан солтүстікке қарай 5 км қашықтықта, яғни Ақмола
облысы, Зеренді ауданы, Симферополь ауыл аймағының Озерное деген жойылған
ауылының аумағында орналасқан.
Құрылыс алаңы ауданның климаттық ерекшеліктері бойынша құрғақ дала
белдемінде, құрғақ бетегелі - бозды дала белдемшеде орналасқан. Климаты
шұғыл континенталды. Ауа температурасының жылдық және тәулік үлкен
толқулары, жыл бойы жер режимінің жоғары белсенділігі, шаң дауылдары,
тұман, борандардың жиі қайталануы байқалады. Негізгі климат қалыптастырушы
фактор- күн сәулесі, оның ұзақтығы жылына 2200 сағат құрайды, максимумы
шілде айына келеді. Жылдық жинақ радиациясы 112 ккалсм2 –қа дейін жетеді.
Облыс аумағына негізгі 3 түрлі ауа массалары келеді: артикалық,
полярлы, тропикалық. Жылдың суық уақытында ауа райы көбінесе азиаттық
антициклонның батыс сілемдері (отрог) анықтайды. Қыста ашық ауа райы
қалыптасады. Антициклондық режим көбінесе көктемде сақталады, ал бұл түнгі
үсіктермен және күндізгі ауаның жоғары температурасымен тұрақсыз, желдік,
құрғақ ауа райына әкеледі. Жаз уақытында дала жазықтарының үстінде ауаның
интенсивті жылынуының әсерінен бұлтсыз, құрғақ, ыстық ауа райы қалыптасады.
Қаңтардың орташа температурасы Ақмола облысында 160 –тан оңтүстік шығыста,
18,50 –қа дейін солтүстік-батыста аутқиды. Шілденің орташа температурасы
18,5-22,50 С.
Жылы кезеңнің ұзақтығы 194-202 күн, суық 163-171 күн. Аязсыз кезең 105-
130 күн.
Ауаның көбірек жоғары ылғалдылығы суық кезеңде байқалады. Қараша-
наурызда оның орташа айлық мөлшері-аумақтың көп бөлігінде 80-82% құрайды.
Жылдың жылу кезенінде облыстың аумағында ауаның салыстырмалы ылғалдылығының
көрсеткіштері солтүстіктен оңтүстікке қарай кемиді. Мамыр-маусымда ең
төменгі ауаның салыстырмалы ылғалдылығы байқалады. Атмосфералық жауын-
шашынның орташа мөлшері солтүстікте 35,0 мм, оңтүстікте-220-300 мм құрайды.
Жауын-шашын максимумы-54 мм шілде айына, ал минимумы-23 мм ақпан айына
келеді.
Облыс аумағында күн жарқылдауы (гроза) нөсер жаңбырмен бірге болады,
ол көбінесе жаз уақытында, көктемгі және күзгі айларда сирек. Күн
жарқылдауымен болатын күндердің орташа саны 19-25. Күн жарқылдауының
белсенділігі жаз айларында көбірек болады, максимумы-16-9 күн шілде айына
келеді. Күн жарқылдауының орташа ұзақтығы 2,4 сағат. Бұршақ түсуі жылдың
жылы уақытында байқалады, түсімі айтарлықтай сирек, кейде бірнеше
қашықтыққа созылатын жолақтар түрінде бұршақтармен болатын күндердің орташа
саны 1-2, бөлек жылдары 4-9. Борандар жиі қайталанады; борандармен болатын
күндер саны 20-50-ге дейін аутқиды, кейде 50 астам. Облыстың далалық
аудандарында шаңды дауылдармен болатын күндер саны жылына 15-40 дейін жетуі
мүмкін; тұманмен 24-70. Тұман қалыптасуының жоғарылауы наурыз-сәуір және
желтоқсанда байқалады.
Желдің орташа жылдамдығы 4,8 мсек құрайды. Жел жылдамдығының көбірек
орташа айлық мәндері наурызға, аздауы-сәуір, қараша және желтоқсан айына
келеді. Жел жылдамдығының минималды орта айлық мәндері тамыз айында
байқалады. Қарашадан сәуірге дейін жел жылдамдығының ортаайлық мөлшерінің
жоғарылағаны байқалады. Жылдың суық уақытында жел режимі, негізінен батыс
сібір антициклонның әсерімен анықталады, жылы уақытында-әлсіз бариялық
депрессиямен айқындалған.
Облыстық климатқа тән ерекшелігінің бірі- құрғақшылық. Жауын-шашын
мөлшері 330мм.
Қарлы тұрақты жамылғы әдетте қарашаның ортасында 120-150 күнге
қалыптасады. Қаңтарда аяздың едәуір күшейгені байқалады. Аязды күндер саны-
250 және одан төмен 10-14-тен 38-45 күнге дейін, ал кейбір жылдары 18-20
күндер айына болып аутқиды. Қар жамылғысы 20-25 см биіктікке дейін жетеді.
Едәуір қарлы қыстарда қар жамылғысының биіктігі 28-30см-ді құрайды. Тұрақты
қар жамылғысы оңтүстікте 130-140 күн бойы, ал солтүстікте 150-155 күн бойы
тұрады.
Көктем наурыздың екінші жартысында басталады да, 1,5-2 айға созылады.
Температураның 00 С-ға дейін жоғарылауы әдетте сәуірдің басында болады.
Қардың ең ертелікті еруі 18 наурыз-1 сәуір айларында, кешкілікті 25-26
мамырда байқалады. Аяздың түнде тоқталуы 10-19 сәуірден 13-15 маусымға
дейін оңтүстікте және 14-24 маусымда солтүстікте байқалады. Көктемгі жауын-
шашын мөлшері жылдық жиынтықтың 30 % құрайды. Жаз ыстық, құрғақ ауа райымен
ерекшеленеді, ұзақтығы 3 ай (маусым-тамыз). Максималды температурасы (300 С-
дан жоғары) орта есеппен шілде айында 11-12 күн бойы. Жазғы кезеңде
атмосфералық жауын-шашын мөлшері (маусым-тамыз) 140 мм құрайды немесе
жылдық жиынтықтың 34%. Жазғы жауын-шашындар көбінесе нөсерлі болады. Күз
қыркүйектің басында басталады да қазанның соңына дейін созылады, жазға
қарағанда едәуір құрғақшылығымен ерекшеленеді.
Қыркүйек әдетте жылы және құрғақ. Орташа температурасы облыстың
батысынан солтүстікке қарай 130 С-100 С дейін өзгереді. Қыркүйектің бірінші
декадасында тұрақты үсік басталады, осы уақытта да ең тереңгі қар түсуі
болады. Қыркүйекте –33, қазанда 41 мм жауын-шашын түседі.
Климаттық аудандастырылуы бойынша өсімдіктерді қорғайтын химиялық
құралдардан қалған бос ыдыстарды көму үшін мамандырылған полигон
құрылысының алаңы аумағы 1 климаттық ауданға, 1-В ауданшыққа (подрайон)
жатады.
2.2 Жер бедері
Ақмола облысының жер бедері әртүрлі - көп бөлігін далалар, ұсақ
төбелер, жазық және өзендік аңғарлар алып жатыр.
Зерттеу аумағы әлсіз адырлы (всхломленной ) денудациялық жазық
шектерінде орналасқан. Жер бедерінің типі денудационды- аккумулятивті.
Жалпы жер бедері байқалатын еңгістіктермен және анық айқындалған
формалармен ерекшеленеді, геоморфологиялық элементтері жатықтық (плавно)
және көрінбей бір-біріне ауысады. Жазықтық Есіл өзеніне оңтүстік-батыс
бағытына қарай әлсіз еңкейген. Жазықтықтың беті жазық және 0,5 пайызға
дейін, сирек 2-3 пайыз еңгістіктермен әлсіз толқынды, бұндағы тау жыныстары
күндізгі бетке шығады.
Жер бедерінің ерекшелікті элементері көлдер немесе батпақтар пайда
болатын далалық шәшкелер сияқты көптеген ойыстары болып табылады. Бұлардың
өлшемдері көлдеңнен алғанда 50-100, сирек 200м аспайды.
2.3 Топырақ
Ақмола облысы жер ресурстарына бай. 2005 жылғы 1 қарашаға дейінгі
жағдай бойынша Ақмола облысының жер қоры 14,6 миллион гектар құрайды. Облыс
жер қорының жалпы құрылымында ауыл шаруашылығына арналған жерлер 62 пайыз
құрайды. Ауыл шаруашылығ жерлерінің құрамында 98 пайыз ауыл шаруашылық
егістік жерлері, оның ішінде 54 пайыз егістік, 9 пайыз тыңайған жерлер, 1,5
пайыз шабындық, 36 пайыз жайылым жерлерді құрайды. Ақмола облысының
егістікке жарамды жерлері 6073 мың гектар құрайды, соның 5011 мың гектары
егістікке қолданылады немесе жалпы егістікке жарамды жер көлемінің 83
пайызы. Қалған жалпы көлемі 1063 мың гектар тыңайған жерлер. Ол өткен
жылғымен салыстырғанда 44 мың гектарға өсті. Тыңайған жерлер сұранысқа ие
болмаған ауыл шаруашылық жерлерін қосалқы қорға ауыстыру есебінен көбейді.
Тыңайған жерлердің өсуі Бұланды және Целиноград аудандарында байқалады.
Облыс аумағында 489,5 мың га арнайы жер қоры бар, оның 457 мың га ауыл
шаруашылық жерлері құрайды. Топырақ жамылғысы біртекті емес және
солтүстіктен онтүстікке қалыпты қарашіріктен ашық сарғылт топыраққа дейін
өзгереді.
Мамандырылған полигонның аланы карбонатты қарашірік үстіндегі
қоныржай құрғақтау далалық белдемде орналасқан. Карбонатты қарашіріктер
карбонатты балшықтың үстінде қалыптасады. Олардың профилі үшін тығыздық
және гумустық горизонттың аса тілшелілігі тән. Гумустық тілшелер 70-90 см
тереңдікке дейін енеді. Гумустық тілдерде қайнау 20-25 см – ден байқалады.
Қарашіріктің беткі горизонтында 4-8 %-ке дейін ауытқиды. Механикалық
құрамы жел эрозиясына жеңіл ұшырайтын балшық пен илдің жоғары құрылымымен
ерекшеленеді.
2.4 Өсімдік жамылғысы және жануарлар әлемі
Тың жерлерді жаппай игеруден бұрын полигон аланына жақын аумақта
дала, сонымен қатар жайылымдық және батпақты сирек орманды өсімдіктер бар
болатын. Жыртылған жерлерде табиғи далалық жамылғысы толық алынып тасталды.
Қалғаны тек кейбір бөлек учаскелерде сақталған.
Жыртылмаған жерлер табиғи пішен жерлер мен жайылымдар есебінде
пайдаланып отыр.
Аумақтың шаруашылық игерілуі жануарлар түрлері мен топтарының
географиялық бөлінуіне және санына ықпал етті.
Жануарлардың тіршілік ету ортасына саны мен түрлік құрамына, сонымен
қатар олардың миграциялау жолдарына сапалы баға бере алатын зерттеулер көп
жылдар бойы жүргізілген жоқ. Жануарлар әлемі туралы берілген мәліметтер
жалпы түрде беріледі және нақты аумаққа жатқызылмайды.
Жануарлардың аса ірілері мен құндылары баяғыда қаладан алыс тіршілік
етуге қолайлы жерлерге көшті.
Полигонға жақын аумақта әдеттегі далалы аймаққа сай жануарлар
мекендейді: қасқыр, түлкі, қарсақ, дала күзені (хорек), қоян, дала
шақылдағы (пищуха). Ауыл шаруашылыққа пайдаланатын жерлерде көптеген
тышқан, атжалман (хомяк), саршұнақ (суслик) және т.б. мекендейді.
Құстар арасында көбірек боз торғай, полевой конек, кашенки, желтая
трясогузка болып табылады.
3 Қоршаған ортаның негізгі құрама бөліктері мониторингін жүргізу әдістемесі
Табиғи орта жағдайы антропогендік және табиғи ықпал әсерінен
өзгереді. Табиғат себептерінен болатын табиғи орта жағдайының өзгеруіне
қарағанда, антропогендік факторлар әсерінен болатын өзгерістер өте тез
жүруі мүмкін. Сонымен, соңғы бірнеше оң жылдықта табиғи ортаның кейбір
элементтерінің аталған себептер ықпалынан едәуір мындаған, тіпті,
миллиондаған жылдар бойы болып жатқан кейбір табиғи өзгерістермен
салыстыруға болады.
Табиғи өзгерістер фонында антропогендік өзгерістерді ажырату үшін,
адам іс-әрекеті әсерінен биосфера жағдайының өзгеруін арнайы қадағалауды
ұйымдастыру қажеттігі туды.
Алдын-ала дайындалған бағдарламаға сәйкес белгілі бір бағыттары бар
кеңістікте және уақыт аралығында қоршаған табиғи орта элементтерін қайталап
қадағалау жүйесі мониторинг мәнін құрайды.
Мониторинг термині қоршаған ортаға байланысты БҰҰ Стокгольм
конференциясын (Стокгольм, 5-6 маусым, 1972 ж.) өткізер алдында пайда
болды. Осындай жүйе туралы алғашқы ұсыныстар арнайы комиссия СКОПЕ
(қоршаған орта мәселелері бойынша ғылыми комитет) сараптамашылармен 1971
жылы әзірленген болатын. Мониторинг терминінің өзі бақылау терминіне
қарсылықты (немесе қосымша) пайда болды. Оның міндеттеріне қадағалау және
ақпарат алу ғана емес, сонымен қатар белсенді әрекеттер элементтері,
басқару элементтері кіреді.
Мониторинг – бұл қоршаған орта жағдайын қадағалау, бағалау және
болжау, оған антропогендік әсердің деңгейін анықтау, осындай әсердің
факторлары мен көздерін айқындау жүйесі.
3.1 Мониторинг өткізуге қойылатын жалпы талаптар
Қадағалау және болжау нәтижесінде алынған, табиғи орта жағдайын
сипаттайтын мәліметтер арнайы тандалған белгілер (критерий) көмегімен
қолданылуы керек.
Бақыланатын өлшемдер тандалғаннан кейін, сынсұрыптау және сынауды
сұрыптаудың уақытша тәртібінің (қадағалау жүргізудің) санын және орналасу
орынын анықтау қажет. Анық немесе потенциалды көздерден шығатын қалдықтар
мен шығарындылар мониторингін жоспарлау кезінде, тек қалдықтар саны ғана
емес, сонымен қатар олардың уақыт ішіндегі флуктациясының тіркегіне көз
жеткізу қажет (бұл, әсіресе, атмосфералық ауа ластануы мониторингі кезінде
манызды, себебі, бұл ортада ластаушы заттар концентрациясы өте тез
ауысады).
Сынсұрыптау қадағалау орынын анықтағаннан кейін далалық операциялар
(орнында өткізілетін өлшеулер, сынсұрыптау, сынауларды өндеу және
консервілеу идентификациялау және зертханаға жеткізу) кіретін өлшеу және
қадағалау жүргізу және зертханалық өлшеулер қадағалаулар (ластауыш
заттар концентрациясын өлшеу, тәжірибелік жағдайларда биотестерді қолдану
және т.с.с.) сатысы келеді. Тәжірибелік анализдер және далалық өлшеулер
қолданылатын әдістемелер мен кепілдемелерге сүйену арқылы өткізілуі керек.
Мәліметтер сапасын бақылау санақтың әдістерді қолдану мұқамдалған сынаулар
анализін орындау, т.б. арқылы іске асады. Ластануды болдырмау үшін
сынауларды сұрыптау сатысынан бастап арнайы сақтандыру шараларын қолдану
керек. Ұқыпсыз айналыс және дұрыс емес сақтау фотолитикалық немесе жылулық
ыдырау, химиялық реакциялар, микробиологиялық айналулар, т.б. салдарынан
сынау құрамының өзгеруіне әкелуі мүмкін.
Көп жағдайларда сынауларды консервілеуге тура келеді. Сынауларды
консервілеу аналитикалық жұмыстарды тура далалық жағдайда емес, бірнеше
уақыттан кейін жүргізуге мүмкіндік беретін операциялар. Су, түптік
шөгінділер (донные отложения), биологиялық объектілер сынауларын
консервілеу процедурасы сәйкес әдістемелік нұсқамаларда түгел сипатталған.
Консервілеу талаптарын мүлтіксіз орындау керек, қажет болса, сынауды
бірнеше үлестерге бөліп, келесі анализ үшін әрбір үлесті жеке-жеке
консервілеу керек.
Сынауды дайындау сатысы аналитикалық фазаның бірінші сатысы болып
табылады. Белгісіз факторлар тарапынан кедергілер болмауы керек. Сынау
дайындаудың мақсаты – анықталатын құрама бөлікті (сынауды) тандалған әдіс
көмегімен анализ үшін жарамды қалыпқа ауыстыру, кедергі жасайтын заттарды
немесе олардың бүркемелеулерін болдырмау, ал кейбір жағдайларда анықталатын
құрама бөліктің топшылама құрамы қолданылатын анализ әдісінің меншікті
диапазонын ортасына жақын болатындай, қатаң анықталған концентрацияны
өзгерту (сұйылту немесе қоюлату). Барлық қажетті операциялар әдістеме
жазбаларында сипатталады.
Сынауларды сұрыптау әдетте мәжіліс хатпен ресімделеді, оған барлық
қатысушылар қол қояды. Мәжіліс хат үлгісі іс жүзіндегі үлгілерге сәйкес
болуы керек.
Сынауларды сұрыптау мәжіліс хаты тура сынауды сұрыптау уақытында
толтырылуы керек. Жанжалды жағдайларда (әсіресе сотқа жүгінгенде) мерзімі
дұрыс көрсетілмеген хаттама нәтижелері жарамсыз деп тануға жеткілікті негіз
бола алады.
Зертханалық зерттеулер нәтижелері зертхана журналына жазылуы керек.
Барлық алғашқы нәтижелер (мәжіліс хаттар, жұмыс журналдары және т.б.
құжаттамалар) алынған нәтижелермен жұмыс істеудің барлық уақытында сақталуы
керек.
Егер алынған сандық материал анық әрі сенімді, қадағалау өткізу
уақыты аралығында зерттелетін объектінің нақты жағдайын көрсетсе, оны кесте
түрінде ұсыну қажет.
Мәліметтер кестесіне барлық алынған нәтижелерді, есептелген орташа
көлемін және одан ауытқуын, сонымен қатар нәтижелерді дұрыс түсіну үшін
қажет қосымша ақпаратты енгізу керек. Бұл, мысалы, іс жүзіндегі
стандарттар, анықталатын өлшемнің фондық мәні, өткен өлшеулер нәтижелері
бойынша өлшемдер мәніне тән интервал, қажетті ескертулер болуы ықтимал.
Зерттелетін өлшемдерді анықтауды әртүрлі әдістерге тәуелсіз жүргізген
жағдайда, кестеге балама әдістемелерді енгізген дұрыс.
Нәтижелердің дұрыс толтырылған кестелері мәні, сынсұрыптау
хаттамалары және қоршаған орта ластануының себебі ретінде сипаттауға
болады, оның мақсаты мәліметтердің қатысы бар (немесе қатысы болуы мүмкін)
процестер туралы мүмкіндігінше үлкен көлемді ақпарат алу.
Содан соң қолайлы мәліметтер және жағдай анализін шолу өткізіледі.
Есеп беруде міндетті түрле қолданылатын әдістемелер (немесе оларды
сипаттайтын әдебиетке сілтеме берілуі) сипатталуы керек. Есеп беруде нақты
материалдар (оған сынауларды сұрыптау және тәжірибелік сынаулар хаттамалары
кіруі керек) түгел көрсетілуі керек. Қазіргі тәжірибеде есеп берудің
негізгі бөлімі қорытындылар мен ұсыныстар ерекше маңызды болып саналады
және кейде барлық есеп берудің үштен бірін құрайды. Бұл бөлімде
қысқартылған түрде жұмыс нәтижелері, жағдайдың жалпы бағалануы беріледі.
Мониторинг нәтижелері төменділер үшін негіз болып келеді;
- мемлекеттік экологиялық бақылау міндеттерін қамтамасыз ету;
- қалыпты және қалыптыдан асқан ластанулар үшін төлемдер ұсыну;
- қоршаған ортаға және адам денсаулығына кері әсер залалын бағалау;
- апатты жағдайлар әсері мен салдарын бағалау.
3.2 Мониторинг өткізу кезінде ластағыш заттар сынсұрыптау әдістемесіне
қойылатын талаптар
Мониторинг өткізу кезінде ластағыш заттар сапалық және сандық
көрсеткіштерін анықтау үшін анализдің гравиметриялық, хромотографиялық,
спектрометриялық және электрохимиялық әдістеріне негізделген әдістер
қолданылуы керек.
Сынауды сұрыптау әдісі және көлемі әрбір жеке жағдайда зерттелетін
объект түрімен, мақсатымен және зерттеудің қабылданған әдісімен анықталады.
Атмосфералық ауа.
Ауа сынауын сұрыптау санитарлы-қорғаныс аймағының шекарасы бойынша
қадағалау (бақылау) пункттері өнделген желісіне сәйкес орындалуы керек және
қадағалау пункттері:
- қалдықтар әсері аймағында репрезентативті нүктелерінде тағайындалады;
- атмосфералық ауада ластағыш заттар 1-ші реттік және екінші реттік таралуы
мен миграциясының аренасы болып табылатын аумақтың табиғи жағдайларының
барлық әртүрлілігін қамтуы керек;
- келешекте атмосфералық ауада ластағыш заттар таралуының кеңістіктік
көрінісін алуды қамтамасыз ету керек.
Атмосфералық ауа сынауын сұрыптау кезінде атмосфера ластағыш көздерін
(АЛК) түгендеу орындалады және келесі өлшемдер анықталады:
- негізіне қарай ұзындығы мен ені және жарыққа байланысты (алаңдық
АЛК үшін) АКЛ орналасуы;
- алаңдық АЛК –ң горизонтқа қатысты бұрышы. Егер беткейге түсу бұрышы
әртүрлі бағытта өзгерсе, онда түсу бұрышының өлшемі румбтарды көрсету
(солар үшін өлшенген) арқылы анықталады;
- алаңдық АЛК жалынды беткейінің бұдырлық деңгейі;
- қалдықтардың сынауларын сұрыптау желдің жылдамдығы 6-8 мс немесе
одан жоғары, жазда, жауын-шашыннан кейін 3 күн өткен соң, тал түсте немесе
күннен кейін іске асырылады. Алаңдық АЛК қарқынды қалдықтар түзілу орын
алған жағдайда, барлық есептеулерді орындап және нақтылап мезгіліне бір рет
объектіні тексереді;
- қатынасатын ингридиенттер және олардың сандық құрамы нақтыланғаннан
кейін қалдықты жалпы бағалау үшін алдымен сынау сұрыпталады. Атмосфералық
ауаның ең көп ластанған нүктесін табу үшін сынауды сұрыптау белсенді
ластану аймағының (желді және оң жақтарынан) көлденеңнен жүргізіледі;
- одан әрі қадағалау және шаң сынауын сұрыптау тек спектрлік анализ
нәтижелерін өңдегеннен және берілген объект шаңы құрамындағы зиянды заттар
тізбесін нақтылағаннан кейін ғана орындалады.
Ауа ластануы физико-химиялық қасиеттері және ағзаға әсері бойынша
күрт ерекшеленетін екі негізгі құрамамен сипатталады: қатты фаза
(аэрозоль) және ауаның өзі (газдар қосылысы). Аэрозоль және газдар
сынауларын сұрыптау және анықтау жеке-жеке орындалады.
Аэрозоль сынауларын аспирациялық әдіспен сұрыптайды, оның мәні түрлі
сүзгіш маталар, мысалы, ППС-15 (Петряновтың перхлорвинил маталы сүзгісі),
ААС (аналитикалық аэрозольді сүзгілер), т.б. арқылы зерттелетін ауаның
белгілі бір көлемін сүзу болып табылады. Сүзгілерді сүзгі қондырғылардың
(СҚ) арнайы ұстағыштарына дәкелі негізін ішке қаратып орналастырады,
кейінірек белсенділікті немесе сүзгінің өзін (тура әдісі) немесе одан
алынған күлді (байытумен әдіс) өлшейді.
Сүзгінің маңызды сипаттамасы болып аэрозоль ұстау коэффициенті болып
табылады, ал ауа ағымы жылдамдығы және сүзгі материалы тығыздығына
байланысты 0,80-0,99 аралығында аутқиды және орташа 0,9-ға тең. Сүзгінің
тиімді жұмыс атқаруы үшін оған атмосфералық жауын-шашын түсуіне жол бермеу
керек. Дымқыл сүзгілерді қолдануға болмайды.
Ауаны өткізгеннен кейін сүзгіш қондырғыны сөндіреді, сүзгімен сүзгі
ұстағышты абайлап (қозғалмай) алады, оны зертханаға тасымалдап, жеткізу
үшін қынға (футляр) салады.
Газдар сүзгіде ұсталмайды, сондықтан газдар сынауын сұрыптауды тері
немесе шприц үлгісі бойынша орнатылған тұйық цилиндр камерада өткізіледі.
Осындай камералардың бірінің центрі бойынша санауыш орнатылған, қарама-
қарсы шетінде сүзгі қойылады, ол аэрозольді ұстау үшін қажет. Газ
сынауларын сұрыптау камераны созу жолымен немесе поршень көмегімен
сынсұрыптауға ауаны айдау арқылы орындалады.
Полигон ластанудың алаңдық көздеріне жататынын ескерсек, санитарлық
қорғалатын аймақ шекарасында орналасқан алты нүктеде ауа сынауын сұрыптау
орындалуы керек және үшеуі ық жағында, үшеуі жел жақта іске асырылады.
Нүктелер орналасуы келесі жолмен таңдалады. Қадағалаудың орталық нүктесінің
біреуі ық жақта және орталық нүктенің тағы біреуі жел бағыты сызығының жел
жағында орналасытрылады, яғни жел қозғалуы жел жақтағы нүктеден ық жақтағы
нүктеге бағытталады (үрлейді). Әр жақтағы екі көмекші нүктелер орталық
нүктелерден оң және сол жақта жел бағытына 20-300 бұрышта орналасады.
Атмосфералық жауын-шашындар.
Седиментациялық әдіспен атмосфералық жауын – шашын сынауларын
сұрыптау дегеніміз арнайы кювет – жинағыштарға түскен жауын – шашынды
(шаңды бөлшектерді) жинау. Адизиондық қасиеттерін жақсарту үшін кювет
беткейіне, түбіне, қабырғаларына жабысқақ зат (глицерин, вазелин майы т.б.)
жұқа қабатпен жағады. Кювет түбіне, сонымен қатар, жабысқақ зат жағылған
сүзгіш қағаз төсуге болдаы. Кювет – жинағыштың өзі ауданы 0,3 м3,
қабырғаларының биіктігі 30 см және тасымалдау үшін тат баспайтын болаттан
(аллюминийден) жасалған майда ұстағыштары бар төртбұрышты ыдыс.
Жауын – шашын сынауларын сұрыптау үшін орынды әдетте аэрозоль
сынауларын сұрыптауға арналған сүзгі қондырғылар жанынан, жерден 3-5 м
немесе мекеме шатырынан 1 м биіктіктегі ашық алаңдардан таңдайды. Ереже
бойынша, жауын – шашынның тәуіліктік сынауларын сұрыптайды. Зерттеу
жағдайларын стандарттау үшін кювет пен сүзгілерді ауыстыруды бір уақытта
жүргізеді. Кюветтен жауын – шашынды алу зертханаларда оның түбі мен
қабырғаларын өте аз рет құрғақ, одан кейін этил спирті немесе 1,5 Н тұзды
(азот) қышқылы ерітіндісі сіңірілген дәкемен сүрту жолымен орындалады. Егер
экспозиция уақытында кюветке атмосфералық жауын – шашын түссе, оны басқа
ыдысқа (фарфор шыны аяққа, ыстыққа төзімді стаканға) буландыру үшін құяды,
содан кейні кювет түбімен қабырғаларын, жоғарыда айтылғандай өңдейді.
Ауыз су, тұщы су, теңіз суы.
Су сынауын басқа тағамдар сияқты, жалпы гигиеналық ережелерге сай
сұрыптайды және ластануды анықтау үшін ауыз су көлемі – 2-4 л, теңіз суы
-0,5 л және тұздану деңгейіне байланысты одан жоғары көлемді құрайды. Судың
рН құрамын анықтау үшін сынау көлемі әлдеқайда жоғары болуы керек және
белсенділіктің төмен көлемінде (фондық көлемге жақын) 100 литрге жетуі
мүмкін. Беткейлік су қоймалардан су сынауын батометр немесе зерттеу
мақсатына байланысты (мысалы, су тазалау станцияларында су жинау құбырының
орналасу орнында) беткейлік, орта және түпкі қабаттардан арнайы сансұрыптау
құралдары көмегімен алады.
Су сынауларын сұрыптау, сақтау және зертханаға жеткізудің барлық
ережелері орындалса ғана, суды зерттеу нәтижелері дұрыс түсіндірілуі
мүмкін. Аталған сатыларды өте көп факторлар судың қасиеттерін, сапасын
өзгертуі мүмкін.
Егер бастапқы су сапасының тез өзгеруі орын алса, онда сынау
сұрыпталатын нақты уақыт аралығы анализ нәтижелеріне көп әсер етуі мүмкін.
Белгілі бір уақыт аралығында сұрыпталған қосынды сынаулар уақыт аралығында
өлшенген орташа мәнін береді, ал бір мәрте сынаулар циклдік немесе
кездейсоқ ауытқуларға тәуелді мәндер беруі ықтимал.
Су сынауларын сұрыптау үшін үгілген каучук немесе қабық тығыны бар,
сыйымдылығы 0,5 л зарарсыздандырылған шишаларды қолданады. Шет аймақтық су
құбырлары жүйесінен су сынауын алу үшін зарарсыздық ережелерін сақтай
отырып, ең көп су жұмсалатын мезгілде, спирт сіңірілген тампонды жағып,
жалынымен кранды күйдіру және содан соң 10-15 мин. Бойы суды бар
қаттылығымен ағызу арқылы алдын – ала зарарсыздандыру керек. Сұрыпталатын
сынау көлемі 500 мм. Шишаларды тасымалдау кезінде тығынын сулап алмайтындай
етіп толтырады. Шишаны тығынмен және қағаз қалқаншамен жабады, оны жіппен
байлайды.
Су құбырынан хлорланған су сынауын (аммонизациямен немесе онсыз)
дехлораты бар шишаға сұрыптайды, 500 мл суды сұрыптау үшін арнайы шишаға
зарарсыздандыруға дейін 10 мг күкіртті қышқыл натрийді салады.
Сұрыпталған сынаулар оны сұрыпталған тұлғаның қолы қойылған
құжаттармен бірге тапсырылуы және тұлғанынң жұмыс орны мен лауазымы
көрсетілуі керек.
Жолдама құжатта көрсетілуі керек:
- сынауды сұрыптау уақыты (уақыт, күн, ай, жыл);
- сынауды сұрыптау орны, кранның, ыдыстың, т.б. орналасуы;
- зерттеудің мақсаты: жоспарлық зерттеу, ереше көсетілімдер
және т. б.;
- сынауларды сұрыптау кезінде орын алған ерекше жағдайлар
(кранның су жіберу уақыты, тасымалдау жағдайлары).
Сынау, оны сұрыптағаннан кейін 2 сағаттан кем емес уақыттан кейін
зерттелуі қажет. Егер аталған шарттарды орындау мүмкін емес болса,
сынауды 10 С – 50 С температурада сақтап, алты сағат ішінде анализ жасау
керек. Температураны бір қалыпты ұстау қажет, ол үшін жазда – мұз
толтырылған резеңке немесе пластмасса қапшықтар, қыста – жылы су
қолданылады.
Санитарлық – химиялық және органолептикалық зерттеулер жүргізу үшін
су сынауын сұрыптау және оны зертханаға жеткізу орындалуы керек МСТ
24481-80 Ауыз су. Сынауды сұрыптауға сәйкес.
Су сынауларын сұрыптау тарату жүйесіне түсер алдында және жүйенің
өзінде орындалуы керек. Сынауларды үгілген тығыны бар (қабықтық және
полиэтиллен тығындар болуы мүмкін) химиялық таза ыдысқа сұрыпталады.
Ыдыстар ауыз су құюға рұқсат етілген, олар мықты, түссіз, химиялық тұрақты
әйнекпен немесе полиэтиленнен жасалынады. Органикалық заттар болуын
анықтайтын анализге арналған сынауларды тек үгілген тығыны бар әйнек
ыдысқа сұрыптайды.
Сынауды сұрыптау су ағызылғаннан кейін 15 минуттан кем емес уақыт
ішінде жүргізеді, кран толық ашық болуы керек. Сынауды сұрыптау алдында
зерттеуге жататын сумен ыдысты 2 реттен кем емес шаяды. Ыдыс сумен толық
толытрылады. Ыдысты тығынмен жабар алдында, тығын астында көлемі 5-10
см3 ауа қабаты қалатындай етіп, беткі қабатын төгіп тастайды.
Су сұрыпталған күні зерттелуі керек. Егер бұл мүмкін болмаса,
сұрыпталған сынауларды сақтау үшін тоңазытқышқа салады, консервілейді.
Сынауларды сақтау және анализді орындау мерзімі сұрыптау уақыттан
бастап 72 сағаттан аспауы керек.
Әр затқа сәйкес МСТ-да (ГОСТ) көрсетілген әдістемелерге сәйкес
химиялық заттар болуына зерттеулер жүргізіледі.
Топырақ.
Сынауды сұрыптау топырақтың вертикаль құрылымын, топырақ жабынының
бір текті еместігін, жергілікті климат пен жер бедерін, сонымен қатар
ластағыш заттар мен ағзалардың ерекшеліктерін ескере отырып,
орындалады.
Анализ нәтижелерінің қоршаған орта әсерінен бұрмалануын
болдармайтындай етіп сынау алаңшаларында сынау сұрыптау жүргізіледі.
Ластанбаған және ластанған топырақ сынауларын салыстыру үшін
нәтижелер алу қажет болса, сәйкес табиғи жағдайда сұрыптайды.
Топырақтың жалпы ластануы кезінде сынау алаңшаларын координаттық
жазықтықта номерлері мен қоординаттарын көрсету арқылы белгілейді.
Жобалап алғанда топырақ біркелкі ластанған жер сынау алаңшаларын
координаттық жазықтықта бірдей арақашықтықта белгілейді.
Жобалап алғанда топырақ біркелкі емес ластанған жер сынау
алаңшаларын координаттық жазықтықта сызықтар арасында біркелкі емес
арақашықтықта белгілейді.
Координаттық жазықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..4
1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Қоршаған ортаға әсерді бағалауды өткізудің әдістемелік
аспектісі ... ... ..9
2 Ортақ табиғи жағдайлар мен
ресурстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...17
2.1 Климаттық және метеорологиялық жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 Жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..21
2.3 Топырақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 22
2.4 Өсімдік жамылғысы және жануарлар
әлемі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..23
3 Қоршаған ортаның негізгі құрама бөліктері мониторингін жүргізу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
3.1 Мониторинг өткізуге қойылатын жалпы талаптар ... ... ... ... ... ... ... .26
3.2 Мониторинг өткізу кезінде ластағыш заттар сынсұрыптау әдістемесіне
қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
4 Қалдықтарды көмудің технологиялық сызбасының нұсқасы ... ... ... .42
4.1 Технологиялық құрал-жабдықтардың, көліктің сипатаммасы ... ... ... ..42
5 Полигонның шаруашылық қызметінің әсерін қоршаған ортаға кешенді
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .47
5.1 Объекттің атмосфералық ауаға жобаланған әсері ... ... ... ... ... ... ... ..47
5.2 Объекттің жер үсті және жер асты суларына жобаланған әсері ... ... ... 49
5.3 Объекттің топырақ жамылғысына жобаланған әсері ... ... ... ... ... ... .51
5.4 Объекттің өсімдіктерге жобаланған әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
5.5 Объекттің жануарлар әлеміне жобаланған әсері ... ... ... ... ... ... ... ... 53
6 Еңбекті қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...55
7 Табиғатты қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
8 Экономикалық тиімділік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6 2
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..67
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Кіріспе
Ақмола облысының негізгі саласы ауыл шаруашылық болып табылады. Соңғы
уақытта шаруашылық субъектілердің ауыл шаруашылық дақылдарын аурулардан,
арамшөптермен зиянкестерден қорғауға қолданылатын пестицидтер мен
гербицидтерге мұқтаждылық, егіс алқаптарының өсуіне және экономикалық
жағдайдың жақсаруына байланысты артып отыр. Өсімдіктерді қорғайтын химиялық
құралдардың көп бөлігі өнім ретінде ҚР аумағына шет елдерден түседі және
осында пестицидтерді қолданылғаннан кейін босатылған ыдыс қауіптіліктің 2,
3 класс улы қалдықтарға айналады.
Қалдықтардың осы түрінің жиналуы шаруашылық субъектілердің бөлінген
жағдайында және пестицидтер мен гербицидтердің ыдыстарын жоюға
орталықтандырылған жағдайдың болмауы Ақмола облысы аумағында мамандырылған
полигон ұйымдастырылуы қажет екенін көрсетеді.
Мемлекеттің азық-түліктік қауіпсіздігін қамтамасыз ететін, Қазақстан
экономикасының басты стратегиялық саласы ауыл шаруашылық болып табылады.
Әлеуметтік-экономикалық дағдарыспен қатар келген тәуелсіздік
кезеңінде ауыл шаруашылық өнімдері объектілері көп мөлшерде қысқарды. Ауыл
шаруашылық үлесі ЖІӨ 1990 жылы 34 %-тен 9,9 %-ке дейін 90 жылдар аяғында
төмендеді. Егіс алқаптарының күрт азаюынан, өсімдік шаруашылығы өнімдерінің
шығарылуы 13 қысқарды. Қазақстанның ауыл шаруашылығы өткізу нарықтарынан
алыстығынан, артта қалған технологиялар салдарынан, өнімдердің төмен
сапасының салдарынан, шетелдік өнімнің әрдайым өсуінен тиімсіз сала болып
қалды.
90 жылдары ауыл шаруашылығында реформалар басталды. “Жер реформасы
туралы” Заң (1991) Қазақстанда жер қатынастарын қайта құрды. Барлық
мемлекеттік меншік негізінен ауылдағы еңбек ұжымдарына ақысыз берілді
немесе жартылай сатылды. Әлеуметтік әділдік принципін қамтамасыз ету үшін
барлық ұжымдық меншік ұжымның әрбір мүшесіне оның меншіктік пайымен шартты
бөлікке иеленуі туралы куәлік берілді. Өздерінің пайлары мен үлестері бар
жаңа меншік иелері шаруа қожалықтары мен фермерлік шаруашылықтарды
ұймдастыруды бастады. Олардың негізгі бөлігі ерікті түрде өндірістік
кооперативтерге, акционерлік қоғамдарға және де әртүрлі шаруашылық
серіктестік фирмаларға бірікті.
Бүгінде ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілердің негізгі бөлігі жеке
шаруашылықтармен көрсетілген. Негізінен ол шаруа қожалықтары, олардың саны
122 мыңға жетті. Үлкен рольге халықтың жеке қосалқы шаруашылығы ие болды.
1999 жылдан бастап ауыл шаруашлығында оң тенденциялар көріне бастады.
Алдымен өзгерулер өсімдік шаруашылығында болды. Барлық ауыл шаруашылық
дақылдар ауданы 16,8 млн.га болды. Астық шаруашылығы бұрынғыдай өсімдік
шаруашылығының басты саласы, астық дақылдары егістік аудандардың 75 пайызын
алып жатыр. Астық дақылдарды жиынының құрылымының 80 пайызы бидай, оның
негізгі өндірушілері Солтүстік аймақтар. Әлемдік нарықта аса бағаланатын,
қатты және жұмсақ сұрыпты бидай өсіруге Қазақстанның солтүстік
аймақтарының топырақтық-климаттық жағдайлары қолайлы. Осындай сұрыптар
әлемде аздаған елдерінде – Канадада, Австралияда, Аргентинада өсіріледі.
Қазіргі кезеңде егіннің сапасы мен көлемінің ұлғаюы арнайы құралдардың-
тыңайтқыштар мен ауыл шаруашылық дақылдарды қорғау үшін егістік алқаптарды
пестицидтермен өңдеуді енгізу есебінен болып отыр.
2004 жылдың басында Қазақстан Республикасында ескірген және қолдануға
жарамсыз пестицидтерді бастапқы түгендеу аяқталды. Ол “Қазақстан
Республикасына Тұрақты Органикалық Ластауыштар туралы Стокгольмдік
конвенцияның міндеттемелерін орындауға бастапқы көмек” деген БҰҰ Даму
бағдарламасы ЖЭҚ (Жаһандық экологиялық қор ) жобасының шеңберінде
өткізілді. Түгендеудің мақсаты- пестицидтердің ескі, есептелінмеген,
тасталған, бұзылған қоймаларын табу; пестицидтер мен олардың
препараттарының қоспалары арасындағы тұрақты органикалық ластағыштарға
жататын заттарды анықтау; қолдануға жарамсыз пестицидтер мен олардан қалған
ыдыстар көлемін анықтау еді.
Көбінесе пестицидтер қоймада идентификацияны талап ететін (қымбат
физико-химиялық анализ әдістері түрлерімен) қоспалар түрінде болады. Кейде
қоймалардың өздерін іздеп табу қиынға түседі, себебі олар иесіз бұзылып
қалған.
“Сельхозхимияның” бұрынғы қоймаларын, колхоздар мен совхоздардың
бұрынғы қоймаларын, ауыл шаруашылық авиация аэродромдарын қарастыру
нәтижесінде барлығы 1500 тоннадан астам пестицидтер мен олардың қоймалары
табылды. Оның ішінде тұрақты органикалық ластауыштар 41,7 тонна. Ал ескіріп
көмілген пестицидтер санын әлі есептеу керек. Соңында оларды көмілген
жерден алып, тұрақты органикалық ластауыштар туралы Стокгольмдік
конвенциясы талаптарына сай жою керек.
Еліміздің аумағында бұрын есептелмеген пестицидтердің көп мөлшері бар.
60-80 ж.ж. әкелініп, қолданылмаған пестицидтер ескі, арнайы бейімделмеген
қоймаларда сақталады. Пестицидтердің үлкен көлемі толық бұзылған қоймалар
территориясында табылуда, олар туралы мәлімет ресми деректерде жоқ.
Ескірген пестицидтердің жиналуына әкелетін негізгі себептер:
- сатып алынған препараттардың токсикологиялық және экологиялық
қауіптілігінің жоғары болуы есебінен қолдануына тыйым салу;
- тиімділіктің жетіспеуінен, нашар сақталуынан және жоғары өрт
қауіптілігінен пестицидтерге сұраныстың төмендеуі, ораманың бұзылуы;
- препараттардың сақталу мерзімінің өтіп кетуі.
Қоймаларда сақталып қалған пестицидтердің арасында 40 жыл бұрын ауыл
шаруашылығында қолданылған препараттар кездеседі.
Ескіріп қалған пестицидтерді түгендеу өткізілген уақытта барлығы 140
ескірген пестицидтер қоймасы қаралды, оның 57-і жұмыс істейді, қалған 83-і
бұрынғы “Сельхозхимияның” толық бұзылған қоймалары. Олардың аумағында
пестицидтердің топырақпен немесе минералды тыңайтқыштармен қоспаларының
болуы сирек емес. Ортта есеппен пестицидтердің белгісіз құрылымды қоспалары
барлық табылған пестицидтердің 72 пайызын құрайды. Бұл қоспалар арасында
тұрақты органикалық ластауыштарға жататын пестицидтер бар деп болжауға
болады.
Пестицидтерден басқа, олардың ыдыстарын жою мәселесі өз шешімін таппай
отыр. Ақмола облыстық аумақтық қоршаған ортаны қорғау басқармасының
мамандары мен Ауыл шаруашылық Министрлігінің аумақтық комитетімен бірлесіп
өткізген түгендеудің нәтижесінде облыс аумағында 50 тонна жарамсыз болып
қалған пестицидтер, 9,45 мың тонна ескірген минералды тынайтқыштар және 8
мың данадан асатын металдық ыдыс бар екені анықталды. Бұлар тарихи
қалдықтар санатына жатқызылады. Ал бұдан басқа АОАҚОҚБ мәліметі бойынша
2004 жылы облыс аумағына 50 мың пластмасалық ыдыс бар екені анықталса,
2005 жылы бұл 93 мың дана химиялық улардан қалған ыдыс құрады. Соның ішінде
59719дана- 5 литрлік пластмасалық канистра; 8000 дана – 1 литрлік
пластмасалық канистра; 4863 дана – 30 литрлік пластмасалық канистра. Қалдық
ыдыстар халық үшін өте қауіпті, себебі олар жиі шаруашылық мақсатта, тамақ
пен су сақтауға қолданылады. Тұрғындар оның денсаулыққа тигізетін зияны
туралы білмейді.
Аймақта экономикалық ахуалдың жақсаруы, ауыл шаруашылық жерлердің
көлемінің ұлғаюымен және қалдықтарды жоюдағы орталықтандырылған
жағдайлардың болмауымен Ақмола облысының аумағында барлық нормативті
талаптарға сай жобаланған полигон керектігін көрсетеді.
Қазіргі кездегі санитарлы-гигиеналық заңнамаға сәйкес рұқсат
етілмеген, жарамсыз пестицидтермен олардың ыдыстарын зарарсыздандыру –көму
әдісімен іске асырылады.
Қазіргі уақытта Қазақстанның аумағында тек 2 жұмыс істейтін
могильниктар- Қостанай және Павлодар облыстарында бар.
Рұқсат етілмеген жарамсыз пестицидтерді көму әдісі олардың суда
ерігіштік қасиетімен және қауіптілік класымен анықталады. Рұқсат етілмеген,
жарамсыз пестицидтерді қауіптіліктің класына сәйкес көму әртүрлі арнайы
сақтау бункерлерінде жүзеге асырылады.
1 Әдебиетке шолу
1.1 ҚОӘБ өткізудің әдістемелік аспектілері
Қазіргі уақытта қоршаған ортаға әсерді бағалау үшін біртекті әмбебап
әдістемелер жоқ. Бұндай жағдай көпдеңгейлі құрылымдық байланыстары бар
экожүйелермен техникалық кешендердің қарым-қатынастарының қиындығынан туып
отыр. Статистика жағынан жеткілікті түрде негізділген мәліметтердің
болмауы, ең бірінші, әсерді мөлшерлі бағалаудың мүмкіншіліктеріне әсер
етеді. Нақты жағдай сапалық әдістерді қоршаған ортаға әсерінің интегралды
бағаларды алудың сенімді әрі қолжетерлік етті. Жобаны жасаудың бұл
сатысында жобаланған қызметтің көп түрлері үшін мөлшерлік көрсеткіштері жоқ
екенін және әсер ету көздерінің тек үлкейтілген көрсеткіштер үшін шамамен
алынған мөлшерлік мәндерді анықтау мүмкін екенін ескерсек, берілген ҚОӘБ-да
қоршаған ортаға жоспарланған операциялардың әсер етуін бағалау үшін негіз
ретінде әсерді бағалаудың жартылай мөлшерлі әдісі алынған. Бұл бағалаудың
әдісі ҚР ҚОӘБ процедуралары бойынша методологиялық әзірлемелерде
көрсетілген талаптарға негізделген. Оның басты жетістігі экспертті
бағалардың көп қолданылуы, сонымен қатар бағалау үшін қолданылатын
көрсеткіштердің мөлшерін ойлы шектелуі мен олардың сәйкес келуін қамтамасыз
етуі болып табылады [2].
Қоршаған ортаға полигон қызметінің бастапқы бағалауы бірнеше
кезеңдерде орындалады. Бірінші кезеңде, сапалық көрсеткіштерді қолдана
отырып, әлуетті (потенциалды) мәнді әсерлерді анықтау үшін шаруашылық
қызметінің негізгі аспектілердің (түрлердің) мүмкіншілікті зардаптарын
экспертті экспресс анализ орындалады. Бұл әсерге баға беру кезінде негізгі
көңіл қоршаған ортаның компоненттеріне көбірек мәнді әсерлерге аударылуы
үшін істеледі.
Әсердің деңгейін бағалау үшін экспертті экспресс-анализ кезінде
қолданылатын критерийлер тәуекелді бағалаудың ортақ 5 балды шәкілге
негізделген. Шәкіл берілген тәуекелді 1- ден (әлсіз) 5-ке (апатты) дейін
жіктейді. Бұл принцип сапалы көрсеткіштер негізінде әсерді бағалау үшін
қолданылады ( Кесте 1).
Кесте 1 - Теріс сапалы көрсеткіштер
Көрсеткіш Қоршаған орта үшін интерпритация
Әлсіз (слабое) Қоршаған ортада аздаған, бірақ
анықталатын қысқа мерзімді өзгерістер
Қалыпты (умеренное) Үлкен аумақта жоғары ұзақтықпен
көбірек өзгерістер (значительные)
Қатты (сильное) Толық қалпына келтіру мүмкіншілігімен
экожүйеге зиян
Аса (чрезмерное) Аз қалпына келтіру мүмкіншілігімен
экожүйеге зиян ((не большие)
Апатты (катострофическое) Қалпына келтіру мүмкіншілігі жоқ
экожүйеге зиян
Қосымша көрсеткіштер кешен бойынша жұмыстардың нәтижесінде әсердің аз
мәнге ие (шамалы) немесе оң деңгейлерін көрсету үшін қолданылады. Бұл
жетістіктер 2 кестеде көрсетілген көрсеткіштерді қолданылумен жіктеледі.
Кесте зиянды не оң әсерге әкелмейтін іс-әрекетті көрсету үшін қолданылатын
арнайы сапалы әсер –шамалы-деңгейінен басталады [3].
Кесте 2 - Оң сапалы көрсеткіштер
Көрсеткіш Қоршаған ортан үшін интерпритация
Шамалы Әсер жоқ
Әлсіз Әсер көзіне немесе аумақ шектерінде
бөлек факторларға оң әсер
Қалыпты Локальды оң әсер
Қатты Аймақтық деңгейде оң әсер
Ұлттық Республикалық деңгейде оң әсер
Халықаралық Халықаралық деңгейде оң әсер
Әрбір көрсеткіш қоршаған ортаның негізгі компоненттеріне және төменде
көрсетілген жоба бойынша жұмыстардың аспектілеріне қолданылады.
Кесте 3 - Қоршаған ортаның негізгі компоненттері және жоба бойынша
жұмыстардың аспектілері
КомпонентАспект Сипаттау
Табиғи орта Табиғи ортада физикалық өзгерістер
Денсаулық және қауіпсіздік Халық денсаулығы және қоғам
қауіпсіздігі
Экономика Қызметтің зияны немесе қаржылық
жетістіктері
Әлеуметтік сала Жобаланған қызметке жергілікті
халықтың қатынасы және көзқарасы
Заңды сала Заңдық ережелермен қызметтің
сәйкестігі және заңды зардаптары
Бағалаудың екінші кезенінде қоршаған ортаның компоненттеріне аса
мәнді әсерлер үшін алынған әсерлер классификациясы нақтыланады.
Қоршаған ортаға әсерді бағалау үшін әсер етудің негізгі үш
көрсеткіштерін қолдануға қолайлы болады: оның кеңістік және уақыттық
масштабтары, сонымен қатар мөлшері немесе қарқындылығы [3].
Әсердің көрсеткіштерінің анықтамалары 4 кестеде берілген градациялар
бойынша анықталады. Әсер көрсеткіштерінің ұсынылған критерийлер мен
градациялары (штаттық)-қалыпты режимде де, апатты жағдайларда да іс-
әрекеттің әсерін бағалау үшін қолданылады. Соның ішінде әртүрлі
көрсеткіштер бойынша әсерді бағалау мүмкіндігінше тәуелсіз қаралуы керек.
Тек бұл жағдайда ғана әсердің қандай да түрі туралы, экологиялық мәні
туралы объективті түсініктемесін алуға болады, өйткені едәуір радикалды
әсер ету, егер қысқа мерзімде немесе нүктелі болса экологиялық жағынан
қолайлы болуы мүмкін.
Жазықтық масштабтардың градациялары бойынша бөлінуі (аумақта)
әкімшілік алаңдарды, аумақтарды ландшафты дифференциациясы кезінде әдетте
қолданылатын пайда болулардың географиялық мөлшерлеріне негізделеді.
Кесте 4 - Әсердің жазықтық масштабы (ауданы)
Көрсеткіш Қоршаған ортан үшін интерпритация
Нүктелік Аудандық объектілер үшін әсер 1 км2 – ден аз жалпы ауданда
байқалады
Локальді Аудандық объектілер үшін әсер 10 км2 – ден аз жалпы
ауданда байқалады
Жергілікті Аудандық объектілер үшін әсер 100 км2 – ден аз жалпы
ауданда байқалады
Аймақтық Аудандық объектілер үшін әсер 100 км2 – ден аз жалпы
ауданда байқалады
Ұлттық Аудандық объектілер үшін әсер 1000 км2 – ден аз жалпы
ауданда байқалады
Уақыттық масштабтардың градацияларға бөлінуі табиғи процестердің
өзгергіштігіне байланысты. Айталық, қысқа мерзімді әсер өзінің ұзақтығы
бойынша табиғи процестердің синоптикалық өзгергіштігіне сәйкес. Уақытша
әсер мезгіл ішіндегі өзгерістер ұзақтығына сәйкес. Ұзақ мерзімді қоршаған
ортаның мезгіл аралық өзгерістердің ұзақтығына, көпжылдық және тұрақты
–қоршаған ортаның жыл аралық өзгерістердің ұзақтығына сәйкес [2]. Қоршаған
ортаға әсер ету көзінің іс-әрекетінің (жұмыстың) ұзақтығы және әсер ету
ұзақтығы айырмашылығын анық айыру керектігін атап айту қажет. Мысалы,
мұнайдың апатты төгілуі бірнеше сағаттың ішінде, ал оның кері әсері бірнеше
жылдарға созылуы мүмкін.
Кесте 5 - Әсердің уақыттық масштабы (ұзақтығы)
Көрсеткіш Қоршаған ортан үшін интерпритация
Аз уақытты Әсер ұзақтығы 10 тәуіліктен аз
Уақытша Әсер ұзақтығы 10 тәуіліктен көп, бірақ 3 айдан аз
Көп уақытты Әсер ұзақтығы 3 айдан көп, бірақ 1 жылдан аз
Көп жылды Әсер ұзақтығы 1 жылдан көп, бірақ 3 жылдан аз
Тұрақты Әсер ұзақтығы 3 жылдан көп
Әсердің өлшемінің (интенсивтілігінің) градацияларға бөлінуі табиғи
ортаның өзгергіштігіне және оның қайта қалпына келу мүмкіншілігіне
негізделген [3].
Кесте 6 - Әсердің өлшем масштабы (интенсивтілігі)
Көрсеткіш Қоршаған ортан үшін интерпритация
Әлсіз Қоршаған ортадағы өзгерістер табиғи өзгергіштіктің
шектерінен аспайды
Қалыпты Қоршаған ортадағы өзгерістер табиғи өзгергіштіктің
шектерінен шығады, бірақ экожүйе толық өздігінен қалпына
келеді
Қаты Табиғи өзгергіштіктің шектерінен шығатын қоршаған ортадағы
өзгерістер
Аса Қоршаған ортадағы өзгерістер экожүйелердің аса мәнді
бұзылуына әкеледі, табиғи ортаның қайта қалпына келу
қасиеті төмен
Апатты Қоршаған ортадағы өзгерістер экожүйелердің толық бұзылуына
және өзгеруіне әкеледі, табиғи ортаның қайта қалпына келу
қасиеті жоқ
Қоршаған ортаның бөлек компонентіне жобаланған қызметтің мәнді
(интегралды бағасы) әсерін анықтау үшін жүргізілетін бағалаудың үшінші
кезенінде қоршаға ортаның берілген компоненті үшін алынған әсердің
көрсеткіштердің кешендірілуі жүргізіледі. Әсердің мәнділігі үш градация
бойынша анықталады.
Кесте 7 - Жобаланған қызметтің табиғи ортаға әсердің мәнділігін (интегралды
бағасын) анықтау
Әсердің мәнділігі Анықтама
(интегралды бағасы)
Жоғары - іс-әрекет үлкен алаңда (физикалық ортаның) кері
өзгерістерді тудырады;
- іс-әрекет экожүйелерге табиғи өзгергіштігінің
шектерінен тыс болатын өзгерістерді тудырады,
экожүйелердің қалпына келуі ұзақ немесе мүлдем болмауы
мүмкін;
Орташа - іс-әрекет физикалық ортада локальді кері әсерді
тудырады;
- іс-әрекет экожүйелерде табиғи өзгергіштігінің шегінен
аса алатын кері әсерді тудырады; экожүйелер толық
қалпына келу мүмкіндігін сақтайды;
Төмен - физикалық ортада немесе экожүйелердегі кері
өзгерістер аз байқалады немесе мүлдем жоқ;
Оң - физикалық ортада немесе экожүйелерде оң өзгерістер
Кешендіру үшін – ирригациондық-дренаждық құрылыс объектілерінің
қоршаған ортаға әсер туралы барлық мәліметтерін есепке ала отырып,
сараптамалық бағалау әдісі қолданылады.
Әлеуметтік – экономикалық аспектілеріне әсерін бағалау үшін
анықтамалары кестеде көрсетілген басқа градациялар мен критерийлер
жасалынған. Әлеуметтік – экономикалық аспектілерге әсерді бағалау үшін
критерийлер табиғи орта үшін алынған тәртіп бойынша алынған. Олардың
айрмашылығы нақтыланып бейнелеуінде болып тұр, ол бағаланатын позициялардың
мөлшері көп болатын әлеуметтік – экономикалық ортаның ерекшелігімен
байланысты. Әлеуметтік – экономикалық критерийлер бар тәжірибенің негізінде
оңай болжай алатын әсердің тек жазықтық масштабтарын бейнелейді. Оларды
уақыттық масштаб келтірілмейді, өйткені әлеуметтік позицияларды іске асыру
әкімшілдік басқару шешімдеріне тәуелді және олардың іске асырылатын уақытын
алдын ала білу мүмкін емес.
Әлеуметтік – экономикалық салаға оң және кері әсердің жазықтық
масштабтары өсірім тәртіппен алынған және әсерлердің келесі деңгейлеріне
сәйкес келеді:
• әлсіз – жобаның объектілерін орналастыру аумағында әсер;
• қалыпты – жақын орналасқан тұрғын пунктілеріне әсер;
• орташа - әкімшілік ауданның аумағында әсер;
• қатты – облыс аумағында әсер;
• ұлттық – Республика аумағында әсер.
Критерийлерді бейнелеу мөлшерінің көптігі ҚОӘБ құрамындағы әлеуметтік
– экономикалық аспектілерді нақтылап қарастырудың керектігіне байланысты.
Критерийлер мөлшерінің көптігі сонымен қатар таблица құрылымына қиын
жатқызылатын экономикалық және әлеуметтік саланың ерекшелігімен байланысты
[2].
Берілген кезеңде едәуір жеңіл бағалана алатын әлеуметтік –
экономикалық критерийлер, тек жазықтық масштабтарды қамтып көрсетеді.
Әлеуметтік – экономикалық аспектілерге уақыттық масштабына әсерді бағалау
қиын, себебі әлеуметтік және экономикалық позицияларға көптеген әсерлер
ұзақ уақытымен ерекшеленеді.
2 Ортақ табиғи жағдайлар мен ресурстар
2.1 Климаттық және метеорологиялық жағдайлар
Өсімдіктерді қорғайтын құралдарды көму мен жою полигоны құрылысының
алаңы Симферополь ауылынан солтүстікке қарай 5 км қашықтықта, яғни Ақмола
облысы, Зеренді ауданы, Симферополь ауыл аймағының Озерное деген жойылған
ауылының аумағында орналасқан.
Құрылыс алаңы ауданның климаттық ерекшеліктері бойынша құрғақ дала
белдемінде, құрғақ бетегелі - бозды дала белдемшеде орналасқан. Климаты
шұғыл континенталды. Ауа температурасының жылдық және тәулік үлкен
толқулары, жыл бойы жер режимінің жоғары белсенділігі, шаң дауылдары,
тұман, борандардың жиі қайталануы байқалады. Негізгі климат қалыптастырушы
фактор- күн сәулесі, оның ұзақтығы жылына 2200 сағат құрайды, максимумы
шілде айына келеді. Жылдық жинақ радиациясы 112 ккалсм2 –қа дейін жетеді.
Облыс аумағына негізгі 3 түрлі ауа массалары келеді: артикалық,
полярлы, тропикалық. Жылдың суық уақытында ауа райы көбінесе азиаттық
антициклонның батыс сілемдері (отрог) анықтайды. Қыста ашық ауа райы
қалыптасады. Антициклондық режим көбінесе көктемде сақталады, ал бұл түнгі
үсіктермен және күндізгі ауаның жоғары температурасымен тұрақсыз, желдік,
құрғақ ауа райына әкеледі. Жаз уақытында дала жазықтарының үстінде ауаның
интенсивті жылынуының әсерінен бұлтсыз, құрғақ, ыстық ауа райы қалыптасады.
Қаңтардың орташа температурасы Ақмола облысында 160 –тан оңтүстік шығыста,
18,50 –қа дейін солтүстік-батыста аутқиды. Шілденің орташа температурасы
18,5-22,50 С.
Жылы кезеңнің ұзақтығы 194-202 күн, суық 163-171 күн. Аязсыз кезең 105-
130 күн.
Ауаның көбірек жоғары ылғалдылығы суық кезеңде байқалады. Қараша-
наурызда оның орташа айлық мөлшері-аумақтың көп бөлігінде 80-82% құрайды.
Жылдың жылу кезенінде облыстың аумағында ауаның салыстырмалы ылғалдылығының
көрсеткіштері солтүстіктен оңтүстікке қарай кемиді. Мамыр-маусымда ең
төменгі ауаның салыстырмалы ылғалдылығы байқалады. Атмосфералық жауын-
шашынның орташа мөлшері солтүстікте 35,0 мм, оңтүстікте-220-300 мм құрайды.
Жауын-шашын максимумы-54 мм шілде айына, ал минимумы-23 мм ақпан айына
келеді.
Облыс аумағында күн жарқылдауы (гроза) нөсер жаңбырмен бірге болады,
ол көбінесе жаз уақытында, көктемгі және күзгі айларда сирек. Күн
жарқылдауымен болатын күндердің орташа саны 19-25. Күн жарқылдауының
белсенділігі жаз айларында көбірек болады, максимумы-16-9 күн шілде айына
келеді. Күн жарқылдауының орташа ұзақтығы 2,4 сағат. Бұршақ түсуі жылдың
жылы уақытында байқалады, түсімі айтарлықтай сирек, кейде бірнеше
қашықтыққа созылатын жолақтар түрінде бұршақтармен болатын күндердің орташа
саны 1-2, бөлек жылдары 4-9. Борандар жиі қайталанады; борандармен болатын
күндер саны 20-50-ге дейін аутқиды, кейде 50 астам. Облыстың далалық
аудандарында шаңды дауылдармен болатын күндер саны жылына 15-40 дейін жетуі
мүмкін; тұманмен 24-70. Тұман қалыптасуының жоғарылауы наурыз-сәуір және
желтоқсанда байқалады.
Желдің орташа жылдамдығы 4,8 мсек құрайды. Жел жылдамдығының көбірек
орташа айлық мәндері наурызға, аздауы-сәуір, қараша және желтоқсан айына
келеді. Жел жылдамдығының минималды орта айлық мәндері тамыз айында
байқалады. Қарашадан сәуірге дейін жел жылдамдығының ортаайлық мөлшерінің
жоғарылағаны байқалады. Жылдың суық уақытында жел режимі, негізінен батыс
сібір антициклонның әсерімен анықталады, жылы уақытында-әлсіз бариялық
депрессиямен айқындалған.
Облыстық климатқа тән ерекшелігінің бірі- құрғақшылық. Жауын-шашын
мөлшері 330мм.
Қарлы тұрақты жамылғы әдетте қарашаның ортасында 120-150 күнге
қалыптасады. Қаңтарда аяздың едәуір күшейгені байқалады. Аязды күндер саны-
250 және одан төмен 10-14-тен 38-45 күнге дейін, ал кейбір жылдары 18-20
күндер айына болып аутқиды. Қар жамылғысы 20-25 см биіктікке дейін жетеді.
Едәуір қарлы қыстарда қар жамылғысының биіктігі 28-30см-ді құрайды. Тұрақты
қар жамылғысы оңтүстікте 130-140 күн бойы, ал солтүстікте 150-155 күн бойы
тұрады.
Көктем наурыздың екінші жартысында басталады да, 1,5-2 айға созылады.
Температураның 00 С-ға дейін жоғарылауы әдетте сәуірдің басында болады.
Қардың ең ертелікті еруі 18 наурыз-1 сәуір айларында, кешкілікті 25-26
мамырда байқалады. Аяздың түнде тоқталуы 10-19 сәуірден 13-15 маусымға
дейін оңтүстікте және 14-24 маусымда солтүстікте байқалады. Көктемгі жауын-
шашын мөлшері жылдық жиынтықтың 30 % құрайды. Жаз ыстық, құрғақ ауа райымен
ерекшеленеді, ұзақтығы 3 ай (маусым-тамыз). Максималды температурасы (300 С-
дан жоғары) орта есеппен шілде айында 11-12 күн бойы. Жазғы кезеңде
атмосфералық жауын-шашын мөлшері (маусым-тамыз) 140 мм құрайды немесе
жылдық жиынтықтың 34%. Жазғы жауын-шашындар көбінесе нөсерлі болады. Күз
қыркүйектің басында басталады да қазанның соңына дейін созылады, жазға
қарағанда едәуір құрғақшылығымен ерекшеленеді.
Қыркүйек әдетте жылы және құрғақ. Орташа температурасы облыстың
батысынан солтүстікке қарай 130 С-100 С дейін өзгереді. Қыркүйектің бірінші
декадасында тұрақты үсік басталады, осы уақытта да ең тереңгі қар түсуі
болады. Қыркүйекте –33, қазанда 41 мм жауын-шашын түседі.
Климаттық аудандастырылуы бойынша өсімдіктерді қорғайтын химиялық
құралдардан қалған бос ыдыстарды көму үшін мамандырылған полигон
құрылысының алаңы аумағы 1 климаттық ауданға, 1-В ауданшыққа (подрайон)
жатады.
2.2 Жер бедері
Ақмола облысының жер бедері әртүрлі - көп бөлігін далалар, ұсақ
төбелер, жазық және өзендік аңғарлар алып жатыр.
Зерттеу аумағы әлсіз адырлы (всхломленной ) денудациялық жазық
шектерінде орналасқан. Жер бедерінің типі денудационды- аккумулятивті.
Жалпы жер бедері байқалатын еңгістіктермен және анық айқындалған
формалармен ерекшеленеді, геоморфологиялық элементтері жатықтық (плавно)
және көрінбей бір-біріне ауысады. Жазықтық Есіл өзеніне оңтүстік-батыс
бағытына қарай әлсіз еңкейген. Жазықтықтың беті жазық және 0,5 пайызға
дейін, сирек 2-3 пайыз еңгістіктермен әлсіз толқынды, бұндағы тау жыныстары
күндізгі бетке шығады.
Жер бедерінің ерекшелікті элементері көлдер немесе батпақтар пайда
болатын далалық шәшкелер сияқты көптеген ойыстары болып табылады. Бұлардың
өлшемдері көлдеңнен алғанда 50-100, сирек 200м аспайды.
2.3 Топырақ
Ақмола облысы жер ресурстарына бай. 2005 жылғы 1 қарашаға дейінгі
жағдай бойынша Ақмола облысының жер қоры 14,6 миллион гектар құрайды. Облыс
жер қорының жалпы құрылымында ауыл шаруашылығына арналған жерлер 62 пайыз
құрайды. Ауыл шаруашылығ жерлерінің құрамында 98 пайыз ауыл шаруашылық
егістік жерлері, оның ішінде 54 пайыз егістік, 9 пайыз тыңайған жерлер, 1,5
пайыз шабындық, 36 пайыз жайылым жерлерді құрайды. Ақмола облысының
егістікке жарамды жерлері 6073 мың гектар құрайды, соның 5011 мың гектары
егістікке қолданылады немесе жалпы егістікке жарамды жер көлемінің 83
пайызы. Қалған жалпы көлемі 1063 мың гектар тыңайған жерлер. Ол өткен
жылғымен салыстырғанда 44 мың гектарға өсті. Тыңайған жерлер сұранысқа ие
болмаған ауыл шаруашылық жерлерін қосалқы қорға ауыстыру есебінен көбейді.
Тыңайған жерлердің өсуі Бұланды және Целиноград аудандарында байқалады.
Облыс аумағында 489,5 мың га арнайы жер қоры бар, оның 457 мың га ауыл
шаруашылық жерлері құрайды. Топырақ жамылғысы біртекті емес және
солтүстіктен онтүстікке қалыпты қарашіріктен ашық сарғылт топыраққа дейін
өзгереді.
Мамандырылған полигонның аланы карбонатты қарашірік үстіндегі
қоныржай құрғақтау далалық белдемде орналасқан. Карбонатты қарашіріктер
карбонатты балшықтың үстінде қалыптасады. Олардың профилі үшін тығыздық
және гумустық горизонттың аса тілшелілігі тән. Гумустық тілшелер 70-90 см
тереңдікке дейін енеді. Гумустық тілдерде қайнау 20-25 см – ден байқалады.
Қарашіріктің беткі горизонтында 4-8 %-ке дейін ауытқиды. Механикалық
құрамы жел эрозиясына жеңіл ұшырайтын балшық пен илдің жоғары құрылымымен
ерекшеленеді.
2.4 Өсімдік жамылғысы және жануарлар әлемі
Тың жерлерді жаппай игеруден бұрын полигон аланына жақын аумақта
дала, сонымен қатар жайылымдық және батпақты сирек орманды өсімдіктер бар
болатын. Жыртылған жерлерде табиғи далалық жамылғысы толық алынып тасталды.
Қалғаны тек кейбір бөлек учаскелерде сақталған.
Жыртылмаған жерлер табиғи пішен жерлер мен жайылымдар есебінде
пайдаланып отыр.
Аумақтың шаруашылық игерілуі жануарлар түрлері мен топтарының
географиялық бөлінуіне және санына ықпал етті.
Жануарлардың тіршілік ету ортасына саны мен түрлік құрамына, сонымен
қатар олардың миграциялау жолдарына сапалы баға бере алатын зерттеулер көп
жылдар бойы жүргізілген жоқ. Жануарлар әлемі туралы берілген мәліметтер
жалпы түрде беріледі және нақты аумаққа жатқызылмайды.
Жануарлардың аса ірілері мен құндылары баяғыда қаладан алыс тіршілік
етуге қолайлы жерлерге көшті.
Полигонға жақын аумақта әдеттегі далалы аймаққа сай жануарлар
мекендейді: қасқыр, түлкі, қарсақ, дала күзені (хорек), қоян, дала
шақылдағы (пищуха). Ауыл шаруашылыққа пайдаланатын жерлерде көптеген
тышқан, атжалман (хомяк), саршұнақ (суслик) және т.б. мекендейді.
Құстар арасында көбірек боз торғай, полевой конек, кашенки, желтая
трясогузка болып табылады.
3 Қоршаған ортаның негізгі құрама бөліктері мониторингін жүргізу әдістемесі
Табиғи орта жағдайы антропогендік және табиғи ықпал әсерінен
өзгереді. Табиғат себептерінен болатын табиғи орта жағдайының өзгеруіне
қарағанда, антропогендік факторлар әсерінен болатын өзгерістер өте тез
жүруі мүмкін. Сонымен, соңғы бірнеше оң жылдықта табиғи ортаның кейбір
элементтерінің аталған себептер ықпалынан едәуір мындаған, тіпті,
миллиондаған жылдар бойы болып жатқан кейбір табиғи өзгерістермен
салыстыруға болады.
Табиғи өзгерістер фонында антропогендік өзгерістерді ажырату үшін,
адам іс-әрекеті әсерінен биосфера жағдайының өзгеруін арнайы қадағалауды
ұйымдастыру қажеттігі туды.
Алдын-ала дайындалған бағдарламаға сәйкес белгілі бір бағыттары бар
кеңістікте және уақыт аралығында қоршаған табиғи орта элементтерін қайталап
қадағалау жүйесі мониторинг мәнін құрайды.
Мониторинг термині қоршаған ортаға байланысты БҰҰ Стокгольм
конференциясын (Стокгольм, 5-6 маусым, 1972 ж.) өткізер алдында пайда
болды. Осындай жүйе туралы алғашқы ұсыныстар арнайы комиссия СКОПЕ
(қоршаған орта мәселелері бойынша ғылыми комитет) сараптамашылармен 1971
жылы әзірленген болатын. Мониторинг терминінің өзі бақылау терминіне
қарсылықты (немесе қосымша) пайда болды. Оның міндеттеріне қадағалау және
ақпарат алу ғана емес, сонымен қатар белсенді әрекеттер элементтері,
басқару элементтері кіреді.
Мониторинг – бұл қоршаған орта жағдайын қадағалау, бағалау және
болжау, оған антропогендік әсердің деңгейін анықтау, осындай әсердің
факторлары мен көздерін айқындау жүйесі.
3.1 Мониторинг өткізуге қойылатын жалпы талаптар
Қадағалау және болжау нәтижесінде алынған, табиғи орта жағдайын
сипаттайтын мәліметтер арнайы тандалған белгілер (критерий) көмегімен
қолданылуы керек.
Бақыланатын өлшемдер тандалғаннан кейін, сынсұрыптау және сынауды
сұрыптаудың уақытша тәртібінің (қадағалау жүргізудің) санын және орналасу
орынын анықтау қажет. Анық немесе потенциалды көздерден шығатын қалдықтар
мен шығарындылар мониторингін жоспарлау кезінде, тек қалдықтар саны ғана
емес, сонымен қатар олардың уақыт ішіндегі флуктациясының тіркегіне көз
жеткізу қажет (бұл, әсіресе, атмосфералық ауа ластануы мониторингі кезінде
манызды, себебі, бұл ортада ластаушы заттар концентрациясы өте тез
ауысады).
Сынсұрыптау қадағалау орынын анықтағаннан кейін далалық операциялар
(орнында өткізілетін өлшеулер, сынсұрыптау, сынауларды өндеу және
консервілеу идентификациялау және зертханаға жеткізу) кіретін өлшеу және
қадағалау жүргізу және зертханалық өлшеулер қадағалаулар (ластауыш
заттар концентрациясын өлшеу, тәжірибелік жағдайларда биотестерді қолдану
және т.с.с.) сатысы келеді. Тәжірибелік анализдер және далалық өлшеулер
қолданылатын әдістемелер мен кепілдемелерге сүйену арқылы өткізілуі керек.
Мәліметтер сапасын бақылау санақтың әдістерді қолдану мұқамдалған сынаулар
анализін орындау, т.б. арқылы іске асады. Ластануды болдырмау үшін
сынауларды сұрыптау сатысынан бастап арнайы сақтандыру шараларын қолдану
керек. Ұқыпсыз айналыс және дұрыс емес сақтау фотолитикалық немесе жылулық
ыдырау, химиялық реакциялар, микробиологиялық айналулар, т.б. салдарынан
сынау құрамының өзгеруіне әкелуі мүмкін.
Көп жағдайларда сынауларды консервілеуге тура келеді. Сынауларды
консервілеу аналитикалық жұмыстарды тура далалық жағдайда емес, бірнеше
уақыттан кейін жүргізуге мүмкіндік беретін операциялар. Су, түптік
шөгінділер (донные отложения), биологиялық объектілер сынауларын
консервілеу процедурасы сәйкес әдістемелік нұсқамаларда түгел сипатталған.
Консервілеу талаптарын мүлтіксіз орындау керек, қажет болса, сынауды
бірнеше үлестерге бөліп, келесі анализ үшін әрбір үлесті жеке-жеке
консервілеу керек.
Сынауды дайындау сатысы аналитикалық фазаның бірінші сатысы болып
табылады. Белгісіз факторлар тарапынан кедергілер болмауы керек. Сынау
дайындаудың мақсаты – анықталатын құрама бөлікті (сынауды) тандалған әдіс
көмегімен анализ үшін жарамды қалыпқа ауыстыру, кедергі жасайтын заттарды
немесе олардың бүркемелеулерін болдырмау, ал кейбір жағдайларда анықталатын
құрама бөліктің топшылама құрамы қолданылатын анализ әдісінің меншікті
диапазонын ортасына жақын болатындай, қатаң анықталған концентрацияны
өзгерту (сұйылту немесе қоюлату). Барлық қажетті операциялар әдістеме
жазбаларында сипатталады.
Сынауларды сұрыптау әдетте мәжіліс хатпен ресімделеді, оған барлық
қатысушылар қол қояды. Мәжіліс хат үлгісі іс жүзіндегі үлгілерге сәйкес
болуы керек.
Сынауларды сұрыптау мәжіліс хаты тура сынауды сұрыптау уақытында
толтырылуы керек. Жанжалды жағдайларда (әсіресе сотқа жүгінгенде) мерзімі
дұрыс көрсетілмеген хаттама нәтижелері жарамсыз деп тануға жеткілікті негіз
бола алады.
Зертханалық зерттеулер нәтижелері зертхана журналына жазылуы керек.
Барлық алғашқы нәтижелер (мәжіліс хаттар, жұмыс журналдары және т.б.
құжаттамалар) алынған нәтижелермен жұмыс істеудің барлық уақытында сақталуы
керек.
Егер алынған сандық материал анық әрі сенімді, қадағалау өткізу
уақыты аралығында зерттелетін объектінің нақты жағдайын көрсетсе, оны кесте
түрінде ұсыну қажет.
Мәліметтер кестесіне барлық алынған нәтижелерді, есептелген орташа
көлемін және одан ауытқуын, сонымен қатар нәтижелерді дұрыс түсіну үшін
қажет қосымша ақпаратты енгізу керек. Бұл, мысалы, іс жүзіндегі
стандарттар, анықталатын өлшемнің фондық мәні, өткен өлшеулер нәтижелері
бойынша өлшемдер мәніне тән интервал, қажетті ескертулер болуы ықтимал.
Зерттелетін өлшемдерді анықтауды әртүрлі әдістерге тәуелсіз жүргізген
жағдайда, кестеге балама әдістемелерді енгізген дұрыс.
Нәтижелердің дұрыс толтырылған кестелері мәні, сынсұрыптау
хаттамалары және қоршаған орта ластануының себебі ретінде сипаттауға
болады, оның мақсаты мәліметтердің қатысы бар (немесе қатысы болуы мүмкін)
процестер туралы мүмкіндігінше үлкен көлемді ақпарат алу.
Содан соң қолайлы мәліметтер және жағдай анализін шолу өткізіледі.
Есеп беруде міндетті түрле қолданылатын әдістемелер (немесе оларды
сипаттайтын әдебиетке сілтеме берілуі) сипатталуы керек. Есеп беруде нақты
материалдар (оған сынауларды сұрыптау және тәжірибелік сынаулар хаттамалары
кіруі керек) түгел көрсетілуі керек. Қазіргі тәжірибеде есеп берудің
негізгі бөлімі қорытындылар мен ұсыныстар ерекше маңызды болып саналады
және кейде барлық есеп берудің үштен бірін құрайды. Бұл бөлімде
қысқартылған түрде жұмыс нәтижелері, жағдайдың жалпы бағалануы беріледі.
Мониторинг нәтижелері төменділер үшін негіз болып келеді;
- мемлекеттік экологиялық бақылау міндеттерін қамтамасыз ету;
- қалыпты және қалыптыдан асқан ластанулар үшін төлемдер ұсыну;
- қоршаған ортаға және адам денсаулығына кері әсер залалын бағалау;
- апатты жағдайлар әсері мен салдарын бағалау.
3.2 Мониторинг өткізу кезінде ластағыш заттар сынсұрыптау әдістемесіне
қойылатын талаптар
Мониторинг өткізу кезінде ластағыш заттар сапалық және сандық
көрсеткіштерін анықтау үшін анализдің гравиметриялық, хромотографиялық,
спектрометриялық және электрохимиялық әдістеріне негізделген әдістер
қолданылуы керек.
Сынауды сұрыптау әдісі және көлемі әрбір жеке жағдайда зерттелетін
объект түрімен, мақсатымен және зерттеудің қабылданған әдісімен анықталады.
Атмосфералық ауа.
Ауа сынауын сұрыптау санитарлы-қорғаныс аймағының шекарасы бойынша
қадағалау (бақылау) пункттері өнделген желісіне сәйкес орындалуы керек және
қадағалау пункттері:
- қалдықтар әсері аймағында репрезентативті нүктелерінде тағайындалады;
- атмосфералық ауада ластағыш заттар 1-ші реттік және екінші реттік таралуы
мен миграциясының аренасы болып табылатын аумақтың табиғи жағдайларының
барлық әртүрлілігін қамтуы керек;
- келешекте атмосфералық ауада ластағыш заттар таралуының кеңістіктік
көрінісін алуды қамтамасыз ету керек.
Атмосфералық ауа сынауын сұрыптау кезінде атмосфера ластағыш көздерін
(АЛК) түгендеу орындалады және келесі өлшемдер анықталады:
- негізіне қарай ұзындығы мен ені және жарыққа байланысты (алаңдық
АЛК үшін) АКЛ орналасуы;
- алаңдық АЛК –ң горизонтқа қатысты бұрышы. Егер беткейге түсу бұрышы
әртүрлі бағытта өзгерсе, онда түсу бұрышының өлшемі румбтарды көрсету
(солар үшін өлшенген) арқылы анықталады;
- алаңдық АЛК жалынды беткейінің бұдырлық деңгейі;
- қалдықтардың сынауларын сұрыптау желдің жылдамдығы 6-8 мс немесе
одан жоғары, жазда, жауын-шашыннан кейін 3 күн өткен соң, тал түсте немесе
күннен кейін іске асырылады. Алаңдық АЛК қарқынды қалдықтар түзілу орын
алған жағдайда, барлық есептеулерді орындап және нақтылап мезгіліне бір рет
объектіні тексереді;
- қатынасатын ингридиенттер және олардың сандық құрамы нақтыланғаннан
кейін қалдықты жалпы бағалау үшін алдымен сынау сұрыпталады. Атмосфералық
ауаның ең көп ластанған нүктесін табу үшін сынауды сұрыптау белсенді
ластану аймағының (желді және оң жақтарынан) көлденеңнен жүргізіледі;
- одан әрі қадағалау және шаң сынауын сұрыптау тек спектрлік анализ
нәтижелерін өңдегеннен және берілген объект шаңы құрамындағы зиянды заттар
тізбесін нақтылағаннан кейін ғана орындалады.
Ауа ластануы физико-химиялық қасиеттері және ағзаға әсері бойынша
күрт ерекшеленетін екі негізгі құрамамен сипатталады: қатты фаза
(аэрозоль) және ауаның өзі (газдар қосылысы). Аэрозоль және газдар
сынауларын сұрыптау және анықтау жеке-жеке орындалады.
Аэрозоль сынауларын аспирациялық әдіспен сұрыптайды, оның мәні түрлі
сүзгіш маталар, мысалы, ППС-15 (Петряновтың перхлорвинил маталы сүзгісі),
ААС (аналитикалық аэрозольді сүзгілер), т.б. арқылы зерттелетін ауаның
белгілі бір көлемін сүзу болып табылады. Сүзгілерді сүзгі қондырғылардың
(СҚ) арнайы ұстағыштарына дәкелі негізін ішке қаратып орналастырады,
кейінірек белсенділікті немесе сүзгінің өзін (тура әдісі) немесе одан
алынған күлді (байытумен әдіс) өлшейді.
Сүзгінің маңызды сипаттамасы болып аэрозоль ұстау коэффициенті болып
табылады, ал ауа ағымы жылдамдығы және сүзгі материалы тығыздығына
байланысты 0,80-0,99 аралығында аутқиды және орташа 0,9-ға тең. Сүзгінің
тиімді жұмыс атқаруы үшін оған атмосфералық жауын-шашын түсуіне жол бермеу
керек. Дымқыл сүзгілерді қолдануға болмайды.
Ауаны өткізгеннен кейін сүзгіш қондырғыны сөндіреді, сүзгімен сүзгі
ұстағышты абайлап (қозғалмай) алады, оны зертханаға тасымалдап, жеткізу
үшін қынға (футляр) салады.
Газдар сүзгіде ұсталмайды, сондықтан газдар сынауын сұрыптауды тері
немесе шприц үлгісі бойынша орнатылған тұйық цилиндр камерада өткізіледі.
Осындай камералардың бірінің центрі бойынша санауыш орнатылған, қарама-
қарсы шетінде сүзгі қойылады, ол аэрозольді ұстау үшін қажет. Газ
сынауларын сұрыптау камераны созу жолымен немесе поршень көмегімен
сынсұрыптауға ауаны айдау арқылы орындалады.
Полигон ластанудың алаңдық көздеріне жататынын ескерсек, санитарлық
қорғалатын аймақ шекарасында орналасқан алты нүктеде ауа сынауын сұрыптау
орындалуы керек және үшеуі ық жағында, үшеуі жел жақта іске асырылады.
Нүктелер орналасуы келесі жолмен таңдалады. Қадағалаудың орталық нүктесінің
біреуі ық жақта және орталық нүктенің тағы біреуі жел бағыты сызығының жел
жағында орналасытрылады, яғни жел қозғалуы жел жақтағы нүктеден ық жақтағы
нүктеге бағытталады (үрлейді). Әр жақтағы екі көмекші нүктелер орталық
нүктелерден оң және сол жақта жел бағытына 20-300 бұрышта орналасады.
Атмосфералық жауын-шашындар.
Седиментациялық әдіспен атмосфералық жауын – шашын сынауларын
сұрыптау дегеніміз арнайы кювет – жинағыштарға түскен жауын – шашынды
(шаңды бөлшектерді) жинау. Адизиондық қасиеттерін жақсарту үшін кювет
беткейіне, түбіне, қабырғаларына жабысқақ зат (глицерин, вазелин майы т.б.)
жұқа қабатпен жағады. Кювет түбіне, сонымен қатар, жабысқақ зат жағылған
сүзгіш қағаз төсуге болдаы. Кювет – жинағыштың өзі ауданы 0,3 м3,
қабырғаларының биіктігі 30 см және тасымалдау үшін тат баспайтын болаттан
(аллюминийден) жасалған майда ұстағыштары бар төртбұрышты ыдыс.
Жауын – шашын сынауларын сұрыптау үшін орынды әдетте аэрозоль
сынауларын сұрыптауға арналған сүзгі қондырғылар жанынан, жерден 3-5 м
немесе мекеме шатырынан 1 м биіктіктегі ашық алаңдардан таңдайды. Ереже
бойынша, жауын – шашынның тәуіліктік сынауларын сұрыптайды. Зерттеу
жағдайларын стандарттау үшін кювет пен сүзгілерді ауыстыруды бір уақытта
жүргізеді. Кюветтен жауын – шашынды алу зертханаларда оның түбі мен
қабырғаларын өте аз рет құрғақ, одан кейін этил спирті немесе 1,5 Н тұзды
(азот) қышқылы ерітіндісі сіңірілген дәкемен сүрту жолымен орындалады. Егер
экспозиция уақытында кюветке атмосфералық жауын – шашын түссе, оны басқа
ыдысқа (фарфор шыны аяққа, ыстыққа төзімді стаканға) буландыру үшін құяды,
содан кейні кювет түбімен қабырғаларын, жоғарыда айтылғандай өңдейді.
Ауыз су, тұщы су, теңіз суы.
Су сынауын басқа тағамдар сияқты, жалпы гигиеналық ережелерге сай
сұрыптайды және ластануды анықтау үшін ауыз су көлемі – 2-4 л, теңіз суы
-0,5 л және тұздану деңгейіне байланысты одан жоғары көлемді құрайды. Судың
рН құрамын анықтау үшін сынау көлемі әлдеқайда жоғары болуы керек және
белсенділіктің төмен көлемінде (фондық көлемге жақын) 100 литрге жетуі
мүмкін. Беткейлік су қоймалардан су сынауын батометр немесе зерттеу
мақсатына байланысты (мысалы, су тазалау станцияларында су жинау құбырының
орналасу орнында) беткейлік, орта және түпкі қабаттардан арнайы сансұрыптау
құралдары көмегімен алады.
Су сынауларын сұрыптау, сақтау және зертханаға жеткізудің барлық
ережелері орындалса ғана, суды зерттеу нәтижелері дұрыс түсіндірілуі
мүмкін. Аталған сатыларды өте көп факторлар судың қасиеттерін, сапасын
өзгертуі мүмкін.
Егер бастапқы су сапасының тез өзгеруі орын алса, онда сынау
сұрыпталатын нақты уақыт аралығы анализ нәтижелеріне көп әсер етуі мүмкін.
Белгілі бір уақыт аралығында сұрыпталған қосынды сынаулар уақыт аралығында
өлшенген орташа мәнін береді, ал бір мәрте сынаулар циклдік немесе
кездейсоқ ауытқуларға тәуелді мәндер беруі ықтимал.
Су сынауларын сұрыптау үшін үгілген каучук немесе қабық тығыны бар,
сыйымдылығы 0,5 л зарарсыздандырылған шишаларды қолданады. Шет аймақтық су
құбырлары жүйесінен су сынауын алу үшін зарарсыздық ережелерін сақтай
отырып, ең көп су жұмсалатын мезгілде, спирт сіңірілген тампонды жағып,
жалынымен кранды күйдіру және содан соң 10-15 мин. Бойы суды бар
қаттылығымен ағызу арқылы алдын – ала зарарсыздандыру керек. Сұрыпталатын
сынау көлемі 500 мм. Шишаларды тасымалдау кезінде тығынын сулап алмайтындай
етіп толтырады. Шишаны тығынмен және қағаз қалқаншамен жабады, оны жіппен
байлайды.
Су құбырынан хлорланған су сынауын (аммонизациямен немесе онсыз)
дехлораты бар шишаға сұрыптайды, 500 мл суды сұрыптау үшін арнайы шишаға
зарарсыздандыруға дейін 10 мг күкіртті қышқыл натрийді салады.
Сұрыпталған сынаулар оны сұрыпталған тұлғаның қолы қойылған
құжаттармен бірге тапсырылуы және тұлғанынң жұмыс орны мен лауазымы
көрсетілуі керек.
Жолдама құжатта көрсетілуі керек:
- сынауды сұрыптау уақыты (уақыт, күн, ай, жыл);
- сынауды сұрыптау орны, кранның, ыдыстың, т.б. орналасуы;
- зерттеудің мақсаты: жоспарлық зерттеу, ереше көсетілімдер
және т. б.;
- сынауларды сұрыптау кезінде орын алған ерекше жағдайлар
(кранның су жіберу уақыты, тасымалдау жағдайлары).
Сынау, оны сұрыптағаннан кейін 2 сағаттан кем емес уақыттан кейін
зерттелуі қажет. Егер аталған шарттарды орындау мүмкін емес болса,
сынауды 10 С – 50 С температурада сақтап, алты сағат ішінде анализ жасау
керек. Температураны бір қалыпты ұстау қажет, ол үшін жазда – мұз
толтырылған резеңке немесе пластмасса қапшықтар, қыста – жылы су
қолданылады.
Санитарлық – химиялық және органолептикалық зерттеулер жүргізу үшін
су сынауын сұрыптау және оны зертханаға жеткізу орындалуы керек МСТ
24481-80 Ауыз су. Сынауды сұрыптауға сәйкес.
Су сынауларын сұрыптау тарату жүйесіне түсер алдында және жүйенің
өзінде орындалуы керек. Сынауларды үгілген тығыны бар (қабықтық және
полиэтиллен тығындар болуы мүмкін) химиялық таза ыдысқа сұрыпталады.
Ыдыстар ауыз су құюға рұқсат етілген, олар мықты, түссіз, химиялық тұрақты
әйнекпен немесе полиэтиленнен жасалынады. Органикалық заттар болуын
анықтайтын анализге арналған сынауларды тек үгілген тығыны бар әйнек
ыдысқа сұрыптайды.
Сынауды сұрыптау су ағызылғаннан кейін 15 минуттан кем емес уақыт
ішінде жүргізеді, кран толық ашық болуы керек. Сынауды сұрыптау алдында
зерттеуге жататын сумен ыдысты 2 реттен кем емес шаяды. Ыдыс сумен толық
толытрылады. Ыдысты тығынмен жабар алдында, тығын астында көлемі 5-10
см3 ауа қабаты қалатындай етіп, беткі қабатын төгіп тастайды.
Су сұрыпталған күні зерттелуі керек. Егер бұл мүмкін болмаса,
сұрыпталған сынауларды сақтау үшін тоңазытқышқа салады, консервілейді.
Сынауларды сақтау және анализді орындау мерзімі сұрыптау уақыттан
бастап 72 сағаттан аспауы керек.
Әр затқа сәйкес МСТ-да (ГОСТ) көрсетілген әдістемелерге сәйкес
химиялық заттар болуына зерттеулер жүргізіледі.
Топырақ.
Сынауды сұрыптау топырақтың вертикаль құрылымын, топырақ жабынының
бір текті еместігін, жергілікті климат пен жер бедерін, сонымен қатар
ластағыш заттар мен ағзалардың ерекшеліктерін ескере отырып,
орындалады.
Анализ нәтижелерінің қоршаған орта әсерінен бұрмалануын
болдармайтындай етіп сынау алаңшаларында сынау сұрыптау жүргізіледі.
Ластанбаған және ластанған топырақ сынауларын салыстыру үшін
нәтижелер алу қажет болса, сәйкес табиғи жағдайда сұрыптайды.
Топырақтың жалпы ластануы кезінде сынау алаңшаларын координаттық
жазықтықта номерлері мен қоординаттарын көрсету арқылы белгілейді.
Жобалап алғанда топырақ біркелкі ластанған жер сынау алаңшаларын
координаттық жазықтықта бірдей арақашықтықта белгілейді.
Жобалап алғанда топырақ біркелкі емес ластанған жер сынау
алаңшаларын координаттық жазықтықта сызықтар арасында біркелкі емес
арақашықтықта белгілейді.
Координаттық жазықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz