Бастауыш сынып оқушыларының танымын дамытуда ойын әрекетінің ықпалы
Көкше академиясы
Психология кафедрасы
Қорғауға жіберілген күні: ------------------------------201 0ж
Кафедра меңгерушісі------------------------ ------Кукубаева А.Х
Салимова Айгерім
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
“ Бастауыш сынып оқушыларының танымын дамытуда ойын әрекетінің ықпалы”
Ғылыми жетекші: аға оқытушы Болатбекова.Н.Ж.
Көкшетау 2010 ж
Жоспар
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
----------- 1- 2 б
I. Бастауыш сынып оқушыларының танымын дамытуда ойын әрекетінің ықпалы
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының мінез – құлық және танымдық
ерекшеліктеріне сипаттама.
3 - 15 б
1.2 Бастауыш сынып оқушылары іс - әрекеті және жетекші іс - әрекет ретінде
ойынның психологиялық сипаттамасы.
16 – 25 б
3. Балалар ойынының әлеуметтік мазмұны.
26 – 35 б
II. Оқушылардың танымдық қабілетін дамытуда ойынның жетекші іс - әрекет
ретіндегі рөлі.
1. Ойынның баланың таным деңгейінің дамуындағы рөлі. 36 –
42 б
2.2 Танымдық деңгейлерін анықтаудағы тәжірибелік зерттеулер. 43 - 55
б
Қорытынды
66 – 68 б
Қолданылған әдебиеттер тізімі
69 – 71 б
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Балалар ойыны мәселелері, біз үшін балалық шақтағы дамып – жетілу
деңгейіне терең үңіліп, мән беруімізге үлкен әсерін тигізді деп айта
аламыз. Осы мәселені шешуде қазіргі балалар психологиясы, балалардың
рухани өмірінің мән – мағынасын түсінуге айтарлықтай мүмкіндік алды.
Балалар ойынының анализі балалық шақтың елеулі жақтарын, балалық шақтың
өзіндік ерекшеліктерін және олардың ішкі жан – дүниесіне терең үңілуге
мүмкіндік берді. Алғаш рет неміс ақыны , философ Шиллер балалар ойынына
өзінің атақты Эстетикалық тәрбие хаттарында айрықша мән берген. Ол
ойынды адамдардың эстетикалық өмірімен байланыстырған. Ол философиялық
тұрғыдан өте терең қарастырылып, бостандық жайлы уағыздармен
байланыстырылған.
К. Гросс теориясында ойын әртүрлі физикалық және психикалық күш
жаттығулары ретінде қызмет етеді деп айтылған. Оның ойынша балалар ойынын
сырттан бақылап тұрса, оның қимыл – қозғалыс, сезім, көз қозғалыстарын ,
сонымен қатар зейін, бақылу, ойлау қабілеттерін дамытуға көзделген әрекет
екеніне көз жеткізуге болады деген. Сондықтан да ойын әрекеті баланың
дене мүшелерімен қатар психологиялық даму деңгейіне әсер етеді деген пікір
өте орынды айтылған.
Балалар ойынын бүге – шүгесіне дейін зерттеуді қолына алған К. Гросс
өзінің Die Spiele der Menschen атты үлкен кітабында – ойын балалар
дамуына шын мәнінде үлкен ықпал етеді деп дәлелдеген. Сырт көзге үстіртін
қарағанға мақсатсыз болып көрінетін ойындар, жоғарыда айтылған фактілер
бойынша жоғары мақсатты көздеген әрекет түрі болып есептелінеді.
“ Х Х І ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері
анық. Біздің болашақтың жоғары технологиялық және ғылыми қамтымды
өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауымыз қажет,”—деп Қазақстан
Республикасының президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан
халқына жолдауында білім беру саласының алдына үлкен міндеттер қойды. Бұл
міндеттердің мақсаттарын ол “Қазақстан – 2030” еңбегінде былай деп
көрсетеді: “Әлемдік білім беру кеңістігінде ықпалдасқан және еңбек
рыногында бәсекеге қабілетті мамандар дайындауды қамтамасыз етуші білім
беру жүйесінің ұлттық моделін қалыптастыру”.
Қазірдің өзінде білім беру жүйесінде күрделі реформалық өзгерістер
жүзеге асырылуда . Еліміздің саяси-экономикалық даму деңгейінің
жоғарылауына байланысты жалпыға бірдей білім беру талаптары да өсуде.
Қазақстан Республиласының “Білім туралы” заңының 8-бабында
білім беру жүйесінің басты міндет і былай көрсетілген: “Білім беру
жүйесінің басты міндеті – ұлттық және адамзаттық құндылықтар,
ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптасты-
руға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті
жағдайлар жасау.”
Сондықтан 2008 жылдан бастап 12 жылдық жалпы орта білім беруге көшіп,
педагогтардың кәсіптік деңге-йін, оқулықтар мен білім беру бағдармаларының
сапасын арттыру керек.
Әсіресе, мектепті жаңа сипат пен санаға ие болып отырған әлеуметтік
ортаға нақтылы кіргізу тұжырымдамасын жан-жақты қарап және іске асыра
отырып, қысқа мерзім ішінде білім беруді инфрақұрылым тұрғыдан қамтамасыз
ету мәселелерін шешу дәл қазіргі уақытта өте маңызды болып отыр.
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы,мәдениеті, саналы
ұлттың ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты.
Осы орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету
үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі тәсіл-дерін қолдана
отырып,терең білімді,ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде
шығармашылық ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын
жеке тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде. Білім алу балалардың
ойлауын дамытудың міндеттері шарт болып табылады.
Ойлау әрекеттерінің қалыптасуы мен жетілуі ойлаудың негізін құрайды.
Бала қандай білімді игеріп, оларды қалай пайдалана білетіндігі оның қандай
ойлау іс-әрекеттерін игеру сыртқы бағдарлау іс-әрекеттерін игеру мен бойға
дарытудың жалпы заңы бойынша өтеді. Осы сыртқы іс-әрекеттердің қандай және
оларды бойға дарытудың қалай өтетіндігіне байланысты баланың қалыптасып
келе жатқан ойлау іс-әрекеттері, не бейнелер іс-әрекеттері формасын, не
сөзбен сан сияқты белгілер, іс-әрекеттер формасын қабылдайды.
Бастауыш сыныпта адамның тума қасиеттеріне қоса, өсе қалыптасатын адам
бойындағы психикалық қасиеттердің негізі қаланып, даму барысында әдетке
айналуы анық. Сондықтан да ғалымдарды бастауыш сынып оқушыларының
потенциалдық мүмкіндіктерін анықтау және дамытудың тиімді бағытын таңдау
мәселесі толғандырады. Осы бағыттағы зерттеулер нәтижесін пайдалану,
балаларды оқыту және тәрбиелеу үрдісіндегі, еңбек қызметінің тиімділігін
арттыруға мүмкіндік береді.
Ұжымшылдық сезім жеті-сегіз жасар балада оншама дами қоймайды. Балалар
“біз”деудің орнына “мен” деп айтқанды жақсы көреді. Бала үнемі жақсы
психологиялық жағдайда тәрбиеленуі, оқуы, өсуі қажет. Сонда балада
жағымды “мен” бейнесі қалыптасады, өзіне деген сенімділігі, өзіндік
сезімі туады. Мұндай “мен” бейнесі кез келген баланың жақсы жағдайда,
нәтижеге жетуіне, дұрыс дамуына мүмкіндік береді. Бірақ та бастауыш
мектеп кезеңіндегі оқушының жеке басына тән қасиеттерді тек “мен” деген
қасиет тұрғысынан ғана бағалап қоймай, тиісті мөлшерге қалайша бағынады,
мінезі, ерік-жігері қандай, ашуланғыш, не сабырлы келе ме, әсемдікті
ажыратудағы талғамы және өзгелермен қатынасы қандай – осы жөнінен де алып
қарауға болады. Мәселен, мектеп есігін тұңғыш ашқан бала мұғалімнің бүкіл
сыныпқа жасаған ескертуін өзіне қатысы жоқ деп есептейді. Балаларға
“біздікі” деген ұғымды үйретудің өзі мұғалімнің үлкен шеберлігін қажет
етеді. Мұндайда мұғалім барлық нәрселердің жалпы жұртқа ортақтығына баса
назар аударады. Мәселен, балалардың тұратын үйі, мектеп, емхана, көлік
т.б. нәрселердің бәрімізге ортақ екендігін айтып түсіндіреді. Мектеп
айналасына басқа балалармен бірлесіп гүл егетін болса, енді оны “біздің
гүліміз” деп үйрету қажет. Осындай алғашқы тәрбиелік істер қайталана
берсе, біртіндеп баланың мінез бітісі қалыптасады. Үшінші, төртінші сынып
оқушылары мектеп жұмысына белсене араласа бастайды. Сондықтан да олардың
ұжымдық қасиеті анағұрлым жоғарлай түседі.
Баланың психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс-әрекетінің негізгі,
жетекші түрімен сипатталады. Мысалы, мектеп жасына дейінгі балалық шақта
ойын іс-әрекеті жетекші болады. Бұл жастағы балалар үйреніп, тіпті шама-
шарқынша еңбек етіп жүрсе де, олардың бүкіл болмысын анықтайтын шынайы
стихия әр түрлі ойындар болып табылады. Алты-жеті жасар бала мектеп
табалдырығын аттасымен-ақ оқушы болады. Оның өмірінде ойын әлі маңызды орын
алғанымен осы уақыттан бастап, ол біртіндеп басымдылығын жоғалта бастайды.
Бастауыш сынып оқушысының жетекші іс-әрекеті оның мінез-құлық түрткілерін
(мотивтерінің түрлері) елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық және
адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болып табылады.
Бірінші сынып оқушылары бастан кешіретін негізгі үш түрлі қиындық жиі
байқалады.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының таным
деңгейінің дамуындағы ойын әрекетінің рөлін теориялық тұрғыда негіздеп
анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
А) Ойын әрекетінің баланың таным деңгейіне ықпал етуін анықтайтын
әдістерді таңдау
В) Балалардың жалпы танымдық ерекшеліктерін зерттеу
Зерттеу объектісі. СҚО Уәлихан ауданы Қаратерек ауылы 1-4 сынып.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық,
психологиялық және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау;
белгіленген міндеттерді шешу және ғылыми болжамды тексеру үшін зерттеу
әдістерін қолдану; бастауыш сынып оқушылардың оқу үрдісін бақылау;
оқушылармен әңгіме жүргізу, сауалнама алу,қорытындылау.
Ғылыми болжам: Балалар ойындарын тек физикалық тұрғыдан
дамып жетілу көзі деп қана емес, ой қозғалысына тікелей әсер ететін
әрекет түрі ретінде қарастыру.
Зерттеу пәні. Бастауыш сынып оқушыларының таным деңгейін анықтау.
Тест, ойын түрлері.
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының мінез – құлық және танымдық
ерекшеліктеріне сипаттама.
Көптеген ғасырлар бойы адамдар балаларды не нәрсеге және қалай оқыту,
оларды қалай тәрбиелеу керек екендігін ойлап келген. Бірақ баланы түсіну,
білу үшін оның айналасындағы дүниені қалай қабылдайтыны, оны қалай жадында
сақтайтыны, ойлайтыны, қайғыратыны жөнінде қамқорлық жасаушылар аз болған.
Мұндай мәселелер тіпті тумаған. Баланың психикасын педагогтар – ғалымдар
мен тәжірибе жүргізушілер (практиктер) ешбір ерекшеліктерді көрмеген. Олар
балаға жетілмеген ересек адам ретінде қараған. Өзінен - өзі болып жатқан
түсінікті нәрсе оның күйзелісі, қабілеті де үлкен адамдардағыдай тек аз
көлемде ғана деп есептелген. Бала материалды жадында аз көлемде сақтайды,
оған материалды көбіректе жиі қайталау қажет. Ол сонда ғана жадында
ұстайды, оның бір нәрсеге өз зейінін шоғырландыру мүмкіндігі аз, үлкендерге
қарағанда ол тез шаршағыш келеді, оның сезімі күштірек, бірақ уақыты
жағынан қысқарақ, ойлау қабілеті аумалы тағыда басқа мүмкіндігі аз.
Басқаша айтқанда, бала – сол ересек адам, тек кішірейген түрде, кәмелетке
жеткен адамға қарағанда, балада бәрі де кішкене, ал басқа бір нәрселер
мәселен: қиқарлықтар, қозулар, ширақтықтар, онда көбірек болады.
Француз педагогы Жан Жак Руссо “Бала кішкентай ересек адам емес ” деп
– жалпы қорытынды жасады. Ол үлкен адамға қарағанда басқаша ойлайды,
сезінеді, қабылдайды. Бірақ кейінірек үш ғасырдан кейін көптеген зерттеулер
балалардың қабілеттері, олардың байқаулары, еске сақтауы, пайымдаулары,
күйзелістері осыған сәйкес үлкен адамдардың көріністерінен сан жағынан
біраз айырмашылығы болса, сонша едәуір сапалық ерекшеліктері болатынын
сенімділікпен көрсетіп берді. Сонымен бірге олар әр түрлі жас ерекшеліктегі
топ балаларында да әр алуан.
Психологияның міндеті – психикалық даму заңдылықтарын ашу және оның
өсіп келе жатқан адамның жан – жақты дамуын басқарудың бүкіл процесін
жетілдіру үшін пайдалану болып табылады.
Сонымен қорыта айтқанда, бала психологиясы – баланың психикалық даму
факторлары мен заңдылықтарын: оның іс - әрекетінің дамуын, психикалық
процестерінің және сапаларының дамуын, оның жеке басының қалыптасуын
зерттейтін ғылым.
Баламен психологиялық және педагогикалық жұмыс істер алдында ең алдымен
балаға табиғатынан не берілгендігін және ортаның ықпал етуінен не
алғандығын психологияда адамның мінезі туғаннан болатындығын
(темпераментті) органикалық талаптарға байланыстырып және әлеуметтік
талаптарға байланыстырып реттей білу керек. Мұндай кезде психодиагностика
өткізуді талап етеді, оның орындалуы адамның қасиетіне және психо –
педагогикалық эксперимент қалыптастыру саласына байланысты. Егерде
эксперимент кезінде зерттелушінің оқу қасиетімен тәрбиесін қалыптастыруға
болмайтындығы дәлелденсе онда (организмнің) ағзаның жетілуі, биологиялық
деңгейде көрінеді және кеңейеді, сондықтан бұл сапаны немесе қасиетті
биологиялық тума қабілет деп есептеуге болады. Адамның тума қабілет
дамуы, қабілеттілігіне айналуы, оқыту мен тәрбиенің бір есебі, бұл білім
психологиясыз шешілмейтін есеп.
Тума қабілет құрамына және саласына көп процестер кіреді яғни адамның
жағдайы мен қасиеті.
Керек қабілетін жинап қабілеттілік олардың даму деңгейін іске асырады.
Даму қабілетінің психологиялық білім құрылысы оқу мен тәрбие жұмысына
әдістерді дұрыс таба білуге, оларды қалыптастыру заңдылықтары қажет.
Мектепке дейінгі естиярлар мен ересектердің ойлауының көрнекі схемалық
сипаты олардың іс-әрекетерінің көптеген ерекшеліктерінен көрінеді. Осындай
көріністердің бірі бала суретінің схемалық, онда негізінен бейнеленетін
заттардың негізгі бөліктерінің байланысы көрсетіледі, дара белгілері
болмайды.
Мұндай түрде жүйелі түрде сурет салуға үйретілмеген балаға тән.
Балалар ойлауының схемасының екінші көрінісі – олардың түрлі кейіптегі
схемалық бейнелерді өте оңай да тез түсініп, оларды табысты пайдалануы.
Мысалы, мектеп жасына дейінгі балалар 5 жастан бастап бір рет түсіндірген
соң бөлменің жоспары деген не екенін ұғына алады және жоспардағы белгіге
қарай отырып бөлменің ішінде жасырылған затты тауып алады. Олар заттардың
схемалық бейнелерін таниды, картаға ұқсас схемалар т.б пайдаланылады.Осыған
ұқсас тапсырмаларды дұрыс шеше білу бейнелері негізінде, пайымдаудан
белгілерді пайдаланылатын пайымдауға яғни дерексіз, логикалық ойлауға
көшуді қажет етеді.
Бұл уақытта бала бір затты белгілеуге өзге бір заттың суреттің сөзінің
көмегімен оның орнын ауыстыруға болатындығын түсіне бастайды.
Логикалық ойлау кейінірек бейнелі ойлаудың негізінде қалыптасады.
Ауқымы кеңірек мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Бейнелі ойлау мектепке дейінгі баланың өмір жағдайлары мен іс-
әрекетіне, ойында, сурет салуда, құрастыруда төңірегіндегілермен қарым-
қатынас жасауға оның алдында пайда болатын міндеттерге жоғары дәрежеде
сәйкес келеді. Міне сондықтан-да мектепке дейінгі шақтағы бала бейнелерге
негізделген, үйренуге берілген келеді. Барлық осы жайдайларды есепке алу
мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелі ойлауын дамытуға ерекше назар
салуды қажет етеді. Дерексіз логикаға ойлауға келсек, оның қалыптасуын
баланый ғылыми білімдердің кейбір негіздерімен таныстыру қажет болғанда
пайдалану керек. Соның өзінде де баланың ойлауын қалайда бүтіндей логикалық
етіп шығаруға тырысудың қажеті жоқ.
Демек, мектептегі оқу үрдісі оқушылардың танымдық белсенділігін
арттырып, шығармашылық әрекетін дамытуына жол ашуы қажет.
Оқу және тәрбие бағалы болады егер баланың психологиялық даму деңгейі
жоғары жүргізілген уақытта ғана бағалы бола алады. . Бұл деңгейде
анықтап, даму немесе қате жүргізіліп жатқанын кейбір мөлшермен оны
салыстыру керек. Мұндай ғылыми кезде нормаларын психологтар атқарады,
орындайды, сарап жасап шығарады, олар баланың психологиялық тест әдістерін
мектепке ұсынады, жүйеленген тест қолданылғанда, баланың қалай жетілуін
айқындайды және уақытында педагогикалық, психологиялық қажетті шараларды
пайдалануын, жетіспеген қасиеттерді түзетуге бағыттайды.
Педагокикалық және психологоиялық тәжірибелік оқу жұмысында бір
бөлігінде дұрыс жетілген бала және дамуы бөгелеген баланы, дарынды баланы
анықтау. Соңғы екі категориядағы балалар өздерінен нақты зейінді талап
етеді. Қатарынан қалғандар олар мектеп бағдарламасын нашар қабылдайды,
нашар меңгереді, ал дарындылар өз мүмкіндіктерін дамыту үшін толық
пайдалана алмағандығының себебінен.
Психологиялық педагогикалық мәселенің негізгі қиындығы, психологтың
қатысуынсыз дұрыс шешілмеуі мүмкін. Бұл себеп баланың дамуынан, оқуынан,
тетелестерінен артта қалуымен айқындалады, ал дарынды балалардың дамуына
жақсы мүмкіндіктердің жоқтығы. Мұнда сонықтан мұғалімге білікті, білімді
психологиялық көмек қажет. Қай тәжірибеде болмасын баланың оқу және тәрбие
жұмысында мұғаліммен психологтың бірігіп жұмыс атқаруын қажет етеді:
олардың бірікпей жеке-жеке жұмыс істеуі жұмыстарының жетістігіне апармайды.
Баланың қолынан келмейтіні көп. Бірақ біз тек сәбидің әлі де қолынан
келмейтініне, әлі де істей алмайтынына ғана көңіл аударар болсақ, онда біз
ересектерге тән жаңа қасиеттердің, сапалардың қайдан пайда болатынын
ешқашан түсінбес едік. Сондықтан баланың бойында не бар, ол не істей алады,
жасы өскен сайын ол қалай өзгеріп, нені үйреніп келеді дегенді анықтау әлде
қалай маңызды.
Баланың дамуы үлкендерді үнемі таңдандырады, әр қуанышқа бөлейді. Ол
бүгінгісі кешегісіне, ал ертең бүгінгісіне ұқсамайды.
Жаңа туған сәби қандай болады? Ол бағым-күтімсіз бір күнде өмір
сүрерлік қабілеті жоқ, өздігінен қозғала да алмайтын, тамақтану да қолынан
келмейтін айналасымен қарым-қатынас жасауға да мүлдем дәрменсіз тірі жан.
Енді мына біздің алдымызда үш жасар бала дерлік. Бұл өзінің ерекше
ішкі дүниесі, өзіңдік тілегі, әдеті, талғамы бар, көп жағдайда өз
дербестігін көрсетіп, оны табандылықпен сақтай алатын адам. Ол жүруді,
қолын сілтеп әр-түрлі қимыл жасауды ғана емес, сонымен бірге киімдерді,
ыдыс-аяқты, жиһазды, қарындашты, кішкене күрекшені, адам жасаған басқа да
көптеген дүние-мүлікті қолдану тәсілдерінде игереді. Үш жасар бала сөйлей
біледі, 1000-нан астам сөз біледі, граматикалық жағынан байланысқан сөздер
құра алады, айналасындағылардың бәріне қызыға қарап, сан түрлі сұрақ қояды.
Ойнаған кезде көбіне үлкендерден көргенін істеп, соны өзінше қайталайды.
Ақыл-ойының жетілуі жөнінен ол ең бір дамыған жануарлардан әлде қайда озық.
Адамға ұқсас маймылдардан өздері шеше алмайтын міндеттерді шешу балаға
қиындық келтірмейді, ол ойлаған кезде өзінің жартусыз тәжірибесін ғана
емес, үлкендердің біртіндеп үйреткендерін де пайдаланады.
Тағы да төрт жыл өткен соң бала мекттеп есігін ашады. Бұл кездегі өзгеріс
үш жасар уақыттағыдан әлде қайда басым. Бала-бақша “Түлегі”-адамзат
қоғамының кішкене мүшесі. Олардың алдынан адамзат қылығы мен өзара қарым-
қатынасының кең жазирасы ашылған. Ол өз іс-әрекетін құрбы-құрдастарының
іс-әрекеттерімен үйлестіруге, қиын жағадайдажолдасына көмектесуге, өзінің
және басқаларының қылықтарына қоғамдық моральді қарпайым нормалар
тұрғысынан баға беруге үйренген. Оған адамның көңіл-күй толғаныстары
түсінікті. Бала нені тек мейлінше күрделі іс-әректтерді орындауга емес:
өз ойларын, ойын, сурет салу, құрастыру кездерінде дербес жүзеге асыруға
қабілетті. Ол бірқатар білім, іскерлік пен әдеттерді игереді- санауды
(кем дегенде, онға дейін) қарапайым арифметикалық есептерді шығаруды
үйренеді, әріптермен танысады. Оның қабылдауы, есі, ойлауы ырықтылықты,
басқаруды игере бастайды. Өз-өзінен қызықты, тартымды ғана емес, сонымен
бірге әлде бір мақсатқа жету үшін (құрбыларының қолдануына ие болу,
тәрбиешінің мадақтауын есту үшін) үйрену қажет нәрселерді де тыңдау,
көру, есте сақтау ойластыру мүмкіндігі пайда болады.
Бұл өзгерістердің бәрі кездейсоқ емес, өзінің себептері бар заңды
сипаттағы нәрсе. Егер кейбір балаларда бұл процесс басқаша жүрсе, онда
дамуда ауытқушылық бар деуге-дамуының озық жүруі кеш қалуы немесе дұрыс
еместігі туралы олардың да әрдайым белгілі бір себептері бар екенін айтуға
болады. Даму заңдылықтарын анықтау, оған әсер ететін себептерді іздестіру-
балалар психологиясының маңызды міндеті.
Балалар психологиясы тек балдырғанның психикалық дамуын, психикалық
дамудың әрбір сатысын сипаттайтын негізгі компоненттерді зерттейді.
Бойының өсуінін, салмағының артуын, дене пропорциясының өзгеруін, нерв
жүйесінің құрылымы мен жұмысының жетілуін, ішкі секреция бездерінің жұмыс
атқару өзгерістерін-дамудың осы жақтарының бәрін жас ерекшелігі анатомиясы
мен физиологиясы зерттейді.
Әр-түрлі жастағы балалар, олардың пихикалық даму тұрғысынан алғанда да
алдымен іс-әрекетің оларға тән әрі лайықты түрлеріне қарай өзара
ерекшеленеді. Мәселен, бір жасар сәби негізінен қолына түскен нәрсені
соғып, сілкілеп, бір ойыншықты екіншісінің үстіне қойып, ұрғылап қимыл
жасаса, мектеп жасына дейінгі бала құрастыру мен шұғылданады, текшелерден
үй тұрғызады, сурет салады, жапсырады, ойын үстінде қошаған өмір
оқиғаларын, сүйікті ертегілер сюжеттерін қайта жасап жаңғыртады.
Психикалық дамудың маңызды жағын баланың бойындағы психикалық
процестерімен сапалардың, қабылдаудың, зейіннін, қиялдаудың, есте
сақтаудың, ойлаудың, сөйлеудің, сезімдердің, мінез-құлықтың, еріктің-
басқаруының бастапқы формаларының пайда болуы, өзгеруі және жетілуі
құрастырады. Мысалы: 2-3 жасар балалар өздерінің іс-әрекеттерін ойша
жоспарлай алмайды. Олар “Теоретиктер” емес- “практиктер”: бала шкаф астында
кептеліп қалған ойыншық атты бар күшін сала жұлқылыйды. Оны басқа жағынан
қозғаса онай суырып алуға болатынын біле бермейді. Пайда болған міндеттерді
балалар заттар мен қимыл жасау процесінде шешеді. Міне, бала стол үстіне
“секіріп шығып кеткен” допты алуға тырысады. Қаншама ұмтылғаны мен қолы
жетер емес. Қасында сызғыш жатыр, соны қолына алады, айналдырып қарайды,
столға ұрып көреді. Допқа тиіп кетіп еді, ол домалай бастайды. Иә, енді
бала сызғышты саналы түрде жұмсайды, доп домалап жерге түсті-мақсат
орындалды.
Екі-үш жылдан кейін балалар алдына-ала күрделі емес ойын сюжеті нендей
рөл атқаратынын өзара ойласып келсе, ойын материалын, рөлдерді бөлісе
алады. Баланың күрделі құрылыстары (қуыршақтарғаүйлер, машиналарға гараж)
дұрыс жоспарлайтынын олардың аумағының мақсатқа сай болуы керектігін
түсінетінін (гараж болса, ішіне ойыншық машина сиятындай болатынын) жиі
көруге болады. Мұның бәрі іс-әрекет үстінде ойлаудан практикалық іс-
әрекетке бағыттап және келтіре бастайтын ақылмен ойлауға өту болып отыр.
Ақырында, сәбилік және мектеп жасына дейінгі шақ-бұл баланың жеке
басының қалыптасуы басталатын шақ.
Жас баланың мінез-құлқы қысқа мерзімді, итермелеуші тілектерден
түрткі алып кездейсоқ жағдайларға тәуелді болады. Міне, ол анадай жерде
тұрған форфор ыдысқа ынтыға ұмтылады, алайда үлкендер ыдыстарды сындырып
алар деген қауіппен көрінбейтін басқа жерге қойса болады, балдырған
бұрынғы ойын ұмытып әткеншекке тербелу немесе қолына түскен ойыншықты
соққылап ойнаумен айналысып кетеді. Бұл жерде біз баланың жеке басы туралы
жақсы немесе жаман пікір айта алмаймыз. Ал мектеп жасына дейінгі бала
болса, әңгіме басқа оның қылықтары жекеленген тілектен, талап ниеттен емес,
белгілі мотивтер жүйесімен белгіленеді, 5-жасар бала текшелермен ойнап отыр
делік, оны бірдей уақытта құрбылары көшеге шығуға шақырады, ал әжесі оның
әлдебір шаруаға көмектесіп жіберуін сұрайды. Әрине, оның көшеге шыққысы
келіп-ақ тұр, бірақ алдымен текшелерді жинап жәшігіне салып содан-соң
тездетіп әжесінің өтінішін орындайды да, көшеде күтіп тұрған балаларға
барып қосылады. Бұлай болмауы да мүмкін: балалар түрлі тәрбие алады ғой.
Алайда ең маңызды мәселе өзінің бір талабын екіншісіне жегізіп баланың
саналы түрде іс - әрекет жасауға қабілетті болуы. Келтірілген мысалдар бала
психологиясы пәнінің мәнін ашуға мүмкіндік береді.
Бала психологисы-балдырғанның психикалық даму факторлары мен
заңдылықтарын: оның іс-әрекетінің дамуын, психикалық процестерінің және
салаларының дамуын, оның жеке басының қалыптасуына зерттелетін ғылым.
Оқу және тәрбие бағалы болады егер баланың психологиялы даму деңгейінің
көтерілуі жүргізілсе. Бұл деңгейде анықтай білу керек және даму немесе қате
жүргізіліп жатқанын кейбір мөлшермен оны салыстыру керек. Мұндай ғылыми
кезде нормаларын психологтар атқарады, орындайды, сарап жасап шығарады,
олар баланың психологиялық тест әдістерін мектепке ұсынады, жүйеленген
тест қолданылғанда, баланың қалай жетілуін айқындайды және уақытында
педагогикалық, психологиялық қажетті шараларды пайдалануын, жетіспеген
қасиеттерді түзетуге бағыттайды.
Педагокикалық және психологоиялық тәжірибелік оқу жұмысында бір
бөлігінде дұрыс жетілген бала және дамуы бөгелеген баланы, дарынды баланы
анықтау. Соңғы екі категориядағы балалар өздерінен нақты зейінді талап
етеді. Қатарынан қалғандар олар мектеп бағдарламасын нашар қабылдайды,
нашар меңгереді, ал дарындылар өз мүмкіндіктерін дамыту үшін толық
пайдалана алмағандығының себебінен.
Бастауыш мектеп оқушысының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдаспауымен
ерекшеленеді, сонымен қатар оларда “ білуге құмарлық, әуестік те”
байқалады. Олар өздеріне күнделіті жаңа бір нәрсені ашып
отыратындықтан қоршаған ортаны қызығумен қабылдайды. Олардың зейіні де
еріксіз, тұрақсыз болып келеді. Сондықтан бастауыш мектепте балаларды оқыту
мен тәрбиелеу үрдісі, негізінен,зейінді тәрбиелеуге бағытталыды. Мектеп
өмірі баладан ерікті зейінін жаттықтыруды, назарын бір орталыққа біріктіру
үшін ерік күшін жинақтауды талап етеді.Балалардың ерікті зейіні оқу
мотивтерімен бірге дамиды.
Зейін – кез – келген интеллектуалдық іс - әрекеттің негізі болып
есептелінеді. Ешбір психикалық процесс, ол қабылдау, ойлау, есте сақтау
немесе қиял болса да зейінсіз өз талап – тілегіне жете алмайды.
Психологтардың пайымдауынша зейін деңгейі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым
балалардың оқуға үлгерімі тиімді болады дейді. Зейіннің шашыраңқы,
дұрыс ұйымдастырылмауы оқудағы үлгермеушіліктің бірден – бір себебі болып
қалады. Бұл жастағы балалар өте сезімтал. Оның сезімі тәуелсіз және өте
ашық болады. Бұл жастағы балалардың қиялы өте шапшаң, фантазияға берілгіш
болады. Олардың қиялына мүмкіндік берсе, оларды қандай да болсын бір іске
оп – оңай тартуға жеңіл. Сонда балалар қиын істерді де құштарлықпен
орындайды. Баланың бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі жүріп жатады. Даму
үрдісінде баланың таным белсенділігі арта түседі. 6-7 жастағы бала лар
заттарды түріне, түсіне, көлеміне қарап ажырата бастайды, олардың
құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында
бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам
баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балаларды бір
нәрсені құмартып білуге талаптануын таным ынтасы дейді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қабылдауы олардың қимыл әрекетіне
байланысты және эмоциялық бояуларға бай болып келеді. Мәселен, олардың
қозғалмалы, бояулы заттарға тез зер салғыш келетіні, қанық бояулы
нәрселерге ерекше құмартатыны да осыдан Бастауыш сыныптарда оқитын
балалардың қабылдауында мына төмендегідей ерекшеліктер болады. Олар әлде
болса құбылыстарды тұтас зат күйінде жөндеп қабылдай алмайды. Бала заттың
көлденеңнен кезіккен жеке қасиеттері мен белгілерн ғана көреді, заттарды
талдай қабылдау жағы да жетпей жатады. Мәселен, ол заттың өзіне ұнағанын,
олардың көзге бірден көрінетін сыртқы белгілерін қабылдауға ұмтылады.
Мұндай қабылдауда белсенділік жағы да аз болады. Егер объектіні қабылдау
қиынға соқса, бала оған қынжылмайды, екіншісіне ауысады, қабылданған
затының жеке бөліктерін тізбектей алғанмен, бірақ онда жүйе болмайды.
Үшінші сыныптан бастап балалардың қабылдау саласындағы осындай
қателері азая бастайды. Оқушы заттың негізгі белгілерін байқай алатын
болады. Қабылдауда анализ бен синтез қатар жүреді. Бала әр заттың өзіндік
белгісін ұққысы келеді, оның мәніне, ішкі, сыртқы құрылысына, жасалу
принципіне зер сала бастайды, Енді затты жан-жағынан байқап көргісі келеді.
Заттарды дұрыс қабылдай алу мәніне түсіну барлық пәндер бойынша бірдей
болмайды. Мәселен, күнбе-күн өтілетін ана тілі сабақтарына қарағанда сирек
болатын ән-күй, сурет сабақтарынан бала қабылдауының даму дәрежесі баяу
болады.
Қабылдау процесінің күрделене түсуі балаларда байқай алу қабілетінің
көрінуімен ұштасады. Байқаудың қарапайым элементі бірінші сынып
оқушыларында да бар. Мәселен, қоңыздың мұртшасы, көзі, табаны, аяғы бар
деп баланың тізбектеуі – оның байқай алатындығының белгісі. Үшінші,
төртінші сынып оқушылары объектінің түсіне, түріне, үлкен-кішілігіне де
назар аудара алады, байқаудың мақсатын түсінеді, нәтижесін сөз арқылы
тұжырымдап, бірнеше объектілерді қатарынан байқай алуға шамасы келеді.
Байқаудың белсенді жүріп отыруына сезім мен қызығу жақсы әсер
етеді. Сондықтан да мұғалім байқау кезінде оқушылардың әрқайсысының
белсенділігін қадағалап отырғаны абзал. Өйткені бала объектілерді қарауға
селсоқ кірісетін болса, байқау дәрежесі өте төмен болады.
Бала қабылдауын дамытудағы ерекше ролін ескере келіп, мұғалім мына
төмендегі шарттарды орындап отыруы тиіс:
1)Көрнекті құралдарды
2)Оқушы байқаудың, қабылдаудың мақсатын айқын ұғынып, қабылданатын заттар
мен құбылыстардың мәнін түсінген болу шарты
3)Қабылданатын заттар мен құбылыстарды бір-бірімен салыстыруға, жаңа
материалды оқушылардың бұрынға білімдерімен үнемі байланыстырып отыруға зер
салу қажет.
4)Оқушылардың сабаққа белсенділігін арттыруда оқу материалының түрі,
көлемі, қиындығын мұғалім еске алу шарты
5)Оқушылардың байқағыштық қасиетін тәрбиелеу, дұрыс қабылдап үйренуге
әдеттендіру шарты.
Естің дамуындағы елес және оны тәрбиелеу. Қайта жаңғырту процесі
елеспен тығыз байланысты. Өйткені өткендегіні қайта жаңғырту түрлі
елестермен негізделе жарыққа шығып отырады.
Елесті түйсікпен қабылдаудан ойлауға өтердегі көпір деуге болады. Елес
арқылы адам заттар мен құбылыстарды аз да болса, жалпылай бейнелей алуға
мүмкіндік алады.
Мәселен, баланы оқуға, жазуға үйрету анық, дәл елестерсіз мүмкін емес.
Егер оқушы да әріптердің жазылуы жөнінде анық елес болмаса, ол дұрыстап
жаза алмайды. Көру елестері сурет сабағында аса қажет. Баланың зат
жөніндегі елестері анық болса ғана ол суреттерді соған сәйкес етіп сала
алады. Елестер қабылдаудың негізінде қалыптасып отырады. Сондықтан баланың
қабылдауы толық болса ғана елестері де толық болады. Оқушы өзі байқап
отырған нәрсені кейін қажет блатындығын сезінетін болса, оның елесі де
тиянақты қалыптасады. Мәселен, оқушы табиғаттану сабағында үй қояндары
туралы мәлімет алғанда, кейін мұны жатқа саладыны ескертілсе, баланың
байқауы тереңірек болып, елесіне жақсы тірек болады. Баланың елестерін
дамытуда арнаулы жаттығулар жасап отыру қажет. Мәселен, сурет сабағында
алдымен салынатын затқа баланың зейінін аударып, кейін одан жатқа сол затты
салуды талап етсе және осындай әдісті бірнеше рет қайталаса баланың көру
елесі дами түседі. Бастауыш сынып оқушыларының өмір тәжірибесі аз, ой-өрісі
әлі жетілмегендіктен, затты жалпылай алу қабілеті нашар болады. Мұғалім осы
жағдайды ескере отырып, балада нақтылы елестердің мол болуын ойластыруы
тиіс. Мектеп жасына дейінгі балалардың елестерін дамытып отыру, оларды оқу
әрекетіне дайындаудың негізгі бір элементі екендігі ата-аналардың естерінде
болуы тиіс.
Зейінннің дамуы және оны тәрбиелеу. Балаларда тілдің шығуына
байланысты ырықты зейіннің саңылауы байқала бастайды. Ырықты зейін
үлкендердің ықпалымен балаларға түрлі талаптарды орындатып үйретуіне орай
дамытып отырады (тазалық сақтау, ойыншықтарын, киім-кешектерін жинастыру,
үлкендердің айтқанын тыңдай білуге баулу т.б) Мектеп жасына дейінгі
балалардың зейінінің қалыптасуында ойын әрекеті ерекше орын алады. Ойын
арқылы бала түрлі обьектілерді көреді, естиді, байқай алады, фактілер мен
құбылыстарды бір-бірінен ажыратып, оларға назар аудара бастайды. Балаларды
зейіннің түрлі қасиеттері (көлемі, бөлінуі, тұрақтылығы т.б) жақсы
байқалады. Бұлардың бәрі үлкендердің басшылығымен жетіледі. Мектеп-
оқушылардың зейінін оқу-тәрбие процессінің талаптарына байланысты жүйелі
түрде қалыптастырып дамытатын негізгі орын болса, мұғалім – балалардың
зейінін тәрбиелейтін негізгі тұлға. Бұрын ойлағаннан басқаға көңіл бөлмей
келген бала оқуға бірден беріліп кетпейді, сабақтың басынан аяғына дейін
отыруға оның шыдамы жетпейді. Олардың алғашқы кезде сабақтың аяқталуын
асыға күтіп отыратындары да осыдан. Балада ырықсыз зейіннің басымырақ болуы
ой-өрісінің көрнекілігіне де байланысты. Мәселен, бірінші сынып оқушылары
түрлі нәрселерді санағанда, көбінесе олардың сыртқы формасына, бояуына
көңіл аударады да, ең негізгі міндеті есеп шығаруды ұмытып кетеді. Бұл
жастағы балалардың зейініндегі екінші бір ерекшелік- зейін көлемінің өте
тары келетіндігі. Мұғалім осы жағдайды есінде қатты ұстағаны дұрыс. Ол
сабақта бала ұғымына түсінікті, тіл жағынан жеңіл етіп берсе, көрнекі
құралдарды тиісінше пайдаланса, бала зейіні бір обьектіге тұрақтала түседі
де, зейіннің бөлінуі кемитін болады. Оқушы зейіні негізінен сабақ үстінде
тәрбиеленеді. Сабақтың әрбір минуты бала зейінін билеп алмайынша,
мұғалімнің сөзі оның зейініне қонбайды, қиялын толғандырмайды.
Зейін тәрбиесінде әр бір мұғалімнің еске алатын кейбір шаралары мына
төмендегілер:
1. Бірінші сыныптан бастап оқушыларды зейінділікке әдеттендіру, олада
зейіннің жоғары түрлерін дамыту естен шықпайтын болсын.
2. Бүкіл сыныпқа не жеке оқушыларға берілетін тапсырмалар дәл, анық, қысқа
болып келсін.
3. Бала қайда жүрсе де, (мектепте, үйде, далада) байқағыштыққа тәрбиеленуі
тиіс.
4. Зейінді күшті және тұрақты ететін құбылыстың бірі –ерік. Сондықтан
зейін тәрбиесін ерік тәрбиесімен ұштастырып отыру қажет.
5. Бастауыш сынып оқушыларының жүйке жүйесінің әлде болса, қатая
қоймағандығы еске алынсын. Олардың шаршап кетпеуін қадағалау, орынсыз
жалықтырмау, ауыр, жеңілдігі әр түрлі пәндерді күнделікті сабақ кестесіне
талапқа сай орналастыру секілді мәселелер де зейін тәрбиесіне қатысы бар
шаралар. Ы. Алтынсарин: егер балалар бірдемені түсінбейтін болса, оқытушы
оларды кінәлауға тиіс емес, оларға түсіндіре алмай отырған өзін кінәлауға
тиіс -деп өте дұрыс айтқан.
Ойлаудың дамуы және оны қалыптастыру. Жаңа туған балада ешқандай ойлау
болмайды. Ойлау баланың сыртқы ортамен белсенді қарым-қатынас жасаудың
нәтижесінде, оның өмір тәжірибесімен қосақталып дамып отырады. Он бес айлық
бала өзі сүйрей алмаған жәшіктің ішіндегі нәрселерді көріп, біртіндеп
оларды азайта бастайды, содан соң оны жылжытатын болады.
Тілдің шығуы бала ойлауының дамуында елеулі кезең болып табылады.
Мектепке түскенге дейін бала ойлауы дамудың үстінде болады. Ойлау бұл
кезеңде нақтылы-бейнелі болып, әрекетпен әлде де тығыз байланысып жатады.
Балалардың ойлауын дамытуда мектептегі оқу-тәрбие процесі шешуші роль
атқарады. Бастауыш мектеп жағдайында бала ойлауын дамыту үшін мұғалім
тиісті жұмыстар жүргізіп отыруы тиіс. Осындай ойлау тәрбиесіне қатысты
кейбірі мына төмендегілер:
1.Балаларды белгілі ережелер (грамматикалық математикалық) жөнінде өз
беттерінше қорытынды жасай алуға үйрету үшін мұғалім сабақта мүмкіндігінше
эвристикалық методты жиі пайдаланып отыруы қажет.
2.Балалардың сөйлеу қабілетін дамытып отыру олардың ойлауын дамытуға
үлкен әсерін тигізеді
3.Ойлау қабылдаулар мен елестердің негізінде жазылады.
4.Мұғалім балаларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс. Бұған оқу
процесін жүйелі ұйымдастыру, сабақта бала логикасын дамыта алатын
мүмкіндіктерді мол пайдалану арқылы жетуге болады.
5.Оқушылардың өз беттерінше жасаған ой операцияларының дұрыс-
бұрыстығын тексерткізу, оларды бір мәселенің өзін түрлі жолдармен шешуге
үнемі бағыттап отыру
6.Ойлауды тәрбиелеу бала психологиясын жан-жақты дамытумен тығыз
ұштасып жатады. Бұл оның білуге құмарлығын, таныту қызығуларын,
көзқарасымен сенімін тәрбиелеумен қоса жүргізілуі тиіс.
Сөйлеудің дамуы және оны тәрбиелеу. Бала алдымен дауысты дыбыстарды,
кейінірек дауыссыз және сыңар дыбыстарды, соңынан дауыссыздардың қатаң, ұяң
түрлерін меңгереді. Екіден былай қарай баланың сөздік қоры қауырт өседі.
Мәселен, жас жарымдағы балада 10-15 сөз болса, екіге келгенде 300, үш жаста
мыңға жуық сөзі болады. Үш жастан былай қарай ана тілінің заңдылықтарын
стихиялы түрде үйренуге кіріседі.
Жанұяда баланың сөйлеу әрекетінің дұрыс қалыптасуына жеткілікті көңіл
бөлінсе, мектепке келгенде оңай хат танып, сабақты жақсы үлгеріп кетеді.
Осындай балалардың ана тіліндегі сөз қоры 4000-ға дейін жетіп отырады.
Баланың сөйлеуі мектепке дейін тек қарым-қатынас ролін атқарса, мектепте
жүргенде білім жүйелері меңгерудің негізгі құралы қызметін атқарады.
Мектепке түсу бала тілінің жоспарлы түрде дамуына өте қолайлы жағдай
туғызады. Сауат ашу, оқып, жаза алуға үйрену, мектепке дейін өз бетінше
меңгерген ана тілін енді арнаулы пән ретінде (фонетикалық, лексикалық,
грамматикалық трғыдан) оқып-үйрену бала тілін дамуына бұрын-соңды болып
көрмеген үлкен өзгерістер енгізеді. Тілді меңгеру барысында баланың сөйлеу
ерекшеліктері онан сайын жетіле, дами түседі.
Жазбаша сөйлеу – баланың тіл мәдениетінің дамуына ерекше ықпал
жасайтын қуатты фактор. Жазбаша сөйлеуді меңгеруге бала мектеп есігін
аттағаннан бастап белсенді кіріседі. Балалардың орфографиялық дағдылармен
қатар жазу жұмысы дағдыларын үйрену жазба сөйлеуді меңгерудің негізгі
элементі болып табылады.
Жазба сөйлеудің дамуы хат тани білуден басталады. Хат тану арқылы
арнаулы дағдылары болуын қажет етеді. Мұндай дағдыларды оқу дағдысы дейді.
Хат негізгі үш кезеңнен тұрады.
Мұның бірінші кезеңде оқушы әріптің аттарымен танысады. Оқу дағдысының
бірінші кезеңін психологияда анализдік (талдау) кезеңі деп атайды.
Екінші кезеңде оқушы сөздің элементтерін онша қиналмай-ақ бір-біріне
жеңіл қоса алатын болады.
Үшінші кезеңде бала әріптерді тез танып, бір-біріне қосып оқи алады.
Бала мектепке келген күндерден бастап оқу дағдысымен қатар жазу
дағдысын да меңгере бастайды.
Жазу дағдыларына машықтану да өте күрделі процесс. Мұның үш кезеңі
бар. Жазу дағдысының осы үш кезеңі жылдам тез жазуға жасалған дайындық
кезеңі болып табылады.
Баланың жазу қарқыны әр сыныпта әр түрлі болып келеді. Бастауыш
мектеп оқушыларының ішінде жазумен көбірек шұғылданатын – бірінші
сыныптағылар. Өйткені бұл кезде жазуға көп көңіл бөлінеді. Екінші, үшінші
сыныптарда баланың жазу қарқыны біршама төмендейді де, төртінші сыныпта
қайтадан көтеріледі. Психологиялық зерттеулерде бастауыш мектеп бітіретін
оқушының жазу темпі минутына 60-70 әріп болатындығы анықталған.
Балалар сөйлеу мәдениетіне төселдіруді әсіресе мектеп жағдайында қолға
алу үшін мұғалімге төмендегідей жұмыстарды жүргізуге болады.
1).Оқушылардың жеке дыбыстарды, буындарды, сөздерді, фонетикалық,
лексикалық дұрыс жаза айта алуына қамқорлық жасау керек.
2) Оқушының тілінде байқалатын кемшіліктерді (мәселен, кекеш, тұтықпа,
кей дыбыстарды дұрыс айтпау т.б.) жою
3)Мұғалімдер оқушылардың екі тілде дұрыс сөйлей алуына көңіл бөлу
4)Оқушылардың сөйлеу мәдениетін
Халқымыздың классик жазушысы Мұхтар Әуезов: Бұл дәуірде өз тілін,
әдебиетін білмеген, қадірлемеген адам толық мәнді интеллигент емес деуге де
болады- деді.
Қиялдың дамуы және оны қалыптастыру. Қиялдың алғашқы көріністері үш
жасар бөбектерде байқалады. Мұны бөбектердің қызық ертектерді шын көріп,
бар ынтасымен берілуінен көреміз. Бір қарағанға жас бала қиялға өте бай
сияқты болып көрінгенімен, ондағы образдар шындықтан өте алыс жатады.
Мектеп – бала қиялын дамытуда үлкен роль атқарады. Мұндағы оқылатын
сабақтардың мәніне түсіну қиялсыз мүмкін емес. Мәселен, табиғаттағы
суреттейтін, немесе қандай да болсын оқиғаны баяндайтын бір материалды
түсіндіргенде мұғалім арнаулы тәсілдер арқылы оқушылардың қиялын оятады.
Қиял арқылы бала ондағы жанды бейнелерді көз алдына елестеткендей, қолымен
ұстағандай, құлағымен еститіндей күйге түседі. Бастауш сынып оқушыларында
алғашқы кезде қиялдың дамуы айтарлықтай болмайды. Мәселен, бірінші
сыныптағылар суретке не оқығанға қарап, өз бетімен жаңадан бейне жасай
алмайды. Осы салада мұғалім істейтін іс – ұшан теңіз. Мәселен, мұғалім
балаларды орманға экскурсияға апарған екен дейік. Онда оқушылар әрбір
ағашты, өсімдік түрлерін көздерісен көріп, қолдарымен ұстайды,
білмегендерін бірінен-бірі сұрап не мұғалімнен біліп алады. Ертеңіне
мұғалім оқу сабағында балалардан көрмеген ормандарды (тайга, тундра,
тропика т.б.) туралы айтып беріңдер десе, бұл олардың қиялын тәрбиелеуге
көп пайдасын тигізеді.
Өмір тәжірибесінің артуы, білім қорының молая түсуі балалардың қиялын
да дамыта түседі. Мәселен, үшінші сыныптағылар сурет сабағында алдында
тұрған заттардың бейнесін айнытпай сала алады, оны осындай басқа затпен
салыстырып көреді.
Бала қиялы әрекет үстінде дамитындықтан не нәрсеге болмасын өзін
қатыстырып, оның икемділігі мен дағдысын дамытып отыру қажет. Мәселен,
сурет салудың, ән айтудың тәсілдері мен техникасын үйренбейінше, баланың
осыған орай көрінетін қиялы да шарықтай алмайды.
Бастауыш сынып оқушыларының қиялын дамыту – олардың эстетикалық
сезімдерін оятады.
Оқушылардың жас, дара ерекшеліктерін ескеріп отыру, қиялы күшті
дамыған балалармен дербес жұмыс жүргізу, табиғатқа, өндіріс орындарына топ
саяхат жасау, таапсырмаларды оқушыларға дербес орындатып отырғызу, оқу
барысында кездескен қиыншылықтарды жеңе алуға баулу т.б. осындай әдістер
бала қиялын тәрбиелеудің түрлері болып табылады.
1.2 Бастауыш сынып оқушылары іс - әрекеті және жетекші іс - әрекет
ретінде ойынның психологиялық сипаттамасы.
Мектепке дейінгі шақта ойын іс-әрекеттің басты түріне айналады. Алайда
бұл қазіргі баланың әдетте көп уақытының өзіне қызықты ойындармен
өткізетіндігінен емес, ойын баланың психикасында сапалы өзгерістер
туғызатындығынан болады. Мектеп жасына дейінгі бала ойын іс-әрекетінде
заттарды ажыратып қана қоймай, сонымен қатар өзіне қандай-да бір рөлді
алады да, сол рөлге сәйкес іс-әрекет жасай бастайды. Бала өзінің атын
немесе қорқынышты анның орнына қоя тұрса да көбіне ересек адамдарды:
анасын, тәрбиешісін, ұшқышты, шоферды белгілейді. Балаға ойын іс-әрекеті
процесінде адамдар арасындағы қарым-қатынастар, олардың пробаларымен
міндеттері бертіндеп ашыла түседі. Ойын арқылы балалар үлкендердің қоғамдық
өмірімен таныса отырып адамдардың қоғамдық функциясымен олардың арасындағы
қарым - қатынас ережелерін түсінуге де араласады.
Мектепке дейінгі ересектердің рөлдік ойынының мазмұны өзі қалаған рөлден
туындайтын ережелерге бағыну болып табылады. Бұл жастағы балалар ережелерді
орындауға төтенше міншіл келеді. Осында қоғамдық мінез-құлық ережелерін
орындай отырып “Не болатынына” назар аударады. Сондықтан олар ненің
болатындығы жөнінде пікір таластырып: “Аналар бұлай істемейді”, “Дәрігер
ауруларды осылай қарай ма?”-және тағы басқа дейді.
Сонымен рөлді ойын сюжеті мен мазмұнының дамуы айналасындағы
үлкендердің өмірін баланың барған сайын тереңірек ұғына түскендігін
бейнелейді.
Ойын тілдің дамуына өте зор ықпал тигізеді. Ойын жағдайы оған
араласқан әрбір баладан тіл қарым-қатынасы дамуының белгілі бір деңгейін
талап етеді. Егер баланың ойынның барысына қатысты өз тілегін анық айтуға
мүмкіндігі болмаса, егер ол бірге ойнап отырған өз жолдастарының сөз арқылы
берілген нұсқауларын түсінуге қабілеті жетпесе онда ол құрдастарына мысал
болады. Құрдастарымен түсінісу қабілеттілігі ұқсамайды. Тілдің дамуына
себепші болады.
Баланың жеке басының дамуына ойынның өз ықпалы бар. Ойын арқылы бала
ересек адамдардың мінез-құлқы және қарым-қатынасымен танысады, ал бұлардың
бәрі оның өз мінез-құлқының үлгісі болады, өз құрдастарымен қарым-қатынас
жасауға қабілетті қасиет болып саналатын араласа білудің негізгі
дағдыларына ие болады. Ойын баланы еліктіре және оның өзіне алған рөліндегі
ережелерді орындауға итермелей отырып, сезімнің және мінез-құлықтың ерікті
жігерді реттеудің дамуына себепші болады.
Ойын іс-әрекеті ішінде оқу ісі де қалыптаса бастайды, кейінірек ол
бала іс-әрекетінің басты түріне айналады. Оқу ісін ересек адам енгізеді,
бірақ ол тікелей ойыннан пайда болады. Бірақ, мектеп жасына дейінгі бала
ойнай жүріп оқи бастайды. Ол оқуға белгілі бір ережелері бар рөлді ойынның
ерекше түрі ретінде қарайды. Әйтсе де осы ережелерді орындап жүріп
қарапайым оқу әрекетін менгеріп жүрген баланың өзі де аңғармайды.
Үлкендердің оқуға көзқарасы ойынға көзқарастан бүтіндей өзгеше. Үлкендер
баланың оқуға көзқарасын ақырындап байқаусыз қалыптастырады. Балада оқуға
деген тілек қалыптасады.
Ойын – баланың психикалық дамуына әсер ететін бірден-бір іс-әрекет
емес.
Бала сурет салады, жасырады, құрылыстар тұрғызады, әшекейлер ояды,
қажайды. Осы бала іс-әрекетінің барлық түріне артық нәрсе – олардың
белгілі бір нәрсені жасауға, сурет салуға, құрастыруға, құрақ құруға
бағытталған болуы. Бірақ бұл іс-әрекеттің әрқайсысының өз ерекшеліктері
бар. Қимылдың ерекше тәсілдерін игеруді талап етеді және баланың
жетілуіне өзінің арнайы ықпалын тигізеді.
Құрақ құрау мен жапсыруды жеке атау қажет. Бұл да жемістің іс-әрекеттің екі
түрі болып саналады. Олардың психологиялық мәні бейнелеу және құрастыру. Іс-
әрекетінің мәніне ұқсасады. Сурет салу, құрастыру, жапсыру және құрақ құрау
мен белсене шұғылдану арқасында балада нені тындыруы қажет екенін күні
бұрын көздеу, елестету қабілеті, іс-әрекетті жоспарлау қабілеті дамиды.
Оқу және еңбек іс-әрекеттері өздерінің жетілген формаларында мектепке
дейінгі шақта қалыптаса бастайды. Оқу іс-әрекеті мектеп жасындағы балаларға
жетекші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Психология кафедрасы
Қорғауға жіберілген күні: ------------------------------201 0ж
Кафедра меңгерушісі------------------------ ------Кукубаева А.Х
Салимова Айгерім
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
“ Бастауыш сынып оқушыларының танымын дамытуда ойын әрекетінің ықпалы”
Ғылыми жетекші: аға оқытушы Болатбекова.Н.Ж.
Көкшетау 2010 ж
Жоспар
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
----------- 1- 2 б
I. Бастауыш сынып оқушыларының танымын дамытуда ойын әрекетінің ықпалы
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының мінез – құлық және танымдық
ерекшеліктеріне сипаттама.
3 - 15 б
1.2 Бастауыш сынып оқушылары іс - әрекеті және жетекші іс - әрекет ретінде
ойынның психологиялық сипаттамасы.
16 – 25 б
3. Балалар ойынының әлеуметтік мазмұны.
26 – 35 б
II. Оқушылардың танымдық қабілетін дамытуда ойынның жетекші іс - әрекет
ретіндегі рөлі.
1. Ойынның баланың таным деңгейінің дамуындағы рөлі. 36 –
42 б
2.2 Танымдық деңгейлерін анықтаудағы тәжірибелік зерттеулер. 43 - 55
б
Қорытынды
66 – 68 б
Қолданылған әдебиеттер тізімі
69 – 71 б
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Балалар ойыны мәселелері, біз үшін балалық шақтағы дамып – жетілу
деңгейіне терең үңіліп, мән беруімізге үлкен әсерін тигізді деп айта
аламыз. Осы мәселені шешуде қазіргі балалар психологиясы, балалардың
рухани өмірінің мән – мағынасын түсінуге айтарлықтай мүмкіндік алды.
Балалар ойынының анализі балалық шақтың елеулі жақтарын, балалық шақтың
өзіндік ерекшеліктерін және олардың ішкі жан – дүниесіне терең үңілуге
мүмкіндік берді. Алғаш рет неміс ақыны , философ Шиллер балалар ойынына
өзінің атақты Эстетикалық тәрбие хаттарында айрықша мән берген. Ол
ойынды адамдардың эстетикалық өмірімен байланыстырған. Ол философиялық
тұрғыдан өте терең қарастырылып, бостандық жайлы уағыздармен
байланыстырылған.
К. Гросс теориясында ойын әртүрлі физикалық және психикалық күш
жаттығулары ретінде қызмет етеді деп айтылған. Оның ойынша балалар ойынын
сырттан бақылап тұрса, оның қимыл – қозғалыс, сезім, көз қозғалыстарын ,
сонымен қатар зейін, бақылу, ойлау қабілеттерін дамытуға көзделген әрекет
екеніне көз жеткізуге болады деген. Сондықтан да ойын әрекеті баланың
дене мүшелерімен қатар психологиялық даму деңгейіне әсер етеді деген пікір
өте орынды айтылған.
Балалар ойынын бүге – шүгесіне дейін зерттеуді қолына алған К. Гросс
өзінің Die Spiele der Menschen атты үлкен кітабында – ойын балалар
дамуына шын мәнінде үлкен ықпал етеді деп дәлелдеген. Сырт көзге үстіртін
қарағанға мақсатсыз болып көрінетін ойындар, жоғарыда айтылған фактілер
бойынша жоғары мақсатты көздеген әрекет түрі болып есептелінеді.
“ Х Х І ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері
анық. Біздің болашақтың жоғары технологиялық және ғылыми қамтымды
өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауымыз қажет,”—деп Қазақстан
Республикасының президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан
халқына жолдауында білім беру саласының алдына үлкен міндеттер қойды. Бұл
міндеттердің мақсаттарын ол “Қазақстан – 2030” еңбегінде былай деп
көрсетеді: “Әлемдік білім беру кеңістігінде ықпалдасқан және еңбек
рыногында бәсекеге қабілетті мамандар дайындауды қамтамасыз етуші білім
беру жүйесінің ұлттық моделін қалыптастыру”.
Қазірдің өзінде білім беру жүйесінде күрделі реформалық өзгерістер
жүзеге асырылуда . Еліміздің саяси-экономикалық даму деңгейінің
жоғарылауына байланысты жалпыға бірдей білім беру талаптары да өсуде.
Қазақстан Республиласының “Білім туралы” заңының 8-бабында
білім беру жүйесінің басты міндет і былай көрсетілген: “Білім беру
жүйесінің басты міндеті – ұлттық және адамзаттық құндылықтар,
ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптасты-
руға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті
жағдайлар жасау.”
Сондықтан 2008 жылдан бастап 12 жылдық жалпы орта білім беруге көшіп,
педагогтардың кәсіптік деңге-йін, оқулықтар мен білім беру бағдармаларының
сапасын арттыру керек.
Әсіресе, мектепті жаңа сипат пен санаға ие болып отырған әлеуметтік
ортаға нақтылы кіргізу тұжырымдамасын жан-жақты қарап және іске асыра
отырып, қысқа мерзім ішінде білім беруді инфрақұрылым тұрғыдан қамтамасыз
ету мәселелерін шешу дәл қазіргі уақытта өте маңызды болып отыр.
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы,мәдениеті, саналы
ұлттың ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты.
Осы орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету
үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі тәсіл-дерін қолдана
отырып,терең білімді,ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде
шығармашылық ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын
жеке тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде. Білім алу балалардың
ойлауын дамытудың міндеттері шарт болып табылады.
Ойлау әрекеттерінің қалыптасуы мен жетілуі ойлаудың негізін құрайды.
Бала қандай білімді игеріп, оларды қалай пайдалана білетіндігі оның қандай
ойлау іс-әрекеттерін игеру сыртқы бағдарлау іс-әрекеттерін игеру мен бойға
дарытудың жалпы заңы бойынша өтеді. Осы сыртқы іс-әрекеттердің қандай және
оларды бойға дарытудың қалай өтетіндігіне байланысты баланың қалыптасып
келе жатқан ойлау іс-әрекеттері, не бейнелер іс-әрекеттері формасын, не
сөзбен сан сияқты белгілер, іс-әрекеттер формасын қабылдайды.
Бастауыш сыныпта адамның тума қасиеттеріне қоса, өсе қалыптасатын адам
бойындағы психикалық қасиеттердің негізі қаланып, даму барысында әдетке
айналуы анық. Сондықтан да ғалымдарды бастауыш сынып оқушыларының
потенциалдық мүмкіндіктерін анықтау және дамытудың тиімді бағытын таңдау
мәселесі толғандырады. Осы бағыттағы зерттеулер нәтижесін пайдалану,
балаларды оқыту және тәрбиелеу үрдісіндегі, еңбек қызметінің тиімділігін
арттыруға мүмкіндік береді.
Ұжымшылдық сезім жеті-сегіз жасар балада оншама дами қоймайды. Балалар
“біз”деудің орнына “мен” деп айтқанды жақсы көреді. Бала үнемі жақсы
психологиялық жағдайда тәрбиеленуі, оқуы, өсуі қажет. Сонда балада
жағымды “мен” бейнесі қалыптасады, өзіне деген сенімділігі, өзіндік
сезімі туады. Мұндай “мен” бейнесі кез келген баланың жақсы жағдайда,
нәтижеге жетуіне, дұрыс дамуына мүмкіндік береді. Бірақ та бастауыш
мектеп кезеңіндегі оқушының жеке басына тән қасиеттерді тек “мен” деген
қасиет тұрғысынан ғана бағалап қоймай, тиісті мөлшерге қалайша бағынады,
мінезі, ерік-жігері қандай, ашуланғыш, не сабырлы келе ме, әсемдікті
ажыратудағы талғамы және өзгелермен қатынасы қандай – осы жөнінен де алып
қарауға болады. Мәселен, мектеп есігін тұңғыш ашқан бала мұғалімнің бүкіл
сыныпқа жасаған ескертуін өзіне қатысы жоқ деп есептейді. Балаларға
“біздікі” деген ұғымды үйретудің өзі мұғалімнің үлкен шеберлігін қажет
етеді. Мұндайда мұғалім барлық нәрселердің жалпы жұртқа ортақтығына баса
назар аударады. Мәселен, балалардың тұратын үйі, мектеп, емхана, көлік
т.б. нәрселердің бәрімізге ортақ екендігін айтып түсіндіреді. Мектеп
айналасына басқа балалармен бірлесіп гүл егетін болса, енді оны “біздің
гүліміз” деп үйрету қажет. Осындай алғашқы тәрбиелік істер қайталана
берсе, біртіндеп баланың мінез бітісі қалыптасады. Үшінші, төртінші сынып
оқушылары мектеп жұмысына белсене араласа бастайды. Сондықтан да олардың
ұжымдық қасиеті анағұрлым жоғарлай түседі.
Баланың психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс-әрекетінің негізгі,
жетекші түрімен сипатталады. Мысалы, мектеп жасына дейінгі балалық шақта
ойын іс-әрекеті жетекші болады. Бұл жастағы балалар үйреніп, тіпті шама-
шарқынша еңбек етіп жүрсе де, олардың бүкіл болмысын анықтайтын шынайы
стихия әр түрлі ойындар болып табылады. Алты-жеті жасар бала мектеп
табалдырығын аттасымен-ақ оқушы болады. Оның өмірінде ойын әлі маңызды орын
алғанымен осы уақыттан бастап, ол біртіндеп басымдылығын жоғалта бастайды.
Бастауыш сынып оқушысының жетекші іс-әрекеті оның мінез-құлық түрткілерін
(мотивтерінің түрлері) елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық және
адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болып табылады.
Бірінші сынып оқушылары бастан кешіретін негізгі үш түрлі қиындық жиі
байқалады.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының таным
деңгейінің дамуындағы ойын әрекетінің рөлін теориялық тұрғыда негіздеп
анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
А) Ойын әрекетінің баланың таным деңгейіне ықпал етуін анықтайтын
әдістерді таңдау
В) Балалардың жалпы танымдық ерекшеліктерін зерттеу
Зерттеу объектісі. СҚО Уәлихан ауданы Қаратерек ауылы 1-4 сынып.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық,
психологиялық және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау;
белгіленген міндеттерді шешу және ғылыми болжамды тексеру үшін зерттеу
әдістерін қолдану; бастауыш сынып оқушылардың оқу үрдісін бақылау;
оқушылармен әңгіме жүргізу, сауалнама алу,қорытындылау.
Ғылыми болжам: Балалар ойындарын тек физикалық тұрғыдан
дамып жетілу көзі деп қана емес, ой қозғалысына тікелей әсер ететін
әрекет түрі ретінде қарастыру.
Зерттеу пәні. Бастауыш сынып оқушыларының таным деңгейін анықтау.
Тест, ойын түрлері.
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының мінез – құлық және танымдық
ерекшеліктеріне сипаттама.
Көптеген ғасырлар бойы адамдар балаларды не нәрсеге және қалай оқыту,
оларды қалай тәрбиелеу керек екендігін ойлап келген. Бірақ баланы түсіну,
білу үшін оның айналасындағы дүниені қалай қабылдайтыны, оны қалай жадында
сақтайтыны, ойлайтыны, қайғыратыны жөнінде қамқорлық жасаушылар аз болған.
Мұндай мәселелер тіпті тумаған. Баланың психикасын педагогтар – ғалымдар
мен тәжірибе жүргізушілер (практиктер) ешбір ерекшеліктерді көрмеген. Олар
балаға жетілмеген ересек адам ретінде қараған. Өзінен - өзі болып жатқан
түсінікті нәрсе оның күйзелісі, қабілеті де үлкен адамдардағыдай тек аз
көлемде ғана деп есептелген. Бала материалды жадында аз көлемде сақтайды,
оған материалды көбіректе жиі қайталау қажет. Ол сонда ғана жадында
ұстайды, оның бір нәрсеге өз зейінін шоғырландыру мүмкіндігі аз, үлкендерге
қарағанда ол тез шаршағыш келеді, оның сезімі күштірек, бірақ уақыты
жағынан қысқарақ, ойлау қабілеті аумалы тағыда басқа мүмкіндігі аз.
Басқаша айтқанда, бала – сол ересек адам, тек кішірейген түрде, кәмелетке
жеткен адамға қарағанда, балада бәрі де кішкене, ал басқа бір нәрселер
мәселен: қиқарлықтар, қозулар, ширақтықтар, онда көбірек болады.
Француз педагогы Жан Жак Руссо “Бала кішкентай ересек адам емес ” деп
– жалпы қорытынды жасады. Ол үлкен адамға қарағанда басқаша ойлайды,
сезінеді, қабылдайды. Бірақ кейінірек үш ғасырдан кейін көптеген зерттеулер
балалардың қабілеттері, олардың байқаулары, еске сақтауы, пайымдаулары,
күйзелістері осыған сәйкес үлкен адамдардың көріністерінен сан жағынан
біраз айырмашылығы болса, сонша едәуір сапалық ерекшеліктері болатынын
сенімділікпен көрсетіп берді. Сонымен бірге олар әр түрлі жас ерекшеліктегі
топ балаларында да әр алуан.
Психологияның міндеті – психикалық даму заңдылықтарын ашу және оның
өсіп келе жатқан адамның жан – жақты дамуын басқарудың бүкіл процесін
жетілдіру үшін пайдалану болып табылады.
Сонымен қорыта айтқанда, бала психологиясы – баланың психикалық даму
факторлары мен заңдылықтарын: оның іс - әрекетінің дамуын, психикалық
процестерінің және сапаларының дамуын, оның жеке басының қалыптасуын
зерттейтін ғылым.
Баламен психологиялық және педагогикалық жұмыс істер алдында ең алдымен
балаға табиғатынан не берілгендігін және ортаның ықпал етуінен не
алғандығын психологияда адамның мінезі туғаннан болатындығын
(темпераментті) органикалық талаптарға байланыстырып және әлеуметтік
талаптарға байланыстырып реттей білу керек. Мұндай кезде психодиагностика
өткізуді талап етеді, оның орындалуы адамның қасиетіне және психо –
педагогикалық эксперимент қалыптастыру саласына байланысты. Егерде
эксперимент кезінде зерттелушінің оқу қасиетімен тәрбиесін қалыптастыруға
болмайтындығы дәлелденсе онда (организмнің) ағзаның жетілуі, биологиялық
деңгейде көрінеді және кеңейеді, сондықтан бұл сапаны немесе қасиетті
биологиялық тума қабілет деп есептеуге болады. Адамның тума қабілет
дамуы, қабілеттілігіне айналуы, оқыту мен тәрбиенің бір есебі, бұл білім
психологиясыз шешілмейтін есеп.
Тума қабілет құрамына және саласына көп процестер кіреді яғни адамның
жағдайы мен қасиеті.
Керек қабілетін жинап қабілеттілік олардың даму деңгейін іске асырады.
Даму қабілетінің психологиялық білім құрылысы оқу мен тәрбие жұмысына
әдістерді дұрыс таба білуге, оларды қалыптастыру заңдылықтары қажет.
Мектепке дейінгі естиярлар мен ересектердің ойлауының көрнекі схемалық
сипаты олардың іс-әрекетерінің көптеген ерекшеліктерінен көрінеді. Осындай
көріністердің бірі бала суретінің схемалық, онда негізінен бейнеленетін
заттардың негізгі бөліктерінің байланысы көрсетіледі, дара белгілері
болмайды.
Мұндай түрде жүйелі түрде сурет салуға үйретілмеген балаға тән.
Балалар ойлауының схемасының екінші көрінісі – олардың түрлі кейіптегі
схемалық бейнелерді өте оңай да тез түсініп, оларды табысты пайдалануы.
Мысалы, мектеп жасына дейінгі балалар 5 жастан бастап бір рет түсіндірген
соң бөлменің жоспары деген не екенін ұғына алады және жоспардағы белгіге
қарай отырып бөлменің ішінде жасырылған затты тауып алады. Олар заттардың
схемалық бейнелерін таниды, картаға ұқсас схемалар т.б пайдаланылады.Осыған
ұқсас тапсырмаларды дұрыс шеше білу бейнелері негізінде, пайымдаудан
белгілерді пайдаланылатын пайымдауға яғни дерексіз, логикалық ойлауға
көшуді қажет етеді.
Бұл уақытта бала бір затты белгілеуге өзге бір заттың суреттің сөзінің
көмегімен оның орнын ауыстыруға болатындығын түсіне бастайды.
Логикалық ойлау кейінірек бейнелі ойлаудың негізінде қалыптасады.
Ауқымы кеңірек мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Бейнелі ойлау мектепке дейінгі баланың өмір жағдайлары мен іс-
әрекетіне, ойында, сурет салуда, құрастыруда төңірегіндегілермен қарым-
қатынас жасауға оның алдында пайда болатын міндеттерге жоғары дәрежеде
сәйкес келеді. Міне сондықтан-да мектепке дейінгі шақтағы бала бейнелерге
негізделген, үйренуге берілген келеді. Барлық осы жайдайларды есепке алу
мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелі ойлауын дамытуға ерекше назар
салуды қажет етеді. Дерексіз логикаға ойлауға келсек, оның қалыптасуын
баланый ғылыми білімдердің кейбір негіздерімен таныстыру қажет болғанда
пайдалану керек. Соның өзінде де баланың ойлауын қалайда бүтіндей логикалық
етіп шығаруға тырысудың қажеті жоқ.
Демек, мектептегі оқу үрдісі оқушылардың танымдық белсенділігін
арттырып, шығармашылық әрекетін дамытуына жол ашуы қажет.
Оқу және тәрбие бағалы болады егер баланың психологиялық даму деңгейі
жоғары жүргізілген уақытта ғана бағалы бола алады. . Бұл деңгейде
анықтап, даму немесе қате жүргізіліп жатқанын кейбір мөлшермен оны
салыстыру керек. Мұндай ғылыми кезде нормаларын психологтар атқарады,
орындайды, сарап жасап шығарады, олар баланың психологиялық тест әдістерін
мектепке ұсынады, жүйеленген тест қолданылғанда, баланың қалай жетілуін
айқындайды және уақытында педагогикалық, психологиялық қажетті шараларды
пайдалануын, жетіспеген қасиеттерді түзетуге бағыттайды.
Педагокикалық және психологоиялық тәжірибелік оқу жұмысында бір
бөлігінде дұрыс жетілген бала және дамуы бөгелеген баланы, дарынды баланы
анықтау. Соңғы екі категориядағы балалар өздерінен нақты зейінді талап
етеді. Қатарынан қалғандар олар мектеп бағдарламасын нашар қабылдайды,
нашар меңгереді, ал дарындылар өз мүмкіндіктерін дамыту үшін толық
пайдалана алмағандығының себебінен.
Психологиялық педагогикалық мәселенің негізгі қиындығы, психологтың
қатысуынсыз дұрыс шешілмеуі мүмкін. Бұл себеп баланың дамуынан, оқуынан,
тетелестерінен артта қалуымен айқындалады, ал дарынды балалардың дамуына
жақсы мүмкіндіктердің жоқтығы. Мұнда сонықтан мұғалімге білікті, білімді
психологиялық көмек қажет. Қай тәжірибеде болмасын баланың оқу және тәрбие
жұмысында мұғаліммен психологтың бірігіп жұмыс атқаруын қажет етеді:
олардың бірікпей жеке-жеке жұмыс істеуі жұмыстарының жетістігіне апармайды.
Баланың қолынан келмейтіні көп. Бірақ біз тек сәбидің әлі де қолынан
келмейтініне, әлі де істей алмайтынына ғана көңіл аударар болсақ, онда біз
ересектерге тән жаңа қасиеттердің, сапалардың қайдан пайда болатынын
ешқашан түсінбес едік. Сондықтан баланың бойында не бар, ол не істей алады,
жасы өскен сайын ол қалай өзгеріп, нені үйреніп келеді дегенді анықтау әлде
қалай маңызды.
Баланың дамуы үлкендерді үнемі таңдандырады, әр қуанышқа бөлейді. Ол
бүгінгісі кешегісіне, ал ертең бүгінгісіне ұқсамайды.
Жаңа туған сәби қандай болады? Ол бағым-күтімсіз бір күнде өмір
сүрерлік қабілеті жоқ, өздігінен қозғала да алмайтын, тамақтану да қолынан
келмейтін айналасымен қарым-қатынас жасауға да мүлдем дәрменсіз тірі жан.
Енді мына біздің алдымызда үш жасар бала дерлік. Бұл өзінің ерекше
ішкі дүниесі, өзіңдік тілегі, әдеті, талғамы бар, көп жағдайда өз
дербестігін көрсетіп, оны табандылықпен сақтай алатын адам. Ол жүруді,
қолын сілтеп әр-түрлі қимыл жасауды ғана емес, сонымен бірге киімдерді,
ыдыс-аяқты, жиһазды, қарындашты, кішкене күрекшені, адам жасаған басқа да
көптеген дүние-мүлікті қолдану тәсілдерінде игереді. Үш жасар бала сөйлей
біледі, 1000-нан астам сөз біледі, граматикалық жағынан байланысқан сөздер
құра алады, айналасындағылардың бәріне қызыға қарап, сан түрлі сұрақ қояды.
Ойнаған кезде көбіне үлкендерден көргенін істеп, соны өзінше қайталайды.
Ақыл-ойының жетілуі жөнінен ол ең бір дамыған жануарлардан әлде қайда озық.
Адамға ұқсас маймылдардан өздері шеше алмайтын міндеттерді шешу балаға
қиындық келтірмейді, ол ойлаған кезде өзінің жартусыз тәжірибесін ғана
емес, үлкендердің біртіндеп үйреткендерін де пайдаланады.
Тағы да төрт жыл өткен соң бала мекттеп есігін ашады. Бұл кездегі өзгеріс
үш жасар уақыттағыдан әлде қайда басым. Бала-бақша “Түлегі”-адамзат
қоғамының кішкене мүшесі. Олардың алдынан адамзат қылығы мен өзара қарым-
қатынасының кең жазирасы ашылған. Ол өз іс-әрекетін құрбы-құрдастарының
іс-әрекеттерімен үйлестіруге, қиын жағадайдажолдасына көмектесуге, өзінің
және басқаларының қылықтарына қоғамдық моральді қарпайым нормалар
тұрғысынан баға беруге үйренген. Оған адамның көңіл-күй толғаныстары
түсінікті. Бала нені тек мейлінше күрделі іс-әректтерді орындауга емес:
өз ойларын, ойын, сурет салу, құрастыру кездерінде дербес жүзеге асыруға
қабілетті. Ол бірқатар білім, іскерлік пен әдеттерді игереді- санауды
(кем дегенде, онға дейін) қарапайым арифметикалық есептерді шығаруды
үйренеді, әріптермен танысады. Оның қабылдауы, есі, ойлауы ырықтылықты,
басқаруды игере бастайды. Өз-өзінен қызықты, тартымды ғана емес, сонымен
бірге әлде бір мақсатқа жету үшін (құрбыларының қолдануына ие болу,
тәрбиешінің мадақтауын есту үшін) үйрену қажет нәрселерді де тыңдау,
көру, есте сақтау ойластыру мүмкіндігі пайда болады.
Бұл өзгерістердің бәрі кездейсоқ емес, өзінің себептері бар заңды
сипаттағы нәрсе. Егер кейбір балаларда бұл процесс басқаша жүрсе, онда
дамуда ауытқушылық бар деуге-дамуының озық жүруі кеш қалуы немесе дұрыс
еместігі туралы олардың да әрдайым белгілі бір себептері бар екенін айтуға
болады. Даму заңдылықтарын анықтау, оған әсер ететін себептерді іздестіру-
балалар психологиясының маңызды міндеті.
Балалар психологиясы тек балдырғанның психикалық дамуын, психикалық
дамудың әрбір сатысын сипаттайтын негізгі компоненттерді зерттейді.
Бойының өсуінін, салмағының артуын, дене пропорциясының өзгеруін, нерв
жүйесінің құрылымы мен жұмысының жетілуін, ішкі секреция бездерінің жұмыс
атқару өзгерістерін-дамудың осы жақтарының бәрін жас ерекшелігі анатомиясы
мен физиологиясы зерттейді.
Әр-түрлі жастағы балалар, олардың пихикалық даму тұрғысынан алғанда да
алдымен іс-әрекетің оларға тән әрі лайықты түрлеріне қарай өзара
ерекшеленеді. Мәселен, бір жасар сәби негізінен қолына түскен нәрсені
соғып, сілкілеп, бір ойыншықты екіншісінің үстіне қойып, ұрғылап қимыл
жасаса, мектеп жасына дейінгі бала құрастыру мен шұғылданады, текшелерден
үй тұрғызады, сурет салады, жапсырады, ойын үстінде қошаған өмір
оқиғаларын, сүйікті ертегілер сюжеттерін қайта жасап жаңғыртады.
Психикалық дамудың маңызды жағын баланың бойындағы психикалық
процестерімен сапалардың, қабылдаудың, зейіннін, қиялдаудың, есте
сақтаудың, ойлаудың, сөйлеудің, сезімдердің, мінез-құлықтың, еріктің-
басқаруының бастапқы формаларының пайда болуы, өзгеруі және жетілуі
құрастырады. Мысалы: 2-3 жасар балалар өздерінің іс-әрекеттерін ойша
жоспарлай алмайды. Олар “Теоретиктер” емес- “практиктер”: бала шкаф астында
кептеліп қалған ойыншық атты бар күшін сала жұлқылыйды. Оны басқа жағынан
қозғаса онай суырып алуға болатынын біле бермейді. Пайда болған міндеттерді
балалар заттар мен қимыл жасау процесінде шешеді. Міне, бала стол үстіне
“секіріп шығып кеткен” допты алуға тырысады. Қаншама ұмтылғаны мен қолы
жетер емес. Қасында сызғыш жатыр, соны қолына алады, айналдырып қарайды,
столға ұрып көреді. Допқа тиіп кетіп еді, ол домалай бастайды. Иә, енді
бала сызғышты саналы түрде жұмсайды, доп домалап жерге түсті-мақсат
орындалды.
Екі-үш жылдан кейін балалар алдына-ала күрделі емес ойын сюжеті нендей
рөл атқаратынын өзара ойласып келсе, ойын материалын, рөлдерді бөлісе
алады. Баланың күрделі құрылыстары (қуыршақтарғаүйлер, машиналарға гараж)
дұрыс жоспарлайтынын олардың аумағының мақсатқа сай болуы керектігін
түсінетінін (гараж болса, ішіне ойыншық машина сиятындай болатынын) жиі
көруге болады. Мұның бәрі іс-әрекет үстінде ойлаудан практикалық іс-
әрекетке бағыттап және келтіре бастайтын ақылмен ойлауға өту болып отыр.
Ақырында, сәбилік және мектеп жасына дейінгі шақ-бұл баланың жеке
басының қалыптасуы басталатын шақ.
Жас баланың мінез-құлқы қысқа мерзімді, итермелеуші тілектерден
түрткі алып кездейсоқ жағдайларға тәуелді болады. Міне, ол анадай жерде
тұрған форфор ыдысқа ынтыға ұмтылады, алайда үлкендер ыдыстарды сындырып
алар деген қауіппен көрінбейтін басқа жерге қойса болады, балдырған
бұрынғы ойын ұмытып әткеншекке тербелу немесе қолына түскен ойыншықты
соққылап ойнаумен айналысып кетеді. Бұл жерде біз баланың жеке басы туралы
жақсы немесе жаман пікір айта алмаймыз. Ал мектеп жасына дейінгі бала
болса, әңгіме басқа оның қылықтары жекеленген тілектен, талап ниеттен емес,
белгілі мотивтер жүйесімен белгіленеді, 5-жасар бала текшелермен ойнап отыр
делік, оны бірдей уақытта құрбылары көшеге шығуға шақырады, ал әжесі оның
әлдебір шаруаға көмектесіп жіберуін сұрайды. Әрине, оның көшеге шыққысы
келіп-ақ тұр, бірақ алдымен текшелерді жинап жәшігіне салып содан-соң
тездетіп әжесінің өтінішін орындайды да, көшеде күтіп тұрған балаларға
барып қосылады. Бұлай болмауы да мүмкін: балалар түрлі тәрбие алады ғой.
Алайда ең маңызды мәселе өзінің бір талабын екіншісіне жегізіп баланың
саналы түрде іс - әрекет жасауға қабілетті болуы. Келтірілген мысалдар бала
психологиясы пәнінің мәнін ашуға мүмкіндік береді.
Бала психологисы-балдырғанның психикалық даму факторлары мен
заңдылықтарын: оның іс-әрекетінің дамуын, психикалық процестерінің және
салаларының дамуын, оның жеке басының қалыптасуына зерттелетін ғылым.
Оқу және тәрбие бағалы болады егер баланың психологиялы даму деңгейінің
көтерілуі жүргізілсе. Бұл деңгейде анықтай білу керек және даму немесе қате
жүргізіліп жатқанын кейбір мөлшермен оны салыстыру керек. Мұндай ғылыми
кезде нормаларын психологтар атқарады, орындайды, сарап жасап шығарады,
олар баланың психологиялық тест әдістерін мектепке ұсынады, жүйеленген
тест қолданылғанда, баланың қалай жетілуін айқындайды және уақытында
педагогикалық, психологиялық қажетті шараларды пайдалануын, жетіспеген
қасиеттерді түзетуге бағыттайды.
Педагокикалық және психологоиялық тәжірибелік оқу жұмысында бір
бөлігінде дұрыс жетілген бала және дамуы бөгелеген баланы, дарынды баланы
анықтау. Соңғы екі категориядағы балалар өздерінен нақты зейінді талап
етеді. Қатарынан қалғандар олар мектеп бағдарламасын нашар қабылдайды,
нашар меңгереді, ал дарындылар өз мүмкіндіктерін дамыту үшін толық
пайдалана алмағандығының себебінен.
Бастауыш мектеп оқушысының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдаспауымен
ерекшеленеді, сонымен қатар оларда “ білуге құмарлық, әуестік те”
байқалады. Олар өздеріне күнделіті жаңа бір нәрсені ашып
отыратындықтан қоршаған ортаны қызығумен қабылдайды. Олардың зейіні де
еріксіз, тұрақсыз болып келеді. Сондықтан бастауыш мектепте балаларды оқыту
мен тәрбиелеу үрдісі, негізінен,зейінді тәрбиелеуге бағытталыды. Мектеп
өмірі баладан ерікті зейінін жаттықтыруды, назарын бір орталыққа біріктіру
үшін ерік күшін жинақтауды талап етеді.Балалардың ерікті зейіні оқу
мотивтерімен бірге дамиды.
Зейін – кез – келген интеллектуалдық іс - әрекеттің негізі болып
есептелінеді. Ешбір психикалық процесс, ол қабылдау, ойлау, есте сақтау
немесе қиял болса да зейінсіз өз талап – тілегіне жете алмайды.
Психологтардың пайымдауынша зейін деңгейі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым
балалардың оқуға үлгерімі тиімді болады дейді. Зейіннің шашыраңқы,
дұрыс ұйымдастырылмауы оқудағы үлгермеушіліктің бірден – бір себебі болып
қалады. Бұл жастағы балалар өте сезімтал. Оның сезімі тәуелсіз және өте
ашық болады. Бұл жастағы балалардың қиялы өте шапшаң, фантазияға берілгіш
болады. Олардың қиялына мүмкіндік берсе, оларды қандай да болсын бір іске
оп – оңай тартуға жеңіл. Сонда балалар қиын істерді де құштарлықпен
орындайды. Баланың бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі жүріп жатады. Даму
үрдісінде баланың таным белсенділігі арта түседі. 6-7 жастағы бала лар
заттарды түріне, түсіне, көлеміне қарап ажырата бастайды, олардың
құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында
бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам
баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балаларды бір
нәрсені құмартып білуге талаптануын таным ынтасы дейді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қабылдауы олардың қимыл әрекетіне
байланысты және эмоциялық бояуларға бай болып келеді. Мәселен, олардың
қозғалмалы, бояулы заттарға тез зер салғыш келетіні, қанық бояулы
нәрселерге ерекше құмартатыны да осыдан Бастауыш сыныптарда оқитын
балалардың қабылдауында мына төмендегідей ерекшеліктер болады. Олар әлде
болса құбылыстарды тұтас зат күйінде жөндеп қабылдай алмайды. Бала заттың
көлденеңнен кезіккен жеке қасиеттері мен белгілерн ғана көреді, заттарды
талдай қабылдау жағы да жетпей жатады. Мәселен, ол заттың өзіне ұнағанын,
олардың көзге бірден көрінетін сыртқы белгілерін қабылдауға ұмтылады.
Мұндай қабылдауда белсенділік жағы да аз болады. Егер объектіні қабылдау
қиынға соқса, бала оған қынжылмайды, екіншісіне ауысады, қабылданған
затының жеке бөліктерін тізбектей алғанмен, бірақ онда жүйе болмайды.
Үшінші сыныптан бастап балалардың қабылдау саласындағы осындай
қателері азая бастайды. Оқушы заттың негізгі белгілерін байқай алатын
болады. Қабылдауда анализ бен синтез қатар жүреді. Бала әр заттың өзіндік
белгісін ұққысы келеді, оның мәніне, ішкі, сыртқы құрылысына, жасалу
принципіне зер сала бастайды, Енді затты жан-жағынан байқап көргісі келеді.
Заттарды дұрыс қабылдай алу мәніне түсіну барлық пәндер бойынша бірдей
болмайды. Мәселен, күнбе-күн өтілетін ана тілі сабақтарына қарағанда сирек
болатын ән-күй, сурет сабақтарынан бала қабылдауының даму дәрежесі баяу
болады.
Қабылдау процесінің күрделене түсуі балаларда байқай алу қабілетінің
көрінуімен ұштасады. Байқаудың қарапайым элементі бірінші сынып
оқушыларында да бар. Мәселен, қоңыздың мұртшасы, көзі, табаны, аяғы бар
деп баланың тізбектеуі – оның байқай алатындығының белгісі. Үшінші,
төртінші сынып оқушылары объектінің түсіне, түріне, үлкен-кішілігіне де
назар аудара алады, байқаудың мақсатын түсінеді, нәтижесін сөз арқылы
тұжырымдап, бірнеше объектілерді қатарынан байқай алуға шамасы келеді.
Байқаудың белсенді жүріп отыруына сезім мен қызығу жақсы әсер
етеді. Сондықтан да мұғалім байқау кезінде оқушылардың әрқайсысының
белсенділігін қадағалап отырғаны абзал. Өйткені бала объектілерді қарауға
селсоқ кірісетін болса, байқау дәрежесі өте төмен болады.
Бала қабылдауын дамытудағы ерекше ролін ескере келіп, мұғалім мына
төмендегі шарттарды орындап отыруы тиіс:
1)Көрнекті құралдарды
2)Оқушы байқаудың, қабылдаудың мақсатын айқын ұғынып, қабылданатын заттар
мен құбылыстардың мәнін түсінген болу шарты
3)Қабылданатын заттар мен құбылыстарды бір-бірімен салыстыруға, жаңа
материалды оқушылардың бұрынға білімдерімен үнемі байланыстырып отыруға зер
салу қажет.
4)Оқушылардың сабаққа белсенділігін арттыруда оқу материалының түрі,
көлемі, қиындығын мұғалім еске алу шарты
5)Оқушылардың байқағыштық қасиетін тәрбиелеу, дұрыс қабылдап үйренуге
әдеттендіру шарты.
Естің дамуындағы елес және оны тәрбиелеу. Қайта жаңғырту процесі
елеспен тығыз байланысты. Өйткені өткендегіні қайта жаңғырту түрлі
елестермен негізделе жарыққа шығып отырады.
Елесті түйсікпен қабылдаудан ойлауға өтердегі көпір деуге болады. Елес
арқылы адам заттар мен құбылыстарды аз да болса, жалпылай бейнелей алуға
мүмкіндік алады.
Мәселен, баланы оқуға, жазуға үйрету анық, дәл елестерсіз мүмкін емес.
Егер оқушы да әріптердің жазылуы жөнінде анық елес болмаса, ол дұрыстап
жаза алмайды. Көру елестері сурет сабағында аса қажет. Баланың зат
жөніндегі елестері анық болса ғана ол суреттерді соған сәйкес етіп сала
алады. Елестер қабылдаудың негізінде қалыптасып отырады. Сондықтан баланың
қабылдауы толық болса ғана елестері де толық болады. Оқушы өзі байқап
отырған нәрсені кейін қажет блатындығын сезінетін болса, оның елесі де
тиянақты қалыптасады. Мәселен, оқушы табиғаттану сабағында үй қояндары
туралы мәлімет алғанда, кейін мұны жатқа саладыны ескертілсе, баланың
байқауы тереңірек болып, елесіне жақсы тірек болады. Баланың елестерін
дамытуда арнаулы жаттығулар жасап отыру қажет. Мәселен, сурет сабағында
алдымен салынатын затқа баланың зейінін аударып, кейін одан жатқа сол затты
салуды талап етсе және осындай әдісті бірнеше рет қайталаса баланың көру
елесі дами түседі. Бастауыш сынып оқушыларының өмір тәжірибесі аз, ой-өрісі
әлі жетілмегендіктен, затты жалпылай алу қабілеті нашар болады. Мұғалім осы
жағдайды ескере отырып, балада нақтылы елестердің мол болуын ойластыруы
тиіс. Мектеп жасына дейінгі балалардың елестерін дамытып отыру, оларды оқу
әрекетіне дайындаудың негізгі бір элементі екендігі ата-аналардың естерінде
болуы тиіс.
Зейінннің дамуы және оны тәрбиелеу. Балаларда тілдің шығуына
байланысты ырықты зейіннің саңылауы байқала бастайды. Ырықты зейін
үлкендердің ықпалымен балаларға түрлі талаптарды орындатып үйретуіне орай
дамытып отырады (тазалық сақтау, ойыншықтарын, киім-кешектерін жинастыру,
үлкендердің айтқанын тыңдай білуге баулу т.б) Мектеп жасына дейінгі
балалардың зейінінің қалыптасуында ойын әрекеті ерекше орын алады. Ойын
арқылы бала түрлі обьектілерді көреді, естиді, байқай алады, фактілер мен
құбылыстарды бір-бірінен ажыратып, оларға назар аудара бастайды. Балаларды
зейіннің түрлі қасиеттері (көлемі, бөлінуі, тұрақтылығы т.б) жақсы
байқалады. Бұлардың бәрі үлкендердің басшылығымен жетіледі. Мектеп-
оқушылардың зейінін оқу-тәрбие процессінің талаптарына байланысты жүйелі
түрде қалыптастырып дамытатын негізгі орын болса, мұғалім – балалардың
зейінін тәрбиелейтін негізгі тұлға. Бұрын ойлағаннан басқаға көңіл бөлмей
келген бала оқуға бірден беріліп кетпейді, сабақтың басынан аяғына дейін
отыруға оның шыдамы жетпейді. Олардың алғашқы кезде сабақтың аяқталуын
асыға күтіп отыратындары да осыдан. Балада ырықсыз зейіннің басымырақ болуы
ой-өрісінің көрнекілігіне де байланысты. Мәселен, бірінші сынып оқушылары
түрлі нәрселерді санағанда, көбінесе олардың сыртқы формасына, бояуына
көңіл аударады да, ең негізгі міндеті есеп шығаруды ұмытып кетеді. Бұл
жастағы балалардың зейініндегі екінші бір ерекшелік- зейін көлемінің өте
тары келетіндігі. Мұғалім осы жағдайды есінде қатты ұстағаны дұрыс. Ол
сабақта бала ұғымына түсінікті, тіл жағынан жеңіл етіп берсе, көрнекі
құралдарды тиісінше пайдаланса, бала зейіні бір обьектіге тұрақтала түседі
де, зейіннің бөлінуі кемитін болады. Оқушы зейіні негізінен сабақ үстінде
тәрбиеленеді. Сабақтың әрбір минуты бала зейінін билеп алмайынша,
мұғалімнің сөзі оның зейініне қонбайды, қиялын толғандырмайды.
Зейін тәрбиесінде әр бір мұғалімнің еске алатын кейбір шаралары мына
төмендегілер:
1. Бірінші сыныптан бастап оқушыларды зейінділікке әдеттендіру, олада
зейіннің жоғары түрлерін дамыту естен шықпайтын болсын.
2. Бүкіл сыныпқа не жеке оқушыларға берілетін тапсырмалар дәл, анық, қысқа
болып келсін.
3. Бала қайда жүрсе де, (мектепте, үйде, далада) байқағыштыққа тәрбиеленуі
тиіс.
4. Зейінді күшті және тұрақты ететін құбылыстың бірі –ерік. Сондықтан
зейін тәрбиесін ерік тәрбиесімен ұштастырып отыру қажет.
5. Бастауыш сынып оқушыларының жүйке жүйесінің әлде болса, қатая
қоймағандығы еске алынсын. Олардың шаршап кетпеуін қадағалау, орынсыз
жалықтырмау, ауыр, жеңілдігі әр түрлі пәндерді күнделікті сабақ кестесіне
талапқа сай орналастыру секілді мәселелер де зейін тәрбиесіне қатысы бар
шаралар. Ы. Алтынсарин: егер балалар бірдемені түсінбейтін болса, оқытушы
оларды кінәлауға тиіс емес, оларға түсіндіре алмай отырған өзін кінәлауға
тиіс -деп өте дұрыс айтқан.
Ойлаудың дамуы және оны қалыптастыру. Жаңа туған балада ешқандай ойлау
болмайды. Ойлау баланың сыртқы ортамен белсенді қарым-қатынас жасаудың
нәтижесінде, оның өмір тәжірибесімен қосақталып дамып отырады. Он бес айлық
бала өзі сүйрей алмаған жәшіктің ішіндегі нәрселерді көріп, біртіндеп
оларды азайта бастайды, содан соң оны жылжытатын болады.
Тілдің шығуы бала ойлауының дамуында елеулі кезең болып табылады.
Мектепке түскенге дейін бала ойлауы дамудың үстінде болады. Ойлау бұл
кезеңде нақтылы-бейнелі болып, әрекетпен әлде де тығыз байланысып жатады.
Балалардың ойлауын дамытуда мектептегі оқу-тәрбие процесі шешуші роль
атқарады. Бастауыш мектеп жағдайында бала ойлауын дамыту үшін мұғалім
тиісті жұмыстар жүргізіп отыруы тиіс. Осындай ойлау тәрбиесіне қатысты
кейбірі мына төмендегілер:
1.Балаларды белгілі ережелер (грамматикалық математикалық) жөнінде өз
беттерінше қорытынды жасай алуға үйрету үшін мұғалім сабақта мүмкіндігінше
эвристикалық методты жиі пайдаланып отыруы қажет.
2.Балалардың сөйлеу қабілетін дамытып отыру олардың ойлауын дамытуға
үлкен әсерін тигізеді
3.Ойлау қабылдаулар мен елестердің негізінде жазылады.
4.Мұғалім балаларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс. Бұған оқу
процесін жүйелі ұйымдастыру, сабақта бала логикасын дамыта алатын
мүмкіндіктерді мол пайдалану арқылы жетуге болады.
5.Оқушылардың өз беттерінше жасаған ой операцияларының дұрыс-
бұрыстығын тексерткізу, оларды бір мәселенің өзін түрлі жолдармен шешуге
үнемі бағыттап отыру
6.Ойлауды тәрбиелеу бала психологиясын жан-жақты дамытумен тығыз
ұштасып жатады. Бұл оның білуге құмарлығын, таныту қызығуларын,
көзқарасымен сенімін тәрбиелеумен қоса жүргізілуі тиіс.
Сөйлеудің дамуы және оны тәрбиелеу. Бала алдымен дауысты дыбыстарды,
кейінірек дауыссыз және сыңар дыбыстарды, соңынан дауыссыздардың қатаң, ұяң
түрлерін меңгереді. Екіден былай қарай баланың сөздік қоры қауырт өседі.
Мәселен, жас жарымдағы балада 10-15 сөз болса, екіге келгенде 300, үш жаста
мыңға жуық сөзі болады. Үш жастан былай қарай ана тілінің заңдылықтарын
стихиялы түрде үйренуге кіріседі.
Жанұяда баланың сөйлеу әрекетінің дұрыс қалыптасуына жеткілікті көңіл
бөлінсе, мектепке келгенде оңай хат танып, сабақты жақсы үлгеріп кетеді.
Осындай балалардың ана тіліндегі сөз қоры 4000-ға дейін жетіп отырады.
Баланың сөйлеуі мектепке дейін тек қарым-қатынас ролін атқарса, мектепте
жүргенде білім жүйелері меңгерудің негізгі құралы қызметін атқарады.
Мектепке түсу бала тілінің жоспарлы түрде дамуына өте қолайлы жағдай
туғызады. Сауат ашу, оқып, жаза алуға үйрену, мектепке дейін өз бетінше
меңгерген ана тілін енді арнаулы пән ретінде (фонетикалық, лексикалық,
грамматикалық трғыдан) оқып-үйрену бала тілін дамуына бұрын-соңды болып
көрмеген үлкен өзгерістер енгізеді. Тілді меңгеру барысында баланың сөйлеу
ерекшеліктері онан сайын жетіле, дами түседі.
Жазбаша сөйлеу – баланың тіл мәдениетінің дамуына ерекше ықпал
жасайтын қуатты фактор. Жазбаша сөйлеуді меңгеруге бала мектеп есігін
аттағаннан бастап белсенді кіріседі. Балалардың орфографиялық дағдылармен
қатар жазу жұмысы дағдыларын үйрену жазба сөйлеуді меңгерудің негізгі
элементі болып табылады.
Жазба сөйлеудің дамуы хат тани білуден басталады. Хат тану арқылы
арнаулы дағдылары болуын қажет етеді. Мұндай дағдыларды оқу дағдысы дейді.
Хат негізгі үш кезеңнен тұрады.
Мұның бірінші кезеңде оқушы әріптің аттарымен танысады. Оқу дағдысының
бірінші кезеңін психологияда анализдік (талдау) кезеңі деп атайды.
Екінші кезеңде оқушы сөздің элементтерін онша қиналмай-ақ бір-біріне
жеңіл қоса алатын болады.
Үшінші кезеңде бала әріптерді тез танып, бір-біріне қосып оқи алады.
Бала мектепке келген күндерден бастап оқу дағдысымен қатар жазу
дағдысын да меңгере бастайды.
Жазу дағдыларына машықтану да өте күрделі процесс. Мұның үш кезеңі
бар. Жазу дағдысының осы үш кезеңі жылдам тез жазуға жасалған дайындық
кезеңі болып табылады.
Баланың жазу қарқыны әр сыныпта әр түрлі болып келеді. Бастауыш
мектеп оқушыларының ішінде жазумен көбірек шұғылданатын – бірінші
сыныптағылар. Өйткені бұл кезде жазуға көп көңіл бөлінеді. Екінші, үшінші
сыныптарда баланың жазу қарқыны біршама төмендейді де, төртінші сыныпта
қайтадан көтеріледі. Психологиялық зерттеулерде бастауыш мектеп бітіретін
оқушының жазу темпі минутына 60-70 әріп болатындығы анықталған.
Балалар сөйлеу мәдениетіне төселдіруді әсіресе мектеп жағдайында қолға
алу үшін мұғалімге төмендегідей жұмыстарды жүргізуге болады.
1).Оқушылардың жеке дыбыстарды, буындарды, сөздерді, фонетикалық,
лексикалық дұрыс жаза айта алуына қамқорлық жасау керек.
2) Оқушының тілінде байқалатын кемшіліктерді (мәселен, кекеш, тұтықпа,
кей дыбыстарды дұрыс айтпау т.б.) жою
3)Мұғалімдер оқушылардың екі тілде дұрыс сөйлей алуына көңіл бөлу
4)Оқушылардың сөйлеу мәдениетін
Халқымыздың классик жазушысы Мұхтар Әуезов: Бұл дәуірде өз тілін,
әдебиетін білмеген, қадірлемеген адам толық мәнді интеллигент емес деуге де
болады- деді.
Қиялдың дамуы және оны қалыптастыру. Қиялдың алғашқы көріністері үш
жасар бөбектерде байқалады. Мұны бөбектердің қызық ертектерді шын көріп,
бар ынтасымен берілуінен көреміз. Бір қарағанға жас бала қиялға өте бай
сияқты болып көрінгенімен, ондағы образдар шындықтан өте алыс жатады.
Мектеп – бала қиялын дамытуда үлкен роль атқарады. Мұндағы оқылатын
сабақтардың мәніне түсіну қиялсыз мүмкін емес. Мәселен, табиғаттағы
суреттейтін, немесе қандай да болсын оқиғаны баяндайтын бір материалды
түсіндіргенде мұғалім арнаулы тәсілдер арқылы оқушылардың қиялын оятады.
Қиял арқылы бала ондағы жанды бейнелерді көз алдына елестеткендей, қолымен
ұстағандай, құлағымен еститіндей күйге түседі. Бастауш сынып оқушыларында
алғашқы кезде қиялдың дамуы айтарлықтай болмайды. Мәселен, бірінші
сыныптағылар суретке не оқығанға қарап, өз бетімен жаңадан бейне жасай
алмайды. Осы салада мұғалім істейтін іс – ұшан теңіз. Мәселен, мұғалім
балаларды орманға экскурсияға апарған екен дейік. Онда оқушылар әрбір
ағашты, өсімдік түрлерін көздерісен көріп, қолдарымен ұстайды,
білмегендерін бірінен-бірі сұрап не мұғалімнен біліп алады. Ертеңіне
мұғалім оқу сабағында балалардан көрмеген ормандарды (тайга, тундра,
тропика т.б.) туралы айтып беріңдер десе, бұл олардың қиялын тәрбиелеуге
көп пайдасын тигізеді.
Өмір тәжірибесінің артуы, білім қорының молая түсуі балалардың қиялын
да дамыта түседі. Мәселен, үшінші сыныптағылар сурет сабағында алдында
тұрған заттардың бейнесін айнытпай сала алады, оны осындай басқа затпен
салыстырып көреді.
Бала қиялы әрекет үстінде дамитындықтан не нәрсеге болмасын өзін
қатыстырып, оның икемділігі мен дағдысын дамытып отыру қажет. Мәселен,
сурет салудың, ән айтудың тәсілдері мен техникасын үйренбейінше, баланың
осыған орай көрінетін қиялы да шарықтай алмайды.
Бастауыш сынып оқушыларының қиялын дамыту – олардың эстетикалық
сезімдерін оятады.
Оқушылардың жас, дара ерекшеліктерін ескеріп отыру, қиялы күшті
дамыған балалармен дербес жұмыс жүргізу, табиғатқа, өндіріс орындарына топ
саяхат жасау, таапсырмаларды оқушыларға дербес орындатып отырғызу, оқу
барысында кездескен қиыншылықтарды жеңе алуға баулу т.б. осындай әдістер
бала қиялын тәрбиелеудің түрлері болып табылады.
1.2 Бастауыш сынып оқушылары іс - әрекеті және жетекші іс - әрекет
ретінде ойынның психологиялық сипаттамасы.
Мектепке дейінгі шақта ойын іс-әрекеттің басты түріне айналады. Алайда
бұл қазіргі баланың әдетте көп уақытының өзіне қызықты ойындармен
өткізетіндігінен емес, ойын баланың психикасында сапалы өзгерістер
туғызатындығынан болады. Мектеп жасына дейінгі бала ойын іс-әрекетінде
заттарды ажыратып қана қоймай, сонымен қатар өзіне қандай-да бір рөлді
алады да, сол рөлге сәйкес іс-әрекет жасай бастайды. Бала өзінің атын
немесе қорқынышты анның орнына қоя тұрса да көбіне ересек адамдарды:
анасын, тәрбиешісін, ұшқышты, шоферды белгілейді. Балаға ойын іс-әрекеті
процесінде адамдар арасындағы қарым-қатынастар, олардың пробаларымен
міндеттері бертіндеп ашыла түседі. Ойын арқылы балалар үлкендердің қоғамдық
өмірімен таныса отырып адамдардың қоғамдық функциясымен олардың арасындағы
қарым - қатынас ережелерін түсінуге де араласады.
Мектепке дейінгі ересектердің рөлдік ойынының мазмұны өзі қалаған рөлден
туындайтын ережелерге бағыну болып табылады. Бұл жастағы балалар ережелерді
орындауға төтенше міншіл келеді. Осында қоғамдық мінез-құлық ережелерін
орындай отырып “Не болатынына” назар аударады. Сондықтан олар ненің
болатындығы жөнінде пікір таластырып: “Аналар бұлай істемейді”, “Дәрігер
ауруларды осылай қарай ма?”-және тағы басқа дейді.
Сонымен рөлді ойын сюжеті мен мазмұнының дамуы айналасындағы
үлкендердің өмірін баланың барған сайын тереңірек ұғына түскендігін
бейнелейді.
Ойын тілдің дамуына өте зор ықпал тигізеді. Ойын жағдайы оған
араласқан әрбір баладан тіл қарым-қатынасы дамуының белгілі бір деңгейін
талап етеді. Егер баланың ойынның барысына қатысты өз тілегін анық айтуға
мүмкіндігі болмаса, егер ол бірге ойнап отырған өз жолдастарының сөз арқылы
берілген нұсқауларын түсінуге қабілеті жетпесе онда ол құрдастарына мысал
болады. Құрдастарымен түсінісу қабілеттілігі ұқсамайды. Тілдің дамуына
себепші болады.
Баланың жеке басының дамуына ойынның өз ықпалы бар. Ойын арқылы бала
ересек адамдардың мінез-құлқы және қарым-қатынасымен танысады, ал бұлардың
бәрі оның өз мінез-құлқының үлгісі болады, өз құрдастарымен қарым-қатынас
жасауға қабілетті қасиет болып саналатын араласа білудің негізгі
дағдыларына ие болады. Ойын баланы еліктіре және оның өзіне алған рөліндегі
ережелерді орындауға итермелей отырып, сезімнің және мінез-құлықтың ерікті
жігерді реттеудің дамуына себепші болады.
Ойын іс-әрекеті ішінде оқу ісі де қалыптаса бастайды, кейінірек ол
бала іс-әрекетінің басты түріне айналады. Оқу ісін ересек адам енгізеді,
бірақ ол тікелей ойыннан пайда болады. Бірақ, мектеп жасына дейінгі бала
ойнай жүріп оқи бастайды. Ол оқуға белгілі бір ережелері бар рөлді ойынның
ерекше түрі ретінде қарайды. Әйтсе де осы ережелерді орындап жүріп
қарапайым оқу әрекетін менгеріп жүрген баланың өзі де аңғармайды.
Үлкендердің оқуға көзқарасы ойынға көзқарастан бүтіндей өзгеше. Үлкендер
баланың оқуға көзқарасын ақырындап байқаусыз қалыптастырады. Балада оқуға
деген тілек қалыптасады.
Ойын – баланың психикалық дамуына әсер ететін бірден-бір іс-әрекет
емес.
Бала сурет салады, жасырады, құрылыстар тұрғызады, әшекейлер ояды,
қажайды. Осы бала іс-әрекетінің барлық түріне артық нәрсе – олардың
белгілі бір нәрсені жасауға, сурет салуға, құрастыруға, құрақ құруға
бағытталған болуы. Бірақ бұл іс-әрекеттің әрқайсысының өз ерекшеліктері
бар. Қимылдың ерекше тәсілдерін игеруді талап етеді және баланың
жетілуіне өзінің арнайы ықпалын тигізеді.
Құрақ құрау мен жапсыруды жеке атау қажет. Бұл да жемістің іс-әрекеттің екі
түрі болып саналады. Олардың психологиялық мәні бейнелеу және құрастыру. Іс-
әрекетінің мәніне ұқсасады. Сурет салу, құрастыру, жапсыру және құрақ құрау
мен белсене шұғылдану арқасында балада нені тындыруы қажет екенін күні
бұрын көздеу, елестету қабілеті, іс-әрекетті жоспарлау қабілеті дамиды.
Оқу және еңбек іс-әрекеттері өздерінің жетілген формаларында мектепке
дейінгі шақта қалыптаса бастайды. Оқу іс-әрекеті мектеп жасындағы балаларға
жетекші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz