Қошке Кемеңгерұлының драмашылық шеберлігі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 – 6

І тарау. Ұлт театрының тарихы. Ауыз әдебиетіндегі драмалық
элементтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6 - 19

II тарау. Қошке Кемеңгерұлының драмашылық
шеберлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19 - 39

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .39 - 45

Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45 - 48

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқында театрдың тууына екі түрлі құбылыс
әсер етті. Біріншіден, қазақ халқының бай ауыз әдебиеті. Сал – серілер
өмірі, түрлі – түрлі айтыстар, ұлттық ойындар арқылы қазақ халқы өзінің
театрын, дала театрын жасады. Екіншіден, орыс – татар мәдениеті ықпал
жасады. Орыс – татар театрларына жұмысқа алынған қазақ жастары ауыл –
ауылдағы адамдарға да түсіндіріп, айтқан әңгімелерімен қызықтырып, ауылдың
театр өнеріне деген қызығушылығын оятады. Сөйтіп, ескі киіз үйлердің ішінде
ойын – сауық кештері ұйымдастырыла бастайды. Ойын – сауық кештерінің
құрылуына байланысты алғашқы қазақ пьесалары туады. 1926 жылдың қаңтарында
тұңғыш ұлт театры ашылады. Әдетте, театрдың ашылуын сөз еткенде, ойымызға
бірден түсетіні - алғашқы қойылымы. Күні бүгінге дейін ұлттық театрымыздың
шымылдығы ең алғаш М. Әуезовтың Еңлік - Кебегімен ашылды деп келдік.
Тіпті жуырда ғана, дәлірек айтатын болсақ, 2006 жылы қорғалған Алғашқы
қазақ пьесалары кандидаттық диссертациясында Ләззат Аупбаева кәсіби
театрымыздың шымылдығы осы пьесамен ашылды дейді. Шын мәнісінде театрда
қойылған алғашқы пьеса – Қошке Кемеңгерұлының Алтын сақинасы.
Бүгінгі күні, яғни, еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген уақытта XX
ғасырдың басында қамау, қудалау, ату бел алған кезеңде, яғни, Сталиндік
уақытта жазықсыз атылып кеткен боздақтарымыздың аттары ақталды, шығармалары
жарық көре бастады. Шәкәрім, Мағжан, Ахмет, Әлихан, Сәкендер өмірлері,
мұралары зерттеу нысанына айналды.Сондай қазақ зиялыларының бірі – 1896 –
1937 жылдары өмір сүрген тарихшы, тілші, әдебиетші, көсемсөзші, дәрігер,
қоғам қайраткері Қошке Кемеңгерұлының әдеби мұрасы, оның ішінде драмалық
шығармалары әлі күнге дейін толық зерттелінбеген, әдеби жанр тұрғысынан
ғылыми бағасын әлі де алмай келеді. Сол себептен де қазақ әдебиетіне,
драматургия жанрының дамуына көп үлес қосқан Қошке Кемеңгерұлының
драмаларын зерттеудің өзектілігі айқын. Күні бүгінге дейін театр тарихына
қатысты еңбектерде, жалпы қазақ әдебиетінің тарихына қатысты зерттеулерде,
Г.Ж.Ордаеваның Қошке Кемеңгерұлының әдеби мұрасы атты кандидаттық
диссертациясында баяндалып өтетін, арнайы сөз болмаған Қ.Кемеңгерұлының
драмалық шығармаларын терең зерттеу – бүгінгі таңда әдебиеттану ғылымында
негізгі мәселелерінің бірі. Қ.Кемеңгерұлының драмалары, олардың тақырыптық,
идеялық, көркемдік сипаттары, өзіндік ерекшеліктерін арнайы зерттеу
объектісі ретінде қаралуы тиіс. Диплом жұмысы тақырыбының көкейкестілігі де
осыдан туындайды.

Зерттеу нысаны. Театр туралы монографиялар және Қошке Кемеңгерұлының Алтын
сақина, Парашылар, Ескі оқу пьесалары.

Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың алдына қойған мақсаты –
XX ғасыр басында театрдың тууына алғышарт болған себептерді айқындау,
қазақтар арасында туған кәсіби театрмен есімі тығыз байланысты
Қ.Кемеңгерұлының драмалық шығармаларын зерттеу. Осы мақсатқа орай алдымызға
төмендегідей міндеттер белгіледік:
- театр тарихымен тығыз байланысты қазақ әдебиетінің негізгі жанрларының
бірі болып саналатын драматургияның қайнар көзі – халық ауыз әдебиеті
екенін дәлелдеу;
- ойын – сауық кештерінен бастау алған алғашқы қазақ пьесаларын анықтау;
- қазақтар арасында театрдың тууына ықпал еткен тарихи факторларды
айқындау;
- қазақтың тұңғыш ұлт театрында қойылған алғашқы спектакльді айқындау;
- театрдың құрылуына атсалысқан Қ.Кемеңгерұлының драмалық шығармаларын
талдау;
- Қ.Кемеңгерұлы пьесаларының идеялық бағытын, сол кезде атқарған қызметін
анықтау;
- Қ.Кемеңгерұлы драмаларының көркемдігіне талдау жасау.

Диплом жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Жұмыста,
негізінен, қазақ театры өнерін, драматургиясын зерттеушілер М.Майшекин,
М.Әуезов, А.Байтұрсынов, С.Сәдуақасов, Р.Рүстембекова, Р.Нұрғали,
Б.Қойшыбаев, Б.Құндақбаев, Г.Ордаева, Ж.Әбілов, т.б. еңбектері, пікірлері
негізге алынды.

Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген.

I тарау. Ұлт театрының тарихы. Ауыз әдебиетіндегі драмалық элементтер

Драматургия жанры XX ғасырдың басында туып, қалыптасқанымен, оның
негізгі элементтері қазақ ауыз әдебиеті үлгілерінде айқын көрінеді. Ерте
замандарда ақындық, әншілік, әзіл айтушылық сияқты бірқатар өнер бір
адамның бойынан табыла беретін. Ел арасында болған ойын – сауықтар, келін
түсіру, қыз ұзату, беташар, айтыстар – драматургияның бастау көзі.
Әрбір жұрттың өнері, әуелі әр елдің тіршілік қалпындағы белгілі
шарттарынан туады. Әуелгі туысында ұлт өнері болып туады дейді академик
Мұхтар Әуезов [5, 13]. Шынымен де, театр, атап айтатын болсақ, дала театры
қазақ халқында ертеден бар. Әрине, ол уақытта қазіргідей арнайы театр үйі,
онда ойнайтын тұрақты артистер, “сахна”, “декорация” деген терминдер
болмады. Алайда халық өзінің театрын, дала театрын жасады. Қазақ халқы
ежелден – ақ ән мен күй, би, зергерлік, құсбегілік, т. т. сияқты өнерге
құмар халық. “Әу демейтін қазақ жоқ” дегендей, әрбір қазақ баласының бойы
тұнып тұрған өнер, импровизация. Қалың ел ас пен тойда, үлкен жиындарда
дарынды жастарын айтысқа қатыстырған, палуандарын, бишілерін топ ортасына
шығарып, өнерлерін тамашалаған. Екі ақынның айтысуы да өзінше бір шағын
қойылым болды емес пе! Қыз бен жігіт айтысы, әзіл айтыс, қайым айтыс болып
келетін айтыстардың тақырыптары да сан алуан еді. Әзіл айтысты алатын
болсақ, екі адамның арасындағы ойын – күлкі, бірін – бірін сөзбен түйреу
болып көрінетін болса, түп мағынасында үлкен ой жатыр, драматургияның бір
түрі – комедияға тән белгілер айқын көрініс тапқан. Шығарманың негізі күлкі
болғанымен, сол күлу әрекеті арқылы заман шындығын сынау жатыр,
қателіктерді бетке басып мазақ қылу, одан жирендіру. Айтыстың көне түрі –
жар – жар. Қыз ұзату тойында екі топқа бөлініп айтылады. Екі топ кезек –
кезек сөз алады. Бұны екі топтың диалогы деп қарастыратын болсақ, осы
процесс үстінде қыздың күйініші, зары көрінеді. Яғни, диалог арқылы қыздың
болмысы даралана түседі. Бұл да драматургиядағы негізгі элементтердің бірі.
Тұрмыс – салт жырларын алатын болсақ, бұл жырлардан қазақ халқының тұрмыс –
тіршілігін көреміз. Шілдехана, бесік жыры, наурыз секілді жырлар көңілді
отырып айтылатын болса, естірту, қоштасу, жоқтау, жұбатуды айтып ел
қайғырады. Мәселен, “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” жырындағы Ай мен Таңсықтың
елімен қоштасуында:

Балталы, Бағаналы ел, аман бол!
Бақалы, балдырғанды көл, аман бол!
Кірім жуып, кіндігім кескен жерім,
Ойнап – күліп, ер жеткен жер, аман бол!
Жібектей шалғыныңа қонып өскен,
Сегіз сай тау біткенді сала, аман бол!
Үйеңкі, қайың, терек, тал, аман бол!
Халайық қалған елдің шалы, аман бол!.. -

деп келетін драматизм да драматургия жанрының алғашқы элементтері қатарына
жатады. “Хан талапай”, “Ақсүйек”, “Алтыбақан” сынды ұлттық ойындардың
өзінде сюжет жатыр. Ән айтып, әткеншек теуіп өз сырларын байқата білген.
Қазақ эпостарын алатын болсақ, мәселен, “Алпамыстағы” Алпамыс пен
Бадамшаның диалогы немесе “Ер Тарғындағы” Ақжүністің:

Қойда бағлан қозы едім,
Жылқыда шаңқан боз едім.
Қытай менен Қырымнан
Тамам жақсы жиылса,
Аузындағы сөзі едім, –

деген өз сөзі, не болмаса Тарғын батырдың:

Бұлғыр, Бұлғыр, Бұлғыр тау,
Бұлдырап тұрған құрғыр тау,
Қаптай қонар елім жоқ,
Елім – күнім Кәрібоз,
Сөйлесетұғын тілің жоқ!
Ел таптырар ма екенсің.
Арысаң да, жануар?
Көрсетер едің бір қара,
Саған мінер белім жоқ,
Белге қылар емім жоқ!
Бұл шамаға келгенде,
Ажалым аштан болды ма,
Ауызға жерге жемім жоқ?.. –

деп басталатын монологы бар. Мінекей, ауыз әдебиетінің бір бөлігі –
батырлар жырындағы диалог, монологтар да кейіпкерлер мінезін даралайды.
Беташар, тойбастарды, әдетте, ауылдағы ең пысық, өнерлі жастар айтатын еді.
Бұл өлеңдерді айтуға аса бір шеберлік қажет еді. Мінекей, қазіргі
театрлардағы актерлер осындай өлеңдерді айтып жүрген, тойларды бастап,
басқарып жүрген өнерлі азаматтардың шыңдала түсуінен қалыптасты десек те
болады. Шілдехана, бесік жыры, жар – жар, сыңсу, беташар, қоштасу туралы М.
Әуезов былай дейді:
”Бұл ескіліктердің тағы бір қасиеті барлығы да арнаулы әнмен айтылатын.
Сондықтан жалғыз ғана драмалық театр емес, әнмен ойналатын операларға да
емін – еркін жарайды [5, 34]. Шынымен де, қазіргі театрларда қойылып
жүрген опералық либреттолардың өзі бай ауыз әдебиеті үлгілерінен алынған.
Мәселен, “Қыз Жібек”, “Айман - Шолпан” т. т. опералары. Күлдіргі
әңгімелерді айтатын болсақ, сараңдықпен аты шыққан шық бермес Шығайбай,
тапқырлығымен, шешендігімен танымал болған Жиренше, Алдар Көселер бар.
Бұлардың әрбір қимылы, әрбір әрекеті, әрбір сөзі – барлық өмірі тұнып
тұрған комедия. Жоғарыда айтылғандардың барлығы да театрдың негізін қалауға
алғашқы қадамдар болған.
Қазақ халқында кәсіби театрдың тууына орыс, татар мәдениеті де ықпал
жасады. 1765 жылы Омбыда, 1769 жылы Орынборда орыс драма театры ашылады. Ал
ол кезде бұл қалалар – білім, ғылым орталығы еді. Білім алғысы келетін
жастардың барлығы да осы қалаға аттанатын. Бұл қалада сол кездің өзінде оқу
орындары, мұғалімдік курстар болатын. Оқитындардың көбі – ауылдан келген
өнерлі, жалынды жастар. Олар орыс драма театрын көріп, өздері де қазақ
ауылдарындағы киіз үй ішінде шағын ойын – сауықтар жүргізіп отырады. Ал
1918 жылы Торғай, Қостанай жақта Жангелдин атындағы Қызыл керуен труппасы
құрылса, 1920 жылы Ес - аймақ деген атпен Семей үйірмесі ашылады. 1919
жылғы Халық ағарту комиссариатының театр туралы мынадай үндеуі шықты:
Театр – халық қуанышы және халықтық іс.
Театр – адамды қуаныш пен түсінуде, шаттық пен қайғыда, табандылық пен
болашаққа үміт артуда біріктіретін күш.
Театр – халықтың жан дүниесін жадыратып, халықтың ой – арманын сомдап,
халық еркін білдіретін күш [6, 100].
Жалпы XX ғасырдың басы қазақ халқы үшін ояну дәуірі болды. Халық оқу –
білімге, өнерге бет бұра бастайды. Діни сабақтармен қатар ана тілі, орыс
тілі, тарих, жағрапия сынды пәндер де оқытылады. Қазан, Орынбор, Петербор,
Уфада қазақша кітаптар басыла бастайды. Бұл кезде әдебиетте де өзгерістер
болды. Ақындар поэзиялық туындыларымен қоса прозалық шығармалар да жаза
бастайды. Жоғарыда аталған ойын – сауық үйірмелерінің ашылуына байланысты,
мұнда ойын көрсету үшін пьеса, яғни, драмалық шығармалар қажеттігі туады.
Қолжазба түрінде сақталған алғашқы қазақ пьесалары қатарына Иманғали
Меңдіхановтың Үйшік, үйшік, Тамырлар, Байғұстар, Малдыбай,
Бекмұхамед Серкебаевтың Бақсы, Ғазиза, Жер дауы, Көлбай Төгісовтың
Надандық құрбаны пьесалары жатады. Пьеса авторлары қазақ қызының тағдырын
тақырып қылып алып, пьесаларын ел ішіне таратты, шағын көріністермен
көрсетті. И. Меңдіханов Байғұстарында, К. Төгісов Надандық құрбанында
қазақ әйелінің өмірін, мұңын көрсетеді. К. Төгісов пьесасындағы халықты
алдап жүрген молда, қараңғылықтың құрбаны болған кішкентай бала Жақып,
болыс тоқалы Нұрилә, сүйгеніне қосыла алмаған Хадиша – барлығы да өмір
шындығын көрсетеді.
1925 жылдың көктемінде ол кезде Ақмешіт атанған – қазіргі Қызылордада
V Күлліқазақ құрылтайы өтеді. Жеке жиырма тоғызыншы бабпен Қазақтың ұлттық
театрын құру жеделдетілсін деп тұжырған болатын. Ол кезде халық ағарту
комиссары қызметіндегі Смағұл Сәдуақасов бұл іске қызу кірісті. Өз
мақаласында ол театрға былай деп анықтама береді:
“...Театр – европа тілі, біздіңше айтқанда театр ойын деген сөз...Театр –
қазақтың қыз ойыны, шілдеханасына да ұқсамайды. Театр деп қазақтың тойын,
палуан қүресін де айтуға болмайды... Театр өмірдің ойыны. Театр тұрмыстың
ойыны ” [7, 196]. Ұлт театрының алғаш актерлерінің бірі Серке Қожамқұлов
былай деп еске алады:
Сол уақыттағы нарком бізге: - Жер - жерден сіздерді шақырып отырмыз.
Театр үлкен нәрсе ғой. Сондықтан сендерді бес – алты ай оқытқаннан кейін
барып ашамыз ба деген ойымыз бар еді, - деді. - Бұл нұсқауды Луначарский
айтты. Ол кісі: Мынадай ән шыққан, күй шыққан елде үлкен өнер бар, оны
театр арқылы білсін, - деді. Енді осы іске мұрындық болып театр ашыңдар.
Ноябрь, январьдың ішінде ашасыңдар ғой, - деді. Сонымен біз әзірлікке
көштік ... [6, 15].
Сонымен, театрдың шымылдығы 1926 жылдың 13 январында ашылды. Бұл – қазақ
мәдениеті үшін маңызы зор жаңалық. Мен Қазақстанның түрлі қалаларына
Сәдуақасовтың атынан сахна қызметкерлерін шақырған жеделхаттар жолдай
бастадым. Ақыры... ұлт театры құрылды. Мені директор етіп тағайындады [12,
6 - 7] дейді театрдың алғаш жетекшісі, ұлттық театрдың кәсіби сахна өнері
болып қалыптасуына жол ашқан адам – Дінше Әділұлы. Д. Әділұлы - режиссура,
актерлердің біліктілігін арттыруға көп еңбек еткен адам, театрдың құрылған
күнінен бастап қызу еңбек етті. Оның адал қызмет еткені сонша, тіпті әр
қойылымды талдап, әр сөзін сараптап, сахнаны безендіруде де әр детальді жан
– жақты қарастырып барып, қойылымды көрермендер назарына ұсынатын. Дінше
Әділұлы Омбы гимназиясында оқып жүріп – ақ, “Бірлік” ұйымының мүшелігіне
өтіп, революцияшыл сарбаздардың қатарында болады. Онжеті жасар жас азамат
қоғамдық істерге белсене араласа бастайды. Бірақ нағыз кемелденген шақта
“халық жауы” деген айыппен 1930 жылдың 21 сәуірінде атылады. Өліммен бетпе
– бе келгенде де: “...мен ешқандай да қайдағы – жайдағы қылмыс жасаған
емеспін...” деп, қазақ азаматына лайық әрекет жасаған [12, 106]. Құпия түрде
бір шұңқырға тасталынады. Бүгінде Дінше Әділұлының сүйегі Мәскеу
қаласындағы ортақ ескерткіш – құлпытас қойылған бауырластар зиратында
жатыр.
Театрдың ашылуын Хадиша Қожамқұлова былай деп еске алады:
“Бұл әлі күнге дейін дәл бүгінгідей көз алдымда. Театр спектаклі қойылуға
тиісті кинотеатрға халық сыймай кетті. Қала тұрғындарын былай қойғанда,
сырттан ауылдар мен артельдерден де жұрт ағылып келіп, жаңа өнерді
тамашалағысы, қазақ театрының туғанының куәсі болғысы келді. Шағын
кинотеатрға адам сыймайды. Бірін – бірін кимелеп, иін тіресе тұрғандар
қаншама. Партия, совет қызметкерлері, үкімет басшылары, наркомдар түгел
келді...” [6, 128].
Алғашқы уақытта материалдық жағынан жетіспеушілік болды. Бұл заңды құбылыс,
әрине. Белгілі бір бейнені сомдау үшін, оған киім – кешек керек болды,
сахнаны безендіру үшін де түрлі - түрлі декорациялар, жабдықтар қажет еді.
Театр артистері оны өз үйлерінен таситын. Материалдық жағынан ғана
жетіспеушілік емес, сонымен қатар ойнайтын адам, яғни, артистер де жоқтың
қасы еді. Ал артист – сахна өнеріндегі басты тұлға, сахна тірегі.
Артистердің алдында тұрған зор мақсат: ролін тереңдете білу. Бұл сөздің
мағынасы мынау: кемпір болып ойнаған әйелге дәл ойнап тұрған сағатында
шынында кемпірдей өмір сүре білу керек. Артистіктің ең үлкен өнері осында.
Сондықтан артист сыршыл (психолог) болуы тиіс. Артист адамның ішкі сырын
білсін. Өзі жиырмада болса да, сексендегі кемпірдің нендей өмірі барын
білсін [7, 206]. “Артист – театр діңгегінің бірі” [5,275]. Өнер
майданындағы актер жан – жақты өнерлі болуы шарт. Сахнада бейнені сомдаудың
алдында артист, ең әуелі, көрсеткелі тұрған бейнені өзім деп қабылдауы
тиіс. Бейнені толғандыратын мәселе мені де толғандырады деп, дүниеге,
қоршаған ортаға деген көзқарасы ойнайын деген образдың көзқарасымен
шектеледі. Сахнаға шықпас бұрын артист ақ тер, көк тер болып көп жұмыс
жасайды. Ал сахнаға шыққанда артист өзін ұмытып, ойнайын деген образға енсе
– пьеса сәтті шықпақ. Әрине, жүздеген адамның алдында өнер көрсету оңай
емес. Сахнадағы артистке бәрі де әсер етеді. Тіпті тамашалап отырған
аудитория да көп әсер етеді. Мәселен, ұйып тыңдап, қойылымның мазмұнына
бойлап, образбен бірге тебіренген аудитория мен жай ғана тесіле қарап, не
тыныштық сақтамай, қойылым мазмұнын түсінбей, өнерден махрұм аудитория
арасы жер мен көктей.
Меніңше, артистің жаспын, тәжірибесізбін деп, немесе қартпын, қайратым
қайтқан адаммын деп, әйтпесе осы жолы көңіл – күйім болмай тұр, ауырып
тұрмын деп, яки өткен жолы тәуір ойнадым ғой, осы жолы көз алдап шықсам да
болар деп, нашар ойнауға хақысы жоқ. Себебі, оның творчестволық өнерінің
нәрі – тағылымында, үлкендерге ой салып, жеткіншек ұрпақты жақсылыққа,
адамгершілікке тәрбиелер ұлағатты ұстаздығында... Сол себепті де бұл өнер –
аса жауапты өнер [6, 175]. Артист – театр діңгегінің бірі дедік [5, 275].
Яғни, артист – театр жаны, жүрегі. Театр саласында артистке бөлінген роль
ерекше. Кез келген спектакльдің (қойылымның) сәтті не сәтсіз шығуы артистің
ойнағанына байланысты болады. Сол спектакльдің көрермен қауымның жадында
сақталуы да артистің ойнағанына байланысты.
Театр тарихы – драматургияның да тарихы. Әдебиетте драма жанрының туып,
көріне бастауының өзі театр өнерінің тууына байланысты. Қаламгер өзін
толғандыратын, өмір ағымына сай, өзі өмір сүрген қоғамдағы хал – жағдайды
суреттеп пьеса жазады. Пьеса жазу да әркімнің қолынан келе бермейді.
Пьесаға қойылатын талап та өзге жанр туындыларынан ерекше. Ол жетпіс –
сексен беттен аспауы тиіс, драматург өз шеберлігін кейіпкерлерінің диалогы
мен монологы арқылы көрсете білуі тиіс. Романның бір бөлімінде қамтылған
шындық пен суретті драматург пьесада бір – ақ ауыз сөзбен береді. Әр сөз,
әр қимыл сол адамның табиғатын ашады. Отбасының, жеке бастың сан қилы
тартыстарын арқау ететін драмалық шығармалар поэзия, прозадағы қат – қабат
ұшырасатын көркемдік құралдарды мүлдем қолданбайды десек те болады, өмірді,
қоғамды реалистік тұрғыдан бейнелеуде драмалық шығармалар нақтылы
детальдарды көбірек қолданады. Күнделікті тұрмыстың түрлі қырлары драмада
жан – жақты бейнеленеді. Мақсатын орындау үшін драмалық шығармалар
кейіпкерлері сан алуан тартыстар тудырады. Осы күрес процесі үстінде
өздерінің мінездері ашыла түседі. Тартыс пен мінез - драматургиядағы
негізгі ұғымдар.
Тартыс – көркем шығармадағы сюжет желісіне арқау болатын, аырықша
шиеленіскен түрде көрініс беретін қақтығыс, қайшылық, күрес [30] , - дейді
ғалым БекниязоваТ. Ал ғалым Зәки Ахметов мінезге былай деп анықтама береді:
Характер – көркем шығармадағы кейіпкердің мінез – бітімі, ой – сезімі
дүниесіне тән психологиялық, моральдық сипат – ерекшеліктері... характер
күрес – тартыс үстінде, кейіпкердің іс - әрекеті, ой – ниеті, мақсат –
тілегі арқылы көрініс тауып, анық танылады [30].
XX ғасырдың алғашқы жылдарынан – ақ жазыла бастаған қазақ пьесаларының
жалғасы іспетті XX ғасырдың жиырмасыншы жылдары Қошкенің қаламынан “Алтын
сақина”, “Парашылар”, “Ескі оқу” сынды пьесалары туады. “Байғұстардағы”
Жамал, “Надандық құрбанындағы” Хадиша “Алтын сақинадағы” Халима болып,
“Малдыбайдағы” сараң Малдыбай дүниеқұмар Жәния мен Тәуірше болып,
“Бақсыдағы” өз құлқы үшін елін алдап жүрген бақсы Жұрынтай қожа –
молдалардың ісін әшкере ететін Ескі оқудағы молда болып, яғни, алғашқы
қазақ пьесаларындағы мінездер өз жалғасын Қошкенің драмалық шығармаларында
табады. Алтын сақина - трагедиялық шығарма. Трагедия – драматургия
жанрының ішінде өмірге өте жақын түрі. Өмірдің түрлі қайшылықтары
трагедияда реалистікпен бейнеленеді. Трагедия кейіпкерлері, әдетте, сұм
заманның теріс әдеттерімен күреседі, осы күрес үстінде талай қорлық көреді,
басынан сан алуан қиындық, азап өткереді. Трагедия қаһарманы үлкен
толғаныстар үстінде болады. Алтын сақинадағы Халима да: Үй берекесін
қалай орнатуға болады? Сағынтайға арым таза екенімді қалай сендіремін?
деген сияқты тебіреністер үстінде жүріп, ақыр аяғында о дүниеге аттанады.
Бірақ пьеса жазу – барлық жұмыстың бастамасы ғана. Пьеса жазылған күйімен
ешкімге қажет болмай, шаң басып қалуы да мүмкін. Ал ол пьесаны ары қарай
дамытып, сахнада жандандыру – драматургтен өзге де көптеген адамдардың
еңбегі. Пьесаны сахналаған кезде режиссерден бастап жарық беруші, киім
тігуші, тіпті сахнаны дайындаушыға дейін іске қосылады. Бұл жерде
декоратор, дизайнер, суретшілер де қол қусырып отырмайды. Оқиғаға қатысатын
адамдардың мінез – құлқын, болмыс – бітімін сөзі мен ісі арқылы ғана
танимыз, бұл ретте режиссердің ролі ерекше. Бірақ сахналаған кезде кейіпкер
ғана сөйлейді. Ал автор да, режиссер де – сахна сыртында. Ендігіде пьесаның
“тағдырын” артистер анықтайды. Пьеса сахналанған кезде автор ешнәрсені де
өзгерте алмайды. Көрерменнің сана – сезімін баурап алу, көзін сахнаға
қадалтар амал табу, оның рухани дүниесін тебіренте алу – автор, режиссер
және ең басты – актерлердің ортақ ісі. Ол пьесаның (спектакльдің) сәтті
шығуы – осындай ұжымдық еңбектің жемісі. Егер де өзге өнер түрлерінде,
мәселен, сурет өнерінде, қате кеткен жерді қайтадан түзеп, дұрыстауға
болса, театр өнерінде олай емес. Сахнада қалай көрсеттің – сол дұрыс.
Сөзінде қате жіберіп, яки, дұрыс қимыл жасамадың – бітті, істелген іс
жасалды, енді артқа шегініп, бұл жерде менің былай істеуім керек еді деп,
қайтадан дұрыстауға жол берілмейді. Қате ойнасаң, ол солай қала береді.
Күні бүгінге дейін біз театрдың шымылдығы Еңлік - Кебек пьесасымен
ашылды деп келдік. Бұл пікір көптеген еңбектерде, мақалаларда да жазылған
болатын. Мәселен, 1926 жылы 13 январьда жас театрдың тұңғыш рет сахна
шымылдығы ашылды. Бұл күні театр коллективінің шама – шарқына қарап, сол
тұста жарыққа шыққан драматург Мұхтар Әуезовтың Еңлік - Кебек пьесасының
1 – актісі ғана қойылды да, соңынан концерт берілді [9, 4] немесе:
“Театрдың шымылдығы 1926 жылдың 13 январында “Еңлік - Кебек” спектаклімен
ашылды” [6, 127] деп келеді. Ал шын мәнінде театр шымылдығы Қошке
Кемеңгерұлының “Алтын сақина” пьесасымен ашылған еді. Ол кезде Халық ағарту
комиссары қызметін атқарып жүрген Смағұл Сәдуақасов та “Алғашқы
тәжірибелер” ( “Еңбекші қазақ” , 1926, 29 январь) мақаласында: “...алғашқы
күнгі “Алтын сақина” жақсы шықты...” [7, 206] деп жазады. Филология
ғылымдарының кандидаты Рәзия Рүстембекова 1988 жылы шыққан мақаласында
Қошке Кемеңгерұлы пьесаларын тізе отырып: “Қошкенің театр сахнасына шыққан
тұңғыш пьесасы – “Алтын сақина”. 1923 жылы Орынборда басылған. 1926 жылы
қазақтың ұлт театры ашылғанда сахнаға лайық туындылардың ішінен Смағұл
Сәдуақасов “Алғашқы тәжірибелер” деген мақаласында “Алтын сақина” мен
“Еңлік - Кебекті” қатар атайды” [17, 6 - 7] деп қана жазады да, ары қарай
ең алғаш қойылғаны қайсы екенін сөз етпейді. Тек қана драматургтің пьесасын
Мұхтар Әуезов пьесасымен салыстырады. Ал 1992 жылы жазған “Қошке
Кемеңгерұлының драмалары” мақаласында ғалым мүлдем басқаша көзқарасты
ұстанады:
“Осы күнге дейін ұлт театрының тұңғыш шымылдығы “Еңлік - Кебекпен” ашылды
деп келдік. Халық артисі Қапан Бадыровтың мемуарында айтылғандай театрдың
ресми ашылуында [10. 1. 26] аталмыш пьеса қойылған деген пікірді бұрынғы
бір мақаламызда біз де қуаттаған едік ( “Зауал”, 1991) ” [16, 10] деп
жазады да, 1926 жылғы 13 қаңтар күні басылған сол кездегі театр директоры
Дінше Әділовтың қолы қойылған мынадай материалды береді:
“Ғынуардың 13 – күні кешкі сағат 6 – да мемлекеттік ұлт театрының ашылу
мерекесі болады. Театр артистері Кемеңгерұлының “Алтын сақинасын” ойнайды.
Оның соңынан концерт, демалыс уақыттарында оркестр ойнап тұрады. Театр
директоры Дінше деп қол қойған және сол күні “Алтын сақинаның” қойылғанын,
оған М. Дулатов семьясының барғанын қызы Гүлнар Дулатова растап отыр...” [16,
10]. “Қазақ театрының тарихының” бірінші томында да алғашқы қойылым деп
Қошке Кемеңгерұлының Алтын сақинасы аталады [10, 96]. Осы еңбектің үш жүз
елу екінші бетіндегі “Театр шежіресі. Репертуар. ” бөлімінде былай
жазылған:
“1926 жыл. 10 январь – Қ. Кемеңгеров. “Алтын сақина”. Реж. С. Қожамқұлов.
13 январь – М. Әуезов. “Еңлік – Кебек”. Реж. С. Қожамқұлов...” [10, 352]. Ал
Бейбіт Қойшыбаевтің еңбегінде былай деп көрсетіледі: “Театрдың ашылған күні
1926 жылғы 13 қаңтар деп есептеледі, бұл күнде сахнада Қошке Кемеңгеровтың
“Алтын сақина” атты пьесасы ойналған еді” [12, 7], “...Қызығы да, қиындығы да
мол бірінші ұлттық театр маусымы солай басталып, 1926 жылғы 13 қаңтарда
Қошке Кемеңгеровтың “Алтын сақинасын” ойнау арқылы кәсіби драмалық өнер
ордасы ретіндегі тарихи биігіне батыл көш түзейді” [12, 143]. Ұзақ жылдар
бойы бұл пьесаның аталмауы да түсінікті. Қаламгер Қошке Кемеңгерұлы 1915
жылдан бастап 1930 жылға дейін үзіліссіз еңбек етеді. Ол қазақ әдебиетіне
де, журналистикаға да зор үлес қосты. Тұңғыш жастар ұйымы – “Бірлікке” мүше
болды, “Балапан” журналына редакторлық етті. 1917 жылы Алаш Орданың
Ақмоладағы комитетін құруға араласады. Өте дарынды Қошке ең алғаш ауыл
молдасының алдынан хат танығаннан кейін Омбы приход школасында, Омбы
ветеринарлық – фельдшерлік школасында, Омбы ауылшаруашылық училищесінде
оқиды. Училищеде оқып жүріп – ақ Қошке көзге түседі. 1915 жылы “Айқапта”
бірнеше өлеңі жарық көреді. 1971 жылы Қ. Кемеңгерұлы мен жоғарыда аты
аталған Дінше Әділұлы Ақмолаға келіп, уездік қазақ комитетін ашады. 1919
жылы жастарды бірлікке шақыратын “Жас азамат” газетіне редактор болады.
1920 жылы Қошкені Қызылжарға мұғалімдікке шақырады. “Қызыл мұғалімдер
курсында” дәріс бере отырып, студенттерге өзі жазған әңгіме, пьесаларын да
әңгімелейтін. Міне, осы Қызылжар қаласында Қошкенің драматургтік қабілеті
биіктей түседі. 1924 жылы ол Ташкентке кетеді. Себебі, ол кезде қазақ
зиялыларының көпшілігі Ташкент қаласында еді. Қошке олармен тығыз араласа
бастайды. Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мұхтар
Әуезов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытовпен жақын танысады. Ташкентте
Қошке шығармашылық жұмыстарымен де көп айналысады: “Қазақ тарихы”
зерттеулері, “Қазақша – орысша тілмаш”, бір топ әңгімелері жарық көреді,
драмалық шығармалары туады. Ташкентте өткен жылдар – Қошке өміріндегі ең
жемісті жылдар болды. Ұлты үшін көп еңбек еткен абзал азамат Қошке
Кемеңгерұлы 1930 жылы 13 қазанда “Кеңес өкіметіне қарсы әрекет жасаушы”
деген айып тағылып, Украинаның Валуйки қаласына жер аударылады. Қошке де
Ахмет, Мағжан, Жүсіпбек сынды ұлы тұлғалар сияқты қазақты оятамын деп жанын
берген, бар ауыртпалықты көтере білген азамат қазақ еліндегі ұлт – азаттық
күреске де қатысады. Әттең, болашағынан мол үміт күттірген жалынды жастың
өмірі 1930 жылы еріксіз аяқталады. Сталин қылышынан қан тамған уақытта
Қошке де атылып кетеді. Міне, “ұлт жауы” боп атанған адамның шығармасын
атау түгіл, оның өз атын атауға қатаң тыйым салынған уақытта ұлт театрының
алғаш шымылдығы М.Әуезовтың “Еңлік - Кебегімен” ашылды делінген.
Алтын сақинаның алғаш актерлері – Күләш Бәйсейітова мен Қапан
Бадыровтың бұл рольдерде ойнағандары туралы да көп айтылмады. Сонда Күләш
Бәйсейітованың алғаш ойнағаны - Алтын сақинадағы Халима образы. Бірақ
бұған дейін сахна шымылдығы алғаш Еңлік- Кебекпен ашылды деп келген соң:
Қазақстанда тұңғыш рет ұйымдасқан жас театрдың сахнасына Күләш драматург
Мұхтар Әуезовтың сол кезде қойыла бастаған Еңлік - Кебек пьесасындағы
Еңліктің ролін орындаумен көрінеді. Театрға жиналған астана жұртшылығы
Күләштің ең алғашқы көрсеткен сахналық тырнақ алды өнеріне өте риза болып
тарасты [9, 23] деп, ұзақ жылдар бойы К. Бәйсейітованың Халима образын
ойнағаны туралы ешкім тіс жармады да, жазбады да. Серке Қожамқұлов Қапан
Бадыров туралы былай дейді:
Егер Қ.Бадыровтың өнердегі өмір жолын бір сөзбен түйер болса, біз оның жай
Қапаннан халықтың Қапанына айналуы дер едік. Ал бұл – үлкен дәреже, барлық
адамдарға бірдей беріле бермейтін бақ, тіршілікте өз жолын қапысыз
тапқандарға ғана тән творчестволық бақыт. Ол, біздіңше, әуелі бойға біткен
таланттың, содан кейін еткен ерен еңбектің, төккен маңдай терінің
нәтижесі ... [6, 107 - 112]. Осындай шынайы талант кезінде “Алтын
сақинадағы” Сағынтай образын ойнаған еді.
Шеберлік мектебі кітабының соңғы беттеріндегі С. Қожамқұловтың театрда
ойнаған негізгі рольдері дегенінде С. Қожамқұлов Қ.Кеменгерұлының Алтын
сақинадағы Тасболатты ойнады [6] делінеді. Күні бүгінге жеткен аталмыш
пьесада Тасболат деген кейіпкер мүлдем жоқ. Сондықтан ол қай Тасболат
екенін анықтайтын зерттеулер қажет.

II тарау. Қошке Кемеңгерұлының драмашылық шеберлігі

З. Қабдолов драма құрылысын экспозиция, байланыс (завязка), біртұтас
қимыл (единое действие), хал - күйдің аяғы (развязка), деп көрсетеді [4,
324]. Драманың экспозициясы – пьесаның кіріспесі сияқты. Пьесаға қатысатын
кейіпкерлермен таныстырады. Пьеса басында іс тігіп отырған Халима мен
домбыра шертіп жатқан Сағынтайды көреміз. Екі жастың диалогынан бір-бірін
шын сүйетін ғашықтар бейнесін елестетеміз. Сағынтайдың айт пен тойда
жүрген кісідей жайраңдап жүруші едің [1, 213] дегенінен - ақ Халиманың
соншалықты ақжарқын, ақкөңіл, ешкімнің ала жібін аттамайтын түзу адам
екенін аңғарамыз. Одан кейін оқырманға, көрерменге кейіпкерлер арасындағы
тартыстың себебі аңғартылады. “Алтын сақинада” ол байланыс Халима сөзі
арқылы беріледі. “Алдағыны алла біледі, әлі сенен инедей көңілім қалған
жоқ” [1, 213] дегенді Халима аузына сала отырып, оқырман қауымға алда болар
оқиғаны сездіреді. Оған қоса Халиманың “бір жаман түс көрдім” [1, 213] деп
қайта - қайта айтуы да оқырманға ой тастайды. Өз өмірлеріне разы болған екі
жас өзара шүйіркелесіп, бір - біріне еркелеп отырады. Бір кезде Халима:
“Кеше нағашы апам шешемнің өлерде көзімдей көр деп қолыма салған мынау
алтын сақинаны сұрады” [1, 213] дейді. “Даудың басы Дайрабайдың көк сиыры”
демекші, екі жастың сәнді, сүйіспеншілікке толы күндерінің қара түнекке
айнала бастауы осы алтын сақинадан басталады. Бұл сақина – анасының өлерде
қолынан алып, өлгенше тастама деп Халиманың қолына салған сақинасы. Аяулы
анасынан қалған көзі, мұрасы. Оны берейін десе аруақтан қорқады, бермейін
десе үй берекесі кетпек. Шебер драматург І пердені:
“Құдай - ау! Берейін десем шешемнің тілі далада қалады, аруаққа шет боламын
ба деп қорқамын. Бермейін десем, үй ішінен ұрыс кетпейді деп қорқамын, неге
болса да көндім... Көндім... Көндім...” [1, 218] деп аяқтайды. Халиманың халі не
болмақ? Қандай азапқа көнеді? Сақинаны қайтпек? деген сияқты көкірегімізде
көп сауал туады. Бұдан кейін кейіпкерлер арасындағы тартыс басталады.
Драматургия жанрын проза, поэзия секілді өзге әдеби жанрлардан ерекшелеп
тұратын, бөлектеп тұратын элементі – осы тартыс мәселесі. “Драматургиядағы
конфликт мәселесі – пьесаның жанрлық белгісін көрсететін шешуші
элементтердің бірі... Драматургияның негізгі компоненті [2, 361]. “Алтын
сақинадағы” тартыс Халима мен Жәния арасында туындайды. Халима - ақ
жүректі, адал болып суреттелсе, Жәния - оған қарама - қарсы қойылып
бейнеленеді. Жәния - арамдық пен қатігездік тоғысқан образ ретінде
көрсетіледі. Жәния мен Халима арасындағы тартыс – ескі мен жаңаның,
жақсылық пен жамандықтың, ізгілік пен жауыздықтың тартысы. Халима қазаға
ұшырайды, бірақ бұдан жауыздық жеңеді деген мағына емес, керісінше, сол
адам күллі өмірін пида еткен арманның, мақсаттың, тілектің қаншалықты зор
екендігін танытады. Жәния арқылы берілген кертартпа топтар әшкерелене
отырып, драматург оқырманды қаза болған кейіпкердің тілегі үшін күресуге
шақырады, алға ұмтылуға жігер рухын себеді. Характерлер қарама – қайшылығы,
рухани дүниелерінің қарама – қайшылығы, яғни, контрастылығы пьесаға биік
дәреже әкелді. Халиманың енесі Жәния – жақсы берілген образдардың бірі. Ол
Халиманың сақина бермегеніне ашуланып, Тәуіршенің айдағанына көніп,
“Сақинаның сазайын тарттырмасам, Жәния деген атым құрысын, жетсе малым,
жетпесе басым, біреуге күң орнына барсам - дағы балама екі қатын алып
бермесем, түу деп бетіме түкір” [1, 217] деп, өзіне серт етеді. Енді оның
бар ойы, іс - әрекеті, қимылы Сағынтай мен Халиманы араздастыруға
жұмсалады. Бұл жолға Жәния күш - жігерін аямайды. Баласынан жасырын, ауыл
адамдарымен сөйлесіп алып, кінәсіз, күнәсіз Халимаға “Келген жасауынан
астыртын төркініне береді, көзіңе шөп салады” деп жала жабады. Ақыры баласы
Сағынтай да бұған сене бастайды. Жәния болса “Біраздан бері маған қарсы
келетін болыпты. Сақинаның құнын алдым... Таяқтан шіріп өзі де өлер” [1,
228] деп, өзінің істегеніне мәз болып жүреді. “Балама тағы екі қатын алып
берсем де малым жетеді... малға кім қыз бермейді” [1, 215]. Бұл – Жәнияның
сөзі. Ол да “мал берсе, кім бермейді қызын” деп, өз малына, байлығына,
дәулетіне өте сенімді.
ІІ пердеде біз “басындағы орамалдың төбесі жыртылған, бір беті көгерген”
[1, 219] Халиманы көреміз. Оның өз сөзіне келетін болсақ, үш жылдан бері
таяқтан көз алмайды. Таңсәріден күн батқанша шейін барлық шаруаны тындырып
жүрген Халиманың “бұдан да өлтіргенің жақсы, ұруыңа көндім” деген даусы
естіледі. Сонда да қазақи дәстүрден аттай алмайды. Яғни, неке қидырып
шыққан жарын тастап төркініне кете алмайды. Тепкіден көз ашпаса да “осы
үйден өліп кетпесем, тірі кетпеспін” деп, өз - өзіне серт еткендей болады.
Сол сертін орындайды да. Төрт жыл ішінде қаншама ұрыс - керіс көрді,
күйеуінің , енесінің ұрғанына көнді, жарқын күні түн болды, барған жеріне
күң болды, жайнап жүрген жанарлары мұңға толды, ақ жүрегі қаралы,
жаралы.Сонда да барған жерінен кетпейді. Өзіне берген уәдесіне берік. Пьеса
аяғында тартыстың немен аяқталғандығы көрсетіледі. Жәния мен Өріктің
бірлесіп жасаған қорлықтары, Сағынтайдың сабауы, ененің жала жабуы – осының
бәріне көніп жүрген Халима – абзал жан ененің “қолынан” құрбан болады.
Өлер алдында қолынан сақинаны суырып алып, Жәнияға лақтырады. Қорлық
көрсеткен енесі мен күйеуін кешіреді:
“Құдай кешсе... мен кештім. Ендігі алғаныңмен (Сағынтайға қарап) тату тұр...
Бәрің де куә... мен... үшін құн... даулаушы болмасын. Қаным кешулі... Жалғыз
арманым... іштегі бала ” [1, 233]. Бұл – Халиманың ақтық сөзі, өлер алдында
айтқан соңғы күйініші. Ешкімге де кек жоқ. Тек тумай кеткен баланы ғана
уайымдайды. Пьеса басынан - ақ таза жанды, ақ жүректі Халима пьеса аяғында
да өзінің адамгершілігінен, адамға деген бауырмал көзқарастан арылған жоқ.
Бір қарағанда, бұл ене мен келін арасындағы бітпес дауды суреттейтін
туынды іспетті. Оны “Қошке Кемеңгерұлының драмалары” атты мақаласында
ғалым Рәзия Рүстембекова да құптайды. Ол былай дейді:
“Бұл шығарманың оқиға қызығы ене мен келін арасындағы тартысқа құрылған.
Қаһарлы ененің қиянатынан қаза болған келіннің тағдыры өте аянышты - ақ...”
[16]. Шынында да, бұл туынды мазмұнында ене - келін арасындағы дау жатыр.
Бұл – тар шеңберде қарастырғанда солай боп көрінеді. Алайда пьесаның
мазмұнына, кейіпкерлерінің диалогтарына терең үңілсек, бұл мәселеден гөрі
әйел теңдігі, әйел бостандығы, әйелдің қоғам өміріндегі алар орны сияқты
күрделі, күрделі де ауқымды мәселелер жөнінде сөз қозғалады.
Драмалық шығармаларда зор қызмет атқаратын көркемдік құралдардың бірі –
монолог, яғни, кейіпкердің толғанғанда айтатын сөзі, өз - өзімен сырласуы.
Монолог арқылы айтушының ішкі тебіренісін анық көреміз. Бұл пьесада да
Халиманың монологынан көп нәрсені аңғаруға болады. III пердеде берілген бұл
монологта үгіттік үн басым көрінеді:
Арылмаған сорым, ашылмаған маңдайым – ай!.. Міне мен келіншек боп түскелі
төрт жыл болып қалды. Алты ай өмірімнің ұжмағы екен. Содан соң – ау, араға
жел кіре бастады... Бас пәле сақинадан басталды... Күйеуімнің өзіне қарсы
айыбым болса, өлтірсе де ырзамын... Не шаруасын істемесем екен! Шаруаны
қылдап сыпырам, сонда да жақпаймын... Алла – ау! Саған не қылмысыммен
жақпадым! Таяқсыз өтетін күнім жоқ. Күйеуім сабамаған күні енем сабайды...
[1, 224].
Бұл – Халиманың ғана емес, XX ғасыр басындағы барша қазақ әйелдерінің
жағдайы, тіршілігі. Әйелге қорлықты құдай жазып қойып па? Анау күні біздің
үйге бір қазақтың оқығаны келгенде, сол қатынын әлпештеп – ақ отырды [1,
227] деп, Халима өмір бойы теңдікті аңсап өткен жан. Халима образы арқылы,
Халиманың сөйлеген сөзі арқылы Қошке сол кездің барлық әйелдерін бостандық
үшін, теңдік үшін күресуге шақырады.
Ахмет Байтұрсынов былай дейді:”Біреулері өткенді сөз қылғанда, уақыт
сарынымен айтады, екіншілері біреуден біреуді туғызып, туыс сарынымен
сөйлейді, кейбіреулер өз заманындағы болған уақиғасын сөйлегенде, кей өткен
замандағы оқиғаның әңгімесін сөйлейді. Біреуі бір адамның өмірін, яки
мінезін әңгіме қылғанда, бүтін жұрттың өмірін, яки мінезін әңгіме қылады”
[3, 398]. Драматург, ең алдымен, өз дәуірінің перзенті. Қ. Кемеңгерұлы
“Алтын сақина” пьесасында өзі өмір сүрген қоғамның болмысын, өз
замандастарының тұрмысын суреттеген. Заман шындығын, халқының әлеуметтік
жағдайын бейнелеген. Халима мен Банудың диалогын көрейік:
“Халима. Кірпік қаққандай жан рахат болмаған соң тірліктің сәні не? Дүниеде
рахат, жаны тыныштықты әкеліп еркектің маңдайына жазып па? Көр азабы,
қиямет бәрі өтірік шығар. Бар болса әйел біздер, еркекпен бірдей жақсы –
жаман, рахат – бейнетке ортақпыз... Ылғи дүниеде рахатта жүрген кісі ұжмаққа
баратын болса, еркек барып, біз, әйелдер, түгелімізбен тамұққа барамыз.
Бейнет көргендер ұжмаққа баратын болса, ылғи біз – ақ барамыз... Еркек,
әйелге ұжмақ – тамұқ ортақ болса, дүниенің рахат – бейнеті де ортақ болу
керек...
Бану. Еркекпен теңелгің келе ме?
Халима. Еркек көктен түскен жоқ... Еңбек, бейнетке ортақ болу керек... Ел –
жұртты тастап келгенде күйеу үшін келдім. Қайтарбайдың тобын көбейткелі
келгенім жоқ...” [1, 226].
Мінекей, екі қазақ әйелінің шағын ғана диалогынан сол кездің, дәуірдің
ащы шындығын көреміз. Алайда бұл екі әйелдің өмірге деген көзқарасы әр
түрлі. Бану да, Халима да осы ауылға келін болып түскендер. Алайда Бану
жақсы тұрмыс үшін күреспек түгілі өзінің осы тұрмысына риза іспетті, барлық
әйелдердің басында болған жайт қой деп бәріне көніп жүр. “Әйелдің қолынан
не келеді дейсің? ” [1, 226] деп, өз күшіне сенімі мүлдем жоқ адам. Оның
осы сауалына өр Халима: “Жағаласып өл!” [1, 227] дей отыра, оны күреске,
теңдік үшін күреске шақырады. “Кемеліңе келіп, теңіңе барайын десең, үйің
бір жағынан құлқыны үшін малға сатқысы келеді” [1, 227] деп, сол кездегі
жас қыздарды малға сату дәстүрін кінәлайды.
1926 жылы жазған “Жалпы театр өнері мен қазақ театры” мақаласында
Мұхтар Әуезов:
“Елге ұғымды, түсінікті театр болады. Көрсететіні: қазақ елі, қазақ
қауымдарының әдет – салты, мінез – құлқы болады, солардың өмірін, барлық
тілек – мақсұтымен, жақсылық – жаманшылығымен толық суреттеп көрсететін
болады. Бүгінгі шығып отырған мысалдардың барлығы беттеген бет осы.
Көпшілігі ел тұрмысын, ел салтын көрсетеді. Не болмаса, қазақ қауымының
ішіндегі кемшілікті, әдет мінезден туатын әр түрлі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.