ҚР транспорттың дамуын талдай келе, оның экономикалық объекті ретіндегі статусын анықтау
Жоспар.
I .Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 3
Тарау– I. Ел экономикасын дамытудағы біртұтас көлік жүйесінің маңызы.
1.1 Көлік, оның қоғам өмірі мен ел экономикасындағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Экономиканың нарықтық шарттарының көлік жұмысына әсер
етуі ... ... ... 10
1.3. Көлік нарығына маркетингті
енгізу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
Тарау– II. Қазақстан Республика темір жол көлігін дамыту.
2.1. Темір жол көлігін реформалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2. Экономикалық қатынастардың өзгеруі және олардың темір жол көлігі
жұмысы жағдайына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...29
2.3. Теміржол саласының инвестициялық
мүмкіншіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.4 . Темір жолдардың сызықтық кәсіпорындарында тасымалының
анализі ... ..44
2.5.Темір жол сызықтық кәсіпорындарындағы табыстардың есептекді ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .46
Тарау – III Қазақстан Республикасының темір жол көлігінің дамыту
кезеңдері.
3.1. Ежелгі жібек жолынан – үшінші мыңжылдықтың XXI ғасырына дейінгі
дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 9
3.2. Транзиттік тариф құрылуына ықпалын жасайтын
факторлар ... ... ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...62
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Экономикалық дамудың күрделі
жағдайында ұлттық экономика дамуының бірде – бір маңызды себебі ретінде ҚР
транспорттың дамуының рөлі өсіп келеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: ҚР транспорттың дамуын талдай келе, оның
экономикалық объекті ретіндегі статусын анықтау.
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы: ҚР транспорттың дамытуда реттелген
көзқарасты күшейтуде әлеуметтік – экономикалық қызығушылығын жалпы ұлттық
қызығушылықпен үйлестіру болып келеді.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты: болып, ҚР транспорттың дамуын
процесінің дамытудың теориялық және тәжірибелік негіздерін зерттеу
әлеуметтік – экономикалық дамуына тигізетін әсері және процесіне талдау
жасау, қатынастардың жүзеге асырудың тәжірибелік өңдеу саналады.
Дипломдық жұмысты зерттеу мақсатынан туындаған негізгі міндеттері:
§ ҚР транспорттың дамуын мәнінің мазмұнын қарастыру және анықтау, дамуы
мен экономикалық жалпы жүйесіндегі оның алатын орнын көрсету;
§ Экономиканың басқа салаларына қарағанда әлеуметтік саланы
қаржыландыруға салыстырмалы талдау жасау;
Зерттеу барысында дипломдық жұмыстың жаңалығын анықтайтын және
қорғаудың мәні болып табылатын келесі нәтижелер алынды:
§ ҚР транспорттың дамуын саясатқа анықтама берілді ;
§ ҚР транспорттың дамуын механизмнің функцияларының ерекшелігі және
оның әлеуметтік - экономикалық дамытудағы рөлі анықталды ;
Көлік – нарықтық экономиканың өте маңызды құрамдас бөлігі болып
табылады, көліктін арқасында тауарлар айналысы, өндіріс процесі жүзеге
асады, адамдар жұмыс орындарына жетеді. Көлік саласы – әлеуметтік
инфражүйенің, қызмет етушімен және халықтың өндіріс қажеттіліктері мүддесін
құрайды.
Қазақстан Республикасында әлеуметтік экономиканы құруына
бағытталған, негізгі мақсатпен халықтың өмір сүру денгейін лайықты
қамтамасыз ету, өндіріс нәтижесінде өсу шегі, сапа жоғарылауы және отандық
тауарлардың бәсеке қабілеттілігінің және қызметтердің нарық экономикасын
құру керектігін елді нығайтуы керектігін терең және кең ауқымды
экономикалық реформаларды жүзеге асыруда ескеру қажет.
Сондықтан елде экономикалық реформаларды жүзеге асыруда теміржол
көлік маңызды рөл атқарады. Себебі, көлік жүйесі қоғамдық өмірде өте
маңызды, ол мемлекеттік-территориялық құрылғысын құруда қуатты факторы
ретінде алға шығады, ішкі және сыртқы нарықтардың және ел транспорттық
жүйелері үшін маңызды рөл ойнайтынын ескерген жөн.
Ол аймақтар дамуының барысында экономиканың негізгі саласы ретінде,
сыртқы және ішкі экономикалық байланыстарды қамтамасыз етуде, маңызды
әлеуметтік – экономикалық проблемаларды шешуде үлкен роль ойнайды.
Қазақстан теміржол көлігінің интеграциялары жақын және алыс шетел
елдермен ынтымақтастық жөніндегі жұмыстар жақсарған, дүниежүзілік нарыққа
шығуына арналѓан транспорттық коридорлардың ү±рылуына бағытталған шаралар
өткізіледі .
Жұмыста теміржол көлігінің негізгі құрылғыларының бар болу күй -
жағдайдың талдауы, жылжымалы құрамды, Қазақстан темір жолдарының,
Казгипрожелдортранс институттың, республика госстаткомитетінің, басқа
министірліктердің және ведомтстволардың статистикалық және болжамдық
мәліметтері қолданылып, дүниежүзілік транспорттық жүйеге интеграциялану
үшін шешімге жататын проблемалардың шеңбері айқындалған.
Халық шаруашылығы жүктер мен жолаушыларды тасымалдау динамикасын
болжау негізінде, халықаралық транспорттық коридорлар, орта мерзімді
перспективаға құралдардың қажеттілігі мен оның құрылу кезеңдері анықталған.
Халықаралық транспорттық коридорларды құрумен байланысты теміржол
көлігін дамытудың ұұлттық бағдарламасын түзетуге ұсыныстар жарияланған.
Халықаралық байланыстар мен мемлекет ішіндегі байланыстарды кеңейтуге
мүмкіндік беретін шаруашылық жүргізудің қазіргі заманғы нарықтық шарттар
жоғары білікті, кең ой-өрісті, көліктің тек бір түрі облысындағы білімімен
ғана емес, сонымен қатар ғр түрдің спецификасын түсінетін әсіресе мульти–
және интермодальды тасымалдарда бірлесіп жұмыс істейді.
Жолаушыларға қызмет көрсету болашақта шұғыл магистральдарды салу
және тек шапшаң пойыздарды өткізетін арнайы жолдардың құрылғыларды салу
арқасында айтарлықтай жақсарады.
Жүктерді жіберушілер мен қабылдаушылардың үнемі көтерілетін
талаптары тасымалдаудың сенімді қамтамасыз етілуіне, жүктердің "есіктен
есікке" жеткізуіне, шамадан артық жүк тиеуді транспорттық
сыйымдылықтарда тасумен ауыстыруына, пойыздардың қозғалыс графигінің
өндіріс процестердің технологиясымен сәйкес болуына әкеледі. Транспорттық
сыйымдылықтарды тасымалдаудың жаңа әдістерін іздестіру басталды.
Жаңа транспорттық сыйымдылықтардың пайда болуы мен тасымалдау
процесін ұйымдастыруда жаңа технологияларлды қолдану темір жолдардың
маңызды мәселесінің бірі көлік нарығында өзінің бәсекеге қабілеттілігін
нығайту мәселесін шешуге мүмкіндік береді.
Тарау – I Ел экономикасын дамытудағы біртұтас көлік жүйесінің маңызы.
1.1 Көлік, оның қоғам өмірі мен ел экономикасындағы маңызы.
Көлік (лат. transporto – жылжу сөзінен шыққан) қоғам өмірінің жүктер
мен жолаушыларды тасымалдау сияқты маңызды қажеттілігін қанағаттандыратын
өндіріс саласы болып табылады.
Көлік өндіріс инфрақұрылымының құрамына кіреді. Бұл өндіріс көбінесе
экономиканың негізгі салалары: өндіру, өндеу мен ауыл шаруышылығын
қамтамасыз етеді. Инфрақұрылымға сонымен қатар, байланыс, энергетика
материалдық-техникалық қамтамасыз ету жүйесі де кіреді.
Көлік өндіріс саласы ретінде қатынас жолдары мен құралдарының
жиынтығы болып есептеледі. Бұлардың қалыпты жұмысын түрлі техникалық
құрылғылар қамтамасыз етеді
Қатынас құралдары – бұл жылжымалы құрам (автомобильдер, автомобиль
көлігіндегі тіркемелер, жартылай тіркемелер; теміржол көлігінде
локомотивтер, вагондар; көліктің су түрлерінде судалар, баржалар және
т.б.).
Қатынас жолдары – көліктің белгілі бір түрінің (автомобильдік
жолдар, теміржол , өзен жолдар және т.б.) жылжымалы құрамының қозғалуы үшін
арнайы арналған және жабдықталған жолдар болып табылады.[7]
"Көлік" түсінігіне басқа да белгілі бір жұмыстарды атқару үшін
бір- бірімен байланыс жасайтын бөлек элементтер ( жылжымалы құрам,
терминал, жолдар, т.б.) кіреді. Сондықтан көлікті жүйе деп қарастырған жөн.
Бұл жүйе белгілі бір принциперге бағынышты бірлескен келісімде заңды түрде
тұрған бөліктердің (элементтердің) бірлігін білдіреді. Көлікті экономика
сияқты үлкен жүйенің элементі ретінде қарастырады. Немесе оны көліктің
барлық түрлері (қалалық, өндірістік (технологиялық) және
арнайы) айналымы саласындағы экономикалық байланысын қамтамасыз етуге
негізделген экономиканың жүйе асты ретінде көрсетеді. Экономика дамуының
барлық кезендерінде көлік жүктер мен жолаушылардың оперативті қозѓалысын
мен салардың қажеттіліктерін қамтамасыз етеді. Нарықтық қатынастардың
дамуы кезінде тасымалдау тапсырысшысы бекіткен тасымалдау мерзімін сақтау
мәселесі қатаң қойылуда.
Көліктің негізгі ерекшелігі болып өндірілетін өнімнің материалдық
еместігі табылады. Көлік экономиканың өндірістік және өндірістік емес
саласының қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етеді, халыктың қажеттіліктерін
қанаѓаттандырады, яғни қызмет көрсетуші сала болып есептеледі.
Осыдан оның қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың өсуін және материалдық
игілікті өндіретін сала жұмысын жақсартуын қамтамасыз етудегі арнайы рөлі
көрінеді. Бұл талап етілетін өнімнің өндірушідені тұтынушыға уақытында
жеткізілуінде, шығындардың дайын өнім мен шикізаттың бүлінуінің
азайтылуында, көлікте орналасқан материалдық құралдардың бұзылу уақытының
қысқаруынан, халықтарды жақсы жағдайда тез жеткізудің көмегімен көліктік
қызмет көрсетуді қамтамасыз етуден көрінеді.
Көлік бір уақытта тұтынушы рөлінде де, жұмыс беруші рөлінде де
болады. Себебі экономиканың барлық салаларының өнімдерін, көлік құралдарын,
жанармайды, сонымен қатар еңбек ресурстарын да қолданады.
Көлік дамуының қарқыны жүктер мен жолаушыларды тасымалдауда
қажеттіліктерді басып озуы шарт. Көлік резервтері резервтер түрінің ең
мақсатқа лайықтысы болып табылады. өйткені жүктер мен жолаушыларды
тасымалдау мүмкіндіктерінің жоқтығы экономика дамуындағы маңызды тежеуші
болып келеді.
Көлік кез-келген кәсіпорынның өндіріс процесіне қатысады. Ол
қоғамдық өндірістің басты шарты болып табылатын дайын өнімді, жартылай
фабрикатты, шикізатты тасымалдауды жүзеге асырады. өнім тек тұтыну орнына
жеткізілгенде ғана қолдануға дайын болып есептеледі. Мұның өзінде өндіріс
ішіндегі көлік өндіріс қорларына кіргізілгенін ескерген жөн. Және ол қызмет
көрсететін кәсіпорынның тауарларын өндіру процесінде көлік осы өнімді
өндірудің технологиялық процесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Алайда көлік рөлі тек жүктер мен жолаушыларды тасымалдауда ғана
емес. Ол кеңейтілген қайта өндірудің барлық процесіне, тұтыну саласы мен
өндірістегі өнім қорларының құрылуына, қоймалық шаруашылық құнына және т.б.
белсенді ықпал жасайды. Осылайша, көлік қоғам прогресіне жағдай жасайды,
және осыған байланысты экономиканың маңызды базаларының бірі болып
табылады. Сонымен қатар, көлік экономиканың барлық салаларын бірыңғай
бүтінге біріктіреді. Одан басқа, ол тауарлар циркуляциясын қамтамасыз
ететін жалғыз құралы болып табылады. Және тауарды сату үшін тұтыну саласына
дейін жеткізіп өндіріс процесінің жалғастырушысы болып табылады. Тек осы
жағдайда ғана кез-келген экономика құрылатын "ақша -тауар-ақша" жүйесі
орнайды.
Көлік - өте еңбекті сала болып табылады. Мұнда елдің жұмыс істейтін
азаматтарының 10% жұмыс істейді. Көлік саласы сұйық мүнай өнімдерін
өндіретін әлемдік өндірістің 60% тұтынады, болаттың 20% , қорғасынның
80%, синтетикалық каучуктың 70%, бояу өнімдерінің 40% және т.б. тұтынады.
өнімді тасымалдау мен жүкті тиеу және жүкті түсіріп алу жұмыстары үшін
шығындар орташа түрде тасымалданатын өнімнің жалпы құнының 15 – 18%
құрайды. Алайда жүктердің бөлек түрлері бойынша әлдеқайда жоғары болуы
мүмкін (мысалға, мұнай өнімдерін тасымалдау кезінде оның шығыны 40% жетеді,
құрылыс жүктері кезінде – 50% дейін, тамақ өнімдері – 25% дейін, ал ауыл
шаруашылығы өнімдеріне жолдардың жаман болуына байланысты– 100% дейін
болуы мүмкін. Ел дамуының деңгейінің көрсеткіші болып көліктің жағдайы
табылады. [8]
Көліктің даму деңгейі мен қоѓам құрылымының арасында себеп-
салдардық байланыстар бар. Осылайша, теміржолдың пайда болуы қалалар мен
мемлекеттерді байланыстырды. Халыктың өмір сүруі мен өнім өндіру үшін жаңа
территорияларды игеруді жеңілдетті. Қалалардың өсуі өз кезегінде қалалық
көліктің дамуына және қала халқына сапалы түрде қызмет көрсету үшін
көліктін жаңа түрлерінің пайда болуына алып келді.
Қоғам өмірінде көліктін экономикалық маңызы экономиканың барлық
салаларының жұмысының дамуы, байланысы мен үйлестіруін қамтамасыз етуде.
Көлік мемлекеттің монополиттілігіне жол ашады, ресурстарды
басқаруға, төтенше жаѓдайларды шұғыл шешуге мүмкіндік береді.
Көліктін мәдени мәні оның көмегімен эстетикалық қңндылықтарды
таралуынан көрінеді. Бұл халыктың мәдениеті мен білімін көтереді. Көліктін
өзі мәдениет элементі болып табылады:
- көліктін барлық немесе жеке түрлері бойынша мұражайлар құрылған;
- көлік өнеркәсібі жетістіктерінің көрмелері жүргізіледі;
- көліктегі жетістіктер мен идеялар тарату бойынша қоғамдар қалыптасуда.
Туризм, мәдениеттің элементі бола тұра көліктін барлық түрлерін
қолдануда. Туризмдегі басты рөлі әсіресе экскурсиялық қызмет көрсетуде
автомобиль және теміржол көлігіне бөлінеді.
Көліктін әлеуметтік маңызы уақытты үнемдеуден, еңбектің
жеңілдетілгенінен, және өнімділіктің көтерілуінен көрінеді. Көлік сонымен
қатар адамдардың дем алуын, яѓни олардың өндірістік және шығармашылық
қабілеттіліктерін қалпына келтіруін ұйымдастыруда қатысады. Халыққа қымет
көрсететін көліктін жұмысында жетіспеушіліктер байқалған жағдайда көліктік
тозу еңбек өнімділігін 12% төмендете алады.
Көліктін ғылыми маңызына баға жетпес. Көлікті жетілдірудегі
қажеттілік ғылым алдында жаңа міндеттер қоюда. Ал ғылымның дамуы өз
кезегінде, көліктін халыққа аз шығынды жоғары сапалы қызмет көрсетуге
мүмкіндік береді.
Көлік ел қорғанысында үлкен маңызѓа ие. Себебі оның көмегімен
халыктың, әскердің, өндірістің жылдам дислокациясын жасауға мүмкін.
1.2. Экономиканың нарықтық шарттарының көлік жұмысына әсер
етуі.
Нарық – экономикалық қатынастардың жүйесі. Ол тауарлар мен ақша
қаражаттардың айналымы, қайта бөлінуі мен өндіріс процесінде қалыптасады.
Олар үшін субьектілердің сатушылар мен сатып алушыларды таңдау, бағаларды
белгілеу, ресурс көздерін құру мен пайдаланудағы еркіндік тән болып
келеді.
Сөздің анаѓғұрлым тар маѓынасында нарық деп тауарлар мен капиталдың
еркін айналымы мен жұмыс күшінің қоғалысы саласы танылады. Осыған
байланысты тауарлар, қызмет көрсету, капитал, жұмыс күші ақпарат және
ойлардың нарықтары болып бөлінеді. Мұнда мемлекеттің рөлі жанама реттеу
шараларын бекіту және қолданумен шектеледі.
Нарық меншік түрлерінің әртүрлі нысандарын, жинақтардың
инвестицияға айналуын, жеке және алқалық жауапкершілік және нарық
субьектілерінің еңбектері нәтижелерінде болатын материалдық қызығушылқтарды
білдіреді. Нарықтың өзінің аймақтық шекаралары бар. Мысалға нарықтың
локалды, аймақтық және дүниежүзілік түрлері бар.
Локалды немесе жергілікті нарық – белгілі бір тауар немесе
тауарлар тобының сатушылары мен сатып алушылардың қатынастарының жиынтыѓы,
нақты бір қызметтің саласы. Аймақтық нарық үлкен аймақты қамтиды. Ал
дүниежүзілік нарық мемлекеттің сыртқы сауда байланыстармен байланысты.
Кез-келген экономика "тауар-ақша-тауар" принципі негізінде
құрылады. Яғни тек сұраныс кезеңінде сатылған тауар оның өндірісіне кеткен
құралдарды тиісті пайдамен алуѓа мүмкіндік береді. Бұл өндірісті әрі қарай
дамытып, ал керек жағдайда тауарлар мен қызметтердің сапасын көтеруге
мүмкіндік береді.
Нарықтық қатынастардың дамуы материалдық ағынын қамтамасыз ету
және құруға жаңа әдістерді қолдануды талап етеді. Мұндай әдіс өндірілетін
тауарлардың көлемін, сапасын және оған сұранысына сәйкес жасалу мерзімін
нақты анықтауға; қоймалардағы ақша айналымын тездететіндей тауарлар қорын
азайтуға; жеткізудің уақыттылығын және өндіріс – көлік – тұтыну тізбесі
бойынша жеткізуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Көлікке көбінесе ең маңызды рөл бөлінеді, себебі ол өндіріс
процесіне, өнімнің пайда болуына, тұтыну саласына жеткізуіне тікелей
қатысады.
Ең негізгі қиындықты тәуекел орындарын анықтау туғызады. Оның айқын
мысалдары болып қозғалмалы құрылым жұмысының және шамадан тыс техниканың
келіспегендігінен, көлік құралының жүк көтеру қабілетінің және механизм
қуатының сәйкес еместігі салдарынан шамадан тыс процесстер табылады. Бұл
өз кезегінде, үзбенің шамадан тыс созылып кетіп, соңғы нәтижесінде тауар
құнының жоғарылауына немесе оның уақытында емес жеткізілуіне алып келеді.
Нарықтық қатынастар жұмысты сараптау, жоспарлау мен жүзеге
асырудың жаңа әдістерін талап етті. Бұл әдістер өндіріс құнын қысқартып
қоймай, қажет тауардың жеткізілуін де қысқартушы еді. Барлық жүйе бойынша
немесе жекелеген элемент бойынша детальдық есеп негізінде қорлардың қалыпты
балансын, тиімді материалдық және уақытша қорларын және қызмет етудің
жоғары сапасын кепілдендіреді.
Тасымалдау процесінің қиындығына байланысты көлік мәселелерін шешу
тасымалдау проектісін құру кезінде әр кезеңдегі мүмкін болатын жағдайларды
сараптауды қажет етеді. Яғни жағдайлық немесе логистикалық процедураларды
қолдануды қажет етеді. Мұндай әдіс сондай қиын процесстің мүмкін болатын
жағдайлардың алдын алуына, сыртқы әсерді есептей отыра ең оптималды және
рационалды жолды жоспарлауға мүмкіндік береді.
Тасымалдаудың логистикалық жүйесіне енгізілетін негізгі
принциптерін, және осы принциптер негізінде құрастырылатын міндеттерді
қарастырып өтейік. [9]
Жалпы жауапкершілік принципі (фирманың жауапкершілігі) жалпы
көліктік ағынның әрбір қатысушысын мінез-құлқын анықтайды. Бұл қатысушылар
берілген жүк немесе жолаушыларды тасымалдау талаптарына сәйкес жұмысты
атқаруға жіберілуі тиіс. Мысал үшін қауіпті жүкті тасымалдау үшін арнайы
кәсіптік таңдаудан өту; көліктік ағынның көрсеткіштеріне сәйкес қозғалыстың
ұтымды режимін таңдау; тасымалдауға қатысатын қозғалыс құрам мен
құрылғылардың авариясыз жұмысы үшін техникалық жағдайын сақтау. Бұл
жылдамдық, қозғалыстың басқа да қатысушылары мен қоршаған ортаға теріс
әсер етпеуі үшін жасалады.
Қауіпсіздік принципі жол қозғалысының ұтымды ұйымдастыру, жүктің,
жолдың және оның жасанды құрылғыларының аман қалуы үшін; қозғалмалы
құрамның техникалық талаптарын қамтамасыз ету үшін; тәуекел пайда болатын
орындарды және шараларды сараптау үшін, оларды жою үшін, уақытылы ақпаратты
алып отыру үшін ақпараттық байланысты таңдау үшін, ақпараттың сенімділік
деңгейін анықтау үшін; қозғалмалы құрамның және құрылғыларды проектілеу,
іс-қызметін лицензиялау мен сертификациялау үшін; көлік қызметкерлерінің
біліктілігін арттыру үшін міндеттерді анықтайды.
Тиімділік принципі жылжудың ең тиімді және қысқа жолдарын
іздестіруді; жүк пен жағдайларға сәйкес көлік пен қозғалмалы құрамды
пайдалуды; жүк жоғалтуының заттық зиянын және оның сапаның , лайықты ыдыс
іріктеп алуымен соның ішінде және орамалар және мамандандырылѓан таза
қ±рамныњ азайтылуын; қоймалық шаруашылық басқаруды жүргізудің тәсілін;
көлік құралы мен жүк тиелетін жұмыстардың техникасы мен технологиясын
пайдалану жағдайына, оның орамасына және жүкке сәйкес іріктеп алуды қажет
етеді. Міндеттердің көпшілігін орындау көлік кәсіпорнына тасымалдау
шыѓындарын қысқартуға мүмкіндік береді.
әр бір күрделі жүйе сияқты, көлік жүйесі бөгеттердің әрекетін тиісті
компенсациялау және тепе-теңдік күй-жағдайға қайтып келуі тиіс. Масылға,
егер көлік құралы белгілі бір жағдайға байланысты тасымалдау маршрутында
сынып қалса, тасымалдаушы жүкті жаңа көлік құралына қайта жүк тиелеу арқылы
немесе минималды кезең ішінде жаңа партиямен көлік құралын беру арқылы
жеткізуге міндетті. Логистикалық жүйелер үшін авария кезінде жүйе өз
алдыңғы қалпына келе алатындай шекараларды есептеп алу керек. Көптеген
көлік кәсіпорындарында әрқашан тасымалдауды жүзеге асыруға мүмкіндігі бар
көлік құралдарының қорлары болады.
Үлкен жүйелердің эволюциясы мен күрделігі, дамудың беймғәлімсіздігі
мен басқа да ерекшеліктер себебінен. Бүгінгі күні барлық жағдайлар мен
мүмкін болатын жағдайларды есепке ататын көліктік процесстің әмбебап моделі
жоқ. Алайда, ғылым тәжірибеде пайда болатын анағұрлым үлкен теріс
жағдайларды ескеруге мүмкіндік беретін әдістерді іздестіру мен дамытуды
жалғастыруда. Бұл нақты жағдайлар үшін жүйенің сәйкес келуінде сенімді
болу үшін жасалады.
Қайта байланыс ақпараты істелген жұмыстың көлемі мен сапасына
сараптама жасау арқылы алады. Бұл ақпараттың негізінде көліктін әрбір түрі
үшін ақы есебін жүргізеді; қате жағдайлардың кінәлі адамдарын анықтайды;
өткен жұмыстағы тәуекел орны мен деңгейі мен оныњ болашақтағы жойылуы үшін
шараларды анықтайды; жүргізушілердің кәсіптік шеберлігін анықтайды; жүк
иелерінің жұмыс нәтижелеріне сараптау жүргізеді.
Бүл деңгейдегі ақпарат өткен кездегі жүк тасымалы жүйесін проектілеу мен
жүзеге асырудың барлық олшылықтарын ескеруге жағдай туғызады. Бұл өз
кезегінде жүйені анағұрлым сенімді қылуға мүмкіндік береді.
Жолаушыларды тасымалдау кезінде көліктік жүйелердің аймақтық
орналасуы мен түрін анықтайды. Жолаушылар ағынының анализін өткізеді.
Белгілі бір аймақтар мен қалалардың талаптары бойынша көліктін
мамандырылған түрлерін таңдайды. Бұның барлығы қала құрылысының талаптарына
тәуелді. Жолаушыларды тасымалдау жүйелерінің сенімділігі мен қауіпсіздігі
мәселелері анағұрлым күрделі. Себебі, бұл тасымал әлеуметтік маңыздыларға
жатады. Және олардың жұмысының уақытылы, сапалы және кепілді түрде
қауіпсіздігі үшін көліктік кәсіпорын емес, мемлекет жауап береді.
Нарық жағдайындағы көлік жүйесінің барлық құрылымы сапаның
жоғарылауына бағытталу керек. Зерттеулер көрсеткендей, біздің елдегі
нарықтық қатынастардың дамуы тұтынушы үшін сапа көрсеткіштері басымдықтарын
өзгертті.
Нарықтық қатынастар үшін икемділік, яғни болып жатқан өзгерістерге
шұѓыл жауап беру тасымал бағасынан маңыздырақ болып келеді. Сонымен қатар,
хабардар болу, яғни ақпарат органдарын инспекциялайтын жүк иелері,
персоналдан шұѓыл ақпаратты алу. Бұның негізінде, жүйенің икемділігі
кезінде көлік процесінің барысына, оның сенімділігін қамтамасыз ете отыра
ықпал етуге болады. Кез келген қарым-қатынас жүйесі кезіндегі сенімділік
ең маңызды фактор болып есептеледі. өйткені онынсыз көлік өзінің міндетін,
яғни қоѓамның өмірлік маңызы бар жүктер мен жолаушыларды тасымалдау
қажеттіліктерін атқара алмайды.
1.3. Көлік нарығына маркетингті енгізу.
Егеменді Қазақстан экономикасының құрылуы, "Қазақстан-2030"
стратегиялық бағдарламасын орындау жағдайында басқарудың
орталықсыздандыру, мемлекетсіздендіру, жекешелендіру, тарифтер мен бағалар
либерализациясы бағдарламасы жүзеге асып келеді. Темір жол меншік түрінің
мемелекеттік түрі ретінде республиканың барлық салаларының экономикасына
үлкен ықпал етуді жалғастыруда.
Темір жол көлігі базалық салардың бірі болып табылады. Біртұтас
өндірістік-шаруашылық кешен ретінде жүзеге асуда. Көліктін басқа түрлері
қатарында мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етеді, жүк
жіберушілердің, жүкті алуышалардың, тасымалдаудағы жолаушылардың
қажеттілігін, жеткізу пунктіне уақытылы жеткізу, тасымалданып жатқан
жүктердің сақталу мен пойыз қозѓалысының қауіпсіздігі қажеттіліктерін
қанағаттандырады.
Осылайша, темір жол жұмысын ұйымдастырудағы маңызды бағыттарының
бірі көліктік маркетинг концепциясы болуы керек. Бұны э.ғ.д., профессор
В.Г.Галабурда көліктік кәсіпорындардың жұмысын сараптау, жоспарлау,
ұйымдастыру жүйесі сияқты анықтайды. Бұл көліктік кәсіпорындар көлікті
пайдаланушыларға қызмет көрсетеді. Бұл көліктін экономикалық талаптары мен
тұтынушыларды қанағаттандыратын тұтынушылар сұранысының төлем
қабілеттілігін күрделі тану, баға белгілеудің икемділігі, көліктік қызмет
көрсетулерді сатуды ынталандыру негізінде жүзеге асады. Галабурда көліктік
маркетинг концепциясы маңызын келесі функциялар бойынша ашады:
- көлік нарыѓын кешенді талдау;
- көліктік қызметтер кешенінің барлығының жарнамасы;
- көліктік қызметтер негізіне клиенттермен келісім жасасу;
- келісім-шарттар бойынша тасымалдарды басымды орындалуын қадағалау;
- кеңейту және жаңа қызметтерді енгізу;
- тұтынушылардың өтініші бойынша қосымша сервиспен жүктерді тасу;
- арнайы келісілген уақыты және келіп жетудің графигімен жүру;
- жоспармен алдын ала ескерілген жедел және басқа да жүктерді тасуларды
орындау;
-көліктік құнды қағаздардың қолдануы мен енгізілуі бойынша шаралар қолдану;
- өтем ақылық операциялардың өткізу бойынша ұсыныстарды дайындау;
- аймақтық және бағалық келісімдерд құрастыру;
- бағаларды реттеу бойынша, күзгі-қысқы кезең бойынша бір рет, қысқа
мерзімдік және ұзақ мерзімдік жеңілдіктер, топтық тасымалдау үшін
жеңілдіктер ұсыныстарын әзірлеу.
Нарықтық экономика жағдайында көлік жұмысының табыстылығы көптеген
жағдайларда маркетингілік зерттеулердің көлемі мен тереңділігімен
анықталатыны мәлім. Бұл зерттеулер көлік қызметтерінің мүмкін болатын
тұтынушыларын анықтайды.
МПС ЦЭУ экономикалық анализ бен болжау құрама бөлімінің бастығы т.ѓ.
к. Ю. Н. Панков мұндай мәселелерді екі негізгі бағыттар бойынша шешуді
ұсынады:
1. Көлік нарығын зерттеу:
- тұтынушылық нарықтың географиясын анықтау (нақты тауар нарығы есебімен
( бөлек аймақта, облыста және т.б.);
- әлемдік бағалар анализі көліктік құраманың есебімен ішкі нарықтағы
тұтынушы үшін өнімдер бағасының анализі;
- халықаралық тарифтердің талдауы және жүктердің негізгі түрлері бойынша
дүниежүзілік нарықтағы транспорттық құрастырушы үлесі;
- жолаушыларды тасуларға сұранысты зерттеу, соның ішінде топталғандарға,
тарифтардың деңгей сияқты, тасулардың маусымдылығы, сервис деңгейі,
пойыздардың қозғалыс график және т.б., сондай факторлардың тасулар
көлемдеріне ықпалын жасау анализі;
- жүктердің негізгі түрлері бойынша көліктін бәсеке түрлері тарифтерін
салыстыру;
- теміржолдық көлікте тасулардың өзіндік құнын төмендету мақсатында
шығындардың минимизация жасауына арналған мүмкіншіліктерді іздеу.
2. Көліктік нарықты игеру:
- теміржолдық көлікке жолаушылар мен жүктерді тарту мақсатында иілгіш
тарифтік саясатты өңдеу және өткізу;
- теміржолдық көлікке жолаушылар мен жүктерді тарту мақсатында сервисті
қызметтердің кешенін ұсыну;
-аудандардың экономикасын зерттеу, транспорттық қызметтерге тұтынушылардың
сұраныс зерттеу, транспорттық қызметтердің ассортиментін және қажетті
қорларды жоспарлау;
- кәсіпорын стратегиясы мен маркетинг кешенін құру;
- өз меншікті, бәсекелестердің және тұтынушылардың шыѓындарын мен бағаларды
талдау негізінде баға саясатын құру, жарнаманы қоса сұранысты құру және
транспорттық қызметтердің өтімін ынталандыру.
Нарық ортасына қазіргі заманғы бейімделу үшін темір жолдарда
экономикалық іздеуді, сонымен қатар жүк таситын тасулардың сапалары және
пайдалылығының табыстылығын көтеру жолымен қаржы тұрақтылығына бағытталѓан
ғылыми зерттеулер және жобалы жұмыстарды күшейту қажет.
Нарықтық экономикада анықтаушы факторлар болып сұраныс және ұсыныс
келеді. Бұрынғы кезде сұраныс теміржолшыларды ынталандырмады және
оқытылмады. Алматы жолының жоспарлық-экономикалық қызметтің басшысы Ф.
Феремчуктың пікірі бойынша, тасуларға сұраныс түспейтін тарифтердің
жоғарылау шектерінің ғылыми бағалауы қажет. Сонымен қатар , көлікке жүк
таситын тасуларды қамтамасыз етудің берік баѓдарламасы керек.
Көлік қызметіне сұранысты ынталандыру мғселесі жақын арадаѓы он
жылдық ішіндегі Қазақстан темір жолдарыныњ жања экономикалық саясатында
маркетингтік стратегиясыныњ негізгі баѓыттарыныњ бірі болып табылады.
Техникалық ғылымдардың кандидаты Ю.Н. Панкованың ойынша, ең
маңыздысы,транспорттық қызметтер нарығында қанағаттанбаған сұраныс бола
алмайды, тек мына сұраныс шарттарына қанағаттандыра алмайтын салалар болуы
мүмкін екенін үнемі есте сақтап отыру керек.
өз кезегінде сұраныс транспорттық кәсіпорынның өзінен тәуелді емес
немесе аз мөлшерде тәуелді тасулардың сапасымен, тарифтердің деңгейімен
және көптеген басқа факторлармен анықталады .
Транспорттық кәсіпорын табыстылығының артуының өте маңызды
факторларының біреуі болып транспорттық қызметтердің сапа жоғарылауы
келеді .
Тасулардың жоғары сапасы қамсыздандыру – мынау қызметтердің
пайдаланушылардың назарлары толық еске алынуын, сұранысы қызметтердің жаңа
түрлерін, сервисін ұсынуға дайын болуды және маркетинг негізінде
перспективалы жүктер иелерін теміржолдық көлігіне тарту әдістері мен
тәсілдерін іздеу қажеттіліктерді болжамдауды білдіреді.
Темір жолдар тек қызметтердің сапасының жоғарылауы негізінде,
олардың номенклатурасының кеңеюі негізінде, клиенттермен мәдениетті жұмыс
істеу негізінде ғана саланың тірі қалуын қамтамасыз ету мен стагнацияның
алдын ала алады. Нарықтық экономика жағдайында көліктік қызметтер
саласындағы негізгі мәселе болып клиентура құйылуын қамтамасыз ету, көлік
және сервистің экономикалық нәтижелілігін басқа түрлерімен салыстырғанда
мәртебені, бәсеке қабілеттілікті оның сапасын шұѓыл көтеру есебінен
жоғарылатуға болады.
Мына зерттеу барысында клиенттердің белгілі бір көліктік қызмет
көрсетулерді пайдаланғысы келетіндігі, бұл қызметтер қалай ресімделуі
керек, клиенттер бұларға қандай баға беретіндігі анықталады. Қызметтер
өте жоғары бағаларға ұсынылмауы тиіс, бірақ сонымен қатар өте арзан
бағамен ұсынылмағаны да дұрыс. Нақ осы көліктін түрімен клиентке жүкті
тасымалдау кезінде ұсынылатын көлікпен орындалатын қызметтер жайында дұрыс
және анық түсіндіру, артықшылықтарды анықтап көрсету қабілеті-– міне тап
осы саланың коммерциялық табыс кепілі.
Сонымен, көлік қызметтері болып жүктерді жіберушіден алушыға дейін
жеткізу , яѓни есіктен есікке дейін жеткізуден болатын тиімді нәтиже
табылады.
Көлік қызметтерінің өндірісі тауардың оның заттық түрінде болуына
байланысты емес. Халықаралық ISO 8402–86 стандартында қызмет болып
қызмет немесе процестердің нәтижесі ( қызмет-материалдық емес өнім
ретінде); қызмет немесе процесс (қызмет көрсету) түсіндіріледі. [10]
Қызмет сұраныс түрінде көрсетілген қажеттіліктерді қанағаттандыруға
бағытталған, құнды айырбастаумен байланысты сияқты іс-әрекет ретінде
анықталады. Кейбір материалдық емес өнімге иелену құқығын тапсыруға. Көлік
қызметтерініњ келесі ерекшеліктері белгілі :
-қызмет оның өндірісі процесінен тыс бола алмайды, ал демек,
жинастырады;
-қызметтің сатылуы – бұл еңбек процесінің өзінің сатылуы, демек,
қызмет сапасы – еңбек процесінің өзінің сапасы;
-қызмет тек белгілі бір уақытта белгісіз бағытта нақты тұтынушылық
құнды білдіреді, оның нарықтағы ауыстыруы мүмкіншілігіне шек қояды ;
-қызмет көрсетулерде сұраныстың уақытта және кеңістікте маңызды
тербелулері бар болады.
-көліктін сұраныс шыңдары мен өзгерістерді тегістеулердің үлкен
мүмкіншіліктері жоқ;
-қызметтер ұсынысы уақыт және кеңістікте өзгере беретін сұранысқа
лайықтауда аз иілгіштігімен ерешелінеді,
-қызметтердің ұсынысы технология көзқарасы бойынша басқа қызметтер
ұсынысынан әлдеқайда кемірек сенімді, (метерология және климат шарттардың
ықпалын жасауы );
-сұраныстың барлық тербелулерінің бөгетсіз қанағаттандыру үшін арналған
қосымша өндірістік қабілеттілігін жасау өте қымбат тұрады .
Қызметтердің сапасын бағалау проблемасы жеткілікті түрде күрделі
болып келеді. ISO 8402–86 стандартына сәйкес, қызметтер сапасы қызметтің
қасиеттері және қызмет мінездемелерінің жиынтығы сияқты анықталады. Бұл
жиынтыққа қабілеттілік ескертілінген немесе ұсынылып отырған
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мүмкіндік береді. Яғни, тауарлардың
жеткізуіне қойылатын талаптар келісімдерде жеткілікті айқын көрсетілетін
қажеттіліктерден туындайды. Қалған жағдайларда болжамдалатын қажеттіліктер
маркетингтік зерттеулер көмегімен бекітіліп анықталулары керек.
Қажеттіліктер уақыт өте келе алмастырылады. Бұл өз кезегінде,
маркетингтік зерттеулердіне оқтын-оқтын өткізуді қажет етеді. Көлік
қызметін пайдалану талғамы жылдам қанағаттандырылуы керек, ал кейде баяу да
болуы мүмкін. Жоғарыда көрсетілгендей, көп жағдайларда уақытында
қанағаттандырылмаған талғам тұтынушы үшін қажет болмайды да, сұраныс
тиімсіз болып келеді.
Нарық жағдайында нарыққа қажетті және өндірушілер қабылдауға болатын
бағамен қамтамасыз етілетін қызметтің сенімділігі мен тұтынушылық
қабілетінің деңгейі сияқты анықталады.
Сапа талаптарға сәйкестік сияқты анықталады, олар нақты және
түсінуге мүмкін болатын түрде көрсетілуі тиіс. Одан кейін, сол талаптарға
сәйкестігін анықтау үшін өлшемдері орындалады. Табылған сәйкессіздік сапа
жоқ болуын білдіреді. Сапа проблемалары сәйкессіздік проблемалары болады
және сапа анықталатын болады.
Ерекше проблеманы жүктердің жеткізу сапасын анықтау болып
табылады. Ұсақ партиялық тасымал түрінде әдетте, қымбат – тұратын тауарлар
көлікпен тасылады, және сондықтан жүктердің жеткізу уақыты бір
тұтынушыларға қызмет ету сапасы параметрлерінің ең маңыздысы болып
қарастырылады.
Жүктердің жеткізу сапасы жүктердің жеткізу жылдамдылығы және
жүйелілігін, жүктердің амандығы сонымен қатар жеткізу сапасын, сонымен
қатар керексіз жүк тиелетін операциялардың жоюын анықтайды. Бірінші екі
параметр нарық конъюктурасының және тауарлық қорлардың қысқартылуы
өзгерістеріне дер кезінде шағылысуға әсер етеді.
Көлік қызметтеріне сұранысты зерттеу тұтынушылар жүктердің
жеткізу бойынша негізгі талаптарына жеткізудің дер кезділігін көрсетеді.
Тұтынушылардың тауарлардың сапасына талаптарды қатаң күшейтуі
өндірушілердің дер кезінде және сенімдіде жеткізудің қажеттілігі барынша
көтерілуге әкеледі. [12]
Қазақстандық темір жолдардың технико-экономикалық
көрсеткіштеріне сәйкес, 1993 жылы жүктердің көлемі 218,4 млн . т. құрады,
ал 1995 жылы 157,2 млн . т. Сондай күрт қысқарту тасулардың көлемдерінің
арту мақсаттарында және жалпы табыстарды жетілдіру мақсатында маркетингтік
жүйені енгізуге өткір қажеттілік туды.
II – тарау . Қазақстан Республика темір жол көлігін дамыту.
2.1. Темір жол көлігін реформалау.
Темір жол көлігі мемлекеттің өндіріс инфрақұрылымының маңызды
құраушысы болып табылады. Оның тұрақты және нәтижелі жұмысы экономика
тұрақтылыѓына, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, халық өмірі мен
жағдайларының жақсаруына әсер етеді. Қазақстан Республикасының теміржол
көлігін реформалау барысында өте маңызды міндет-құрылымдық бөлімшелерді
басқару механизмдерін жетілдіру негізінде оның барлық салалары жұмысының
тиімділігін көтеру міндетінің шешілуі қамтамасыз етіледі. Қазақстан темір
жолы бүгінгі күні осы стратегиялық саланың республика көлік нарыѓының
икемді, мобильді сегментіне айналатынын көздейтін мақсатқа бағытталған
құрылысты реформалардың сатысында тұр. Теміржол көлігінің
реструктуризациясы туралы қабылданған шешімдер және оларды орындау тәртібі
мемлекеттік басшылық және шаруашылық басқару функцияларының бөлінуін,
меншік түрлерінің өзгеруін сала құрылымынан шығуды және кәсіпорындар мен
ұйымдардың акционерленуін алдын ала ескереді.
2030- жылға дейінгі Қазақстан дамуының стратегиялық міндеті болып
транспорттық қызметтердің, соның ішінде теміржолдық тасымалдаулар
тиімділігі мен сапасының жоғарылауы табылады.
Реформалардың бағытымен жүру, өндіріс мүмкіншіліктердің бірте-
бірте өсуі Қазақстан теміржол көлігіне көлік түрінің ең сенімді және
қауіпсіз абыройын сақтайтын Еуразиялық континеті көлік нарығының ең ірі
және табысты дамитын секторы ретінде қалуға мүмкіндік береді.
Дамыған елдердің темір жол саласын басқару жүйесін реформалау
тәжірибесін орынды қолдану Қазақстанға экономикалық зардаптардың
реструктуризациясы мен мониторингісі бағдарламасын экономикалық негіздеу
және оның нақты кезеңдерінің негізінде жаңа ұйымдық құрылымға өтуге
көмектеседі .
Саланы реформалау барысында теміржол көлікті басқару мен ұйымдық
трансформацияларды тиімділігін бағалау бойынша стратегиялық және шапшаң
шешімдердің ғылыми негіздеу қажеттілігі диссертациялық зерттеу өзектілігін
анықтады .
Қазақстан көлігінің дамуы. Көлік шаруашылық қызметтің бір түрі
ретінде, екі ішкі жүйеден: жалпы пайдаланылатын және жалпы пайдаланылмайтын
көлік деген жүйелерден құрылатын жүйені білдіреді. әрбір ішкі екі жүйе, өз
кезегінде, ішкі құрылыммен сипатталады. Жалпы пайдаланушылық көлік
құрамына теміржол, теңіз, өзен, автомобильдік, әуедегі және құбыр
(магистральді) көлік түрлері кіреді. Тасымалдау объектісімен тек адамдар
және еңбек заттары емес, сонымен қатар энергия болғасын, онда кейде жалпы
пайдалану көлігіне газ құбыр және электр жеткізу желілерін апаруға болады.
Экономикалық талдау мақсатына байланысты жалпы пайдалану көлігі
басқаларды топталуларда қарастырылады:
- әмбебаб және мамандандырылған;
- ішкі және сыртқы;
- жыл бойынғы және маусымдық;
- магистральді және магистральсіз.
Көліктін басқару аспектісінде маңызды болып табылатын
көрсеткіштердің жүйесімен сипатталатын әрбір түрінің өз ерекшеліктері
болады. Бұлар көрсеткіштерді шартты келесі үш топқа біріктіруге болады:
1. коммуникациялардыңі технико-эксплуатациялық қабілеттілігі; жүктердің
жеткізу жылдамдығы; тасулардың жүйелілігі; қозғалыс қауіпсіздігі және т.б
.
2. натуральды – заттық-транспорттың өнім бірлігіне еңбек сыйымдылығы;
отында және электр энергиясына салыстырмалы қажеттілік; металда және басқа
материалдарда қажеттілік.
3. құн - ағымдағы эксплуатациялық шығындар; керекті ақша қаражатын салу
қажеттілігі; қажетті айналым құралдары (тасымалдау барысында болған
жүктерді есепке алғанда); жүктердің тасымалдау барысындағы бұзылуы,
зақымдануымен байланысты жоғалту және басқа да өндірістік емес шығындар.
Көлікті басқару кезінде қажетті нормативті - анықтамалық ақпарат
жоқ болғандағы жағдайда тасымалдау әдісі немесе көлік түрін таңдау және
экономикалық негіздемелерді орындау мүмкін болмайтын мәселелері жиі. Бұл
жағдайда басқару міндеттерін орындау кезінде көліктін әрбір түрінің техника
- экономикалық ерекшеліктерін еске алу пайдалы.
Республика транспорттық кешеніне шаруашылық аралық және мелекет
аралық байланыстарды жүзеге асыруда өте маңызды роль беріледі. Республика
ішкі өнімінде көліктін үлесі 2002 жылы 10,1% құрады.[14]
01.01.2004 жылға Қазақстанның жалпы пайдалану транспорттық
байланысы Қазақстан аумағымен өтетін 14,3 мың км. темір жолдардан, 89 мың
км автомобильдік жолдардан, 4 мың км ішкі су кеме жүзетін жолдардан, 169
мың км магистральді құбырлардан, 482 км троллейбустық және трамвайлық
жолдардан тұрды.
1-кестеде республика аумақтарындағы байланыс жолдарының тығыздығы
туралы мәліметтер келтірілген.
Кесте 1. 2.1. Қазақстан аумағындағы 1000 км.-ге байланыс жолдарының
тығыздығы
Аты 2003 г . 2004 г . 2005 г . 2006 г .
жалпы пайдалану бағыты
бар теміржолдары 5,2 5,2 5,2 5,4
Құбырлар 6,4 6,3 6,3 6,2
Ішкі кене жүзетін жолдар
1,6 1,5 1,5 1,5
жалпы пайдалану қатты
жабуы бар автомобильдік 29,8 30,3 30,5 30.7
жолдар
Жүктерді кәсіпкерлердің, коммерциялық іспен айналысатын (жеке
тұлғалардың) тасулардың көлем бағалауын есепке алғандағы көліктін барлық
түрлерімен тасымалдау көлемі 2006 жылы 1687,5 млн т. құрады. Бұл 2005
жылмен салыстырғанда 10.2% көбірек. Жолаушыларды кәсіпкерлердің,
коммерциялық іспен айналысатын (жеке тұлѓалардың) тасулардың көлем
бағалауын есепке алғандағы тасымалдауы 2005 жыл ішінде 1,7 % төмендеп
8893,5 млн. адамды құрады.
Теміржол кешені отандық транспорттық жүйенің өте маңызды
құрастырушылардың бірі болып келеді. Ол Қазақстанның өте маңызды
салаларының ( агроөнеркәсіптік, жанармайлық - энергетикалық, тау кен -
металлургия, құрылыс және т.б.) Бұл барлық салалар мен өндіріс түрлері
арасындағы байланыспен қамсыздандырды. Тасымалдың үлкен ара қашықтықтары,
жүктер мен жолаушыларды тасымалдаудың салыстырмалы арзан тарифтері теміржол
көлігін пайдаланушылардың тарапынан одан әрі қажетті қылады. Республика
аумағымен өтетін темір жол сызықтарының 14311,5 км-ден 877,6 км басқа
мемлекеттерге жатады. Одан басқа, басқа мемлекеттердің аумақтарында 336,3
км қазақстандық жолдар орналасқан. Қазақстанға жататын жолдардан 3865,3
км –электрификацияланған, 4801,7 км –екіколейді және көпколейді.
2005 ж. теміржол көлігінің жылжымалы құрамы жалпы қуаттылығы
6750 мың кВт 1770 локомотивтен (53 паровоз, 591 электровоз, 112,6 тепловоз
және ерекше жүйелердің локомотивтерінен), 282 автомотрис, 2559
жолаушылардың, 135 жүктік вагондардан құралды. Сонымен қатар, темір
жолдарға жататын жүк таситын 70366 вагон және жеке компаниялар мен
кәсіпорындарға жататын 18360 жүк таситын вагон болды.
Қазақстан теміржол көлігі дамуының 1991-2005 жылдар
аралығындағы негізгі көрсеткіштерінің динамикасы 2-кестеде көрсетілген.
Оның динамикалық дамуы 1970-1980 жылдарға келеді. 1991 жылы ТМД елдеріндегі
басталған экономикалық құлдырау теміржол көлігіндегі жолаушы және жүк
тасымалдаулар көлемінің төмендеуіне ертіп әкелді. Ұлттық экономиканың
тұрақтануы елде тасымал көлемінің өсуіне жағдай жасады . 2003 жылдың
соңынан теміржолдық кешен қызметінде дұрыс тенденция белгіленді .
Кесте №2. 2.1 ҚР теміржол көлігі дамуының негізгі көрсеткіштерінің
динамикасы
Көрсеткіш 1998 ж.1999ж.2000ж2001ж.2002ж.2003 2004 2005 2006
атауы . ж. ж. ж. ж.
Жолаушылар
тасымалданға40 44 37,4 20,1 18,8 18,8 21,6 20,7 17,6
н. млн.адам
Жолаушылар
айналымы 19417 20585 1315912801 8859 10215 10384 10449 10686
млн. п - км.
Жүк айнылымы374145 1889721244910642591700 12498313565313308814840
млн. т-км. 6 0
Жүк 331,7 218,2 157,2137,7 133,7 171,8 183,8 178,7 203,2
тасымалданға
н, млн.т
Темір жол көлігі ҚР көлік-коммуникациялық кешен мен жүк айналымында
өте үлкен маңызға ие және ең үлкен салмаққа ие.
- темір жолдық -63%;
- өзен –0,02%;
- автомобильдік –12%;
- әуедегі –0,02%;
- құбыр –24,9%.
Көлікпен тасылған жүктердің негізгі бөлігі көмір, мұнай, кен,
минералды тыңайтқыштар және т.б. құрайды. Бұларды автомобильдік көлікпен
тасымалдау тиімсіз. Қазақстанның георгафиялық орналасуының ерекшеліктері
теңізге тура жығу мүмкіндігінің, жүк жүретін өзендердің жоқтығы, 350-370
кмтәуліктегі маршрутты тасымалдаудағы 0-270 кмтәуліктегі шикізат. Темір
жолдардың экономикалық тиімділігі бұқаралық жүктердің тасулардың
көлемінен тәуелді болады. Осыған байланысты темір жолдар жүктердің үлкен
ағымы мен тұрақты екпін мен өсуі кезінде салады.
Евразияның орталығында бола тұра, еліміз маңызды транзиттік
потенциалға ие. Бұл 5 халықаралық теміржолдық транспорттық коридорлардан
өту қабілеттілік үлкейтуге мүмкіндік береді. өте маңыздысы болып
Трансазиялық бағыт табылады. Оның жалпы созылуы 11000 км құрайды, оның
ішінде 4000 км Қытай территориясына және 1800 км Қазақстанға тиесілі.
Трансазиялық бағыт бойынша жүк тасымалы 23-26 күнді алады. Бұл Транссібір
бағытынан әлдеқайда қысқа.
Республикада нарық қатынастарының қалыптасуы жылдарында жүк
тасымалының шұѓыл төмендеуі байқалды. Осылайша, соңғы он жыл ішінде
тасулардың көлемі 74% төмендеп, 1993 ж. деңгейінен 26% құрады. 2000
жылдан бастап отан теміржол көлігі дамуында позитивтік тенденция
белгіленді.[16]
2004-2005 жылдар кезеңі бойынша жүк тасулардың көлемі 18,7%
үлкейді және 148400 млн .т.км. құрады. Жолдардың ұзындылығы бойынша біздің
мемлекет әлемдегі алдыңғы орындарының біреуін алады. Темір жолдардың
эксплуатациялық ұзындыѓы 14,3 мың км. астам, соның ішінде екі жолшыбай
сызықтардың –5 мың км астам. (37%), электрлендірілген сызықтардың –3,7
мың км . (27)%. Республикадағы темір жолдарды басқаруды жүзеге асыратын
кәсіпорын болып Қазақстан темір жолы саналады.
Темір жолдарды басқарудың жүйесі материалдық - техникалық
жабдықтау жүйесін оптимизациялауға, өндіріс қорларын шапшаң басқаруды
енгізуге жол ашты. Бұл айналым құралдарын қолдану тиімділіне, тасымалдың
өзіндік құнының төмендеуі және оның ықшамдауына позитивтік әсер етті.
Компания ұйымдық құрылымын оптимизациялау бойынша жұмыс жүргізуде.
Қазақстан темір жолы" ҰК АҚ темір жол байланысының негізгі бөлігі
(97,5%) Қазақстан териториясында орналасқан, ал 2,5%- Ресеймен шекараға
шектес аудандардың аумақтарында. Ел аумақтарындағы кейбір теміржолдық
байланыстар бөлігі Ресей федерациясы, Қығызстан және өзбекстан теміржолдық
әкімшіліктерінің басқаруында. Локомотив шаруашылыѓының техникалық
қаруланғандығы олардың тағайындауымен топтастырылған локомотив депосын,
тарту күші үлгісіне, жабдықтаудың, локомотивтардың жуысын білдіреді.
2005 жылы Қазақстан темір жолы ҰК АҚ -на 18 жөндейтін, 28
айналым локомотив депо және 5 локомотив жөндейтін өндіріс кооперативтері,
41 техникалық қызмет ету пунктісі, 61 экипировка пунктісі және 3 жуыс
пунктісі тиесілі болған. Локомотивтердің инвентарь паркі 1863 бірлікті
құрайды, соның ішінде 730 магистральді тепловоз, 617 электровоз және 516
маневрлік тепловоз. 3-кестеде қазақстандық темір жол техникалық
жабдықталуының көрсеткіштерді көрсетілген.
01.01.2004 жылына Қазақстан темір жолы -ның вагон
шаруашылығы 16 эксплуатациялық вагон депосын білдіреді, 12 жөндейтін депо
және вагондарды жөндейтін 4 кооперативі, 90 жүк таситын вагондарға
техникалық қызмет ету, пойыздардың қозғалыс қауіпсіздігінің 56 күзет
пунктісі және 188 пойыз жүруі кезіндегі қателіктерін табу пунктісі бар.
Республиканың жүк таситын вагондардың инвентарь паркі 104 985 құрады.
Кесте 3. 2.1. ҚР темір жол техникалық жабдықталғандығы
Көрсеткіш атауы 2000ж. 2001ж. 2002ж. 2003ж. 2004ж 2005ж 2006ж
Темір жол
сызықтарының
эксплуатациялық
ұзындыѓы, км. 13660,3 13642,113642,1 13601,1 14 530 14 588 14 648 14 648
Станциялар мен бөлу
пунктілерінің саны,
бірлік
797 731 720 720 720 720 720
Локомотивті парк, 2447 2293 2162 1964 1913 1896 1710
бірлік:
- электровоздар; 643 631 629 619 617 615 591
- тепловоздар және 2194 1569 1446 1291 - - 1126
локомоттер;
-паровоздар; 197 94 87 54 54 54 53
жүк тасушы вагондар 93 146 89 865 86 472 85 818 77 582 77 029 70 366
паркі, бірлік:
-жартылай вагондар; 35 941 39 987 31 555 31 004 28 332 28 334 23 720
-жабық; 15 378 14 893 14 486 14 505 14 537 14 440 12 936
-платформалар; 12 254 11 948 11 699 11 639 10 322 10 275 10 045
-цистерналар; 10314 10 446 10 683 11 417 10 396 10 399 10 281
- басқалары 17 437 16 876 16 395 15 642 13 995 13 581 12 207
Пассажирлық вагоны, 2162 2194 2078 2085 2088 2094 2559
бірл.
Қазақстан темір жолдардың техникалық жабдықтау мен көрсеткіштері мен
тасымал жұмыстары бойынша бұрыңғы КСРО елдері ішінде үшінші орынға ие.
Ресей мен Украинадан кейін.
Елдің солтүстік және орталық облыстарының аумағымен 5732 км жолдары
өтеді. Бұл Қазақстан темір жолы РГП қатысты барлық жолдардың
эксплуатациялық ұзындыѓының 42% құрайды. Оңтүстік және шығыс аудандарда
3992 км жолдар орналасқан (29,3%), ал батыста 3577 км (26,2%).
Республиканың теміржол байланысында 751 бөлу пунктісі орналасқан, 351
станцияда жүк таситын операциялар жүргізіледі, 21 станцияның
автоматтандырылған басқару жүйесі бар, 38 сұрыптау құрылғыларымен, 6- жүкті
және пойыздық құжаттарды жіберу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I .Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 3
Тарау– I. Ел экономикасын дамытудағы біртұтас көлік жүйесінің маңызы.
1.1 Көлік, оның қоғам өмірі мен ел экономикасындағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Экономиканың нарықтық шарттарының көлік жұмысына әсер
етуі ... ... ... 10
1.3. Көлік нарығына маркетингті
енгізу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
Тарау– II. Қазақстан Республика темір жол көлігін дамыту.
2.1. Темір жол көлігін реформалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2. Экономикалық қатынастардың өзгеруі және олардың темір жол көлігі
жұмысы жағдайына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...29
2.3. Теміржол саласының инвестициялық
мүмкіншіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.4 . Темір жолдардың сызықтық кәсіпорындарында тасымалының
анализі ... ..44
2.5.Темір жол сызықтық кәсіпорындарындағы табыстардың есептекді ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .46
Тарау – III Қазақстан Республикасының темір жол көлігінің дамыту
кезеңдері.
3.1. Ежелгі жібек жолынан – үшінші мыңжылдықтың XXI ғасырына дейінгі
дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 9
3.2. Транзиттік тариф құрылуына ықпалын жасайтын
факторлар ... ... ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...62
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Экономикалық дамудың күрделі
жағдайында ұлттық экономика дамуының бірде – бір маңызды себебі ретінде ҚР
транспорттың дамуының рөлі өсіп келеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: ҚР транспорттың дамуын талдай келе, оның
экономикалық объекті ретіндегі статусын анықтау.
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы: ҚР транспорттың дамытуда реттелген
көзқарасты күшейтуде әлеуметтік – экономикалық қызығушылығын жалпы ұлттық
қызығушылықпен үйлестіру болып келеді.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты: болып, ҚР транспорттың дамуын
процесінің дамытудың теориялық және тәжірибелік негіздерін зерттеу
әлеуметтік – экономикалық дамуына тигізетін әсері және процесіне талдау
жасау, қатынастардың жүзеге асырудың тәжірибелік өңдеу саналады.
Дипломдық жұмысты зерттеу мақсатынан туындаған негізгі міндеттері:
§ ҚР транспорттың дамуын мәнінің мазмұнын қарастыру және анықтау, дамуы
мен экономикалық жалпы жүйесіндегі оның алатын орнын көрсету;
§ Экономиканың басқа салаларына қарағанда әлеуметтік саланы
қаржыландыруға салыстырмалы талдау жасау;
Зерттеу барысында дипломдық жұмыстың жаңалығын анықтайтын және
қорғаудың мәні болып табылатын келесі нәтижелер алынды:
§ ҚР транспорттың дамуын саясатқа анықтама берілді ;
§ ҚР транспорттың дамуын механизмнің функцияларының ерекшелігі және
оның әлеуметтік - экономикалық дамытудағы рөлі анықталды ;
Көлік – нарықтық экономиканың өте маңызды құрамдас бөлігі болып
табылады, көліктін арқасында тауарлар айналысы, өндіріс процесі жүзеге
асады, адамдар жұмыс орындарына жетеді. Көлік саласы – әлеуметтік
инфражүйенің, қызмет етушімен және халықтың өндіріс қажеттіліктері мүддесін
құрайды.
Қазақстан Республикасында әлеуметтік экономиканы құруына
бағытталған, негізгі мақсатпен халықтың өмір сүру денгейін лайықты
қамтамасыз ету, өндіріс нәтижесінде өсу шегі, сапа жоғарылауы және отандық
тауарлардың бәсеке қабілеттілігінің және қызметтердің нарық экономикасын
құру керектігін елді нығайтуы керектігін терең және кең ауқымды
экономикалық реформаларды жүзеге асыруда ескеру қажет.
Сондықтан елде экономикалық реформаларды жүзеге асыруда теміржол
көлік маңызды рөл атқарады. Себебі, көлік жүйесі қоғамдық өмірде өте
маңызды, ол мемлекеттік-территориялық құрылғысын құруда қуатты факторы
ретінде алға шығады, ішкі және сыртқы нарықтардың және ел транспорттық
жүйелері үшін маңызды рөл ойнайтынын ескерген жөн.
Ол аймақтар дамуының барысында экономиканың негізгі саласы ретінде,
сыртқы және ішкі экономикалық байланыстарды қамтамасыз етуде, маңызды
әлеуметтік – экономикалық проблемаларды шешуде үлкен роль ойнайды.
Қазақстан теміржол көлігінің интеграциялары жақын және алыс шетел
елдермен ынтымақтастық жөніндегі жұмыстар жақсарған, дүниежүзілік нарыққа
шығуына арналѓан транспорттық коридорлардың ү±рылуына бағытталған шаралар
өткізіледі .
Жұмыста теміржол көлігінің негізгі құрылғыларының бар болу күй -
жағдайдың талдауы, жылжымалы құрамды, Қазақстан темір жолдарының,
Казгипрожелдортранс институттың, республика госстаткомитетінің, басқа
министірліктердің және ведомтстволардың статистикалық және болжамдық
мәліметтері қолданылып, дүниежүзілік транспорттық жүйеге интеграциялану
үшін шешімге жататын проблемалардың шеңбері айқындалған.
Халық шаруашылығы жүктер мен жолаушыларды тасымалдау динамикасын
болжау негізінде, халықаралық транспорттық коридорлар, орта мерзімді
перспективаға құралдардың қажеттілігі мен оның құрылу кезеңдері анықталған.
Халықаралық транспорттық коридорларды құрумен байланысты теміржол
көлігін дамытудың ұұлттық бағдарламасын түзетуге ұсыныстар жарияланған.
Халықаралық байланыстар мен мемлекет ішіндегі байланыстарды кеңейтуге
мүмкіндік беретін шаруашылық жүргізудің қазіргі заманғы нарықтық шарттар
жоғары білікті, кең ой-өрісті, көліктің тек бір түрі облысындағы білімімен
ғана емес, сонымен қатар ғр түрдің спецификасын түсінетін әсіресе мульти–
және интермодальды тасымалдарда бірлесіп жұмыс істейді.
Жолаушыларға қызмет көрсету болашақта шұғыл магистральдарды салу
және тек шапшаң пойыздарды өткізетін арнайы жолдардың құрылғыларды салу
арқасында айтарлықтай жақсарады.
Жүктерді жіберушілер мен қабылдаушылардың үнемі көтерілетін
талаптары тасымалдаудың сенімді қамтамасыз етілуіне, жүктердің "есіктен
есікке" жеткізуіне, шамадан артық жүк тиеуді транспорттық
сыйымдылықтарда тасумен ауыстыруына, пойыздардың қозғалыс графигінің
өндіріс процестердің технологиясымен сәйкес болуына әкеледі. Транспорттық
сыйымдылықтарды тасымалдаудың жаңа әдістерін іздестіру басталды.
Жаңа транспорттық сыйымдылықтардың пайда болуы мен тасымалдау
процесін ұйымдастыруда жаңа технологияларлды қолдану темір жолдардың
маңызды мәселесінің бірі көлік нарығында өзінің бәсекеге қабілеттілігін
нығайту мәселесін шешуге мүмкіндік береді.
Тарау – I Ел экономикасын дамытудағы біртұтас көлік жүйесінің маңызы.
1.1 Көлік, оның қоғам өмірі мен ел экономикасындағы маңызы.
Көлік (лат. transporto – жылжу сөзінен шыққан) қоғам өмірінің жүктер
мен жолаушыларды тасымалдау сияқты маңызды қажеттілігін қанағаттандыратын
өндіріс саласы болып табылады.
Көлік өндіріс инфрақұрылымының құрамына кіреді. Бұл өндіріс көбінесе
экономиканың негізгі салалары: өндіру, өндеу мен ауыл шаруышылығын
қамтамасыз етеді. Инфрақұрылымға сонымен қатар, байланыс, энергетика
материалдық-техникалық қамтамасыз ету жүйесі де кіреді.
Көлік өндіріс саласы ретінде қатынас жолдары мен құралдарының
жиынтығы болып есептеледі. Бұлардың қалыпты жұмысын түрлі техникалық
құрылғылар қамтамасыз етеді
Қатынас құралдары – бұл жылжымалы құрам (автомобильдер, автомобиль
көлігіндегі тіркемелер, жартылай тіркемелер; теміржол көлігінде
локомотивтер, вагондар; көліктің су түрлерінде судалар, баржалар және
т.б.).
Қатынас жолдары – көліктің белгілі бір түрінің (автомобильдік
жолдар, теміржол , өзен жолдар және т.б.) жылжымалы құрамының қозғалуы үшін
арнайы арналған және жабдықталған жолдар болып табылады.[7]
"Көлік" түсінігіне басқа да белгілі бір жұмыстарды атқару үшін
бір- бірімен байланыс жасайтын бөлек элементтер ( жылжымалы құрам,
терминал, жолдар, т.б.) кіреді. Сондықтан көлікті жүйе деп қарастырған жөн.
Бұл жүйе белгілі бір принциперге бағынышты бірлескен келісімде заңды түрде
тұрған бөліктердің (элементтердің) бірлігін білдіреді. Көлікті экономика
сияқты үлкен жүйенің элементі ретінде қарастырады. Немесе оны көліктің
барлық түрлері (қалалық, өндірістік (технологиялық) және
арнайы) айналымы саласындағы экономикалық байланысын қамтамасыз етуге
негізделген экономиканың жүйе асты ретінде көрсетеді. Экономика дамуының
барлық кезендерінде көлік жүктер мен жолаушылардың оперативті қозѓалысын
мен салардың қажеттіліктерін қамтамасыз етеді. Нарықтық қатынастардың
дамуы кезінде тасымалдау тапсырысшысы бекіткен тасымалдау мерзімін сақтау
мәселесі қатаң қойылуда.
Көліктің негізгі ерекшелігі болып өндірілетін өнімнің материалдық
еместігі табылады. Көлік экономиканың өндірістік және өндірістік емес
саласының қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етеді, халыктың қажеттіліктерін
қанаѓаттандырады, яғни қызмет көрсетуші сала болып есептеледі.
Осыдан оның қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың өсуін және материалдық
игілікті өндіретін сала жұмысын жақсартуын қамтамасыз етудегі арнайы рөлі
көрінеді. Бұл талап етілетін өнімнің өндірушідені тұтынушыға уақытында
жеткізілуінде, шығындардың дайын өнім мен шикізаттың бүлінуінің
азайтылуында, көлікте орналасқан материалдық құралдардың бұзылу уақытының
қысқаруынан, халықтарды жақсы жағдайда тез жеткізудің көмегімен көліктік
қызмет көрсетуді қамтамасыз етуден көрінеді.
Көлік бір уақытта тұтынушы рөлінде де, жұмыс беруші рөлінде де
болады. Себебі экономиканың барлық салаларының өнімдерін, көлік құралдарын,
жанармайды, сонымен қатар еңбек ресурстарын да қолданады.
Көлік дамуының қарқыны жүктер мен жолаушыларды тасымалдауда
қажеттіліктерді басып озуы шарт. Көлік резервтері резервтер түрінің ең
мақсатқа лайықтысы болып табылады. өйткені жүктер мен жолаушыларды
тасымалдау мүмкіндіктерінің жоқтығы экономика дамуындағы маңызды тежеуші
болып келеді.
Көлік кез-келген кәсіпорынның өндіріс процесіне қатысады. Ол
қоғамдық өндірістің басты шарты болып табылатын дайын өнімді, жартылай
фабрикатты, шикізатты тасымалдауды жүзеге асырады. өнім тек тұтыну орнына
жеткізілгенде ғана қолдануға дайын болып есептеледі. Мұның өзінде өндіріс
ішіндегі көлік өндіріс қорларына кіргізілгенін ескерген жөн. Және ол қызмет
көрсететін кәсіпорынның тауарларын өндіру процесінде көлік осы өнімді
өндірудің технологиялық процесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Алайда көлік рөлі тек жүктер мен жолаушыларды тасымалдауда ғана
емес. Ол кеңейтілген қайта өндірудің барлық процесіне, тұтыну саласы мен
өндірістегі өнім қорларының құрылуына, қоймалық шаруашылық құнына және т.б.
белсенді ықпал жасайды. Осылайша, көлік қоғам прогресіне жағдай жасайды,
және осыған байланысты экономиканың маңызды базаларының бірі болып
табылады. Сонымен қатар, көлік экономиканың барлық салаларын бірыңғай
бүтінге біріктіреді. Одан басқа, ол тауарлар циркуляциясын қамтамасыз
ететін жалғыз құралы болып табылады. Және тауарды сату үшін тұтыну саласына
дейін жеткізіп өндіріс процесінің жалғастырушысы болып табылады. Тек осы
жағдайда ғана кез-келген экономика құрылатын "ақша -тауар-ақша" жүйесі
орнайды.
Көлік - өте еңбекті сала болып табылады. Мұнда елдің жұмыс істейтін
азаматтарының 10% жұмыс істейді. Көлік саласы сұйық мүнай өнімдерін
өндіретін әлемдік өндірістің 60% тұтынады, болаттың 20% , қорғасынның
80%, синтетикалық каучуктың 70%, бояу өнімдерінің 40% және т.б. тұтынады.
өнімді тасымалдау мен жүкті тиеу және жүкті түсіріп алу жұмыстары үшін
шығындар орташа түрде тасымалданатын өнімнің жалпы құнының 15 – 18%
құрайды. Алайда жүктердің бөлек түрлері бойынша әлдеқайда жоғары болуы
мүмкін (мысалға, мұнай өнімдерін тасымалдау кезінде оның шығыны 40% жетеді,
құрылыс жүктері кезінде – 50% дейін, тамақ өнімдері – 25% дейін, ал ауыл
шаруашылығы өнімдеріне жолдардың жаман болуына байланысты– 100% дейін
болуы мүмкін. Ел дамуының деңгейінің көрсеткіші болып көліктің жағдайы
табылады. [8]
Көліктің даму деңгейі мен қоѓам құрылымының арасында себеп-
салдардық байланыстар бар. Осылайша, теміржолдың пайда болуы қалалар мен
мемлекеттерді байланыстырды. Халыктың өмір сүруі мен өнім өндіру үшін жаңа
территорияларды игеруді жеңілдетті. Қалалардың өсуі өз кезегінде қалалық
көліктің дамуына және қала халқына сапалы түрде қызмет көрсету үшін
көліктін жаңа түрлерінің пайда болуына алып келді.
Қоғам өмірінде көліктін экономикалық маңызы экономиканың барлық
салаларының жұмысының дамуы, байланысы мен үйлестіруін қамтамасыз етуде.
Көлік мемлекеттің монополиттілігіне жол ашады, ресурстарды
басқаруға, төтенше жаѓдайларды шұғыл шешуге мүмкіндік береді.
Көліктін мәдени мәні оның көмегімен эстетикалық қңндылықтарды
таралуынан көрінеді. Бұл халыктың мәдениеті мен білімін көтереді. Көліктін
өзі мәдениет элементі болып табылады:
- көліктін барлық немесе жеке түрлері бойынша мұражайлар құрылған;
- көлік өнеркәсібі жетістіктерінің көрмелері жүргізіледі;
- көліктегі жетістіктер мен идеялар тарату бойынша қоғамдар қалыптасуда.
Туризм, мәдениеттің элементі бола тұра көліктін барлық түрлерін
қолдануда. Туризмдегі басты рөлі әсіресе экскурсиялық қызмет көрсетуде
автомобиль және теміржол көлігіне бөлінеді.
Көліктін әлеуметтік маңызы уақытты үнемдеуден, еңбектің
жеңілдетілгенінен, және өнімділіктің көтерілуінен көрінеді. Көлік сонымен
қатар адамдардың дем алуын, яѓни олардың өндірістік және шығармашылық
қабілеттіліктерін қалпына келтіруін ұйымдастыруда қатысады. Халыққа қымет
көрсететін көліктін жұмысында жетіспеушіліктер байқалған жағдайда көліктік
тозу еңбек өнімділігін 12% төмендете алады.
Көліктін ғылыми маңызына баға жетпес. Көлікті жетілдірудегі
қажеттілік ғылым алдында жаңа міндеттер қоюда. Ал ғылымның дамуы өз
кезегінде, көліктін халыққа аз шығынды жоғары сапалы қызмет көрсетуге
мүмкіндік береді.
Көлік ел қорғанысында үлкен маңызѓа ие. Себебі оның көмегімен
халыктың, әскердің, өндірістің жылдам дислокациясын жасауға мүмкін.
1.2. Экономиканың нарықтық шарттарының көлік жұмысына әсер
етуі.
Нарық – экономикалық қатынастардың жүйесі. Ол тауарлар мен ақша
қаражаттардың айналымы, қайта бөлінуі мен өндіріс процесінде қалыптасады.
Олар үшін субьектілердің сатушылар мен сатып алушыларды таңдау, бағаларды
белгілеу, ресурс көздерін құру мен пайдаланудағы еркіндік тән болып
келеді.
Сөздің анаѓғұрлым тар маѓынасында нарық деп тауарлар мен капиталдың
еркін айналымы мен жұмыс күшінің қоғалысы саласы танылады. Осыған
байланысты тауарлар, қызмет көрсету, капитал, жұмыс күші ақпарат және
ойлардың нарықтары болып бөлінеді. Мұнда мемлекеттің рөлі жанама реттеу
шараларын бекіту және қолданумен шектеледі.
Нарық меншік түрлерінің әртүрлі нысандарын, жинақтардың
инвестицияға айналуын, жеке және алқалық жауапкершілік және нарық
субьектілерінің еңбектері нәтижелерінде болатын материалдық қызығушылқтарды
білдіреді. Нарықтың өзінің аймақтық шекаралары бар. Мысалға нарықтың
локалды, аймақтық және дүниежүзілік түрлері бар.
Локалды немесе жергілікті нарық – белгілі бір тауар немесе
тауарлар тобының сатушылары мен сатып алушылардың қатынастарының жиынтыѓы,
нақты бір қызметтің саласы. Аймақтық нарық үлкен аймақты қамтиды. Ал
дүниежүзілік нарық мемлекеттің сыртқы сауда байланыстармен байланысты.
Кез-келген экономика "тауар-ақша-тауар" принципі негізінде
құрылады. Яғни тек сұраныс кезеңінде сатылған тауар оның өндірісіне кеткен
құралдарды тиісті пайдамен алуѓа мүмкіндік береді. Бұл өндірісті әрі қарай
дамытып, ал керек жағдайда тауарлар мен қызметтердің сапасын көтеруге
мүмкіндік береді.
Нарықтық қатынастардың дамуы материалдық ағынын қамтамасыз ету
және құруға жаңа әдістерді қолдануды талап етеді. Мұндай әдіс өндірілетін
тауарлардың көлемін, сапасын және оған сұранысына сәйкес жасалу мерзімін
нақты анықтауға; қоймалардағы ақша айналымын тездететіндей тауарлар қорын
азайтуға; жеткізудің уақыттылығын және өндіріс – көлік – тұтыну тізбесі
бойынша жеткізуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Көлікке көбінесе ең маңызды рөл бөлінеді, себебі ол өндіріс
процесіне, өнімнің пайда болуына, тұтыну саласына жеткізуіне тікелей
қатысады.
Ең негізгі қиындықты тәуекел орындарын анықтау туғызады. Оның айқын
мысалдары болып қозғалмалы құрылым жұмысының және шамадан тыс техниканың
келіспегендігінен, көлік құралының жүк көтеру қабілетінің және механизм
қуатының сәйкес еместігі салдарынан шамадан тыс процесстер табылады. Бұл
өз кезегінде, үзбенің шамадан тыс созылып кетіп, соңғы нәтижесінде тауар
құнының жоғарылауына немесе оның уақытында емес жеткізілуіне алып келеді.
Нарықтық қатынастар жұмысты сараптау, жоспарлау мен жүзеге
асырудың жаңа әдістерін талап етті. Бұл әдістер өндіріс құнын қысқартып
қоймай, қажет тауардың жеткізілуін де қысқартушы еді. Барлық жүйе бойынша
немесе жекелеген элемент бойынша детальдық есеп негізінде қорлардың қалыпты
балансын, тиімді материалдық және уақытша қорларын және қызмет етудің
жоғары сапасын кепілдендіреді.
Тасымалдау процесінің қиындығына байланысты көлік мәселелерін шешу
тасымалдау проектісін құру кезінде әр кезеңдегі мүмкін болатын жағдайларды
сараптауды қажет етеді. Яғни жағдайлық немесе логистикалық процедураларды
қолдануды қажет етеді. Мұндай әдіс сондай қиын процесстің мүмкін болатын
жағдайлардың алдын алуына, сыртқы әсерді есептей отыра ең оптималды және
рационалды жолды жоспарлауға мүмкіндік береді.
Тасымалдаудың логистикалық жүйесіне енгізілетін негізгі
принциптерін, және осы принциптер негізінде құрастырылатын міндеттерді
қарастырып өтейік. [9]
Жалпы жауапкершілік принципі (фирманың жауапкершілігі) жалпы
көліктік ағынның әрбір қатысушысын мінез-құлқын анықтайды. Бұл қатысушылар
берілген жүк немесе жолаушыларды тасымалдау талаптарына сәйкес жұмысты
атқаруға жіберілуі тиіс. Мысал үшін қауіпті жүкті тасымалдау үшін арнайы
кәсіптік таңдаудан өту; көліктік ағынның көрсеткіштеріне сәйкес қозғалыстың
ұтымды режимін таңдау; тасымалдауға қатысатын қозғалыс құрам мен
құрылғылардың авариясыз жұмысы үшін техникалық жағдайын сақтау. Бұл
жылдамдық, қозғалыстың басқа да қатысушылары мен қоршаған ортаға теріс
әсер етпеуі үшін жасалады.
Қауіпсіздік принципі жол қозғалысының ұтымды ұйымдастыру, жүктің,
жолдың және оның жасанды құрылғыларының аман қалуы үшін; қозғалмалы
құрамның техникалық талаптарын қамтамасыз ету үшін; тәуекел пайда болатын
орындарды және шараларды сараптау үшін, оларды жою үшін, уақытылы ақпаратты
алып отыру үшін ақпараттық байланысты таңдау үшін, ақпараттың сенімділік
деңгейін анықтау үшін; қозғалмалы құрамның және құрылғыларды проектілеу,
іс-қызметін лицензиялау мен сертификациялау үшін; көлік қызметкерлерінің
біліктілігін арттыру үшін міндеттерді анықтайды.
Тиімділік принципі жылжудың ең тиімді және қысқа жолдарын
іздестіруді; жүк пен жағдайларға сәйкес көлік пен қозғалмалы құрамды
пайдалуды; жүк жоғалтуының заттық зиянын және оның сапаның , лайықты ыдыс
іріктеп алуымен соның ішінде және орамалар және мамандандырылѓан таза
қ±рамныњ азайтылуын; қоймалық шаруашылық басқаруды жүргізудің тәсілін;
көлік құралы мен жүк тиелетін жұмыстардың техникасы мен технологиясын
пайдалану жағдайына, оның орамасына және жүкке сәйкес іріктеп алуды қажет
етеді. Міндеттердің көпшілігін орындау көлік кәсіпорнына тасымалдау
шыѓындарын қысқартуға мүмкіндік береді.
әр бір күрделі жүйе сияқты, көлік жүйесі бөгеттердің әрекетін тиісті
компенсациялау және тепе-теңдік күй-жағдайға қайтып келуі тиіс. Масылға,
егер көлік құралы белгілі бір жағдайға байланысты тасымалдау маршрутында
сынып қалса, тасымалдаушы жүкті жаңа көлік құралына қайта жүк тиелеу арқылы
немесе минималды кезең ішінде жаңа партиямен көлік құралын беру арқылы
жеткізуге міндетті. Логистикалық жүйелер үшін авария кезінде жүйе өз
алдыңғы қалпына келе алатындай шекараларды есептеп алу керек. Көптеген
көлік кәсіпорындарында әрқашан тасымалдауды жүзеге асыруға мүмкіндігі бар
көлік құралдарының қорлары болады.
Үлкен жүйелердің эволюциясы мен күрделігі, дамудың беймғәлімсіздігі
мен басқа да ерекшеліктер себебінен. Бүгінгі күні барлық жағдайлар мен
мүмкін болатын жағдайларды есепке ататын көліктік процесстің әмбебап моделі
жоқ. Алайда, ғылым тәжірибеде пайда болатын анағұрлым үлкен теріс
жағдайларды ескеруге мүмкіндік беретін әдістерді іздестіру мен дамытуды
жалғастыруда. Бұл нақты жағдайлар үшін жүйенің сәйкес келуінде сенімді
болу үшін жасалады.
Қайта байланыс ақпараты істелген жұмыстың көлемі мен сапасына
сараптама жасау арқылы алады. Бұл ақпараттың негізінде көліктін әрбір түрі
үшін ақы есебін жүргізеді; қате жағдайлардың кінәлі адамдарын анықтайды;
өткен жұмыстағы тәуекел орны мен деңгейі мен оныњ болашақтағы жойылуы үшін
шараларды анықтайды; жүргізушілердің кәсіптік шеберлігін анықтайды; жүк
иелерінің жұмыс нәтижелеріне сараптау жүргізеді.
Бүл деңгейдегі ақпарат өткен кездегі жүк тасымалы жүйесін проектілеу мен
жүзеге асырудың барлық олшылықтарын ескеруге жағдай туғызады. Бұл өз
кезегінде жүйені анағұрлым сенімді қылуға мүмкіндік береді.
Жолаушыларды тасымалдау кезінде көліктік жүйелердің аймақтық
орналасуы мен түрін анықтайды. Жолаушылар ағынының анализін өткізеді.
Белгілі бір аймақтар мен қалалардың талаптары бойынша көліктін
мамандырылған түрлерін таңдайды. Бұның барлығы қала құрылысының талаптарына
тәуелді. Жолаушыларды тасымалдау жүйелерінің сенімділігі мен қауіпсіздігі
мәселелері анағұрлым күрделі. Себебі, бұл тасымал әлеуметтік маңыздыларға
жатады. Және олардың жұмысының уақытылы, сапалы және кепілді түрде
қауіпсіздігі үшін көліктік кәсіпорын емес, мемлекет жауап береді.
Нарық жағдайындағы көлік жүйесінің барлық құрылымы сапаның
жоғарылауына бағытталу керек. Зерттеулер көрсеткендей, біздің елдегі
нарықтық қатынастардың дамуы тұтынушы үшін сапа көрсеткіштері басымдықтарын
өзгертті.
Нарықтық қатынастар үшін икемділік, яғни болып жатқан өзгерістерге
шұѓыл жауап беру тасымал бағасынан маңыздырақ болып келеді. Сонымен қатар,
хабардар болу, яғни ақпарат органдарын инспекциялайтын жүк иелері,
персоналдан шұѓыл ақпаратты алу. Бұның негізінде, жүйенің икемділігі
кезінде көлік процесінің барысына, оның сенімділігін қамтамасыз ете отыра
ықпал етуге болады. Кез келген қарым-қатынас жүйесі кезіндегі сенімділік
ең маңызды фактор болып есептеледі. өйткені онынсыз көлік өзінің міндетін,
яғни қоѓамның өмірлік маңызы бар жүктер мен жолаушыларды тасымалдау
қажеттіліктерін атқара алмайды.
1.3. Көлік нарығына маркетингті енгізу.
Егеменді Қазақстан экономикасының құрылуы, "Қазақстан-2030"
стратегиялық бағдарламасын орындау жағдайында басқарудың
орталықсыздандыру, мемлекетсіздендіру, жекешелендіру, тарифтер мен бағалар
либерализациясы бағдарламасы жүзеге асып келеді. Темір жол меншік түрінің
мемелекеттік түрі ретінде республиканың барлық салаларының экономикасына
үлкен ықпал етуді жалғастыруда.
Темір жол көлігі базалық салардың бірі болып табылады. Біртұтас
өндірістік-шаруашылық кешен ретінде жүзеге асуда. Көліктін басқа түрлері
қатарында мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етеді, жүк
жіберушілердің, жүкті алуышалардың, тасымалдаудағы жолаушылардың
қажеттілігін, жеткізу пунктіне уақытылы жеткізу, тасымалданып жатқан
жүктердің сақталу мен пойыз қозѓалысының қауіпсіздігі қажеттіліктерін
қанағаттандырады.
Осылайша, темір жол жұмысын ұйымдастырудағы маңызды бағыттарының
бірі көліктік маркетинг концепциясы болуы керек. Бұны э.ғ.д., профессор
В.Г.Галабурда көліктік кәсіпорындардың жұмысын сараптау, жоспарлау,
ұйымдастыру жүйесі сияқты анықтайды. Бұл көліктік кәсіпорындар көлікті
пайдаланушыларға қызмет көрсетеді. Бұл көліктін экономикалық талаптары мен
тұтынушыларды қанағаттандыратын тұтынушылар сұранысының төлем
қабілеттілігін күрделі тану, баға белгілеудің икемділігі, көліктік қызмет
көрсетулерді сатуды ынталандыру негізінде жүзеге асады. Галабурда көліктік
маркетинг концепциясы маңызын келесі функциялар бойынша ашады:
- көлік нарыѓын кешенді талдау;
- көліктік қызметтер кешенінің барлығының жарнамасы;
- көліктік қызметтер негізіне клиенттермен келісім жасасу;
- келісім-шарттар бойынша тасымалдарды басымды орындалуын қадағалау;
- кеңейту және жаңа қызметтерді енгізу;
- тұтынушылардың өтініші бойынша қосымша сервиспен жүктерді тасу;
- арнайы келісілген уақыты және келіп жетудің графигімен жүру;
- жоспармен алдын ала ескерілген жедел және басқа да жүктерді тасуларды
орындау;
-көліктік құнды қағаздардың қолдануы мен енгізілуі бойынша шаралар қолдану;
- өтем ақылық операциялардың өткізу бойынша ұсыныстарды дайындау;
- аймақтық және бағалық келісімдерд құрастыру;
- бағаларды реттеу бойынша, күзгі-қысқы кезең бойынша бір рет, қысқа
мерзімдік және ұзақ мерзімдік жеңілдіктер, топтық тасымалдау үшін
жеңілдіктер ұсыныстарын әзірлеу.
Нарықтық экономика жағдайында көлік жұмысының табыстылығы көптеген
жағдайларда маркетингілік зерттеулердің көлемі мен тереңділігімен
анықталатыны мәлім. Бұл зерттеулер көлік қызметтерінің мүмкін болатын
тұтынушыларын анықтайды.
МПС ЦЭУ экономикалық анализ бен болжау құрама бөлімінің бастығы т.ѓ.
к. Ю. Н. Панков мұндай мәселелерді екі негізгі бағыттар бойынша шешуді
ұсынады:
1. Көлік нарығын зерттеу:
- тұтынушылық нарықтың географиясын анықтау (нақты тауар нарығы есебімен
( бөлек аймақта, облыста және т.б.);
- әлемдік бағалар анализі көліктік құраманың есебімен ішкі нарықтағы
тұтынушы үшін өнімдер бағасының анализі;
- халықаралық тарифтердің талдауы және жүктердің негізгі түрлері бойынша
дүниежүзілік нарықтағы транспорттық құрастырушы үлесі;
- жолаушыларды тасуларға сұранысты зерттеу, соның ішінде топталғандарға,
тарифтардың деңгей сияқты, тасулардың маусымдылығы, сервис деңгейі,
пойыздардың қозғалыс график және т.б., сондай факторлардың тасулар
көлемдеріне ықпалын жасау анализі;
- жүктердің негізгі түрлері бойынша көліктін бәсеке түрлері тарифтерін
салыстыру;
- теміржолдық көлікте тасулардың өзіндік құнын төмендету мақсатында
шығындардың минимизация жасауына арналған мүмкіншіліктерді іздеу.
2. Көліктік нарықты игеру:
- теміржолдық көлікке жолаушылар мен жүктерді тарту мақсатында иілгіш
тарифтік саясатты өңдеу және өткізу;
- теміржолдық көлікке жолаушылар мен жүктерді тарту мақсатында сервисті
қызметтердің кешенін ұсыну;
-аудандардың экономикасын зерттеу, транспорттық қызметтерге тұтынушылардың
сұраныс зерттеу, транспорттық қызметтердің ассортиментін және қажетті
қорларды жоспарлау;
- кәсіпорын стратегиясы мен маркетинг кешенін құру;
- өз меншікті, бәсекелестердің және тұтынушылардың шыѓындарын мен бағаларды
талдау негізінде баға саясатын құру, жарнаманы қоса сұранысты құру және
транспорттық қызметтердің өтімін ынталандыру.
Нарық ортасына қазіргі заманғы бейімделу үшін темір жолдарда
экономикалық іздеуді, сонымен қатар жүк таситын тасулардың сапалары және
пайдалылығының табыстылығын көтеру жолымен қаржы тұрақтылығына бағытталѓан
ғылыми зерттеулер және жобалы жұмыстарды күшейту қажет.
Нарықтық экономикада анықтаушы факторлар болып сұраныс және ұсыныс
келеді. Бұрынғы кезде сұраныс теміржолшыларды ынталандырмады және
оқытылмады. Алматы жолының жоспарлық-экономикалық қызметтің басшысы Ф.
Феремчуктың пікірі бойынша, тасуларға сұраныс түспейтін тарифтердің
жоғарылау шектерінің ғылыми бағалауы қажет. Сонымен қатар , көлікке жүк
таситын тасуларды қамтамасыз етудің берік баѓдарламасы керек.
Көлік қызметіне сұранысты ынталандыру мғселесі жақын арадаѓы он
жылдық ішіндегі Қазақстан темір жолдарыныњ жања экономикалық саясатында
маркетингтік стратегиясыныњ негізгі баѓыттарыныњ бірі болып табылады.
Техникалық ғылымдардың кандидаты Ю.Н. Панкованың ойынша, ең
маңыздысы,транспорттық қызметтер нарығында қанағаттанбаған сұраныс бола
алмайды, тек мына сұраныс шарттарына қанағаттандыра алмайтын салалар болуы
мүмкін екенін үнемі есте сақтап отыру керек.
өз кезегінде сұраныс транспорттық кәсіпорынның өзінен тәуелді емес
немесе аз мөлшерде тәуелді тасулардың сапасымен, тарифтердің деңгейімен
және көптеген басқа факторлармен анықталады .
Транспорттық кәсіпорын табыстылығының артуының өте маңызды
факторларының біреуі болып транспорттық қызметтердің сапа жоғарылауы
келеді .
Тасулардың жоғары сапасы қамсыздандыру – мынау қызметтердің
пайдаланушылардың назарлары толық еске алынуын, сұранысы қызметтердің жаңа
түрлерін, сервисін ұсынуға дайын болуды және маркетинг негізінде
перспективалы жүктер иелерін теміржолдық көлігіне тарту әдістері мен
тәсілдерін іздеу қажеттіліктерді болжамдауды білдіреді.
Темір жолдар тек қызметтердің сапасының жоғарылауы негізінде,
олардың номенклатурасының кеңеюі негізінде, клиенттермен мәдениетті жұмыс
істеу негізінде ғана саланың тірі қалуын қамтамасыз ету мен стагнацияның
алдын ала алады. Нарықтық экономика жағдайында көліктік қызметтер
саласындағы негізгі мәселе болып клиентура құйылуын қамтамасыз ету, көлік
және сервистің экономикалық нәтижелілігін басқа түрлерімен салыстырғанда
мәртебені, бәсеке қабілеттілікті оның сапасын шұѓыл көтеру есебінен
жоғарылатуға болады.
Мына зерттеу барысында клиенттердің белгілі бір көліктік қызмет
көрсетулерді пайдаланғысы келетіндігі, бұл қызметтер қалай ресімделуі
керек, клиенттер бұларға қандай баға беретіндігі анықталады. Қызметтер
өте жоғары бағаларға ұсынылмауы тиіс, бірақ сонымен қатар өте арзан
бағамен ұсынылмағаны да дұрыс. Нақ осы көліктін түрімен клиентке жүкті
тасымалдау кезінде ұсынылатын көлікпен орындалатын қызметтер жайында дұрыс
және анық түсіндіру, артықшылықтарды анықтап көрсету қабілеті-– міне тап
осы саланың коммерциялық табыс кепілі.
Сонымен, көлік қызметтері болып жүктерді жіберушіден алушыға дейін
жеткізу , яѓни есіктен есікке дейін жеткізуден болатын тиімді нәтиже
табылады.
Көлік қызметтерінің өндірісі тауардың оның заттық түрінде болуына
байланысты емес. Халықаралық ISO 8402–86 стандартында қызмет болып
қызмет немесе процестердің нәтижесі ( қызмет-материалдық емес өнім
ретінде); қызмет немесе процесс (қызмет көрсету) түсіндіріледі. [10]
Қызмет сұраныс түрінде көрсетілген қажеттіліктерді қанағаттандыруға
бағытталған, құнды айырбастаумен байланысты сияқты іс-әрекет ретінде
анықталады. Кейбір материалдық емес өнімге иелену құқығын тапсыруға. Көлік
қызметтерініњ келесі ерекшеліктері белгілі :
-қызмет оның өндірісі процесінен тыс бола алмайды, ал демек,
жинастырады;
-қызметтің сатылуы – бұл еңбек процесінің өзінің сатылуы, демек,
қызмет сапасы – еңбек процесінің өзінің сапасы;
-қызмет тек белгілі бір уақытта белгісіз бағытта нақты тұтынушылық
құнды білдіреді, оның нарықтағы ауыстыруы мүмкіншілігіне шек қояды ;
-қызмет көрсетулерде сұраныстың уақытта және кеңістікте маңызды
тербелулері бар болады.
-көліктін сұраныс шыңдары мен өзгерістерді тегістеулердің үлкен
мүмкіншіліктері жоқ;
-қызметтер ұсынысы уақыт және кеңістікте өзгере беретін сұранысқа
лайықтауда аз иілгіштігімен ерешелінеді,
-қызметтердің ұсынысы технология көзқарасы бойынша басқа қызметтер
ұсынысынан әлдеқайда кемірек сенімді, (метерология және климат шарттардың
ықпалын жасауы );
-сұраныстың барлық тербелулерінің бөгетсіз қанағаттандыру үшін арналған
қосымша өндірістік қабілеттілігін жасау өте қымбат тұрады .
Қызметтердің сапасын бағалау проблемасы жеткілікті түрде күрделі
болып келеді. ISO 8402–86 стандартына сәйкес, қызметтер сапасы қызметтің
қасиеттері және қызмет мінездемелерінің жиынтығы сияқты анықталады. Бұл
жиынтыққа қабілеттілік ескертілінген немесе ұсынылып отырған
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мүмкіндік береді. Яғни, тауарлардың
жеткізуіне қойылатын талаптар келісімдерде жеткілікті айқын көрсетілетін
қажеттіліктерден туындайды. Қалған жағдайларда болжамдалатын қажеттіліктер
маркетингтік зерттеулер көмегімен бекітіліп анықталулары керек.
Қажеттіліктер уақыт өте келе алмастырылады. Бұл өз кезегінде,
маркетингтік зерттеулердіне оқтын-оқтын өткізуді қажет етеді. Көлік
қызметін пайдалану талғамы жылдам қанағаттандырылуы керек, ал кейде баяу да
болуы мүмкін. Жоғарыда көрсетілгендей, көп жағдайларда уақытында
қанағаттандырылмаған талғам тұтынушы үшін қажет болмайды да, сұраныс
тиімсіз болып келеді.
Нарық жағдайында нарыққа қажетті және өндірушілер қабылдауға болатын
бағамен қамтамасыз етілетін қызметтің сенімділігі мен тұтынушылық
қабілетінің деңгейі сияқты анықталады.
Сапа талаптарға сәйкестік сияқты анықталады, олар нақты және
түсінуге мүмкін болатын түрде көрсетілуі тиіс. Одан кейін, сол талаптарға
сәйкестігін анықтау үшін өлшемдері орындалады. Табылған сәйкессіздік сапа
жоқ болуын білдіреді. Сапа проблемалары сәйкессіздік проблемалары болады
және сапа анықталатын болады.
Ерекше проблеманы жүктердің жеткізу сапасын анықтау болып
табылады. Ұсақ партиялық тасымал түрінде әдетте, қымбат – тұратын тауарлар
көлікпен тасылады, және сондықтан жүктердің жеткізу уақыты бір
тұтынушыларға қызмет ету сапасы параметрлерінің ең маңыздысы болып
қарастырылады.
Жүктердің жеткізу сапасы жүктердің жеткізу жылдамдылығы және
жүйелілігін, жүктердің амандығы сонымен қатар жеткізу сапасын, сонымен
қатар керексіз жүк тиелетін операциялардың жоюын анықтайды. Бірінші екі
параметр нарық конъюктурасының және тауарлық қорлардың қысқартылуы
өзгерістеріне дер кезінде шағылысуға әсер етеді.
Көлік қызметтеріне сұранысты зерттеу тұтынушылар жүктердің
жеткізу бойынша негізгі талаптарына жеткізудің дер кезділігін көрсетеді.
Тұтынушылардың тауарлардың сапасына талаптарды қатаң күшейтуі
өндірушілердің дер кезінде және сенімдіде жеткізудің қажеттілігі барынша
көтерілуге әкеледі. [12]
Қазақстандық темір жолдардың технико-экономикалық
көрсеткіштеріне сәйкес, 1993 жылы жүктердің көлемі 218,4 млн . т. құрады,
ал 1995 жылы 157,2 млн . т. Сондай күрт қысқарту тасулардың көлемдерінің
арту мақсаттарында және жалпы табыстарды жетілдіру мақсатында маркетингтік
жүйені енгізуге өткір қажеттілік туды.
II – тарау . Қазақстан Республика темір жол көлігін дамыту.
2.1. Темір жол көлігін реформалау.
Темір жол көлігі мемлекеттің өндіріс инфрақұрылымының маңызды
құраушысы болып табылады. Оның тұрақты және нәтижелі жұмысы экономика
тұрақтылыѓына, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, халық өмірі мен
жағдайларының жақсаруына әсер етеді. Қазақстан Республикасының теміржол
көлігін реформалау барысында өте маңызды міндет-құрылымдық бөлімшелерді
басқару механизмдерін жетілдіру негізінде оның барлық салалары жұмысының
тиімділігін көтеру міндетінің шешілуі қамтамасыз етіледі. Қазақстан темір
жолы бүгінгі күні осы стратегиялық саланың республика көлік нарыѓының
икемді, мобильді сегментіне айналатынын көздейтін мақсатқа бағытталған
құрылысты реформалардың сатысында тұр. Теміржол көлігінің
реструктуризациясы туралы қабылданған шешімдер және оларды орындау тәртібі
мемлекеттік басшылық және шаруашылық басқару функцияларының бөлінуін,
меншік түрлерінің өзгеруін сала құрылымынан шығуды және кәсіпорындар мен
ұйымдардың акционерленуін алдын ала ескереді.
2030- жылға дейінгі Қазақстан дамуының стратегиялық міндеті болып
транспорттық қызметтердің, соның ішінде теміржолдық тасымалдаулар
тиімділігі мен сапасының жоғарылауы табылады.
Реформалардың бағытымен жүру, өндіріс мүмкіншіліктердің бірте-
бірте өсуі Қазақстан теміржол көлігіне көлік түрінің ең сенімді және
қауіпсіз абыройын сақтайтын Еуразиялық континеті көлік нарығының ең ірі
және табысты дамитын секторы ретінде қалуға мүмкіндік береді.
Дамыған елдердің темір жол саласын басқару жүйесін реформалау
тәжірибесін орынды қолдану Қазақстанға экономикалық зардаптардың
реструктуризациясы мен мониторингісі бағдарламасын экономикалық негіздеу
және оның нақты кезеңдерінің негізінде жаңа ұйымдық құрылымға өтуге
көмектеседі .
Саланы реформалау барысында теміржол көлікті басқару мен ұйымдық
трансформацияларды тиімділігін бағалау бойынша стратегиялық және шапшаң
шешімдердің ғылыми негіздеу қажеттілігі диссертациялық зерттеу өзектілігін
анықтады .
Қазақстан көлігінің дамуы. Көлік шаруашылық қызметтің бір түрі
ретінде, екі ішкі жүйеден: жалпы пайдаланылатын және жалпы пайдаланылмайтын
көлік деген жүйелерден құрылатын жүйені білдіреді. әрбір ішкі екі жүйе, өз
кезегінде, ішкі құрылыммен сипатталады. Жалпы пайдаланушылық көлік
құрамына теміржол, теңіз, өзен, автомобильдік, әуедегі және құбыр
(магистральді) көлік түрлері кіреді. Тасымалдау объектісімен тек адамдар
және еңбек заттары емес, сонымен қатар энергия болғасын, онда кейде жалпы
пайдалану көлігіне газ құбыр және электр жеткізу желілерін апаруға болады.
Экономикалық талдау мақсатына байланысты жалпы пайдалану көлігі
басқаларды топталуларда қарастырылады:
- әмбебаб және мамандандырылған;
- ішкі және сыртқы;
- жыл бойынғы және маусымдық;
- магистральді және магистральсіз.
Көліктін басқару аспектісінде маңызды болып табылатын
көрсеткіштердің жүйесімен сипатталатын әрбір түрінің өз ерекшеліктері
болады. Бұлар көрсеткіштерді шартты келесі үш топқа біріктіруге болады:
1. коммуникациялардыңі технико-эксплуатациялық қабілеттілігі; жүктердің
жеткізу жылдамдығы; тасулардың жүйелілігі; қозғалыс қауіпсіздігі және т.б
.
2. натуральды – заттық-транспорттың өнім бірлігіне еңбек сыйымдылығы;
отында және электр энергиясына салыстырмалы қажеттілік; металда және басқа
материалдарда қажеттілік.
3. құн - ағымдағы эксплуатациялық шығындар; керекті ақша қаражатын салу
қажеттілігі; қажетті айналым құралдары (тасымалдау барысында болған
жүктерді есепке алғанда); жүктердің тасымалдау барысындағы бұзылуы,
зақымдануымен байланысты жоғалту және басқа да өндірістік емес шығындар.
Көлікті басқару кезінде қажетті нормативті - анықтамалық ақпарат
жоқ болғандағы жағдайда тасымалдау әдісі немесе көлік түрін таңдау және
экономикалық негіздемелерді орындау мүмкін болмайтын мәселелері жиі. Бұл
жағдайда басқару міндеттерін орындау кезінде көліктін әрбір түрінің техника
- экономикалық ерекшеліктерін еске алу пайдалы.
Республика транспорттық кешеніне шаруашылық аралық және мелекет
аралық байланыстарды жүзеге асыруда өте маңызды роль беріледі. Республика
ішкі өнімінде көліктін үлесі 2002 жылы 10,1% құрады.[14]
01.01.2004 жылға Қазақстанның жалпы пайдалану транспорттық
байланысы Қазақстан аумағымен өтетін 14,3 мың км. темір жолдардан, 89 мың
км автомобильдік жолдардан, 4 мың км ішкі су кеме жүзетін жолдардан, 169
мың км магистральді құбырлардан, 482 км троллейбустық және трамвайлық
жолдардан тұрды.
1-кестеде республика аумақтарындағы байланыс жолдарының тығыздығы
туралы мәліметтер келтірілген.
Кесте 1. 2.1. Қазақстан аумағындағы 1000 км.-ге байланыс жолдарының
тығыздығы
Аты 2003 г . 2004 г . 2005 г . 2006 г .
жалпы пайдалану бағыты
бар теміржолдары 5,2 5,2 5,2 5,4
Құбырлар 6,4 6,3 6,3 6,2
Ішкі кене жүзетін жолдар
1,6 1,5 1,5 1,5
жалпы пайдалану қатты
жабуы бар автомобильдік 29,8 30,3 30,5 30.7
жолдар
Жүктерді кәсіпкерлердің, коммерциялық іспен айналысатын (жеке
тұлғалардың) тасулардың көлем бағалауын есепке алғандағы көліктін барлық
түрлерімен тасымалдау көлемі 2006 жылы 1687,5 млн т. құрады. Бұл 2005
жылмен салыстырғанда 10.2% көбірек. Жолаушыларды кәсіпкерлердің,
коммерциялық іспен айналысатын (жеке тұлѓалардың) тасулардың көлем
бағалауын есепке алғандағы тасымалдауы 2005 жыл ішінде 1,7 % төмендеп
8893,5 млн. адамды құрады.
Теміржол кешені отандық транспорттық жүйенің өте маңызды
құрастырушылардың бірі болып келеді. Ол Қазақстанның өте маңызды
салаларының ( агроөнеркәсіптік, жанармайлық - энергетикалық, тау кен -
металлургия, құрылыс және т.б.) Бұл барлық салалар мен өндіріс түрлері
арасындағы байланыспен қамсыздандырды. Тасымалдың үлкен ара қашықтықтары,
жүктер мен жолаушыларды тасымалдаудың салыстырмалы арзан тарифтері теміржол
көлігін пайдаланушылардың тарапынан одан әрі қажетті қылады. Республика
аумағымен өтетін темір жол сызықтарының 14311,5 км-ден 877,6 км басқа
мемлекеттерге жатады. Одан басқа, басқа мемлекеттердің аумақтарында 336,3
км қазақстандық жолдар орналасқан. Қазақстанға жататын жолдардан 3865,3
км –электрификацияланған, 4801,7 км –екіколейді және көпколейді.
2005 ж. теміржол көлігінің жылжымалы құрамы жалпы қуаттылығы
6750 мың кВт 1770 локомотивтен (53 паровоз, 591 электровоз, 112,6 тепловоз
және ерекше жүйелердің локомотивтерінен), 282 автомотрис, 2559
жолаушылардың, 135 жүктік вагондардан құралды. Сонымен қатар, темір
жолдарға жататын жүк таситын 70366 вагон және жеке компаниялар мен
кәсіпорындарға жататын 18360 жүк таситын вагон болды.
Қазақстан теміржол көлігі дамуының 1991-2005 жылдар
аралығындағы негізгі көрсеткіштерінің динамикасы 2-кестеде көрсетілген.
Оның динамикалық дамуы 1970-1980 жылдарға келеді. 1991 жылы ТМД елдеріндегі
басталған экономикалық құлдырау теміржол көлігіндегі жолаушы және жүк
тасымалдаулар көлемінің төмендеуіне ертіп әкелді. Ұлттық экономиканың
тұрақтануы елде тасымал көлемінің өсуіне жағдай жасады . 2003 жылдың
соңынан теміржолдық кешен қызметінде дұрыс тенденция белгіленді .
Кесте №2. 2.1 ҚР теміржол көлігі дамуының негізгі көрсеткіштерінің
динамикасы
Көрсеткіш 1998 ж.1999ж.2000ж2001ж.2002ж.2003 2004 2005 2006
атауы . ж. ж. ж. ж.
Жолаушылар
тасымалданға40 44 37,4 20,1 18,8 18,8 21,6 20,7 17,6
н. млн.адам
Жолаушылар
айналымы 19417 20585 1315912801 8859 10215 10384 10449 10686
млн. п - км.
Жүк айнылымы374145 1889721244910642591700 12498313565313308814840
млн. т-км. 6 0
Жүк 331,7 218,2 157,2137,7 133,7 171,8 183,8 178,7 203,2
тасымалданға
н, млн.т
Темір жол көлігі ҚР көлік-коммуникациялық кешен мен жүк айналымында
өте үлкен маңызға ие және ең үлкен салмаққа ие.
- темір жолдық -63%;
- өзен –0,02%;
- автомобильдік –12%;
- әуедегі –0,02%;
- құбыр –24,9%.
Көлікпен тасылған жүктердің негізгі бөлігі көмір, мұнай, кен,
минералды тыңайтқыштар және т.б. құрайды. Бұларды автомобильдік көлікпен
тасымалдау тиімсіз. Қазақстанның георгафиялық орналасуының ерекшеліктері
теңізге тура жығу мүмкіндігінің, жүк жүретін өзендердің жоқтығы, 350-370
кмтәуліктегі маршрутты тасымалдаудағы 0-270 кмтәуліктегі шикізат. Темір
жолдардың экономикалық тиімділігі бұқаралық жүктердің тасулардың
көлемінен тәуелді болады. Осыған байланысты темір жолдар жүктердің үлкен
ағымы мен тұрақты екпін мен өсуі кезінде салады.
Евразияның орталығында бола тұра, еліміз маңызды транзиттік
потенциалға ие. Бұл 5 халықаралық теміржолдық транспорттық коридорлардан
өту қабілеттілік үлкейтуге мүмкіндік береді. өте маңыздысы болып
Трансазиялық бағыт табылады. Оның жалпы созылуы 11000 км құрайды, оның
ішінде 4000 км Қытай территориясына және 1800 км Қазақстанға тиесілі.
Трансазиялық бағыт бойынша жүк тасымалы 23-26 күнді алады. Бұл Транссібір
бағытынан әлдеқайда қысқа.
Республикада нарық қатынастарының қалыптасуы жылдарында жүк
тасымалының шұѓыл төмендеуі байқалды. Осылайша, соңғы он жыл ішінде
тасулардың көлемі 74% төмендеп, 1993 ж. деңгейінен 26% құрады. 2000
жылдан бастап отан теміржол көлігі дамуында позитивтік тенденция
белгіленді.[16]
2004-2005 жылдар кезеңі бойынша жүк тасулардың көлемі 18,7%
үлкейді және 148400 млн .т.км. құрады. Жолдардың ұзындылығы бойынша біздің
мемлекет әлемдегі алдыңғы орындарының біреуін алады. Темір жолдардың
эксплуатациялық ұзындыѓы 14,3 мың км. астам, соның ішінде екі жолшыбай
сызықтардың –5 мың км астам. (37%), электрлендірілген сызықтардың –3,7
мың км . (27)%. Республикадағы темір жолдарды басқаруды жүзеге асыратын
кәсіпорын болып Қазақстан темір жолы саналады.
Темір жолдарды басқарудың жүйесі материалдық - техникалық
жабдықтау жүйесін оптимизациялауға, өндіріс қорларын шапшаң басқаруды
енгізуге жол ашты. Бұл айналым құралдарын қолдану тиімділіне, тасымалдың
өзіндік құнының төмендеуі және оның ықшамдауына позитивтік әсер етті.
Компания ұйымдық құрылымын оптимизациялау бойынша жұмыс жүргізуде.
Қазақстан темір жолы" ҰК АҚ темір жол байланысының негізгі бөлігі
(97,5%) Қазақстан териториясында орналасқан, ал 2,5%- Ресеймен шекараға
шектес аудандардың аумақтарында. Ел аумақтарындағы кейбір теміржолдық
байланыстар бөлігі Ресей федерациясы, Қығызстан және өзбекстан теміржолдық
әкімшіліктерінің басқаруында. Локомотив шаруашылыѓының техникалық
қаруланғандығы олардың тағайындауымен топтастырылған локомотив депосын,
тарту күші үлгісіне, жабдықтаудың, локомотивтардың жуысын білдіреді.
2005 жылы Қазақстан темір жолы ҰК АҚ -на 18 жөндейтін, 28
айналым локомотив депо және 5 локомотив жөндейтін өндіріс кооперативтері,
41 техникалық қызмет ету пунктісі, 61 экипировка пунктісі және 3 жуыс
пунктісі тиесілі болған. Локомотивтердің инвентарь паркі 1863 бірлікті
құрайды, соның ішінде 730 магистральді тепловоз, 617 электровоз және 516
маневрлік тепловоз. 3-кестеде қазақстандық темір жол техникалық
жабдықталуының көрсеткіштерді көрсетілген.
01.01.2004 жылына Қазақстан темір жолы -ның вагон
шаруашылығы 16 эксплуатациялық вагон депосын білдіреді, 12 жөндейтін депо
және вагондарды жөндейтін 4 кооперативі, 90 жүк таситын вагондарға
техникалық қызмет ету, пойыздардың қозғалыс қауіпсіздігінің 56 күзет
пунктісі және 188 пойыз жүруі кезіндегі қателіктерін табу пунктісі бар.
Республиканың жүк таситын вагондардың инвентарь паркі 104 985 құрады.
Кесте 3. 2.1. ҚР темір жол техникалық жабдықталғандығы
Көрсеткіш атауы 2000ж. 2001ж. 2002ж. 2003ж. 2004ж 2005ж 2006ж
Темір жол
сызықтарының
эксплуатациялық
ұзындыѓы, км. 13660,3 13642,113642,1 13601,1 14 530 14 588 14 648 14 648
Станциялар мен бөлу
пунктілерінің саны,
бірлік
797 731 720 720 720 720 720
Локомотивті парк, 2447 2293 2162 1964 1913 1896 1710
бірлік:
- электровоздар; 643 631 629 619 617 615 591
- тепловоздар және 2194 1569 1446 1291 - - 1126
локомоттер;
-паровоздар; 197 94 87 54 54 54 53
жүк тасушы вагондар 93 146 89 865 86 472 85 818 77 582 77 029 70 366
паркі, бірлік:
-жартылай вагондар; 35 941 39 987 31 555 31 004 28 332 28 334 23 720
-жабық; 15 378 14 893 14 486 14 505 14 537 14 440 12 936
-платформалар; 12 254 11 948 11 699 11 639 10 322 10 275 10 045
-цистерналар; 10314 10 446 10 683 11 417 10 396 10 399 10 281
- басқалары 17 437 16 876 16 395 15 642 13 995 13 581 12 207
Пассажирлық вагоны, 2162 2194 2078 2085 2088 2094 2559
бірл.
Қазақстан темір жолдардың техникалық жабдықтау мен көрсеткіштері мен
тасымал жұмыстары бойынша бұрыңғы КСРО елдері ішінде үшінші орынға ие.
Ресей мен Украинадан кейін.
Елдің солтүстік және орталық облыстарының аумағымен 5732 км жолдары
өтеді. Бұл Қазақстан темір жолы РГП қатысты барлық жолдардың
эксплуатациялық ұзындыѓының 42% құрайды. Оңтүстік және шығыс аудандарда
3992 км жолдар орналасқан (29,3%), ал батыста 3577 км (26,2%).
Республиканың теміржол байланысында 751 бөлу пунктісі орналасқан, 351
станцияда жүк таситын операциялар жүргізіледі, 21 станцияның
автоматтандырылған басқару жүйесі бар, 38 сұрыптау құрылғыларымен, 6- жүкті
және пойыздық құжаттарды жіберу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz