Мұнай газ саласындағы терминдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару мәселелері
КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Ш. УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мұнай газ саласындағы терминдерді ағылшын тілінен қазақ
тіліне аудару мәселелері.
Мамандығы: аударма ісі
Орындады: ________________ Янгибаева А. П
(қолы) (аты-
жөні)
Жетекші: ________________ Исмагулова А. Е
(қолы) (аты-
жөні)
Көкшетау 2011
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Бірінші бөлім. Термин ғылыми–техникалық мәтіннің негізі ... ... ... ..
1.1. Термин туралы жалпы түсінік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай-газ саласындағы терминдердің
морфологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Ғылым саласындағы терминдерді зерттеу мәселелері
1.4. Мұнай газ саласындағы техникалық терминдердің пайда болу әдістері
мен түрлері
Екінші бөлім. Ағылшын тіліндегі ғылым мен техника саласындағы мәтіндерді
орыс және қазақ тілдеріне аудару мәселелері ... ... ... ... ... ...
2.1. Аударма түсінігі, функциялары мен түрлері
2.2. Мұнай газ саласындағы мәтіндердің техникалық аудармасы ... ... ...
2.3. Мұнай газ саласындағы жай терминдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне
аудару тәсілдері.
2.4. Мұнай газ саласындағы күрделі терминдерді ағылшын тілінен қазақ
тіліне аудару тәсілдері.
2.5. Мұнай газ саласындағы тіркескен терминдерді ағылшын тілінен қазақ
тіліне аудару тәсілдері.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
Кіріспе
Тіл - қоғам өміріндегі құбылыстарға, өзгерістерге сай жаңару, жандану
сияқты даму процесін бастан өткізетін тірі организм іспетті. Әсіресе,
ғылыми техникалық прогрестің барынша қарқынды даму сатысына көшкен бүгінгі
таңда тіліміздің терминологиялық жүйесінде күн сайын жаңа түсінік, ұғым
арқалаған сөздер туындап отырады. Бұндай сөздер баспасөз, радио, теледидар
тілінен, әр алуан ғылым салаларының сараланған терминологиялық жүйесінен
байқалады. Яғни өмірдің өзіндегідей тілде де даму процесі үздіксіз жүріп
жатады.
Қазіргі уақытта мемлекет арасындағы экономикалық, әлеуметтік – саяси,
мәдени қарым – қатынастардың арқасында тіл білімінде терминдерді терең
зерттеу қолға алынды. Әсіресе, мұнай мен газға байланысты лексиканы
зерттеуге ерекше қызығушылық туып отыр.
Дипломдық жұмыс қазақ және ағылшын тілдерінің салыстырмалы
аспектісіндегі мұнай–газ терминологиясының құрылымдық – семантикалық
парадигмасына арналған.
Жұмыстың мақсаты ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай және газ
терминдерінің жасалу жолдары, құрылымдық – семантикалық,
номинативті–мотивациялық (дәлелді) функционалдық ерекшеліктерін бейнелеу
және көп жоспарлы лингвистикалық зерттеуден тұрады.
Зерттеудің объектісі ағылшын және қазақ тілдеріндегі біркомпонентті,
көпкомпонентті мұнай және газ терминдері болып саналады.
Зерттеудің пәні қарастырылып отырған тілдердегі біркомпонентті,
көпкомпонентті мұнай және газ терминдерінің құрылымдық–семантикалық,
номинативті-мотивациялық функционалдық ерекшеліктері.
Зерттеудің керекті материалдары – лексико-семантикалық өрістің
ерекшелігі сөздіктерден алынған ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай
және газ терминдері. Олардың саны жуықтап алғанда 220.
Зерттеудің әдісі терминдерді зерттеу барысында, ерекшелігіне
байланысты бейнелеу, синхронды–салыстырмалы, құрылымдық–семантикалық,
сандық, қарапайым статистикалық әдістер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары мұнай және газ саласындағы терминдерін
құрылымдық-семантикалық талдау терминдердің пайда болуына себеп болып,
тарихи, мәдени дәлелдерді қамти отырып, ағылшын және қазақ тілдеріндегі
мұнай және газға байланысты терминдік өрістің пайда болуы және дамуына әсер
етті. Мұнай және газға байланысты терминдердің жеке топтамасын ерекшелеп
көрсетуге, оларды құрылымдық, номинативті – деривациялық, функционалдық
сипаттамасын жүргізуге болатындығын көрсетті.
Жұмыс нәтижелерінің практикалық қолданысы зерттеудің нәтижелерін
терминтану мен лексикологиядан дәріс оқығанда мәдениетаралық қарым-қатынас
курстарында, терминологиялық сөздіктер жасағанда қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде салыстырып отырған тілдердегі
мұнай-газ саласындағы термин ұғымын түсіну үшін әртүрлі әдіс-амалдарды
жинақтап, қорытып, теориялық зерттеу негізін баяндап айту қамтылған.
Терминдерді салыстырмалы талдау әртүрлі тілдік деңгейде жүзеге асады.
Салыстырмалы талдау терминтануда көптеген теориялық мәселелерді
шешуге, зерттеліп отырған деңгейлердегі мәселелерді көтеруге,сонымен қатар
қолданбалы міндет, мақсаттарды сұрыптау, терминдерді унификациялауға
болатындығын көрсетеді.
Қарастырылып отырған ағылшын және қазақ тілдеріндегі термин
жүйесіндегі терминдердің құрылымдық, логикалық, семантикалық қасиеттерін
және ортақ лексико-тематикалық топтамасын көруге болады.
Термин жүйесінің біртұтас ұстанымының қалыптасуы көрсетілген
тілдердегі халықаралық терминдердің арқасында жүзеге асады.
Сонымен қатар мұнда терминдердің пайда болу әдістері
қарастырылған: синтаксистік (терминологиялық сөз тіркестер), лексикалық
(ағылшын тілінен кірме терминдер, калькалардың пайда болуы), морфологиялық
(терминдер аффикстер арқылы пайда болуы), семантикалық (қазақ тіліндегі бар
сөздің ағылшын тіліндегі когнитивті түбірі).
Зерттеу барысында төмендегідей терминдік жүйелер анықталды мұнай
шығару, мұнайхимия, мұнай өңдеу өндірісі, газ шығару, жобалау.
Екінші бөлімде ағылшын тіліндегі ғылым мен техника саласындағы мәтіндерді
орыс және қазақ тілдеріне аудару мәселелері толығымен қамтылып, олардың бір
тілден екінші тілге аударылу тәсілдері көрсетілген. Сонымен қатар
терминдердің морфологиялық құрылымдарының әрқайсысына жеке шолу жасалып
олардың өзге тілге аударылу тәсілдері көрсетілген.
Қортындыда типологиялық және генетикалық жағынан әртүрлі ағылшын және қазақ
материалдарындағы мұнай-газ терминдерін терең зерттеу арқасындағы
қортындыны көруімізге болады. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі терминдер
біртекті емес, олардың мағынасы екітүрлі категорияға бөлінеді: әруақытта
белгілі бір мағынадағы ғылыми терминология; номеклатуралы мағынаға ие
кәсіби терминдер.
Зерттеудің болашағы ары қарай ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай–газ
терминологиясының құрылымдық, семантикалық ерекшеліктерін зерттеп толықтыру
болып табылады.
Термин ғылыми–техникалық мәтіннің негізі
1.1 Термин туралы жалпы түсінік
Тіл–тілдің лексикасында ғылым мен техниканың алуан түрлі салаларында
қолданылатын сөздер бар. Олар терминдер деп аталады. Баска сөздермен
салыстырғанда терминдерге тән басты касиет неде? Күнделікті өмірде барлық
салада жалпылама қолданыла берілетін сөздер ыңғайына қарай түрлі-түрлі
мағынада жұмсалып, көп мағыналы болып келсе, терминдердин басым көпшілігі
дара мағынасында жұмсалады. Демек, дара мағыналы болу – терминдерге тән,
басты қасиет. Мысалы, аффрикат, аффикс, артикль, артикуляция, агглютинация
деген терминдер қандай бір контексте қолданылсын, олардың әрқайсысы әрдайым
өзіне тән негізгі бір ғана мағынасында қолданылады және сол бір ғана
мағынасында ұғынылады. Терминдерде эмоционалды бояу, экспрессивті қызмет
дегендер де болмайды. Кейбір терминдер көп мағыналы болып
келеді; ол – терминдердің кемшілігі. Егер белгілі бір термин көп мағыналы
болса, онан кейде қате түсінік тууы да мүмкін. Екі ұштылық тудырмау үшін әр
уақытта терминдердің дара мағыналы болуы көзделеді. [1– 161-162бб]
Өндіріс пен техниканың, ғылым мен өнердің, саясат пен дипломатияның
және тағы басқалардың әр саласына тән терминдердің жиынтығы терминология
деп аталады. Әрбір тілде шаруашылық пен мәдениеттің, әдебиет пен өнердің
алуан түрлі салаларының терминологиясын жасау – әрі ғылыми, әрі қоғамдық
үлкен мәні бар, аса қажетті жұмыс.
Ғылым мен техникада терминдердің мәні күшті. Ғылым мен техниканың
белгілі бір саласын меңгеру үшін сол салаға тән терминдердің маңғынасын,
ғылыми мәні мен білдіретін ұғымын жете түсіну қажет. Белгілі бір ғылым
саласына тән терминологияны билмей тұрып, ол ғылымды меңгеру де мүмкін
емес. Қазіргі уақытта көптеген ғылым салаларының пайда болуына байланысты
жалпы ғылыми, жалпы техникалық, салалық және тар шеңбердегі маман бойынша
терминдердің анықтамасын белгілеу қиындық тудырып отыр. Жалпы ғылыми және
техникалық терминдер дегеніміз ғылым мен техниканың бірнеше саласында
қолданылатын терминдер. Салалық терминдер деп ғылымның кез келген бір
саласында қолданылатын терминдерді айтамыз. Тар шеңбердегі мамандық
терминдері деп берілген саланың кез келген мамандығына сай терминдерді
айтамыз. [4. 255б]
Терминдердің ішінде тек бір саладағы терминологияға қатысты
терминдер де, әр басқа терминологияға бірдей қатысты терминдер де
кездеседі. Мысалы, метатеза, флекция, аффикс, префикс, идиома деген
терминдер тек лингвистикада ғана қолданылады. Ал морфология, операция,
ассимиляция деген терминдер әр түрлі саладағы терминологияда жұмсала
береді.
Терминдер әр түрлі жолдармен жасалады:
1) Әдеби тілде бұрыннан бар кейбір төл сөздер терминдік мағына алып,
белгілі бір саланың терминологиясына телінеді де, сонда әбден орнығып
қалыптасады. Мысалы, айналым, қосымша құн, жаратылыстану, өндіргіш күштер,
нұсқау, үстеу, екпін, тырнақша, бастауыш т.б сөздер білімнің әр саласында
қолданылатын термин сөздерге айналып, қалыптасып кетті.
Әрбір ұлт тілінің терминологиясы белгілі бір ғылыми негізге,
принципке сүйеніп жасалынады. Мысалы, қазақ тіліне орыс тілінен енетін
терминдер, егер қазақ тілінде сол алынғалы отырған сздің мағынасын бере
алатын баламасы болса, олар аударылып алынады. Жоғарыда аталған
терминдердің кейбіреулері осы прицип бойынша жасалып қалыптасқан.
2) Ғылым мен техниканың алуан түрлі салаларына қатысты терминдердің ішінде
дүние жүзіндегі тілдердің бәріне бірдей ортақ көптеген терминдер бар.
Барлық тілдерге ортақ көптеген терминдер сөздердің халықаралық қоры болып
саналады да, интернационалдық терминдер деп аталады. Мысалы, совет,
коммунизм, пионер, демократия, революция, конституция, алгебра, изотерма,
циклон, синтаксис, фонема, синоним, архаизм, дифтонг, роман, поэма,
филармония, дирижер, архитектор т.б [1.162 б]
Қазақ тілінің ғылыми терминологиясын жасауда қазақ тілінде баламасы
жоқ шетел тілдерінен кірген интернационалдық терминдер аударылмай
қабылдансын деген принцип басшылыққа алынды. Бұл принцип бірден-бір дұрыс
ғылыми принцип болды. Орыс тілінен жане орыс тілі арқылы басқа тілдерден
енген интернационалдық терминдердің орыс тіліндегі қалпы сақталынып алынды.
Ұлы орыс халқының тілінің игілікті әсерінің нәтижесінде қазақ тілі
лексикасы ғылыми-техникалық терминдермен толығып байи түсті. Қазіргі
терминологиядағы шешімін таппай жүрген мәселенің бірі халықаралық деп
аталатын терминдерді ұлт тіліне аудару, жазу, қабылдау тәртібінің
белгіленбеуі.Сондай-ақ көптеген терминдердің терминология комиссиясы
бекіткен қазақша баламалары бола тұра тұрақты қолданылмай немесе
бұрынғысынша шет тілдеріндегі нұсқалары жарыса қолданылып жатады. Сонымен
қатар соңғы жылдары бір ғана термин түрліше аударылып, әр сөздікте, әр
түрлі деңгейдегі оқулықтар мен ғылыми еңбектерде түрліше қолданылып жүр.
Олардың ішінде терминкомның ресми бекіткеніне қарамастан, бірізді
қолданылмай жүргендері де бар. [2. 32б]
Жоғарыда кейбір терминдердің бірнеше мағынасы болады дедік. Ондай
терминдердің қазақ тілінде баламасы бар мағынасы аударылып, баламасы жоғы
орысша қалпы сақталып қабылданып жур. Мысалы, “phase” – “фаза” деген термин
физика ғылымында қолданылатын мағынасында аударылмай, сол қалпында
қабылданса, қоғамдық ғылымда қолданылатын мағынасында кезең түрінде
қабылданған.Терминдердің туынды түрлерін қабылдау қажет болғанда, олардың
түбір тұлғасы аударылмай, сол қалпында қабылданады да, ал кейбіреулерінің
орыс тіліндегі қосымшаларының орнына қазақ тілінде сайма–сай келетін
қосымшалар жалғанады. Мысалы: mechanization – механизация –
механикаландыру, collectivization – коллективизация – коллективтендіру,
electrification – электрификация – электрлендіру, democratization ––
демократияландыру, cooperative – кооперативный – кооперативтік,
revolutionary – революционный – революциялық, economic – экономический –
экономикалық, gunner – пулеметчик – пулеметші, footballer – футболист
–футболшы, to edit – редактировать – редакциялау т.б
Тіл қоғам мүшелерінің барлығына бирдей ортақ, жалпы қатынас құралы
болғанмен, қоғамдағы адамдар мен жеке таптар кейде тілді өздерінің
мүдделері үшін пайдаланады. Сонымен, таптық қоғамда үстем тап тілді,
әсіресе ондағы әлеуметтік мәні бар терминдерді, өздерінің мүддесі үшін
пайдалануға, тілге өздерінің ерекше сөздері мен терминдерін таңуға
тырысады. Бірақ мұнан тіл жалпы халықтық қасиетін жоймайды. Ол әрқашан
қоғам мүшелерінің бәріне ортақ жалпы халықтық тіл ретінде өмір сүреді.
Сонымен, терминдер — белгілі бір салада қолданылатын, айрықша қызметі бар
сөздер. Оларға тән басты қасиет — дара мағыналылық. [1 .165 б]
Белгілі бір тілдегі ғылым мен техника саласындағы арнаулы атаулардың
сөздігін терминологиялық сөздік деп атайды. Терминдер топталып бір сөздік
түрінде де, белгілі бір ғылым саласына байланысты жеке кітап болып та шыға
береді. Бұған лингвистика, әдебиеттану, музыка, металлургия өнеркәсібі, тау-
кен ісі, физикалық география, математика, физика, астрономия, геология,
юриспруденция, педагогика, психология, медицина, іс жүргізу, экономика,
философия, биология, химия саласындағы және қоғамдық - саяси терминдер т.б
енгізілген. Кез келген тілде терминологиялық сөздіктер жасауға өз ісіне
жетік деген маман кадрлар қатыстырылады. Сөздік жасаушылар тілдің
әрқайсысына тән заңдылықтар мен ерекшеліктерді терең зерттеп, осыған дейін
орын алып келген олқылықтардан арылу жолын іздестіруде. [Аханов. К .208 б]
1.2. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай-газ саласындағы терминдердің
морфологиялық құрылымы.
Терминдердің мағынасын дұрыс түсініп, өзге тілге дұрыс аудару үшін
олардың морфологиялық құрылымын, оларды өзге тілден ажыратып тұратын
семантикалық ерекшеліктерін, сөз тіркесті терминдердің негізгі түрлерін,
олардың құрылымдық ерекшеліктері мен қолдану тәсілдерін жетік білу керек.
Термин қысқа және нақты болуы тиіс. Барлық терминдердің морфологиялық
құрылымы келесідей болады:
1) жай терминдер, яғни олар түбір сөзден құралады. Мысалы: ағылш. –area
(область), field (поле); circuit – цепь – шынжыр, gramme – грамм – грамм,
policy – политика – саясат, voltage – напряжение – қысым, оxygen – кислород
– оттегі, wattage – мощность – қуат, күш, сарасіtance – емкость –
сиымдылық; қаз. – алап (поле), мұнай (нефть) т.б
2) күрделі терминдер, екі немесе одан да көп түбір создердің бірігуінен
жасалып, бірге не дефис арқылы жазылады. Мысалы: ағылш. –migration
(миграция), saturation (насыщение); framework (каркас), hydrocarbons (сырье
нефтегазовое); flywheel – маховик – маховик, clock-work – часовой механизм
– сағатты механизм, millimetre – миллиметр – миллиметр, kilowatt – киловатт
– киловатт, ampere-hour – ампер-час – ампер-cағат; қаз. – айырғыш
(сепаратор), ауытқы (аномалия) жерасты (подземный), кенорны (месторождение)
т.б
3) тіркескен терминдер, бұлар екі немесе одан да көп создердің тіркесуімен
жасалады. Мысалы: ағылш. – ash of petroleum product (зольность
нефтепродукта), combustibility of petroleum product (горючесть
нефтепродукта trip coil – отключающая катушка – ажыратқыш орауыш, сircuit
breaker – выключатель – cөндіргіш, electric eye – фотоэлемент –
фотоэлемент, bottom chamber – нижняя камера – төменгі камера, primary coil
– первичная катушка – бастапқы орауыш; қаз. – газдың мұнайда ерігіштігі
(растворимость газов в нефти), ауырлатқан бұрғылау құбыр (утяжеленная
буровая труба). [. Р.Ф. Пронина. 9б]
Аударма барысында ең көп қиындық тудыратын терминдер — тіркескен
терминдер. Мұндай терминдер үш түрге бөлінеді:
1. Бұл топқа сөз тіркесін құрайтын екі сөз де термин сөздер болып табылатын
сөз тіркесті терминдер жатады. Олар сөз тіркесінсіз де, өзіне тән мағынасын
сақтай отыра, жеке қолданыла алады. Мысалы: limit – предел – шек; burning –
обжиг – күйдіру, күйік. Алайда осы сөздерден құралған тіркесті термин жаңа
мағынаға ие болады: burning limit – предельная температура обжига –
күйдірудің шектеулі температурасы. Тіркескен терминдердің құрамынан жеке
терминдерді бөліп алу мүмкіндігі осы түрге тән қасиет болып табылады.
2. Мұнда, ережеге сай тіркескен терминдердің құрамындағы компоненттердің
бірі термин сөз, ал екіншісі жалпы қолданыстағы сөз болып табылады. Бұл
сөздер екі зат есім немесе сын есім мен зат есім болуы мүмкін. Ғылыми
–техникалық терминдерді жасаудың бұл тәсілі біріншісіне қарағанда нәтижелі
болып саналады. Мысалы: carbon bond – углеродная связь – көміртекті
байланыс; kinetic chain length – кинетическая длина цепи – шынжырдың
кинетикалық ұзындығы.
Мысалдан байқағаныңыздай бірінші компонент бастапқы мағынасында
қолданылады. Ал екінші компонент ғылымның бірнеше саласында қолданылатын
термин болуы мүмкін.
Бұл түрге тән қасиет — тіркескен терминдердің екінші компоненті, яғни
зат есім сол тіркестін жалпы мағынасын жеке термин ретінде қолданылу арқылы
да білдіре алады, мысалы: electric current орнына current; ал electric
charge орнына charge.
3. Бұл топқа сөз тіркесін құрайтын қос компонент те жалпы қолданыстағы
сөздер болып табылады, алайда осы сөздер тіркескен кезде ғана термин болып
саналады. Ғылыми –техникалық терминдерді жасаудың бұл тәсілі нәтижелі деп
саналады. Осы топқа жататын терминдердің арасындағы байланыс өте тығыз,
мысалы: ocean development – освоение океана – мұхитты меңгеру, telescopic
joint – телескопическое соединение – телескоптық байланыс.
[ А.Я. Коваленко 257-258бб]
Тіркескен терминдердің компоненттері атрибутивті байланыста болады.
Негізгі компонент ережеге сай әрқашан соңында орналасады. Ал анықтағыш
компонент өз кезегінде бір немесе бірнеше терминнен құралып, негізгі
компонентті сипаттайтын белгілері ретінде қолданылады.
Атрибутивті байланыс келесідей сипаттамалардың көмегімен жасалады:
1. көмектес септігінің жалғауы, мысалы:
lid of frame – крышка корпуса – корпус қақпағы
body of reactor – корпус реактора – реактор корпусы
system of station – cистема электростанций – электростанция жүйесі
seat of settlement – слой осадка – шөгу қабаты
2. зат есім + зат есім тіркесі, мысалы:
Peak energy – максимальная энергия – ең жоғарғы энергия
Labour capacity – производительность труда – еңбек өнімділігі
Earth core – заземляющая жила – жерге тұйықтау желісі
3. сын есім + зат есім тіркесі, бұл техникалық тілде кең тараған. Мысалы:
Electric substation – электрическая подстанция – элекрт станциясы
Vertical component – вертикальная составляющая - тік бөлшек
Remote control – дистанционное управление – қашықтықтан басқару
Сонымен қатар анықтауыш пен зат есім кейде тығыз байланысты синтаксистік
топты құрайтынын есте сақтау керек. Сондықтан аударма барысында сын есім
өзінен кейін орналасқан зат есімді анықтап немесе тіркескен термин құрайма
әлде жоқ па соған мән беруіміз керек. Мысалы:
Wet battery – батарея из мокрых элементов ( а не мокрая батарея) – ылғал
элементтерден құралған батарея
Dry battery – батарея из сухих элементов ( а не сухая батарея) – құрғақ
элементтерден құралған батарея
4. есімше I + зат есім тіркесі, мысалы:
Alternating current – переменный ток – айнымалы тоқ
Amplifying tube – усилительная лампа – күшейткіш шам
Rectifying tube – выпрямительная лампа – түзеткіш шам
5. есімше II + зат есім тіркесі, мысалы:
Divided anode – секционированный анод – топталған анод
Distributed capacitance – распределенная емкость – үйлестірілген сыйымдылық
Fixed-in stabilizer–неуправляемый стабилизатор –басқарылмайтын стабилизатор
Сөз тіркестері терминдер сияқты көп мағыналы болуы мүмкін. Мысалы,
берілген мәтінге байланысты balance indicator тіркесін келесідей аударуға
болады: 1) теңдік көрсеткіші; 2) таразы тілі; 3) қысым теңсіздігін
көрсеткіш. [ А.Я. Коваленко 259б]
Сөз тіркесіндегі анықтағыш компоненттер екі не одан да көп сөзден
құралып, жалпы семантикалық құрам ретінде берілуі мүмкін. Олар келесідей
топталады:
1. сын есім + сын есім, мысалы:
back-electromotive force – противоэлектродвижущая сила – электр
қозғалтқышына қарсы күш
2. сын есім + зат есім, мысалы:
main-haulage road – основная транспортная магистраль – негізгі транспорттық
бағыт
short-time rating – кратковременная мощность – қысқа мерзімді қуат
3. зат есім + есімше, мысалы:
oil-immersed transformer – трансформатор, погруженный в масло – майға
батқан трансформатор
water-pumping unit – водонасосный агрегат – су тартқыш агрегат
4. зат есім + зат есім, мысалы:
flip-flop circuit – опрокидывающая схема – аударылытын сызба
wear-and-tear gauge – шаблон для измерения износа – тозуды өлшегіш үлгі
5. бір топ сөз құрамы, мысалы:
production engineering functional organizational chart – функциональная
схема организации технологического процесса – технологиялық іс шаралы
ұйымның функциональды сызбасы
super high-voltage supply transmission line – линия передачи сверхвысокого
напряжения - өте жоғары қысыммен қамтамасыз ету желісі
6. анықтауыш компоненті қысқарған сөз болып келетін кейбір тіркескен
терминдер, мысалы:
multi-cylinder = multiple cylinder – многоцилиндровый – көп цилиндрлі
hydroelectric power – гидроэлектростанция – гидроэлектростанциясы
7. идиомалық сөз тіркесі, мысалы:
tell-tale signal device – контрольное сигнальное устройство – белгі бергіш
бақылаушы құрылғы
true-to-shape design – конструкция заданной формы - берілген форманың
құрылымы. [ Р.Ф. Пронина. 18-19бб]
1.3. Ғылым саласындағы терминдерді зерттеу мәселелері.
Терминдерге анықтама беру мен оларды бір тілден екінші тілге аудару
мәселелері тіл білімінде өзекті мәселе болып табылады. Ғылыми мәтіндерді
аударған кезде терминдерге ерекше назар аудару керек, өйткені олар сол
мәтіннің негізгі мазмұнын білдіретін сөздер болып табылады.
Терминологияның теориялық мәселелерін зерттеу және бұл саладағы
тәжірибелерді қорытып, оған бағыт сілтеп отыру ісі бір ғана Қазақстанда
емес, бүкіл одақ көлемінде әлі жеткілікті екендігі әр жерде айтылып жүр. Ең
алдымен, термин деген сөздің ұғымын қалай түсінуіміз керек екендігі
жайында айтып кету қажет.
Термин деген ұғымға анықтама берер болсақ, әлі күнге бұл жайында
бірыңғай пікір қалыптаспай келеді. Мысалы, белгілі қазақ ғалымы Ө. Айтбаев
: Негізінен кез-келген сөз термин бола алады. Бірақ ол ерекше қызметіне
байланысты, — дейді.
Тілдік жүйе ретінде мәтінге мән берсек біз мәтін мен оның
аудармасын ғылым саласындағы мәдениетаралық коммуникацияның жүзеге
асырылуы ретінде қарастырамсыз. Термин мәдениетаралық коммуникацияның
тиімділігін қамтамасыз ететін тілдік және маманды- ғылыми білімнің бірлігі
ретінде қарастырылады. Белгілі бір мәтін қабылдаушысына мәліметтің негізгі
бөлігін жеткізетін түпнұсқа және аударма тілдеріндегі теминдердің
эквиваленттілігі аударма кезінде мәтінде сақталған мәліметтің толық және
нақты жеткізілуін қамтамасыз ету үшін қажет.
Термин деп аталған сөздерімізге балама іздегенде, ең алдымен өз
тіліміздің қазынасын сарқа пайдалануымыз қажет. Өйткені сол айтылған ғылыми
ұғымдардың көбі біздің тілімізде ескі заманнан бері бар. Ғылыми ой, ғылыми
ұғым дегендер қазақта тек бүгін ғана пайда болған жоқ. Олар тілдің
негізінде әуел бастан бірге жаралып, бірге дамып отырған. Сол себепті
ғылыми ұғымдардың атауларын саралағанда, өзімізде ежелден бар және күн
сайын туындап, толысып жатқан ғылыми атауларды өз орындарына қоя білуді,
сондай-ақ орыс сөздерімен салыстыра отырып, кейбір сөздердің ұғымдық
шектерін ажыратуды, содан соң тіліміздің заңды даму жүйелерін пайдалану
арқылы оның қазіргі бар мүмкіншіліктерін, болашақ потенциалдық
мүмкіндіктерін де аша білуді мақсат тұттық. Ғылыми терминдердің негізін
халықтың бұрынғы ауыз әдебиетінен іздеу қажет.
Тегінде көптен қалыптасып кеткен және қалыптасып келе жатқан сөздерді
ауыстыра беруге әуес болмаған абзал. Белгілі бір сөзді белгілі бір ұғымның
атауы етіп алғаннан кейін, ол баспасөз бетінде, көпшілік аузында да сан рет
қайталанып айтылады, ұғымдық жағынан бірте-бірте толысып өзінің кемеліне
келеді, халықтың санасынан солай орын тебеді. Мәселен, жарна, мүше,
топ, өкімет, үкімет, дағдарыс деген сияқты сөздердің қазіргі
мағыналарын бұрынғы мағыналармен салыстыруға болар ма еді.
Функционалды тілдің ғылыми- техникалық әдебиетін зерттеу кезінде
пайда болатын мәселелердің арасында ғылым мен техниканың арнайы деңгейі
ретінде лексиканы зерттеуге көп назар бөлінеді. Ғылыми- техникалық
мәтіндердің лексикалық құрамы қазір қарқынды дамып келе жатыр. Бұл ғылыми-
техникалық мәтіндердің терминологиясына да қатысты.
Белгілі бір мәтінде қолданылуы негізінде терминдер арасындағы
жүйелік байланыстарды анықтау терминдік жүйеде термин енетін парадигмалық
байланыстарды орнатуға, ол анықтайтын түсініктің нақты көлемін , түпнұсқа
тіліндегі терминдік жүйедегі орнын және аударма тіліне термин қаншалықты
дұрыс аударылғанын анықтауға мүмкіндік береді. Арнайы бір мәтінде талдау
кезінде теминнің функциясы анықталады.
Терминдерді аударудың ерекшелігі аударма кезінде терминдер беретін
басты мағынаны еш қатесіз сол мағынасында аударма тілінде жеткізу.
Теминологияның жүйелілігі әрқашан ең басты сипаттарының бірі ретінде
қарастырылды. Терминологияның жүйелілігі екі негізді болатыны да бірнеше
рет айтылды: бір жағынан бұл түсініктердің жүйелілігі, ал екінші жағынан
лингвистикалық жүйелілік, осы түсініктерді беретін тілдік бірліктердің
жүйелілігі.
Терминдік жүйлердің анықталуы мен талдануының бірнеше түрлері бар.
Лингвистикалық белгінің әлеуметтік рөлі мен коммуникативті функциясына көп
көңіл білдіретін қазіргі ғалымдар үшін терминологияны оның белгіл бір
салаладығы табиғи, яғни шынайы жағдайларында зерттеу өте маңызды.
Заманауи термин зерттеуде терминдердің қолданылатын саласы алдыңғы орында
тұрады.
Осы жұмыста терминдер белгілі бір мәіндегі мәліметтің жеткізілуі мен
коммуникативі актінің мазмұнын анықтайтын жүйелі түсініктердің элемент
атаулары ретінде талданады. Сонымен бірге осы жүйе шеңберінде өзекті
болатын тілдік бірліктердің мағынасын, яғни жүйелік қатынастарға шынында да
қатысы бар түсініктерді нақты анықтау мүмкін болады. Арнайы мәтін
жүйесінде берілген терминологиялық бірліктің мағынасын анықтау
терминологияда мүмкін болмауы тиіс синонимия, полисемия және тағы басқа
құбылыстар жөніндегі сұрақтарды тудырмайды. Терминдер тілде дамып келе
жатқан, тілде еркін қолданылатын бірліктер ретінде қарауға мүмкіндік
береді. Мәтінге терминдік жүйенің жұысына көрсететін тілдік жүйе ретінде
қарасақ біз сонымен бірге мәтін мен оның аудармасын ғылым саласындағы
мәдениетаралық коммуникация актін жүзеге асыру ретінде қарастырамыз. Осыған
байланысты терминнің негізгі функциясы арнайы түсініктерді мүмкіндігінше
нақты етіп жеткізу. Термин мәдниетаралық коммуникацияның тиімділігін
қамтамасыз ететін тілдік және ғылыми Арнайы мәтіннің қабылдаушысына
мәліметтің негізгі бөлігін құрайтын аударма және түпнұсқа мәтіндері
терминдерінің эквиваленттілігі аударма кезіндегі аударма мәтініндегі
мәліметті толық және нақты жеткізуді қамтамасыз етуге қажет. Аударманың
басты шындықтарының бірі нақты әрбір мәтінде эквиваленттліктің қолданылуы.
Бұл мәселеге байланысты бірнеше көзқарас бар. Осылай формалды сәйкестік
концепциясы келесідей тұжырымдалады: ауызша сөйлеуде қолданылатынның
барлығы жеткізіледі.
Аударылмайтын не қиын аударылатын элементтер өзгертіледі, және түпнұсқа
мәтінінің еш аударуға келмейтін элементтері ғана түсіріліп тасталады.
Нормативті-маңызды концепцилардың авторлары аудармашы екі талапты әрқашан
орындау керек дейді: түпнұсқа мәтнінің барлық маңызды элементтерін жеткізу
және аударма тілінің барлық ережелерін сақтау керек. Бұл жағдайда
эквиваленттілік мәлімет жеткізудің толықтығы мен аударма тілінің ережелері
арасындағы тепе-теңдік түсіндіріледі. Толық аударма концепциясының
авторлары аудара және мәтіннің нақты мазмұндалуы екі түрлі нәрсе деп
санайды. Олар аударма кезінде мәтіннің мағыналық мазмұнының толық
жеткізілуіне талпынып, сонымен бірге мәлімет аударма тіліне түпнұсқа
тіліндегі сияқты тепе-тең құралдар арқылы жеткізілуі тиіс дейді.
Ғылыми мәтіндердің аударма тәжірибесіне сәйкес эвиваленттілік
түсінгі өзекті және толығымен түсінікті олып табылады және өз жұмысында
түрлі стильдерге жататын мәтіндер аудармасының ерекшелігін қарастырған
Л.К.Латышев концепциясына сүйенеді. Ғылыми мәтіндерді аударудағы ең қиын
мәселе аударма мәтінінің мазмұнын басқа терминдік жүйемен жекізу. Біз
тілдің терминдік жүйесі және толық лексикалық жүйе қайталанбас құбылыс
болып табылады деп санаймыз. Бұл келесі себептермен байланысты:
- терминдік жүйе ұлттық тілдің лексикалық жүйесінің бір бөлігі, осыған
орай, ол белгілі бір мөлшерде оның ұлттық-мәдени ерекшелігін қамтиды;
- терминдік жүйе түрлі мәдениттерде ерекшелене алатын белгілі бір пән
саласында білімнің түсінік саласын қамтиды;
- терминдік жүйе әрқашан қозғалыста, ол тұрақты түрде бірліктер арасындағы
қатынастарда және бөлек терминологиялық бірлік жобасына қарай өзгеріп
отырады.
Аталған факторлар жиі терминдерді баламасыз не жартылай баламасы
бар бірліктер етіп қарастыруына әкеледі. Лексикалық деңгейдегі баламасыздық
түсінігі қарастырылған және оның негізгі себептері: 1) халық өміріндегі зат
не құбылыстың болмауы; 2) бірдей түсініктің болмауы; 3) лексика-
стилистикалық сипаттардың әртүрлілігі. Терминология қатысты алғашқы екі
себеп жиі көрінеді, әсіресе бірдей түсінік болмаған кезде.
Терминологиялық бірліктердің көбі интернационалды лексиканың
жәнеинтернационалды морфемалардың негізінде құрылды, осыған байланысты
аударма кезінде шын мәнінде жоқ терминологиялық тепе-теңдік елесі пайда
болады. Бұндай жағдайлар аударма кезінде улкен қателіктерге әкеледі.
Айтылғаннан кейін терминдік жүйелерді мағыналарының семантикалық сипаттауы,
білімнің белгілі бір жүйесінде нәтижелі атаулардың тәсілдерін зерттеуде
және баламасыз терминдерді аудару тәсілдерін өңдеуді салыстырмалы түрде
зерттеу қажеттілігі туады. Аударма тәжірибесінде көптеген терминологялық
бірліктерді аударуда транслитерация және транскрипция жиі қолданылады.
Осымен бірге берілген тәсілдің, бір жағынан, терминологиялық жүйелердің
интернационализациялануына, ал екінші жағынан, бұл тәсілдің нәтижесінде
терминдік жүйені жылжытатын негізделмеген кірме сөздер пайда болуына
әкеледі.
Осыған орай басқа тілдің терминологиялық бірліктерді аудару үшін нақты
аударма тәсілдерін өңдеу қажет.
1.4. Мұнай газ саласындағы техникалық терминдердің пайда болу әдістері
мен түрлері.
Соңғы онжылдықта заманауи тіл білімінде өз жұмыстарын терминологияны
зерттеуге арнаған В.М. Лейчик, Н.В. Подольская, А.В. Суперанская, Г.П.
Немец, Н.В. Васильева, В.П. Даниленко сияқты бірнеше зерттеушілер пайда
болды. Осы зерттеушілердің ойынша қазіргі заманның терминологиясы — ол әр
бірлігі шектеулі қолданыста болатын сөздер тобы. Терминдерді басқа
сөздердер ерекшелендіретін қасиет ол оның ғылыммен тығыз байланыста болуы.
[5, 14б].
Терминдердің пайда болуы, даму барысында жаңа кезеңдерден өткен
ғылым мен техника салаларына байланысты болатыны баршаға мәлім. Мұнай газ
саласындағы терминдерді зерттеу барысында терминополе ұғымы пайда болды.
Терминополе ұғымын алғашқы рет А.А. Реформатский 1931 жылы тіл біліміне
енгізді, алайда көптеген тіл мамандары бұл ұғымның мәнін ары қарай
зерттеуде. Біз терминополе ұғымын белгілі бір жүйені құрайтын ғылыми-
техникалық жиынтық ретінде санайтын тіл мамандарының көзкарасымен
келісеміз. Мұнай газ саласында терминополе бүтін бірлік ретінде өзара
байланысты терминологиялық жүйе, терминологиялық тізбек пен терминдерден
тұрады. Мұнай газ саласындағы терминополе ұғымын ағылшын және қазақ
тілдеріндегі терминологиялық бірліктерін кешенді саралау арқылы анықтаған.
Мұнай газ саласындағы терминология адамның мақсатты іс әрекетінің
нәтижесінде дамып экономикамен бірге, бір уақытта қалыптасады. Ал терминдік
жүйе ұғымы мұнай газ саласында адамның әрекетін сипаттайтын бірлік ретінде
мәлім.
Мұнай газ саласындағы терминдердің бүтін зерттеу объектісіне
біріктірілуінің себебі берілген терминдік жүйенің элементтері құрылымдық
жағынан тығыз байланыста болады.
Ағылшын тіліндегі мұнай газ саласындағы терминологияның келесі
хронологиялық кезеңін атап өтуге болады:
1. ерте ғасырлық агылшын тілі кезеңі; охватывает – V– ХI ғғ қамтиды,
2. орта ғасырлық агылшын тілі кезеңі; ХIIғ ортасы – ХVI ғ,
3. жаңа агылшын тілі кезеңі; ХVIғ аяғы – ХIХғ,
4. заманауи агылшын тілі кезеңі – ХХ – ХХI ғғ.
Ал қазақ тілінде мұнай газ саласындағы терминдердің қалыптасуы төрт
кезеңді қамтиды. Ол ХIХ ғасырда ғылыми жаңалықтар қазақ тіл біліміне,
сонымен қатар терминологиясына үлкен өзгерістер енгізген кезден бастау
алды. ХХ ғасырдың басы қазақ терминологиясын дамыту үшін ерекше кезең
болды. Революциядан кейінгі кезеңде қазақ тіліндегі терминдік жүйенің
қалыптасуына практикалық және теориялық база енгізілді.
ХХ ғасырдың 20–30 жылдары терминологияны дамытуда алғышқы қадамдар
жасалды. 30 жылдардан бастап техникалық терминдер сөздіктері пайда бола
бастады, ал 50–60 жылдары мұнай газ саласындағы терминдер саны біршама
толықтырылды. Мұнай газ саласындағы терминологияға болып жатқан тілдік
өзгерістер тез әсер етіп, көптеген жаңа терминдер мен терминдік жүйелердің
пайда болуына себеп болды.
Казіргі уақытта қазақ тілінде мұнай газ саласындағы терминдердің
дамуына көп назар аударылуда, өйткені ғылым мен техниканың барлық
салаларында сөздерді терминмен алмастыру процесі белсенді түрде өтуде.
Академик А. Кайдаров, У. Айтбаев, Б. Калиев, Ш. Курманбайулы, Ш.
Билялов, Р. Шойбеков сияқты көптеген тіл мамандары терминологияны зерттеу
жумыстарымен айналысты және осының арқасында осы саладағы терминдер ары
қарай дами түсті.
Ағылшын тіліндегі мұнай газ саласындағы терминдер алғашында латын,
грек, француз, кейде неміс тіліндегі кірме сөздер арқылы жасалды, мысалы:
crude (лат.) ─ сырье, шикізат, ointment (фр.) – мазь, сүрме май, octane
number (греч. okto – восемь, сегіз) ─ октановое число. Ал қазіргі уақытта
мұнай саласының дамуына байланысты ағылшын тіліндегі жаңа терминдер сол
тілдің байырғы лексикасы негізінде қалыптасуда.
Ағылшын және қазақ тілінде қарастырылып жатқан мұнай газ саласындағы
терминдердің келесідей терминдік өрісін атап өтуге болады: мұнай өндіру,
мұнай-химия, газ өндіру, жобалау, бұрғылау. Мысалы мұнай өндіру
өрісі бойынша: oil − мұнай (нефть), oil pool ─ мұнай шоғыры (залежь
нефтяная); oil show ─ мұнайдың көрінуі (проявление нефти); бұрғылау өрісі
бойынша: drilling − бұрғылау (бурение, structural drilling ─ құрымдылық
бұрғылау (бурение структурное); drilling speed ─ бұрғылау жылдамдығы
(скорость бурения); well, hole − ұңғыма (скважина): well depth ─ ұңғыманың
тереңдігі (глубина скважины), well hole ─ ұңғыманың оқпаны (ствол
скважины) және т.б
Ағылшын және қазақ тіліндегі мұнай газ саласындағы терминдердің өзіндік
ерекшелеріне келер болсақ, терминдер ішкі құрылысына қарай бір компонентті
және көп компонентті болып бөлінеді, мысалы: ағылш. – sedimentation ─
седиментация, orifice ─ отверстие; қаз.- кенорны ─ field, жоба ─ draft
(бір компонентті); ағылш .– abrasiveness of rocks ─ абразивность пород,
capacity drum ─ емкость; каз.– кәделеуіш қазандық ─ котел утилизатор,
өнеркәсіптік кенорны ─ месторождение промышленное (көп компонентті).
сын есім + зат есім құрылымдық үлгісіне 18% құрайтын екі компонентті
тіркескен терминдер жатады, мысалы: ағылш. – analytical balance
(аналитические весы), spherical bearing (сферический подшипник); қаз.–
мұнайлы аймақ - область нефтеносная, қаттық мұнай ─ нефть пластовая.
Үш компонентті және төрт компонентті терминдер көп қабатты тіркестің
біршама бөлігін құрайды: ағылш. ash of petroleum product (зольность
нефтепродукта), combustibility of petroleum product (горючесть
нефтепродукта; қаз. – газдың мұнайда ерігіштігі (растворимость газов в
нефти), ауырлатқан бұрғылау құбыр (утяжеленная буровая труба).
Үш компонентті тіркескен терминдердің арасында зат есім + зат есім +
зат есім тіркесі кең тараған. Мұндай күрделі тіркестердің терминологиялық
лексикадағы кең қолданысы бір компонентті терминдердің ұғымды толығымен
жеткізе алмауымен түсіндіріледі.
Қос тілдегі бір компонентті терминдер құрылымына қарай үшке бөлінеді:
жай, қосымша жалғанған және күрделі терминдер; оның ішінде қосымша
жалғанған терминдер кең тараған. Мысалы:
– жай терминдер: ағылш. –area (область), field (поле); қаз. – алап
(поле), мұнай (нефть);
– қосымшалы терминдер: ағылш. – migration (миграция), saturation
(насыщение); қаз. – айырғыш (сепаратор), ауытқы (аномалия);
– күрделі терминдер: ағылш. – framework (каркас), hydrocarbons (сырье
нефтегазовое); қаз. – жерасты (подземный), кенорны (месторождение).
Қос тілдегі мұнай газ саласындағы терминдердің жасалу әдістеріне
келер болсақ, олар келесі жолдармен жасалады:
А) синтаксистік тәсіл — терминологиялық тіркес;
Б) лексикалық тәсіл — кірме сөз арқылы;
В) морфологиялық тәсіл — қосымша жалғануы арқылы;
Г) семантикалық тәсіл — переосмысление; [6, 30б].
Қос тілді алатын болсақ қарастырылып жатқан саладағы терминдердің 50%
синтаксистік тәсіл арқылы жасалады, ал екінші орында лексикалық тәсіл,
үшінші орында морфологиялық тәсіл болса, төртінші орында семантикалық тәсіл
тұр. Бұлардың ішінде лексикалық тәсіл мен синтаксистік тәсілді ерекше атап
өтуге болады, өйткені қазақ тілінде мұнай газ саласына қатысты терминдер
көбінесе ағылшын тілінен енген кірме сөздер мен көп компонентті тіркескен
терминдер арқылы жасалады.
Ғылым мен техниканың дамуы қос тілде мұнай газ саласындағы терминдердің
әр түрлі тіркестер арқылы, яғни синтаксистік тәсіл арқылы жасалуына одан
әрі себеп болып отыр. Қос тілдегі мұнай газ саласындағы терминдерге
сараптама жүргізу арқылы тіркескен терминдерді келесідей жіктеуге болады:
1) Екікомпонентті тіркескен терминдер ағылшын тілінде де, қазақ тілінде де
келесі үлгі бойынша жасалады:
• зат есім + зат есім: ағылш. – compressor oil ─ компрессорное масло,
turbine fuel ─ газотурбинное топливо; қаз. – бұрғы қондырғысы ─
установка буровая, бұрғы шламы ─ шлам буровой;
• сын есім + зат есім: ағылш. – hydraulic fluid ─ гидравлическая
жидкость, industrial oil ─ индустриальное масло; қаз. – мұнайлы
балама ─ эквивалент нефтяной, жеңіл мұнай ─ нефть легкая.
Қазақ тілінде сан есім + зат есім үлгісі бойынша жасалатын
тіркескен терминдер бар. Мысалы: біріншілік мұнай ─ нефть первичная,
екіншілік мұнай ─ нефть вторичная. Мұндай тіркестер ағылшын тілінде
кездеспейді.
Біріншілік мұнай (нефть первичная) термині ағылшын тілінде екі зат
есімнің тіркесі арқылы жасалады: mother oil.
2) Қолданысы бойынша екінші орында тұрған үш компонентті тіркес келесі үлгі
бойынша жасалады:
• зат есім + зат есім + зат есім: англ. – gas turbine oil ─
газотурбинное масло, liquid oil fuel ─ жидкое нефтяное топливо; каз.
– газдың мұнайда ерігіштігі ─ растворимость газов в нефти, тау
жынысының жемірлігі ─ абразивность пород.
Ағылшын тілінде осы үлгідегі тіркескен терминдер of көмекші сөзі
арқылы жасалады: corrosiveness of petroleum product (коррозийное свойство
нефтепродукта), evaporation of petroleum product (испаряемость
нефтепродукта).
Мұнай газ саласындағы терминдерді қос тілде салыстыру барысында
терминдердің құрылысында бірнеше сәйкессіздіктер белгілі болды. Мысалы:
ағылшын тіліндегі сын есім + зат есім + зат есім үлгісіндегі терминдер
(conditioned petroleum product - кондиционный нефтепродукт, used petroleum
product - отработанные нефтепродукты) қазақ тілінде зат есім + сын есім +
зат есім үлгісі бойынша жасалады: беттік активті зат (вещество
поверхностно-активное), жер қойнауының геометриясы (геометрия залежи).
Сонымен қатар қазақ тілінде кең тараған терминдік тіркес зат есім +
етістік + зат есім үлгісіндегі тіркескен терминдер болып табылады: мұнай
өндеу зауыты (нефтеперерабатывающий завод), мұнай сақтайтын қойма
(нефтехранилище). Ағылшын тілінде мұндай үлгідегі тіркескен терминдер
кездеспейді.
3) Қос тілде төрт компонентті терминдердің арасында біршама сандық
айырмашылық бар. Қазақ тілінде әр үлгі бойынша жасалған төрт компонентті
терминдер саны аз: мұнай кең орнының ауданы (площадь нефтяного
месторождения), екіншілік қайта айдау қондырғысын құрастыру (установка
вторичной перегонки), термиялық әсер ету аймағы (зона термического
влияния). Ал ағылшын тілінде төрт компонентті тіркескен терминдер келесі
үлгілер бойынша жасалады:
• зат есім + зат есім + көмекші сөз + зат есім + зат есім үлгісі:
antifriction property of petroleum product (антифрикционное свойство
нефтепродукта), oxidation stability of petroleum product
(термоокисляемость нефтепродукта);
• сын есім + зат есім + көмекші сөз + зат есім + зат есім үлгісі:
dynamic viscosity of petroleum product (динамическая вязкость
нефтепродукта), functional compatibility of petroleum product
(функциональная совместимость нефтепродукта);
Мағыналық тұрақтылығына қарай тіркескен терминдер екіге бөлінеді:
жіктелетін және жіктелмейтін тіркескен терминдер.
Жіктелмейтін терминдер тіркесі тұрақты сөз тіркестерінен құралады,
яғни тіркестің әрбір бірлігі жеке термин ретінде керекті мағынаны жеткізе
алмағандықтан олар тіркеседі.
Мұндай тіркестер белгілі бір терминнің бірнеше ғана белгілерін
білдіреді және кең тарамаған: drill head ─ бұрғы басы (головка бура), drill
hose ─ бұрғылау жеңі (рукав буровой), gas cap ─ газды тақия (шапка газовая)
және т.б.
Жіктелмейтін терминдер тіркесіндегі компоненттер жеке термин
немесе жай сөз болып келеді. Оған келесідей тіркестер жатады:
а) құрамындағы компоненттердің бірі термин, екіншісі жай сөз болып
табылатын терминдік тіркес. Мысалы: free phase – еркін фаза (фаза
свободная), light oil – жеңіл мұнай (нефть легкая), acid oil – қышқыл мұнай
(нефть кислая), fuel oil – отынды мұнай (нефть топливная), live oil – тірі
мұнай (нефть живая);
б) құрамындағы компоненттердің екеуі де термин болып табылатын
терминдік тіркес. Мысалы: : drill cuttings – бұрғы шламы (шлам буровой),
drill bit – бұрғылау қашау (долото буровое) және т.б
Жіктелетін терминдер тіркесіне келер болсақ, олар алуан түрлі
тіркестер арқылы жасалады: roller drilling ─ шарқашаулы бұрғылау (бурение
шарошечное), oil separation ─ мұнайды айыру (сепарация нефти).
Тілдік ерекшелігіне қарай ағылшын және қазақ тіліндегі терминдік
тіркестерді келесідей топтарға бөліп көрсетуге болады:
а) құрамындағы компоненттердің біріншісі байырғы сөз, ал екіншісі кірме
сөзден жасалған терминдік тіркес. Мысалы: ағылш. –gear oil (трансмиссионное
масло); қаз. – бұрғы станогы (станок буровой);
б) құрамындағы компоненттердің екеуі де кірме сөзден жасалған терминдік
тіркес. Мысалы: ағылш. – instrument oil (приборное масло), industrial oil
(индустриальное масло); қаз.– газ каротажы (каротаж газовый), домна газы
(газ доменный);
в) құрамындағы компоненттердің біріншісі кірме сөз, ал екіншісі байырғы
сөзден жасалған терминдік тіркес. Мысалы: ағылш. – cetane number (цетановое
число), turbine fuel (газотурбинное масло); қаз. – деломиттенген әктас
(известняк доломитизированный), газ ұңғыма (скважина газовая);
г) құрамындағы компоненттердің барлығы байырғы сөзден жасалған
терминдік тіркес. Мысалы: ағылш. – soap grease (мыльная смазка), petroleum
engineering (технология нефтегазодобычи); қаз. – барлама аудан (площадь
разведочная), бұрғы білте (свеча бурильная).
Баламасыз терминдерге басқа елдің лексикасына кірмейтін терминдер жатады.
Жалпы қарастырылған салада терминдердің толық емес семантикалық баламасы
бар және баламасыз болуының келесідей себептері бар:
- аналитикалық номинациялар компоненттерінің тіркесуінің түрлілігімен:
contract with consideration- каузалдық келісім; on-site tax verification-
көшпелі салық тексерісі.
- салысытырылып отырған тілдерде бір түсінікті білдіру үшін номинациялардың
түрлі типтерінің қолданылуы: a power of attorney- сенімхат, a deferral
payment (system)- кейінге қалдыру, assignment- талаптан қайту.
- салыстырылып отырған тілдердің бірінде сәйкес баламаның болмауы, мысалы,
replevisor -жылжымалы мүліктің иелігін қайтару бойынша айыпты арызданушы.
Бір түсінікпен қатыныстырылатын, бірақ салыстырылатын тілдерде әртүрлі
көлемдегі және түрлі мағынадағы сөздермен белгіленетін терминдік бірліктер
ерекше жағдай болып табылады. Осылай қазақ тіліндегі " қайшылық нормасы"
термині ағылшын тілінің “conflict rule” терминіне сай келеді.
Терминдердің мазмұнын айқындап, мағынасын талқылайтын тәсілдердің бірі
семантика- дефинициялық талдау болып табылады. Лингвистикалық теория
жағынан бұл талдау арнайы лексика бірліктерінің мазмұнын түсіндіруге
мүмкіндік беретін тәсіл болып саналады.
Толық баламалары болмайтын қазақ тілі терминдерін ағылшын тіліне аудару
кезінде аударылатын терминологиялық бірліктердің құрылысын түрлендіру
мүмкіндігі кеңінен қолданылады. Бірақ мұнда еш қатал ереже болмайды.
Зерттеу бойынша салық құқығы бойынша терминдердің жүйеленуіне
көпмағыналы сөздердің терминологиялық мағыналарының нақты анықтамаларының
болмауы кедергі жасайды. Ослылай, tax сөзінің 4 мағынасы бар, tariff – 2,
салық өндіру термині ағылшын тілінде taxation және rating болып
белгіленеді. Сауда белгісі түсінігін аудару кезінде үлкен қиындық
туындайды, өйткені сауда атауы, сауда маркасы, бренд сөздері балама ретінде
қолданыла алады.
Терминнің негізгі қасиеттерінің бірі бірмағыналылығы болғанымен,
тәжірибеде мұнай газ саласындағы мәтіндерде терминдер көпмағыналы да бола
алады; терминнің бірнеше мағынасының болуы түсінбеушіліктер мен
қателіктерге әкеледі.
Аударма кезінде бірнеше баламалары бар терминдердің бірнеше түрлері бар:
1) Бірнеше балмасы бар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мұнай газ саласындағы терминдерді ағылшын тілінен қазақ
тіліне аудару мәселелері.
Мамандығы: аударма ісі
Орындады: ________________ Янгибаева А. П
(қолы) (аты-
жөні)
Жетекші: ________________ Исмагулова А. Е
(қолы) (аты-
жөні)
Көкшетау 2011
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Бірінші бөлім. Термин ғылыми–техникалық мәтіннің негізі ... ... ... ..
1.1. Термин туралы жалпы түсінік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай-газ саласындағы терминдердің
морфологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Ғылым саласындағы терминдерді зерттеу мәселелері
1.4. Мұнай газ саласындағы техникалық терминдердің пайда болу әдістері
мен түрлері
Екінші бөлім. Ағылшын тіліндегі ғылым мен техника саласындағы мәтіндерді
орыс және қазақ тілдеріне аудару мәселелері ... ... ... ... ... ...
2.1. Аударма түсінігі, функциялары мен түрлері
2.2. Мұнай газ саласындағы мәтіндердің техникалық аудармасы ... ... ...
2.3. Мұнай газ саласындағы жай терминдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне
аудару тәсілдері.
2.4. Мұнай газ саласындағы күрделі терминдерді ағылшын тілінен қазақ
тіліне аудару тәсілдері.
2.5. Мұнай газ саласындағы тіркескен терминдерді ағылшын тілінен қазақ
тіліне аудару тәсілдері.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
Кіріспе
Тіл - қоғам өміріндегі құбылыстарға, өзгерістерге сай жаңару, жандану
сияқты даму процесін бастан өткізетін тірі организм іспетті. Әсіресе,
ғылыми техникалық прогрестің барынша қарқынды даму сатысына көшкен бүгінгі
таңда тіліміздің терминологиялық жүйесінде күн сайын жаңа түсінік, ұғым
арқалаған сөздер туындап отырады. Бұндай сөздер баспасөз, радио, теледидар
тілінен, әр алуан ғылым салаларының сараланған терминологиялық жүйесінен
байқалады. Яғни өмірдің өзіндегідей тілде де даму процесі үздіксіз жүріп
жатады.
Қазіргі уақытта мемлекет арасындағы экономикалық, әлеуметтік – саяси,
мәдени қарым – қатынастардың арқасында тіл білімінде терминдерді терең
зерттеу қолға алынды. Әсіресе, мұнай мен газға байланысты лексиканы
зерттеуге ерекше қызығушылық туып отыр.
Дипломдық жұмыс қазақ және ағылшын тілдерінің салыстырмалы
аспектісіндегі мұнай–газ терминологиясының құрылымдық – семантикалық
парадигмасына арналған.
Жұмыстың мақсаты ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай және газ
терминдерінің жасалу жолдары, құрылымдық – семантикалық,
номинативті–мотивациялық (дәлелді) функционалдық ерекшеліктерін бейнелеу
және көп жоспарлы лингвистикалық зерттеуден тұрады.
Зерттеудің объектісі ағылшын және қазақ тілдеріндегі біркомпонентті,
көпкомпонентті мұнай және газ терминдері болып саналады.
Зерттеудің пәні қарастырылып отырған тілдердегі біркомпонентті,
көпкомпонентті мұнай және газ терминдерінің құрылымдық–семантикалық,
номинативті-мотивациялық функционалдық ерекшеліктері.
Зерттеудің керекті материалдары – лексико-семантикалық өрістің
ерекшелігі сөздіктерден алынған ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай
және газ терминдері. Олардың саны жуықтап алғанда 220.
Зерттеудің әдісі терминдерді зерттеу барысында, ерекшелігіне
байланысты бейнелеу, синхронды–салыстырмалы, құрылымдық–семантикалық,
сандық, қарапайым статистикалық әдістер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары мұнай және газ саласындағы терминдерін
құрылымдық-семантикалық талдау терминдердің пайда болуына себеп болып,
тарихи, мәдени дәлелдерді қамти отырып, ағылшын және қазақ тілдеріндегі
мұнай және газға байланысты терминдік өрістің пайда болуы және дамуына әсер
етті. Мұнай және газға байланысты терминдердің жеке топтамасын ерекшелеп
көрсетуге, оларды құрылымдық, номинативті – деривациялық, функционалдық
сипаттамасын жүргізуге болатындығын көрсетті.
Жұмыс нәтижелерінің практикалық қолданысы зерттеудің нәтижелерін
терминтану мен лексикологиядан дәріс оқығанда мәдениетаралық қарым-қатынас
курстарында, терминологиялық сөздіктер жасағанда қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде салыстырып отырған тілдердегі
мұнай-газ саласындағы термин ұғымын түсіну үшін әртүрлі әдіс-амалдарды
жинақтап, қорытып, теориялық зерттеу негізін баяндап айту қамтылған.
Терминдерді салыстырмалы талдау әртүрлі тілдік деңгейде жүзеге асады.
Салыстырмалы талдау терминтануда көптеген теориялық мәселелерді
шешуге, зерттеліп отырған деңгейлердегі мәселелерді көтеруге,сонымен қатар
қолданбалы міндет, мақсаттарды сұрыптау, терминдерді унификациялауға
болатындығын көрсетеді.
Қарастырылып отырған ағылшын және қазақ тілдеріндегі термин
жүйесіндегі терминдердің құрылымдық, логикалық, семантикалық қасиеттерін
және ортақ лексико-тематикалық топтамасын көруге болады.
Термин жүйесінің біртұтас ұстанымының қалыптасуы көрсетілген
тілдердегі халықаралық терминдердің арқасында жүзеге асады.
Сонымен қатар мұнда терминдердің пайда болу әдістері
қарастырылған: синтаксистік (терминологиялық сөз тіркестер), лексикалық
(ағылшын тілінен кірме терминдер, калькалардың пайда болуы), морфологиялық
(терминдер аффикстер арқылы пайда болуы), семантикалық (қазақ тіліндегі бар
сөздің ағылшын тіліндегі когнитивті түбірі).
Зерттеу барысында төмендегідей терминдік жүйелер анықталды мұнай
шығару, мұнайхимия, мұнай өңдеу өндірісі, газ шығару, жобалау.
Екінші бөлімде ағылшын тіліндегі ғылым мен техника саласындағы мәтіндерді
орыс және қазақ тілдеріне аудару мәселелері толығымен қамтылып, олардың бір
тілден екінші тілге аударылу тәсілдері көрсетілген. Сонымен қатар
терминдердің морфологиялық құрылымдарының әрқайсысына жеке шолу жасалып
олардың өзге тілге аударылу тәсілдері көрсетілген.
Қортындыда типологиялық және генетикалық жағынан әртүрлі ағылшын және қазақ
материалдарындағы мұнай-газ терминдерін терең зерттеу арқасындағы
қортындыны көруімізге болады. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі терминдер
біртекті емес, олардың мағынасы екітүрлі категорияға бөлінеді: әруақытта
белгілі бір мағынадағы ғылыми терминология; номеклатуралы мағынаға ие
кәсіби терминдер.
Зерттеудің болашағы ары қарай ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай–газ
терминологиясының құрылымдық, семантикалық ерекшеліктерін зерттеп толықтыру
болып табылады.
Термин ғылыми–техникалық мәтіннің негізі
1.1 Термин туралы жалпы түсінік
Тіл–тілдің лексикасында ғылым мен техниканың алуан түрлі салаларында
қолданылатын сөздер бар. Олар терминдер деп аталады. Баска сөздермен
салыстырғанда терминдерге тән басты касиет неде? Күнделікті өмірде барлық
салада жалпылама қолданыла берілетін сөздер ыңғайына қарай түрлі-түрлі
мағынада жұмсалып, көп мағыналы болып келсе, терминдердин басым көпшілігі
дара мағынасында жұмсалады. Демек, дара мағыналы болу – терминдерге тән,
басты қасиет. Мысалы, аффрикат, аффикс, артикль, артикуляция, агглютинация
деген терминдер қандай бір контексте қолданылсын, олардың әрқайсысы әрдайым
өзіне тән негізгі бір ғана мағынасында қолданылады және сол бір ғана
мағынасында ұғынылады. Терминдерде эмоционалды бояу, экспрессивті қызмет
дегендер де болмайды. Кейбір терминдер көп мағыналы болып
келеді; ол – терминдердің кемшілігі. Егер белгілі бір термин көп мағыналы
болса, онан кейде қате түсінік тууы да мүмкін. Екі ұштылық тудырмау үшін әр
уақытта терминдердің дара мағыналы болуы көзделеді. [1– 161-162бб]
Өндіріс пен техниканың, ғылым мен өнердің, саясат пен дипломатияның
және тағы басқалардың әр саласына тән терминдердің жиынтығы терминология
деп аталады. Әрбір тілде шаруашылық пен мәдениеттің, әдебиет пен өнердің
алуан түрлі салаларының терминологиясын жасау – әрі ғылыми, әрі қоғамдық
үлкен мәні бар, аса қажетті жұмыс.
Ғылым мен техникада терминдердің мәні күшті. Ғылым мен техниканың
белгілі бір саласын меңгеру үшін сол салаға тән терминдердің маңғынасын,
ғылыми мәні мен білдіретін ұғымын жете түсіну қажет. Белгілі бір ғылым
саласына тән терминологияны билмей тұрып, ол ғылымды меңгеру де мүмкін
емес. Қазіргі уақытта көптеген ғылым салаларының пайда болуына байланысты
жалпы ғылыми, жалпы техникалық, салалық және тар шеңбердегі маман бойынша
терминдердің анықтамасын белгілеу қиындық тудырып отыр. Жалпы ғылыми және
техникалық терминдер дегеніміз ғылым мен техниканың бірнеше саласында
қолданылатын терминдер. Салалық терминдер деп ғылымның кез келген бір
саласында қолданылатын терминдерді айтамыз. Тар шеңбердегі мамандық
терминдері деп берілген саланың кез келген мамандығына сай терминдерді
айтамыз. [4. 255б]
Терминдердің ішінде тек бір саладағы терминологияға қатысты
терминдер де, әр басқа терминологияға бірдей қатысты терминдер де
кездеседі. Мысалы, метатеза, флекция, аффикс, префикс, идиома деген
терминдер тек лингвистикада ғана қолданылады. Ал морфология, операция,
ассимиляция деген терминдер әр түрлі саладағы терминологияда жұмсала
береді.
Терминдер әр түрлі жолдармен жасалады:
1) Әдеби тілде бұрыннан бар кейбір төл сөздер терминдік мағына алып,
белгілі бір саланың терминологиясына телінеді де, сонда әбден орнығып
қалыптасады. Мысалы, айналым, қосымша құн, жаратылыстану, өндіргіш күштер,
нұсқау, үстеу, екпін, тырнақша, бастауыш т.б сөздер білімнің әр саласында
қолданылатын термин сөздерге айналып, қалыптасып кетті.
Әрбір ұлт тілінің терминологиясы белгілі бір ғылыми негізге,
принципке сүйеніп жасалынады. Мысалы, қазақ тіліне орыс тілінен енетін
терминдер, егер қазақ тілінде сол алынғалы отырған сздің мағынасын бере
алатын баламасы болса, олар аударылып алынады. Жоғарыда аталған
терминдердің кейбіреулері осы прицип бойынша жасалып қалыптасқан.
2) Ғылым мен техниканың алуан түрлі салаларына қатысты терминдердің ішінде
дүние жүзіндегі тілдердің бәріне бірдей ортақ көптеген терминдер бар.
Барлық тілдерге ортақ көптеген терминдер сөздердің халықаралық қоры болып
саналады да, интернационалдық терминдер деп аталады. Мысалы, совет,
коммунизм, пионер, демократия, революция, конституция, алгебра, изотерма,
циклон, синтаксис, фонема, синоним, архаизм, дифтонг, роман, поэма,
филармония, дирижер, архитектор т.б [1.162 б]
Қазақ тілінің ғылыми терминологиясын жасауда қазақ тілінде баламасы
жоқ шетел тілдерінен кірген интернационалдық терминдер аударылмай
қабылдансын деген принцип басшылыққа алынды. Бұл принцип бірден-бір дұрыс
ғылыми принцип болды. Орыс тілінен жане орыс тілі арқылы басқа тілдерден
енген интернационалдық терминдердің орыс тіліндегі қалпы сақталынып алынды.
Ұлы орыс халқының тілінің игілікті әсерінің нәтижесінде қазақ тілі
лексикасы ғылыми-техникалық терминдермен толығып байи түсті. Қазіргі
терминологиядағы шешімін таппай жүрген мәселенің бірі халықаралық деп
аталатын терминдерді ұлт тіліне аудару, жазу, қабылдау тәртібінің
белгіленбеуі.Сондай-ақ көптеген терминдердің терминология комиссиясы
бекіткен қазақша баламалары бола тұра тұрақты қолданылмай немесе
бұрынғысынша шет тілдеріндегі нұсқалары жарыса қолданылып жатады. Сонымен
қатар соңғы жылдары бір ғана термин түрліше аударылып, әр сөздікте, әр
түрлі деңгейдегі оқулықтар мен ғылыми еңбектерде түрліше қолданылып жүр.
Олардың ішінде терминкомның ресми бекіткеніне қарамастан, бірізді
қолданылмай жүргендері де бар. [2. 32б]
Жоғарыда кейбір терминдердің бірнеше мағынасы болады дедік. Ондай
терминдердің қазақ тілінде баламасы бар мағынасы аударылып, баламасы жоғы
орысша қалпы сақталып қабылданып жур. Мысалы, “phase” – “фаза” деген термин
физика ғылымында қолданылатын мағынасында аударылмай, сол қалпында
қабылданса, қоғамдық ғылымда қолданылатын мағынасында кезең түрінде
қабылданған.Терминдердің туынды түрлерін қабылдау қажет болғанда, олардың
түбір тұлғасы аударылмай, сол қалпында қабылданады да, ал кейбіреулерінің
орыс тіліндегі қосымшаларының орнына қазақ тілінде сайма–сай келетін
қосымшалар жалғанады. Мысалы: mechanization – механизация –
механикаландыру, collectivization – коллективизация – коллективтендіру,
electrification – электрификация – электрлендіру, democratization ––
демократияландыру, cooperative – кооперативный – кооперативтік,
revolutionary – революционный – революциялық, economic – экономический –
экономикалық, gunner – пулеметчик – пулеметші, footballer – футболист
–футболшы, to edit – редактировать – редакциялау т.б
Тіл қоғам мүшелерінің барлығына бирдей ортақ, жалпы қатынас құралы
болғанмен, қоғамдағы адамдар мен жеке таптар кейде тілді өздерінің
мүдделері үшін пайдаланады. Сонымен, таптық қоғамда үстем тап тілді,
әсіресе ондағы әлеуметтік мәні бар терминдерді, өздерінің мүддесі үшін
пайдалануға, тілге өздерінің ерекше сөздері мен терминдерін таңуға
тырысады. Бірақ мұнан тіл жалпы халықтық қасиетін жоймайды. Ол әрқашан
қоғам мүшелерінің бәріне ортақ жалпы халықтық тіл ретінде өмір сүреді.
Сонымен, терминдер — белгілі бір салада қолданылатын, айрықша қызметі бар
сөздер. Оларға тән басты қасиет — дара мағыналылық. [1 .165 б]
Белгілі бір тілдегі ғылым мен техника саласындағы арнаулы атаулардың
сөздігін терминологиялық сөздік деп атайды. Терминдер топталып бір сөздік
түрінде де, белгілі бір ғылым саласына байланысты жеке кітап болып та шыға
береді. Бұған лингвистика, әдебиеттану, музыка, металлургия өнеркәсібі, тау-
кен ісі, физикалық география, математика, физика, астрономия, геология,
юриспруденция, педагогика, психология, медицина, іс жүргізу, экономика,
философия, биология, химия саласындағы және қоғамдық - саяси терминдер т.б
енгізілген. Кез келген тілде терминологиялық сөздіктер жасауға өз ісіне
жетік деген маман кадрлар қатыстырылады. Сөздік жасаушылар тілдің
әрқайсысына тән заңдылықтар мен ерекшеліктерді терең зерттеп, осыған дейін
орын алып келген олқылықтардан арылу жолын іздестіруде. [Аханов. К .208 б]
1.2. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай-газ саласындағы терминдердің
морфологиялық құрылымы.
Терминдердің мағынасын дұрыс түсініп, өзге тілге дұрыс аудару үшін
олардың морфологиялық құрылымын, оларды өзге тілден ажыратып тұратын
семантикалық ерекшеліктерін, сөз тіркесті терминдердің негізгі түрлерін,
олардың құрылымдық ерекшеліктері мен қолдану тәсілдерін жетік білу керек.
Термин қысқа және нақты болуы тиіс. Барлық терминдердің морфологиялық
құрылымы келесідей болады:
1) жай терминдер, яғни олар түбір сөзден құралады. Мысалы: ағылш. –area
(область), field (поле); circuit – цепь – шынжыр, gramme – грамм – грамм,
policy – политика – саясат, voltage – напряжение – қысым, оxygen – кислород
– оттегі, wattage – мощность – қуат, күш, сарасіtance – емкость –
сиымдылық; қаз. – алап (поле), мұнай (нефть) т.б
2) күрделі терминдер, екі немесе одан да көп түбір создердің бірігуінен
жасалып, бірге не дефис арқылы жазылады. Мысалы: ағылш. –migration
(миграция), saturation (насыщение); framework (каркас), hydrocarbons (сырье
нефтегазовое); flywheel – маховик – маховик, clock-work – часовой механизм
– сағатты механизм, millimetre – миллиметр – миллиметр, kilowatt – киловатт
– киловатт, ampere-hour – ампер-час – ампер-cағат; қаз. – айырғыш
(сепаратор), ауытқы (аномалия) жерасты (подземный), кенорны (месторождение)
т.б
3) тіркескен терминдер, бұлар екі немесе одан да көп создердің тіркесуімен
жасалады. Мысалы: ағылш. – ash of petroleum product (зольность
нефтепродукта), combustibility of petroleum product (горючесть
нефтепродукта trip coil – отключающая катушка – ажыратқыш орауыш, сircuit
breaker – выключатель – cөндіргіш, electric eye – фотоэлемент –
фотоэлемент, bottom chamber – нижняя камера – төменгі камера, primary coil
– первичная катушка – бастапқы орауыш; қаз. – газдың мұнайда ерігіштігі
(растворимость газов в нефти), ауырлатқан бұрғылау құбыр (утяжеленная
буровая труба). [. Р.Ф. Пронина. 9б]
Аударма барысында ең көп қиындық тудыратын терминдер — тіркескен
терминдер. Мұндай терминдер үш түрге бөлінеді:
1. Бұл топқа сөз тіркесін құрайтын екі сөз де термин сөздер болып табылатын
сөз тіркесті терминдер жатады. Олар сөз тіркесінсіз де, өзіне тән мағынасын
сақтай отыра, жеке қолданыла алады. Мысалы: limit – предел – шек; burning –
обжиг – күйдіру, күйік. Алайда осы сөздерден құралған тіркесті термин жаңа
мағынаға ие болады: burning limit – предельная температура обжига –
күйдірудің шектеулі температурасы. Тіркескен терминдердің құрамынан жеке
терминдерді бөліп алу мүмкіндігі осы түрге тән қасиет болып табылады.
2. Мұнда, ережеге сай тіркескен терминдердің құрамындағы компоненттердің
бірі термин сөз, ал екіншісі жалпы қолданыстағы сөз болып табылады. Бұл
сөздер екі зат есім немесе сын есім мен зат есім болуы мүмкін. Ғылыми
–техникалық терминдерді жасаудың бұл тәсілі біріншісіне қарағанда нәтижелі
болып саналады. Мысалы: carbon bond – углеродная связь – көміртекті
байланыс; kinetic chain length – кинетическая длина цепи – шынжырдың
кинетикалық ұзындығы.
Мысалдан байқағаныңыздай бірінші компонент бастапқы мағынасында
қолданылады. Ал екінші компонент ғылымның бірнеше саласында қолданылатын
термин болуы мүмкін.
Бұл түрге тән қасиет — тіркескен терминдердің екінші компоненті, яғни
зат есім сол тіркестін жалпы мағынасын жеке термин ретінде қолданылу арқылы
да білдіре алады, мысалы: electric current орнына current; ал electric
charge орнына charge.
3. Бұл топқа сөз тіркесін құрайтын қос компонент те жалпы қолданыстағы
сөздер болып табылады, алайда осы сөздер тіркескен кезде ғана термин болып
саналады. Ғылыми –техникалық терминдерді жасаудың бұл тәсілі нәтижелі деп
саналады. Осы топқа жататын терминдердің арасындағы байланыс өте тығыз,
мысалы: ocean development – освоение океана – мұхитты меңгеру, telescopic
joint – телескопическое соединение – телескоптық байланыс.
[ А.Я. Коваленко 257-258бб]
Тіркескен терминдердің компоненттері атрибутивті байланыста болады.
Негізгі компонент ережеге сай әрқашан соңында орналасады. Ал анықтағыш
компонент өз кезегінде бір немесе бірнеше терминнен құралып, негізгі
компонентті сипаттайтын белгілері ретінде қолданылады.
Атрибутивті байланыс келесідей сипаттамалардың көмегімен жасалады:
1. көмектес септігінің жалғауы, мысалы:
lid of frame – крышка корпуса – корпус қақпағы
body of reactor – корпус реактора – реактор корпусы
system of station – cистема электростанций – электростанция жүйесі
seat of settlement – слой осадка – шөгу қабаты
2. зат есім + зат есім тіркесі, мысалы:
Peak energy – максимальная энергия – ең жоғарғы энергия
Labour capacity – производительность труда – еңбек өнімділігі
Earth core – заземляющая жила – жерге тұйықтау желісі
3. сын есім + зат есім тіркесі, бұл техникалық тілде кең тараған. Мысалы:
Electric substation – электрическая подстанция – элекрт станциясы
Vertical component – вертикальная составляющая - тік бөлшек
Remote control – дистанционное управление – қашықтықтан басқару
Сонымен қатар анықтауыш пен зат есім кейде тығыз байланысты синтаксистік
топты құрайтынын есте сақтау керек. Сондықтан аударма барысында сын есім
өзінен кейін орналасқан зат есімді анықтап немесе тіркескен термин құрайма
әлде жоқ па соған мән беруіміз керек. Мысалы:
Wet battery – батарея из мокрых элементов ( а не мокрая батарея) – ылғал
элементтерден құралған батарея
Dry battery – батарея из сухих элементов ( а не сухая батарея) – құрғақ
элементтерден құралған батарея
4. есімше I + зат есім тіркесі, мысалы:
Alternating current – переменный ток – айнымалы тоқ
Amplifying tube – усилительная лампа – күшейткіш шам
Rectifying tube – выпрямительная лампа – түзеткіш шам
5. есімше II + зат есім тіркесі, мысалы:
Divided anode – секционированный анод – топталған анод
Distributed capacitance – распределенная емкость – үйлестірілген сыйымдылық
Fixed-in stabilizer–неуправляемый стабилизатор –басқарылмайтын стабилизатор
Сөз тіркестері терминдер сияқты көп мағыналы болуы мүмкін. Мысалы,
берілген мәтінге байланысты balance indicator тіркесін келесідей аударуға
болады: 1) теңдік көрсеткіші; 2) таразы тілі; 3) қысым теңсіздігін
көрсеткіш. [ А.Я. Коваленко 259б]
Сөз тіркесіндегі анықтағыш компоненттер екі не одан да көп сөзден
құралып, жалпы семантикалық құрам ретінде берілуі мүмкін. Олар келесідей
топталады:
1. сын есім + сын есім, мысалы:
back-electromotive force – противоэлектродвижущая сила – электр
қозғалтқышына қарсы күш
2. сын есім + зат есім, мысалы:
main-haulage road – основная транспортная магистраль – негізгі транспорттық
бағыт
short-time rating – кратковременная мощность – қысқа мерзімді қуат
3. зат есім + есімше, мысалы:
oil-immersed transformer – трансформатор, погруженный в масло – майға
батқан трансформатор
water-pumping unit – водонасосный агрегат – су тартқыш агрегат
4. зат есім + зат есім, мысалы:
flip-flop circuit – опрокидывающая схема – аударылытын сызба
wear-and-tear gauge – шаблон для измерения износа – тозуды өлшегіш үлгі
5. бір топ сөз құрамы, мысалы:
production engineering functional organizational chart – функциональная
схема организации технологического процесса – технологиялық іс шаралы
ұйымның функциональды сызбасы
super high-voltage supply transmission line – линия передачи сверхвысокого
напряжения - өте жоғары қысыммен қамтамасыз ету желісі
6. анықтауыш компоненті қысқарған сөз болып келетін кейбір тіркескен
терминдер, мысалы:
multi-cylinder = multiple cylinder – многоцилиндровый – көп цилиндрлі
hydroelectric power – гидроэлектростанция – гидроэлектростанциясы
7. идиомалық сөз тіркесі, мысалы:
tell-tale signal device – контрольное сигнальное устройство – белгі бергіш
бақылаушы құрылғы
true-to-shape design – конструкция заданной формы - берілген форманың
құрылымы. [ Р.Ф. Пронина. 18-19бб]
1.3. Ғылым саласындағы терминдерді зерттеу мәселелері.
Терминдерге анықтама беру мен оларды бір тілден екінші тілге аудару
мәселелері тіл білімінде өзекті мәселе болып табылады. Ғылыми мәтіндерді
аударған кезде терминдерге ерекше назар аудару керек, өйткені олар сол
мәтіннің негізгі мазмұнын білдіретін сөздер болып табылады.
Терминологияның теориялық мәселелерін зерттеу және бұл саладағы
тәжірибелерді қорытып, оған бағыт сілтеп отыру ісі бір ғана Қазақстанда
емес, бүкіл одақ көлемінде әлі жеткілікті екендігі әр жерде айтылып жүр. Ең
алдымен, термин деген сөздің ұғымын қалай түсінуіміз керек екендігі
жайында айтып кету қажет.
Термин деген ұғымға анықтама берер болсақ, әлі күнге бұл жайында
бірыңғай пікір қалыптаспай келеді. Мысалы, белгілі қазақ ғалымы Ө. Айтбаев
: Негізінен кез-келген сөз термин бола алады. Бірақ ол ерекше қызметіне
байланысты, — дейді.
Тілдік жүйе ретінде мәтінге мән берсек біз мәтін мен оның
аудармасын ғылым саласындағы мәдениетаралық коммуникацияның жүзеге
асырылуы ретінде қарастырамсыз. Термин мәдениетаралық коммуникацияның
тиімділігін қамтамасыз ететін тілдік және маманды- ғылыми білімнің бірлігі
ретінде қарастырылады. Белгілі бір мәтін қабылдаушысына мәліметтің негізгі
бөлігін жеткізетін түпнұсқа және аударма тілдеріндегі теминдердің
эквиваленттілігі аударма кезінде мәтінде сақталған мәліметтің толық және
нақты жеткізілуін қамтамасыз ету үшін қажет.
Термин деп аталған сөздерімізге балама іздегенде, ең алдымен өз
тіліміздің қазынасын сарқа пайдалануымыз қажет. Өйткені сол айтылған ғылыми
ұғымдардың көбі біздің тілімізде ескі заманнан бері бар. Ғылыми ой, ғылыми
ұғым дегендер қазақта тек бүгін ғана пайда болған жоқ. Олар тілдің
негізінде әуел бастан бірге жаралып, бірге дамып отырған. Сол себепті
ғылыми ұғымдардың атауларын саралағанда, өзімізде ежелден бар және күн
сайын туындап, толысып жатқан ғылыми атауларды өз орындарына қоя білуді,
сондай-ақ орыс сөздерімен салыстыра отырып, кейбір сөздердің ұғымдық
шектерін ажыратуды, содан соң тіліміздің заңды даму жүйелерін пайдалану
арқылы оның қазіргі бар мүмкіншіліктерін, болашақ потенциалдық
мүмкіндіктерін де аша білуді мақсат тұттық. Ғылыми терминдердің негізін
халықтың бұрынғы ауыз әдебиетінен іздеу қажет.
Тегінде көптен қалыптасып кеткен және қалыптасып келе жатқан сөздерді
ауыстыра беруге әуес болмаған абзал. Белгілі бір сөзді белгілі бір ұғымның
атауы етіп алғаннан кейін, ол баспасөз бетінде, көпшілік аузында да сан рет
қайталанып айтылады, ұғымдық жағынан бірте-бірте толысып өзінің кемеліне
келеді, халықтың санасынан солай орын тебеді. Мәселен, жарна, мүше,
топ, өкімет, үкімет, дағдарыс деген сияқты сөздердің қазіргі
мағыналарын бұрынғы мағыналармен салыстыруға болар ма еді.
Функционалды тілдің ғылыми- техникалық әдебиетін зерттеу кезінде
пайда болатын мәселелердің арасында ғылым мен техниканың арнайы деңгейі
ретінде лексиканы зерттеуге көп назар бөлінеді. Ғылыми- техникалық
мәтіндердің лексикалық құрамы қазір қарқынды дамып келе жатыр. Бұл ғылыми-
техникалық мәтіндердің терминологиясына да қатысты.
Белгілі бір мәтінде қолданылуы негізінде терминдер арасындағы
жүйелік байланыстарды анықтау терминдік жүйеде термин енетін парадигмалық
байланыстарды орнатуға, ол анықтайтын түсініктің нақты көлемін , түпнұсқа
тіліндегі терминдік жүйедегі орнын және аударма тіліне термин қаншалықты
дұрыс аударылғанын анықтауға мүмкіндік береді. Арнайы бір мәтінде талдау
кезінде теминнің функциясы анықталады.
Терминдерді аударудың ерекшелігі аударма кезінде терминдер беретін
басты мағынаны еш қатесіз сол мағынасында аударма тілінде жеткізу.
Теминологияның жүйелілігі әрқашан ең басты сипаттарының бірі ретінде
қарастырылды. Терминологияның жүйелілігі екі негізді болатыны да бірнеше
рет айтылды: бір жағынан бұл түсініктердің жүйелілігі, ал екінші жағынан
лингвистикалық жүйелілік, осы түсініктерді беретін тілдік бірліктердің
жүйелілігі.
Терминдік жүйлердің анықталуы мен талдануының бірнеше түрлері бар.
Лингвистикалық белгінің әлеуметтік рөлі мен коммуникативті функциясына көп
көңіл білдіретін қазіргі ғалымдар үшін терминологияны оның белгіл бір
салаладығы табиғи, яғни шынайы жағдайларында зерттеу өте маңызды.
Заманауи термин зерттеуде терминдердің қолданылатын саласы алдыңғы орында
тұрады.
Осы жұмыста терминдер белгілі бір мәіндегі мәліметтің жеткізілуі мен
коммуникативі актінің мазмұнын анықтайтын жүйелі түсініктердің элемент
атаулары ретінде талданады. Сонымен бірге осы жүйе шеңберінде өзекті
болатын тілдік бірліктердің мағынасын, яғни жүйелік қатынастарға шынында да
қатысы бар түсініктерді нақты анықтау мүмкін болады. Арнайы мәтін
жүйесінде берілген терминологиялық бірліктің мағынасын анықтау
терминологияда мүмкін болмауы тиіс синонимия, полисемия және тағы басқа
құбылыстар жөніндегі сұрақтарды тудырмайды. Терминдер тілде дамып келе
жатқан, тілде еркін қолданылатын бірліктер ретінде қарауға мүмкіндік
береді. Мәтінге терминдік жүйенің жұысына көрсететін тілдік жүйе ретінде
қарасақ біз сонымен бірге мәтін мен оның аудармасын ғылым саласындағы
мәдениетаралық коммуникация актін жүзеге асыру ретінде қарастырамыз. Осыған
байланысты терминнің негізгі функциясы арнайы түсініктерді мүмкіндігінше
нақты етіп жеткізу. Термин мәдниетаралық коммуникацияның тиімділігін
қамтамасыз ететін тілдік және ғылыми Арнайы мәтіннің қабылдаушысына
мәліметтің негізгі бөлігін құрайтын аударма және түпнұсқа мәтіндері
терминдерінің эквиваленттілігі аударма кезіндегі аударма мәтініндегі
мәліметті толық және нақты жеткізуді қамтамасыз етуге қажет. Аударманың
басты шындықтарының бірі нақты әрбір мәтінде эквиваленттліктің қолданылуы.
Бұл мәселеге байланысты бірнеше көзқарас бар. Осылай формалды сәйкестік
концепциясы келесідей тұжырымдалады: ауызша сөйлеуде қолданылатынның
барлығы жеткізіледі.
Аударылмайтын не қиын аударылатын элементтер өзгертіледі, және түпнұсқа
мәтінінің еш аударуға келмейтін элементтері ғана түсіріліп тасталады.
Нормативті-маңызды концепцилардың авторлары аудармашы екі талапты әрқашан
орындау керек дейді: түпнұсқа мәтнінің барлық маңызды элементтерін жеткізу
және аударма тілінің барлық ережелерін сақтау керек. Бұл жағдайда
эквиваленттілік мәлімет жеткізудің толықтығы мен аударма тілінің ережелері
арасындағы тепе-теңдік түсіндіріледі. Толық аударма концепциясының
авторлары аудара және мәтіннің нақты мазмұндалуы екі түрлі нәрсе деп
санайды. Олар аударма кезінде мәтіннің мағыналық мазмұнының толық
жеткізілуіне талпынып, сонымен бірге мәлімет аударма тіліне түпнұсқа
тіліндегі сияқты тепе-тең құралдар арқылы жеткізілуі тиіс дейді.
Ғылыми мәтіндердің аударма тәжірибесіне сәйкес эвиваленттілік
түсінгі өзекті және толығымен түсінікті олып табылады және өз жұмысында
түрлі стильдерге жататын мәтіндер аудармасының ерекшелігін қарастырған
Л.К.Латышев концепциясына сүйенеді. Ғылыми мәтіндерді аударудағы ең қиын
мәселе аударма мәтінінің мазмұнын басқа терминдік жүйемен жекізу. Біз
тілдің терминдік жүйесі және толық лексикалық жүйе қайталанбас құбылыс
болып табылады деп санаймыз. Бұл келесі себептермен байланысты:
- терминдік жүйе ұлттық тілдің лексикалық жүйесінің бір бөлігі, осыған
орай, ол белгілі бір мөлшерде оның ұлттық-мәдени ерекшелігін қамтиды;
- терминдік жүйе түрлі мәдениттерде ерекшелене алатын белгілі бір пән
саласында білімнің түсінік саласын қамтиды;
- терминдік жүйе әрқашан қозғалыста, ол тұрақты түрде бірліктер арасындағы
қатынастарда және бөлек терминологиялық бірлік жобасына қарай өзгеріп
отырады.
Аталған факторлар жиі терминдерді баламасыз не жартылай баламасы
бар бірліктер етіп қарастыруына әкеледі. Лексикалық деңгейдегі баламасыздық
түсінігі қарастырылған және оның негізгі себептері: 1) халық өміріндегі зат
не құбылыстың болмауы; 2) бірдей түсініктің болмауы; 3) лексика-
стилистикалық сипаттардың әртүрлілігі. Терминология қатысты алғашқы екі
себеп жиі көрінеді, әсіресе бірдей түсінік болмаған кезде.
Терминологиялық бірліктердің көбі интернационалды лексиканың
жәнеинтернационалды морфемалардың негізінде құрылды, осыған байланысты
аударма кезінде шын мәнінде жоқ терминологиялық тепе-теңдік елесі пайда
болады. Бұндай жағдайлар аударма кезінде улкен қателіктерге әкеледі.
Айтылғаннан кейін терминдік жүйелерді мағыналарының семантикалық сипаттауы,
білімнің белгілі бір жүйесінде нәтижелі атаулардың тәсілдерін зерттеуде
және баламасыз терминдерді аудару тәсілдерін өңдеуді салыстырмалы түрде
зерттеу қажеттілігі туады. Аударма тәжірибесінде көптеген терминологялық
бірліктерді аударуда транслитерация және транскрипция жиі қолданылады.
Осымен бірге берілген тәсілдің, бір жағынан, терминологиялық жүйелердің
интернационализациялануына, ал екінші жағынан, бұл тәсілдің нәтижесінде
терминдік жүйені жылжытатын негізделмеген кірме сөздер пайда болуына
әкеледі.
Осыған орай басқа тілдің терминологиялық бірліктерді аудару үшін нақты
аударма тәсілдерін өңдеу қажет.
1.4. Мұнай газ саласындағы техникалық терминдердің пайда болу әдістері
мен түрлері.
Соңғы онжылдықта заманауи тіл білімінде өз жұмыстарын терминологияны
зерттеуге арнаған В.М. Лейчик, Н.В. Подольская, А.В. Суперанская, Г.П.
Немец, Н.В. Васильева, В.П. Даниленко сияқты бірнеше зерттеушілер пайда
болды. Осы зерттеушілердің ойынша қазіргі заманның терминологиясы — ол әр
бірлігі шектеулі қолданыста болатын сөздер тобы. Терминдерді басқа
сөздердер ерекшелендіретін қасиет ол оның ғылыммен тығыз байланыста болуы.
[5, 14б].
Терминдердің пайда болуы, даму барысында жаңа кезеңдерден өткен
ғылым мен техника салаларына байланысты болатыны баршаға мәлім. Мұнай газ
саласындағы терминдерді зерттеу барысында терминополе ұғымы пайда болды.
Терминополе ұғымын алғашқы рет А.А. Реформатский 1931 жылы тіл біліміне
енгізді, алайда көптеген тіл мамандары бұл ұғымның мәнін ары қарай
зерттеуде. Біз терминополе ұғымын белгілі бір жүйені құрайтын ғылыми-
техникалық жиынтық ретінде санайтын тіл мамандарының көзкарасымен
келісеміз. Мұнай газ саласында терминополе бүтін бірлік ретінде өзара
байланысты терминологиялық жүйе, терминологиялық тізбек пен терминдерден
тұрады. Мұнай газ саласындағы терминополе ұғымын ағылшын және қазақ
тілдеріндегі терминологиялық бірліктерін кешенді саралау арқылы анықтаған.
Мұнай газ саласындағы терминология адамның мақсатты іс әрекетінің
нәтижесінде дамып экономикамен бірге, бір уақытта қалыптасады. Ал терминдік
жүйе ұғымы мұнай газ саласында адамның әрекетін сипаттайтын бірлік ретінде
мәлім.
Мұнай газ саласындағы терминдердің бүтін зерттеу объектісіне
біріктірілуінің себебі берілген терминдік жүйенің элементтері құрылымдық
жағынан тығыз байланыста болады.
Ағылшын тіліндегі мұнай газ саласындағы терминологияның келесі
хронологиялық кезеңін атап өтуге болады:
1. ерте ғасырлық агылшын тілі кезеңі; охватывает – V– ХI ғғ қамтиды,
2. орта ғасырлық агылшын тілі кезеңі; ХIIғ ортасы – ХVI ғ,
3. жаңа агылшын тілі кезеңі; ХVIғ аяғы – ХIХғ,
4. заманауи агылшын тілі кезеңі – ХХ – ХХI ғғ.
Ал қазақ тілінде мұнай газ саласындағы терминдердің қалыптасуы төрт
кезеңді қамтиды. Ол ХIХ ғасырда ғылыми жаңалықтар қазақ тіл біліміне,
сонымен қатар терминологиясына үлкен өзгерістер енгізген кезден бастау
алды. ХХ ғасырдың басы қазақ терминологиясын дамыту үшін ерекше кезең
болды. Революциядан кейінгі кезеңде қазақ тіліндегі терминдік жүйенің
қалыптасуына практикалық және теориялық база енгізілді.
ХХ ғасырдың 20–30 жылдары терминологияны дамытуда алғышқы қадамдар
жасалды. 30 жылдардан бастап техникалық терминдер сөздіктері пайда бола
бастады, ал 50–60 жылдары мұнай газ саласындағы терминдер саны біршама
толықтырылды. Мұнай газ саласындағы терминологияға болып жатқан тілдік
өзгерістер тез әсер етіп, көптеген жаңа терминдер мен терминдік жүйелердің
пайда болуына себеп болды.
Казіргі уақытта қазақ тілінде мұнай газ саласындағы терминдердің
дамуына көп назар аударылуда, өйткені ғылым мен техниканың барлық
салаларында сөздерді терминмен алмастыру процесі белсенді түрде өтуде.
Академик А. Кайдаров, У. Айтбаев, Б. Калиев, Ш. Курманбайулы, Ш.
Билялов, Р. Шойбеков сияқты көптеген тіл мамандары терминологияны зерттеу
жумыстарымен айналысты және осының арқасында осы саладағы терминдер ары
қарай дами түсті.
Ағылшын тіліндегі мұнай газ саласындағы терминдер алғашында латын,
грек, француз, кейде неміс тіліндегі кірме сөздер арқылы жасалды, мысалы:
crude (лат.) ─ сырье, шикізат, ointment (фр.) – мазь, сүрме май, octane
number (греч. okto – восемь, сегіз) ─ октановое число. Ал қазіргі уақытта
мұнай саласының дамуына байланысты ағылшын тіліндегі жаңа терминдер сол
тілдің байырғы лексикасы негізінде қалыптасуда.
Ағылшын және қазақ тілінде қарастырылып жатқан мұнай газ саласындағы
терминдердің келесідей терминдік өрісін атап өтуге болады: мұнай өндіру,
мұнай-химия, газ өндіру, жобалау, бұрғылау. Мысалы мұнай өндіру
өрісі бойынша: oil − мұнай (нефть), oil pool ─ мұнай шоғыры (залежь
нефтяная); oil show ─ мұнайдың көрінуі (проявление нефти); бұрғылау өрісі
бойынша: drilling − бұрғылау (бурение, structural drilling ─ құрымдылық
бұрғылау (бурение структурное); drilling speed ─ бұрғылау жылдамдығы
(скорость бурения); well, hole − ұңғыма (скважина): well depth ─ ұңғыманың
тереңдігі (глубина скважины), well hole ─ ұңғыманың оқпаны (ствол
скважины) және т.б
Ағылшын және қазақ тіліндегі мұнай газ саласындағы терминдердің өзіндік
ерекшелеріне келер болсақ, терминдер ішкі құрылысына қарай бір компонентті
және көп компонентті болып бөлінеді, мысалы: ағылш. – sedimentation ─
седиментация, orifice ─ отверстие; қаз.- кенорны ─ field, жоба ─ draft
(бір компонентті); ағылш .– abrasiveness of rocks ─ абразивность пород,
capacity drum ─ емкость; каз.– кәделеуіш қазандық ─ котел утилизатор,
өнеркәсіптік кенорны ─ месторождение промышленное (көп компонентті).
сын есім + зат есім құрылымдық үлгісіне 18% құрайтын екі компонентті
тіркескен терминдер жатады, мысалы: ағылш. – analytical balance
(аналитические весы), spherical bearing (сферический подшипник); қаз.–
мұнайлы аймақ - область нефтеносная, қаттық мұнай ─ нефть пластовая.
Үш компонентті және төрт компонентті терминдер көп қабатты тіркестің
біршама бөлігін құрайды: ағылш. ash of petroleum product (зольность
нефтепродукта), combustibility of petroleum product (горючесть
нефтепродукта; қаз. – газдың мұнайда ерігіштігі (растворимость газов в
нефти), ауырлатқан бұрғылау құбыр (утяжеленная буровая труба).
Үш компонентті тіркескен терминдердің арасында зат есім + зат есім +
зат есім тіркесі кең тараған. Мұндай күрделі тіркестердің терминологиялық
лексикадағы кең қолданысы бір компонентті терминдердің ұғымды толығымен
жеткізе алмауымен түсіндіріледі.
Қос тілдегі бір компонентті терминдер құрылымына қарай үшке бөлінеді:
жай, қосымша жалғанған және күрделі терминдер; оның ішінде қосымша
жалғанған терминдер кең тараған. Мысалы:
– жай терминдер: ағылш. –area (область), field (поле); қаз. – алап
(поле), мұнай (нефть);
– қосымшалы терминдер: ағылш. – migration (миграция), saturation
(насыщение); қаз. – айырғыш (сепаратор), ауытқы (аномалия);
– күрделі терминдер: ағылш. – framework (каркас), hydrocarbons (сырье
нефтегазовое); қаз. – жерасты (подземный), кенорны (месторождение).
Қос тілдегі мұнай газ саласындағы терминдердің жасалу әдістеріне
келер болсақ, олар келесі жолдармен жасалады:
А) синтаксистік тәсіл — терминологиялық тіркес;
Б) лексикалық тәсіл — кірме сөз арқылы;
В) морфологиялық тәсіл — қосымша жалғануы арқылы;
Г) семантикалық тәсіл — переосмысление; [6, 30б].
Қос тілді алатын болсақ қарастырылып жатқан саладағы терминдердің 50%
синтаксистік тәсіл арқылы жасалады, ал екінші орында лексикалық тәсіл,
үшінші орында морфологиялық тәсіл болса, төртінші орында семантикалық тәсіл
тұр. Бұлардың ішінде лексикалық тәсіл мен синтаксистік тәсілді ерекше атап
өтуге болады, өйткені қазақ тілінде мұнай газ саласына қатысты терминдер
көбінесе ағылшын тілінен енген кірме сөздер мен көп компонентті тіркескен
терминдер арқылы жасалады.
Ғылым мен техниканың дамуы қос тілде мұнай газ саласындағы терминдердің
әр түрлі тіркестер арқылы, яғни синтаксистік тәсіл арқылы жасалуына одан
әрі себеп болып отыр. Қос тілдегі мұнай газ саласындағы терминдерге
сараптама жүргізу арқылы тіркескен терминдерді келесідей жіктеуге болады:
1) Екікомпонентті тіркескен терминдер ағылшын тілінде де, қазақ тілінде де
келесі үлгі бойынша жасалады:
• зат есім + зат есім: ағылш. – compressor oil ─ компрессорное масло,
turbine fuel ─ газотурбинное топливо; қаз. – бұрғы қондырғысы ─
установка буровая, бұрғы шламы ─ шлам буровой;
• сын есім + зат есім: ағылш. – hydraulic fluid ─ гидравлическая
жидкость, industrial oil ─ индустриальное масло; қаз. – мұнайлы
балама ─ эквивалент нефтяной, жеңіл мұнай ─ нефть легкая.
Қазақ тілінде сан есім + зат есім үлгісі бойынша жасалатын
тіркескен терминдер бар. Мысалы: біріншілік мұнай ─ нефть первичная,
екіншілік мұнай ─ нефть вторичная. Мұндай тіркестер ағылшын тілінде
кездеспейді.
Біріншілік мұнай (нефть первичная) термині ағылшын тілінде екі зат
есімнің тіркесі арқылы жасалады: mother oil.
2) Қолданысы бойынша екінші орында тұрған үш компонентті тіркес келесі үлгі
бойынша жасалады:
• зат есім + зат есім + зат есім: англ. – gas turbine oil ─
газотурбинное масло, liquid oil fuel ─ жидкое нефтяное топливо; каз.
– газдың мұнайда ерігіштігі ─ растворимость газов в нефти, тау
жынысының жемірлігі ─ абразивность пород.
Ағылшын тілінде осы үлгідегі тіркескен терминдер of көмекші сөзі
арқылы жасалады: corrosiveness of petroleum product (коррозийное свойство
нефтепродукта), evaporation of petroleum product (испаряемость
нефтепродукта).
Мұнай газ саласындағы терминдерді қос тілде салыстыру барысында
терминдердің құрылысында бірнеше сәйкессіздіктер белгілі болды. Мысалы:
ағылшын тіліндегі сын есім + зат есім + зат есім үлгісіндегі терминдер
(conditioned petroleum product - кондиционный нефтепродукт, used petroleum
product - отработанные нефтепродукты) қазақ тілінде зат есім + сын есім +
зат есім үлгісі бойынша жасалады: беттік активті зат (вещество
поверхностно-активное), жер қойнауының геометриясы (геометрия залежи).
Сонымен қатар қазақ тілінде кең тараған терминдік тіркес зат есім +
етістік + зат есім үлгісіндегі тіркескен терминдер болып табылады: мұнай
өндеу зауыты (нефтеперерабатывающий завод), мұнай сақтайтын қойма
(нефтехранилище). Ағылшын тілінде мұндай үлгідегі тіркескен терминдер
кездеспейді.
3) Қос тілде төрт компонентті терминдердің арасында біршама сандық
айырмашылық бар. Қазақ тілінде әр үлгі бойынша жасалған төрт компонентті
терминдер саны аз: мұнай кең орнының ауданы (площадь нефтяного
месторождения), екіншілік қайта айдау қондырғысын құрастыру (установка
вторичной перегонки), термиялық әсер ету аймағы (зона термического
влияния). Ал ағылшын тілінде төрт компонентті тіркескен терминдер келесі
үлгілер бойынша жасалады:
• зат есім + зат есім + көмекші сөз + зат есім + зат есім үлгісі:
antifriction property of petroleum product (антифрикционное свойство
нефтепродукта), oxidation stability of petroleum product
(термоокисляемость нефтепродукта);
• сын есім + зат есім + көмекші сөз + зат есім + зат есім үлгісі:
dynamic viscosity of petroleum product (динамическая вязкость
нефтепродукта), functional compatibility of petroleum product
(функциональная совместимость нефтепродукта);
Мағыналық тұрақтылығына қарай тіркескен терминдер екіге бөлінеді:
жіктелетін және жіктелмейтін тіркескен терминдер.
Жіктелмейтін терминдер тіркесі тұрақты сөз тіркестерінен құралады,
яғни тіркестің әрбір бірлігі жеке термин ретінде керекті мағынаны жеткізе
алмағандықтан олар тіркеседі.
Мұндай тіркестер белгілі бір терминнің бірнеше ғана белгілерін
білдіреді және кең тарамаған: drill head ─ бұрғы басы (головка бура), drill
hose ─ бұрғылау жеңі (рукав буровой), gas cap ─ газды тақия (шапка газовая)
және т.б.
Жіктелмейтін терминдер тіркесіндегі компоненттер жеке термин
немесе жай сөз болып келеді. Оған келесідей тіркестер жатады:
а) құрамындағы компоненттердің бірі термин, екіншісі жай сөз болып
табылатын терминдік тіркес. Мысалы: free phase – еркін фаза (фаза
свободная), light oil – жеңіл мұнай (нефть легкая), acid oil – қышқыл мұнай
(нефть кислая), fuel oil – отынды мұнай (нефть топливная), live oil – тірі
мұнай (нефть живая);
б) құрамындағы компоненттердің екеуі де термин болып табылатын
терминдік тіркес. Мысалы: : drill cuttings – бұрғы шламы (шлам буровой),
drill bit – бұрғылау қашау (долото буровое) және т.б
Жіктелетін терминдер тіркесіне келер болсақ, олар алуан түрлі
тіркестер арқылы жасалады: roller drilling ─ шарқашаулы бұрғылау (бурение
шарошечное), oil separation ─ мұнайды айыру (сепарация нефти).
Тілдік ерекшелігіне қарай ағылшын және қазақ тіліндегі терминдік
тіркестерді келесідей топтарға бөліп көрсетуге болады:
а) құрамындағы компоненттердің біріншісі байырғы сөз, ал екіншісі кірме
сөзден жасалған терминдік тіркес. Мысалы: ағылш. –gear oil (трансмиссионное
масло); қаз. – бұрғы станогы (станок буровой);
б) құрамындағы компоненттердің екеуі де кірме сөзден жасалған терминдік
тіркес. Мысалы: ағылш. – instrument oil (приборное масло), industrial oil
(индустриальное масло); қаз.– газ каротажы (каротаж газовый), домна газы
(газ доменный);
в) құрамындағы компоненттердің біріншісі кірме сөз, ал екіншісі байырғы
сөзден жасалған терминдік тіркес. Мысалы: ағылш. – cetane number (цетановое
число), turbine fuel (газотурбинное масло); қаз. – деломиттенген әктас
(известняк доломитизированный), газ ұңғыма (скважина газовая);
г) құрамындағы компоненттердің барлығы байырғы сөзден жасалған
терминдік тіркес. Мысалы: ағылш. – soap grease (мыльная смазка), petroleum
engineering (технология нефтегазодобычи); қаз. – барлама аудан (площадь
разведочная), бұрғы білте (свеча бурильная).
Баламасыз терминдерге басқа елдің лексикасына кірмейтін терминдер жатады.
Жалпы қарастырылған салада терминдердің толық емес семантикалық баламасы
бар және баламасыз болуының келесідей себептері бар:
- аналитикалық номинациялар компоненттерінің тіркесуінің түрлілігімен:
contract with consideration- каузалдық келісім; on-site tax verification-
көшпелі салық тексерісі.
- салысытырылып отырған тілдерде бір түсінікті білдіру үшін номинациялардың
түрлі типтерінің қолданылуы: a power of attorney- сенімхат, a deferral
payment (system)- кейінге қалдыру, assignment- талаптан қайту.
- салыстырылып отырған тілдердің бірінде сәйкес баламаның болмауы, мысалы,
replevisor -жылжымалы мүліктің иелігін қайтару бойынша айыпты арызданушы.
Бір түсінікпен қатыныстырылатын, бірақ салыстырылатын тілдерде әртүрлі
көлемдегі және түрлі мағынадағы сөздермен белгіленетін терминдік бірліктер
ерекше жағдай болып табылады. Осылай қазақ тіліндегі " қайшылық нормасы"
термині ағылшын тілінің “conflict rule” терминіне сай келеді.
Терминдердің мазмұнын айқындап, мағынасын талқылайтын тәсілдердің бірі
семантика- дефинициялық талдау болып табылады. Лингвистикалық теория
жағынан бұл талдау арнайы лексика бірліктерінің мазмұнын түсіндіруге
мүмкіндік беретін тәсіл болып саналады.
Толық баламалары болмайтын қазақ тілі терминдерін ағылшын тіліне аудару
кезінде аударылатын терминологиялық бірліктердің құрылысын түрлендіру
мүмкіндігі кеңінен қолданылады. Бірақ мұнда еш қатал ереже болмайды.
Зерттеу бойынша салық құқығы бойынша терминдердің жүйеленуіне
көпмағыналы сөздердің терминологиялық мағыналарының нақты анықтамаларының
болмауы кедергі жасайды. Ослылай, tax сөзінің 4 мағынасы бар, tariff – 2,
салық өндіру термині ағылшын тілінде taxation және rating болып
белгіленеді. Сауда белгісі түсінігін аудару кезінде үлкен қиындық
туындайды, өйткені сауда атауы, сауда маркасы, бренд сөздері балама ретінде
қолданыла алады.
Терминнің негізгі қасиеттерінің бірі бірмағыналылығы болғанымен,
тәжірибеде мұнай газ саласындағы мәтіндерде терминдер көпмағыналы да бола
алады; терминнің бірнеше мағынасының болуы түсінбеушіліктер мен
қателіктерге әкеледі.
Аударма кезінде бірнеше баламалары бар терминдердің бірнеше түрлері бар:
1) Бірнеше балмасы бар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz