Біріздендіру – терминологиялық қорды қалыптастыру жолы
Мазмұны
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
I тарау. Терминологияның даму тарихына қысқаша шолу
1.1.Қазақ терминологиясы және оның зерттелуі мен дамуы. . . . . .
1.2.Шет елдердегі терминологияныңың дамуы
1.3 Қазақстанда заң терминологиясының зерттелуі . . . . . . . . . . .
. . . . . .
II тарау. Біріздендіру – терминологиялық қорды қалыптастыру жолы
2.1.Терминологиялық жұмыстар жөнінде түсінік. . . . . . . . . . . .
2.2. Терминологияны біріздендірудің ғылыми негізі.. . . . . .
III тарау. Заң терминдерін аударудағы бірізділік мәселесі
3.1. Заң терминдерін біріздендіру тәжірибесі. . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . .
3.2. Заң терминдерін біріздендіру жолдары. . . . . . .
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
Пайдаланған әдебиеттер. . . . . . . . . . . . .
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Еліміздің егемендік алуы мен қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне
ие болуына байланысты ана тіліміздің өз шешімін күтіп тұрған көкейкесті
мәселелері жеткілікті. Қазіргі кезде күллі әлемге жайылып келе жатқан
жаһандану процесі әсіресе ұлттық ерекшелікті, ұлттық құндылықтарды сақтауға
орасан кедергі келтіруде. Осындай қиын кезеңде тілімізді сақтап қалу,
дамытып, күшейтудің басты амалдарының бірі – ұлттық ғылым тілін, оның
терминологиясын дамыту. Қазақ тілін ғылым тілі ретінде дамытудың басты
жолдарының бірі – ғылыми тілдің мәртебесін айқындау, терминологиялық
бірліктердің құрамын реттеу, олардың мағынасын ашудың әдіс-тәсілдерін
анықтау. Академик Ә.Қайдар, атап көрсеткендей, ең алдымен, ана тіліміздің
тұғырына тірек болар үш тағанын – жазу-сызуын (ұрпақ арасын жалғастырар
алтын көпірін), ономастикасын (жер бетіндегі ескерткішін) және
терминологиясын (оның баю, жаңару көзін) берік ету қажет. Осымен байланысты
терминология саласында жүргізілетін жан-жақты ғылыми зерттеулер оның ғылыми
тілін дұрыс қалыптастыруға көмектеседі. Терминология мәселелері қазақ тіл
білімінде А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ж.Аймауытұлы, Х.Досмұхамедұлы,
Қ.Кемеңгерұлы, С.Жиенбаев еңбектерінен бастау алса, қазақ ұлттық
терминологиясының өзекті мәселелері Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Ө.Айтбайұлы,
Б.Қалиұлы, Ш.Құрманбайұлы зерттеулерінде жаңа сапалық та мазмұндық деңгейде
шешімін тапты. Терминологияның ғылыми-теориялық мәселелері орыс тіл
білімінде А.А.Реформатский, В.В.Виноградов, Н.А.Баскаков, Д.С.Лотте,
В.П.Даниленко, В.М.Лейчик, А.В.Суперанская т.б. ғалымдардың зерттеу
нысанына айналды. Терминологияның жекелеген салалық жүйелерін кешенді
түрде, жан-жақты зерттеп, салалық терминдердің құрамы мен құрылымын
анықтап, оларға дұрыс анықтама берудің қазақ тіл білімі үшін қаншалықты
маңыздылығын С.Ақаев, Ш.Біләлов, К.Аяпбергенова, М.Молдажаров, К.Күркебаев,
А.Қоңырова, Ә.Нұржанова, С.Сәрсенова т.б. ғылыми еңбектері айқын
дәлелдейді. Терминологиялық сөздіктердің құрылымы мен жүйесін, жалпы
терминологиялық сөздікті жасау мәселелерін қарастыратын сала ретіндегі
қазақ терминографиясын қалыптастырудың негіздерін зерттеген
Е.Әбдірәсіловтің, ғылыми тіл құрылымын анықтауға арналған С.Әлісжановтың,
терминологиялық жүйедегі когнитивтік құрылымға назар аударған С.Исанова,
М.Қожаевалардың ғылыми еңбектерін қазақ терминологиясындағы жаңа бағыттағы
жақсы нәтиже деп бағалауға болады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі - қазіргі кезеңде термин ілім мәселесі
қазақ тіл білімінің өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Қазақстан
Тәуелсіздігін алғаннан кейінгі 17 жыл ішінде адам өміріндегі түрлі
салаларда – заң, экономика, саясат, мәдениет, өнер, ғылым т.б. - болып
өткен әлемдік деңгейдегі өзгерістер алғашқы кезекте қоғамның дамуы
барысында әрдайым, үздіксіз жаңа сөздермен, әсіресе, термин-дермен толығып
отыратын тілдің сөздік құрамында өз бейнесін тапты. Адамның қоғамдағы өмірі
қазіргі кезенде үздіксіз келіп жатқан ақпараттарды дұрыс қолдану мен
хабарлануға байланысты. Белгілі бір мамандық иесі аталған кәсіптің тілін
жақсы білген жағдайда ғана ақпаратты еркін жеткізе алатындығы жалпыға
белгілі.
Осыған байланысты бүгінгі күні аудармашылардың заң мәтіндерін кәсіби
бағытта дайындау, аударма сапасын жоғарылату негізгі мәселелердің бірі
болып саналады. Бұл, ең алдымен, өкіметтік орын қызметкерлерінің,
соттардың, қорғаушылар мен заңгерлердің мемлекеттік тілді күнделікті кәсіби
іс-әрекеттерінде белсенді қолдануымен тығыз байланысты. Заң жобаларын
дайындауда және мемлекеттік органдардың актілерін қабылдауда, сот істерінің
жүргізілуінде қазақ тілі - формалды түрде ғана қолданылып, мейлінше,
белсенді түрде қолданылып келе жатқан тіл – орыс тілі екендігі айқын. Бұл
Қазақстан Республикасы азаматтарының бостандықтары мен кұқықтарын қажетті
жағдайда мемлекеттік тілде қорғай алуларына өз кедергісін тигізіп келе
жатқандығы да белгілі. Ал, ҚР барлық заңнамалық және нормативтік актілерін
мемлекеттік тілде еркін жеткізе білу үшін заңдардың түпнұсқасымен оның
аудармасында бірізділік сақталуы қажет.
Зерттеу жұмысының нысаны – заң мәтіндерінің аудармасына күрделі
сараптама жасап, ондағы аударма ерекшеліктерін көрсету
Зерттеу жұмысының пәні –
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Зерттеудің дереккөздері. Жұмыста басты дереккөздер ретінде
терминологияның ғылыми-теориялық мәселелері бойынша жазылған монографиялық
жұмыстар мен ғылыми жинақтардың материалдары, қазақ тілінің он томдық және
он бес томдық түсіндірме сөздіктерінің, сондай-ақ, түрлі салалық түсіндірме
сөздіктер мен энциклопедиялық сөздіктердің материалдары алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негізі ретінде ең алдымен
терминология саласына қатысты Ә.Қайдар, Т.Жанұзақов, Ө.Айтбайұлы,
Б.Қалиұлы, Ш.Құрманбайұлы, Ш.Ш.Сарыбаев, Е.Әбдірәсілов, М.Малбақов,
С.Әлісжанов, С.Исақова т.б. ғалымдардың зерттеулеріндегі негізгі ой-
тұжырымдар алынды. Сонымен бірге шетелдік тіл біліміндегі Д.С.Лотте,
В.П.Даниленко, В.М.Лейчик, А.В.Суперанская, Х.Касарес, Ж.Дюбуа, Л.В.Щерба,
П.Н.Денисов, В.П.Берков, С.Е.Никитина, Л.Л.Кутина, Н.З.Котелова,
Е.Н.Толикина т.б. сияқты ғалымдардың еңбектері мен тұжырымдары зерттеуімнің
басты назарында болды.
Жұмыстың практикалық маңызы - бұл жұмыс заң терминологиясын аудару
барысында негізгі ақпараттар көзін қолданылып, дұрыс, мамандырылған аударма
жасауға өз көмегін тигізбек.
Жұмыс жасау барысында түрлі мемлекеттік мекемелер мен прокуратура және сот
саласында еңбек ететін, күнделікті заң терминдерімен жұмыс жасайтын отызға
жуық аудармашылар арасында әлеуметтік-практикалық сауалнама өткізілді.
Мұндағы мақсат - аудармашылардың заң терминдерін аударуда нені басшылыққа
алатындарын білу, жасаған аудармалардың арасында бірізділіктің болуын
анықтау болатын.
Нәтижесінде аудармашыларға берілген 5 сұрақтан тұратын сауалнаманың
аударма мәтіндердің басым бөлігін қай тілден қай тілге жасайсыз? деген
бірінші сұраққа респонденттердің 100%-ы орыс тілінен қазақ тіліне деп жауап
берген, бұл елімізде заң шығару тілі әлі де болса орыс тілі екендігін
көрсетіп, қазақ тілі тек аударма жасау тілі күйін кешіп отырғанын көрсетті.
Заң мәтіндеріне аударма жасау кезінде нені басшылыққа аласыз? деген
сауалға 60%-ы базалық білімін атаса, 40 %-ы- сөздіктерді қолданатынын
көрсеткен, ал нұсқа ретінде берілген терминологиялық хабаршыны ешкім
қолданбайтындығы белгілі болды. Респондентердің 100%-ы сөздік қорларын БАҚ-
нан толықтыратындықтары белгілі болды, яғни аударма жасау кезінде бүгінгі
шығып жатқан жаңа сөздіктерді, терминологиялық хабаршыны
пайдаланбайтындықтарын көрсетті, бұл Мемтерминком бекітіп жатқан жаңа
терминдер іс жүзінде қолданылмайтындығын, қолданыста жоқ екендігін
көрсетті, сондықтан болар, Басқа аудармашылар жасаған аудармалар мен сіз
жасаған аударма сәйкес келе ме? деген сұраққа сәйкес келмейді деген
жауапты 80 %-ы- таңдаған.
Осы нәтижелерге сүйене отырып, заң саласындағы терминологияны аударуда
негізгі терминологиялық жұмыстардың бірі болып есептелетін - бірізділіктің
жоқтығы анықталды, бұл - жұмыстың жаңалығы болып табылады.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Зерттеу барысында әлеуметтік –практикалық
сауалнама әдісі қолданылды.
Зерттеудің құрылымы. Диссертациялық еңбек кіріспеден, негізгі екі
бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Еңбектің соңында зерттеуде пайдаланылған
әдебиеттер тізбесі берілген.
1.1Қазақ терминологиясы және оның зерттелуі мен дамуы
Қазақ терминологиясы казақ тіл білімінің жеке саласы ретінде қазір пайда
болған жоқ, оның тамыры өткен ғасырдың бірінші жартысында жатыр. Бұл -
қазақ тіл білімі енді-енді жеке ғылым ретінде қалыптасып, оның барлық
салаларының, соның ішінде терминологияның негізі қалана бастаған жылдар.
Сол кездің өзінде-ақ бірыңғай терминологиялық жүйенің, жаңа ұғымдардың
терминдену қағидалары мен олардың жасалу тәсілдерінің қажеттілігі туды.
Қазақ лексикасының терминдену әрекетін алғаш зерттеуші Ш.Құрманбайұлы
қазақ лексикасының терминденуінің төрт негізгі кезеңің атап көрсеткен.
Сондай-ақ, терминжасамның әр кезеңі өзіне тән ерекшеліктерімен өзгешеленеді
және олардың әрқайсысы қазақ халқының өміріңдегі тарихи дәуірді, ғасырды
бейнелейді. Бұл:
I кезең. XIX ғасырдың екінші жартысынан 1910 жылдарға дейін.
П кезең. 1910-1930 жылдар аралығы.
III. кезең. 1930-1990 жылдар аралығы.
IV. кезең. 1990 жылдардан бергі мерзім
Алайда терминтану тарихын XV ғасырдан бастауды ұсынатын да ғалымдар бар.
Мәселен, физиолог ғалым Жандар Ермахан Керімбекұлы Өтейбойдақ
Тілеуқабылұлының Шипагерлік баян атты еңбегінде кездесетін атауларды
келтіре отырып, терминтану тарихын осы еңбек жарық көрген кезеңінен бастау
керек деп санайды. Терминтану ғылымын қазақша атаутану деп атауды ұсынатын
ол Алғашқы қазақ атаутану ғылымының негізін 1468 жылы қаланғанын білдік.
Қазақ атаутануының мыңжылдық тарихы бар, яғни Ресейді былай қойғанда, әлі
Еуропада терминология ғылымы жоқ кезде, қазақ елінде негізі қаланған деген
пікір айтады. Ғалым пікірі терминтану ғылымының емес қазақ
терминологиясының, оның ішінде медициналық терминологияның даму тарихы
туралы сөз болғанда ескерілгені жөн болса керек. Қазақ тіліндегі термин
шығармашылығының бастауларын іздегенде Шипагерлік баянды ескерусіз
қалдырмау керектігі анық. Жалпы Ө.Тілеуқабылұлының бұл еңбегінің тілі мен
ондағы терминдерді арнайы зерттеген орынды. Сонда ғана біз нақты деректерге
сүйене отырьш, тиісті тұжырымдар жасай аламыз.
Қазақ терминологиясының жасалуын, дамуын және қалыптасуын зерттеуді,
біздіңше, Октябрь революциясынан бастау керек. Бұл кезеңде мал шаруашылығы,
халық медицинасы, жер бедері, өсімдіктер дүниесі т.б. салалардан жасалған
халықтық кәсіби сөздер, атаулар болды, бұлар революциядан кейінгі дәуірде
ғылыми терминологияға үлкен бір сала болып енгенін айқындау қажет.
(Әбдірахманов А. Термин қалыптастыру тәжірибесіненҚазақ терминологиясының
мәселелері.-А., 1986.65-71). Тілші ғалым А.Әбдірахмановтың бүл пікірі де
жеке салалардың терминдерінің, терминологиясының қалыптасуына қатысты
айтылған. Мүны терминтанудың ғылым ретінде қалыптасуы деп қараудың және оны
Октябрь революциясымен байланыстырудың негізі бар деп айту қиын.
Бізде қазақ тіл білімінің ғылыми негізінің қалануын Ахмет Байтұрсынұлы
есімімен байланыстырып, оны XX ғасырдың басынан басталады деген пікір бар.
Ал терминтанудың тіл білімінің, оның ішінде лексикологияның қойнауында
пайда болған ғылым екендігін мойындасақ, онда терминтанудың тарихын да
қазақ лингвистикасының тарихымен байланыста қарау керек. Сол тұрғыдан
келгенде терминтанудын еткен жүзжылдықтағы дамуын бірнеше кезеңге бөліп
қарауға болады. Отандық терминтанудың негізінің қалана бастауының алғашқы
кезеңі казақ тіл білімінің негізін қалаушы ғұлама ғалым Ахмет Байтұрсынұлы
есімімен тығыз байланыста қараған жөн. Ғалым өзі жасап қолданысқа енгізген
жүздеген терминдері арқылы терминжасам тәсілдерін анықтап, оларды термин
шығармашылығында ұтымды пайдаланудың, ұлттық терминжасам үлгілерін
қалыптастырудың жолын көрсетті. 20-жылдары Ахмет Байтұрсынұлы термин
комиссиясының төрағасы бола жүріп, көптеген жаңа терминдерді салалық
мамандармен қосыла талқылап, оларды бекітіп, қолданысқа енгізді. Өзі
басқарған комиссия бекіткен терминдерді сөздік түрінде бастырып шығарып,
көпшілік қауымға, мамандарға ұсынды. 1926 жылы Қызылордада Орысша-қазақша
әскерлік атаулары (Русско-казакская военная терминология) 5000 дана
таралыммен, 1927 жылы Пән сөздері 10 000 дана таралыммен басылып шықты.
1931 жылы жарық көрген Атаулар сөздігі де сол жылдардың жемісі. Оның бұл
еңбектері терминографияны дамытудың алғашқы ізденістері болумен бірге,
терминологиялық жұмыстарды жүргізудің, оны бір орталықтан басқару мен
ұйымдастырудың, оның ішінде, терминологияны біріздендіру мен оны ретке
келтірудің де бастамасы еді. Сонымен қатар, А.Байтұрсынұлы төл терминдер
мен кірме терминдерді ұлт тілінің фонетикалық, орфографиялық зандылықтарына
сәйкес дұрыс жазудың, өзге тілдерден термин қабылдау мен термин алмасудың
жолдарын, тәртібін атап көрсеткен ғалым. Бұл айтылғандардың барлығы да
қазіргі терминтану ғылымының қолданбалы терминтану, семасиологиялық
терминтану, ономасиологиялық терминтану деп аталып жүрген салаларының
карастыратын мәселелері. Ал Ахмет Байтұрсынұлының 1926 жылғы Бакуде өткен
Бірінші бүкілодақтық түркология сиезінде жасаған баяндамасында қазақ
зиялыларының терминологияны жасауда қандай қағидаттарды басшылыққа алып
отырғандығын ортаға салып, осы қағидаттарды өзге түркі халықтарының да
басшылыққа алу керектігін ұсынуы - терминологияның сол кезеңге тән даму
үрдісін айқындап, терминтанудың қай бағытта даму керектігін көрсету болып
табылады. Бұл аталғандар - жалпы терминтану мен салғастырмалы терминтану
ауқымында қарастырылатын мәселелер. Осы себептен де отандық терминтанудың
пән ретінде қалыптасу тарихында Ахмет Байтұрсынұлының алатын орны айрықша
болмақ. Сөз болып отырған кезендегі терминологиялық лексиканың жасалуы мен
қалыптасуына А. Байтұрсынұлымен замандас Н.Төреқұлұлы, Е.Омарұлы,
Х.Досмұхамедұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Ж.Күдерин, М.Жұмабайұлы, Ж.Аймауытұлы,
М.Дулатұлы, Т.Шонанұлы сынды алаш зиялыларының да елеулі үлес қосқанын айту
керек. Мысалы, Нәзір Төреқұлұлы кірме терминдерді кабылдау, оларды ұлт
тілінің дыбыстық жүйесіне сәйкестендіріп жазуға арналған Жат сөздер
туралы (Мәскеу, 1926. - 38 бет) деп аталатын еңбек жазса, 1924 жылы қазақ
білімпаздарының тұнғыш сиезінде Елдес Омарұлы Қазақша пән сөздер (Қазақ
білімпаздарының тұңғыш сиезі. Орынбор,1925. -75-6.) деген тақырыпта
баяндама жасап, терминология қағидаттарын сиез қарауына ұсынған. Сондай-ақ
өзге аталған алаш зиялылары да көптеген салалық терминдерді жасап, термин
мәселесіне арналған мақалалар жариялаған. XX ғасыр басындағы қазақ
терминологиясының жай-күйі туралы сөз еткенде 20-жылдарға дейін-ақ жарық
көрген М.Әуезовтің Қайсысын қолданамыз? (Сарыарқа газеті. 1917 жылғы
қазанның 9-ы. №17) және Ғылым тілі (научный термин) деп аталатын (Абай
журналы. 1918 жыл, №7.4-7 беттерде) мақалаларын атамай өтуге болмайды.
Ғалымның бұл аталған мақалалары терминдерді біріздендіру мен ұлттық ғылым
тілінің болашағы туралы мәселе көтерген алғашқы жарияланымдардың бірі.
Осы кезеңде қазақ зиялылары бірнеше арнаулы саланың негізгі
ұғымдарының атауларын өз тілімізде жасап, қолданысқа енгізді. Бұл істен
қазақ окығандарының ешқайсысы да шет қалмай, көпшілігі ондаған, бірқатары
жүздеген қазақша жаңа терминдер жасаған. Олар маманданған салаларының
ұғымдарын ұлт тілінде атап, кәсіби қызметінде қазақ тілін кеңінен
пайдаланьш, оны ғылым мен білімнің тілі ретінде дамытуды өздерінің төл
міндеті санады. Қазақ тілінің қоғам өмірінің барлық салаларындағы
қолданысын кеңейтіп, ғылым тілін, терминологиялық лексиканы ұлттық тіл
негізінде қалыптастыру, ұлт тіліндегі термин шығармашылығын дамыту - бұл
кезеңнің басты ерекшелігі болып табылады.
1930-жылдардан бастап қазақ терминологиялық лексикасын қалыптастыру
мен дамытудың жаңа кезеңі басталды. Бұл кезенді қазақ терминологиясы
дамуының кеңестік дәуірі деуге болады. А.Байтұрсынұлы кезеңіндегі қазақ
зиялыларының ғылым тілі мен терминологиялық қорды қалыптастыруда ұстанған
бағыттары мен олардың негізге алған қағидаттары қатты сынға алынды. Олар
ұлт тілінің дамуына үлкен нұқсан келтіретін, қазақ ұлтын совет халқынан
оқшаулап кері тартатын түркішіл, пантүркішіл, ұлтшылдық, пуристік
бағыт ұстанды делініп, сол 30-жылдарға дейінгі жиырма жылдай уақытты
қамтитын алаш оқығандарының терминологияны дамытуда үстанған бағыт-бағдары
басқа арнаға бұрылды. Ендігі жерде кеңес одағы халықтарына ортақ жалпы
кеңестік терминологиялық қор құру мақсаты қойылды. Одақты құрайтын барлық
ұлттық республикалар орыс тілінің терминологиясын үлгі ете отырып,
ұлтаралық тіл мәртебесіне ие осы тілмен ортақтығы мол терминологиялық қор
қалыптастыру көзделді. КСРО-да терминологияның халықаралық сипатын
арттыруға баса мән берілді. Ұлттық республикалардың көпшілігі кеңестік тіл
саясатына сәйкес белгіленіп отырған осы бағытқа қарай бетбұрыс жасады.
Қазақстан да 30-жылдардан ба үлттық терминологиялық қорын осы жаңа бағытқа
сәйкес қалыптастыр бірден қолға алып, осы іске белсене араласқан
республикалардың бірі бастап Қазақ терминологиясын дамытудың осы кезең
талаптарына жауап беретін жаңа қағидаттары белгіленді. Сөйтіп, барлық
терминологиялық жұмыс кеңестік тіл саясатының талаптарына лайықталып
жасалған терминология қағидаттарына сай жүргізіле бастады. XX ғасырдың 30-
90 жылдары аралығын қамтитын 60 жылдай уақыт ішінде терминология дамуының
негізгі бағытын белгілеп отырған мемлекеттің саяси курсы, оған негізделіп
белгіленген саясаты да айтарлықтай өзергіске ұшыраған жоқ. Сол себептен де
жалпы кеңес одағындағы терминологияны дамытудың бағыты, ұлттық
республикаларда сол бағыттағы жүмыстардың жүргізілу тәртібі мен бағдары да
басқа арнаға бұрыла қоймады. Қайта жыл өткен сайын орныға түсті. Біздің
қазіргі қолданыстағы терминологиялық қорымызды құрайтын терминдеріміздің
елеулі бөлігі дәл осы кезеңде жалпыкеңестік терминқор қалыптастыруды
мақсат еткен уақытта жасалып, қалыптастырылды. Сондықтан да ұлттық
терминологиялық қорымыздың даму, қалыптасу тарихындағы бұл кезеңнің өзіндік
орны бар.
Қазақ терминологиясы дамуының бұл кезеңіне тоқталғанда белгілі тілші
ғалым Құдайберген Жұбанов есімін атамай өте алмаймыз. Ол жылдардың басынан
бастап, өзі жаппай қуғын-сүргін құрбаны болған 1937 жылға дейінгі бірнеше
жыл аралығында ғана терминология саласы барынша өнімді жұмыс атқарды.
Мемтерминком жұмысына басшылық етті, Мемлекеттік терминология комиссиясы
Бюллетенінің төрт санын шығарды. Онда әлеуметтік экономика, математика,
физика, ботаника сияқты ғылым салаларының терминдері мен терминология,
орфография мәселелеріне арналған мақалалар жарияланды. Ол ұсынған
терминология қағидаттары 1935 жылы Мәдениет қызметкерлерінің съезінде
қабылданды. Ғалым ұсынған қағидаттардың ресми бекітілуі Қазақстандағы
терминологияны дамытудың жаңа бағытының лингвистикалық негізі бар дегенді
заңдастыру еді.
Ж.Молдажаровтың Қ.Жұбанов еңбектері сол жылдардағы тіл құрылысы
саласындағы идеологиялық күресті қорытындылайды деген пікірінің негізі
бар. Шындығында да солай. Қ.Жұбанов өз кезеңі талаптарына жауап беретін
жаңа қағидаттар жасап, оны съезде ресми бекіту арқылы қазақ терминологиясы
дамуының жаңа кезеңінің басталуына, ендігі жерде республикадағы
терминологиялық жүмыстардың КСРО-ның белгілеп отырған тіл саясатына сәйкес
жүргізілуіне негіз қалады. 30-жылдардың орта тұсынан бастап термин жасау,
терминдерді шет тілдерінен кабылдау, терминдерді жазу, бір сөзбен айтқанда
барлық терминологиялық жұмыстар ғалым ұсынған қағидаттарды негізге ала
отырып жүргізілді.
Тілші ғалым А.Әбдірахманов Қ.Жұбановтың осы айтылған идеялары мен
қағидалары тіл майданындағы күресте жеңіп шықты ... интернационалдық
терминдердің орыс тіліндегідей вариантта жазылуы Қ.Жұбановтың дәйекті
күресінің арқасында 1935 жылы республика Мәдениет қызметкерлерінің съезінде
қабылданып, қазақ тілінің дамуы барысында өмірден бекем орын тепті. Сөйтіп,
Қ.Жұбановтың ғылым жолындағы табанды күресінің аркасында орфографияның
негізгі мәселелері мен терминология программаларында нағыз төңкеріс
жасалды, жаңа бағыт жүзеге асырылды ,- деп жазады.
А.Әбдірахмановтың ғалымның табанды күресінің арқасында орфографияның
негізгі мәселелері мен терминология программаларында нағыз төңкеріс
жасалды, жаңа бағыт жүзеге асырылды деген тұжырымын сол кезеңнің шындығы
ретінде кабылдаған орынды. Қ.Жұбанов жасаған қағидаттар көп ұлтты
мемлекетті кұраушы халықтардың тілдерін, олардың терминқорын қалыптастыруда
көздеп отырған мақсатына, жаңа заман талабына сай жасалды. Сондықтан да
замана сұранысын ескере отырып жасалған бұл қағидаттар терминологиялық
жүмыстарды жүргізу барысында ұзақ жылдар бойы басшылыққа алынып келді.
Кеңестік кезенде терминология қағидаттары жөнінде әңгіме қозғап, өзіндік
ұсыныстарын айтқан ғалымдар болды. Н.Сауранбаев, С.Бәйішев, М.Балақаев
сынды ғалымдар тарапынан жазылған қағидаттар жөніндегі макалаларды солардың
қатарына қосуға болады. Алайда бұл мақалалар Қ.Жұбанов қағидаттарының одан
әрі орныға түсуіне, осы саладағы жұмыстарды нақтылай түсуге септігін
тигізгенімен, терминқор қалыптастыруда ұстанып отырған бағытымызды өзгерте
қойған жоқ. Ондай өзгерістерді уақыттың езі де қажетсіне қоймап еді.
Сонымен терминология дамуының бүл кезеңінде қазақ совет тіл білімінің
көрнекті өкілі профессор Құдайберген Жұбанов жасаған қағидаттар
жалпысоветтік терминқор қалыптастыру бағытындағы терминологиялық жұмыстарды
жүргізуде бағдар беруші негізгі ғылыми лингвистикалық құжат ретінде
басшылықка алынды. Қазақ тілінің бүгінгі қолданыстағы терминдерінің елеулі
бөлігі кеңестік кезенде осы қағидаттарға сүйене отырып жасалды, өзге
тілдерден қабылданды және жазылды. Сол себепті қазақ терминологиясының даму
тарихында Қ.Жұбановтың, ол жасаған қағидаттардың өзіндік орны бар.
Қазақ терминологиясының көптеген саласьш жасап шығаруда, тәртіпке салуда,
әсіресе, XX ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ зиялы қауымының көрнекті
өкілінің бірі - Х.Досмұхамедұльның еңбегі зор. Мамандығы дәрігер
болғандықтан, ол сол кездің басқа да ғалымдары сияқты ғылымның медицина,
зоология, биология сынды салаларындағы терминологияның қалыптасуына
айтарлықтай зор үлес қосты.
X. Досмұхамедұлының өзге тілдерден енгізілген лексикаларды терминдеу
мәселесіне қатысты ойлары "Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы"
тақырыбындағы жұмысында айқын көрініс тапқан [26]. Ғалым халықаралық
сөздерге қатысты өз көзқарасын мына сөйлемдермен береді: "Тілге кірген жат
сөздер де сіну үшін, тілге "өзілік" болуы үшін сол тілдің заңымен өзгертіп,
танымастай халге келуі керек. Бүйтпесе жат сөздер бұралқы болып, тілдің
шырқын бұзады. тілге зиян береді ... Жат сөздерді қолданғанда тіліміздің
заңымен өзгертіп, тілімізге ылайықтап алу керек" [26, 148]. Fалым басқа
тілдердің, соның ішінде еуропалык тілдердің тәжірибесін игергеннен кейін
барып, осы қорытындыға келеді. Кірме лексика еуропалык тілдерге бейімделген
түрде қабылданады, яғни егер кірме сөз аударылмаса, ол қай жағдайда
болмасын берілген тілдің төл сөзіне ұқсастырылуы арқылы өзгеріске ұшырайды.
Осыған сәйкес, қазак тілі де орыс сөздерін, ал орыс тілі арқылы өзге
еуропалық сөздерді де енгізу де өз фонетикалық зандылықтарын ескеріп отыруы
қажет.
Х.Досмұхамедұлының ғылыми мұралары К.Т.Қабатаева арқьлы зерттеліп, оның
"Халел Досмұхамедұлы еңбектеріндегі қоғамдық-саяси, мәдени-әлеуметтік
терминдер" тақырыбьндағы диссертациясында көрініс тапты [27]. КТ.Қабатаева
ғалым еңбектерін зерттей келе, Х.Досмұхамедұлының жұмысында кездесетін
терминдерді ғылым салалары бойынша тоғыз тақырыптық топқа бөліп береді.
Қазақ терминологиясының мәселелері академик Н. Сауранбаевтың еңбектерінде
де көрініс тапты. Академик қазақ терминологиясын бұруға тәжірибенің
жеткіліксіз кезеңінде жұмыс жасады. Қазақ әдеби тілінде, қазақ халқының
тұрмысы мен өмір сүруінe тән емес, жаңа сөздер мен ұғымдардың пайда болуы
көптеген қиындықтарды тудырды. Әрине, бұл өзімен бірге жаңа терминдерді
жасаудағы қателер мен кемшіліктерді де ала келді. Сондықтан да ғалым жаңа
терминология, ең алдымен, тілде сауатты көрініс табуын басты назарға алды.
Академиктің пікірінше, жаңа ұғымды қалай да болмасын аударғанда қазақ
тіліндегі аудармасы бірнеше сөзбен, тіпті бүтін сөйлемдермен берілетіндігі
- жіберілмейтін қателік. Мысалы, "шахта" - "жер астынан көмір қазып
шығаратын орын". Нәтижесінде терминнің қысқалық тәрізді негізгі белгісі
жойылады. Н.Сауранбаев ғалымдармен бір терминге түрлі аудармалар беріп,
соның негізінде тілді түсініксіздік пен былықты тудыратын жағдайға тікелей
қарсы. Бұған мысал ретінде ғалым "типичность" сөзін келтіреді. Әдебиетшілер
берілген терминді тәндік, ерекшелік, ерекше пішін тәрізділік тәрізді
сөздер қатарымен аударады [28, 174].
Академик Н.Сауранбаев жаңа терминологияны кұрудың негізгі жолдарының бірі
- "ескі сөздердің жаңа мағынаға ие болуы". Мысалы: ой - ойөріс, көз -
көзқарас, т.б. [28,175]. Ғалым сөздік кор тек халыкаралық сөздер негізінде
ғана толығады дегенмен келіспейді. Академик оның толығуы: "Халық тіліндегі
ескі ауыз, жазба әдебиеттегі сөздерді біліп, оларды толық дұрыс қолдануға
байланысты", - деп тұжырымдайды [28, 175].
1930-1990 жылдары Қазақстанда терминтану пән ретінде карқынды дамыды
немесе терминтанудың теориялық, эдіснамалық, эдістемелік негізі жасалды,
отандық терминтанудың ғылыми мектептері қалыптасты, ұлт тіліндегі термин
шығармашылығы дамытылды деп айта алмаймыз. Алайда бірқатар практикалык
жұмыстардың жүргізілгенін, терминологиялық сөздіктер жасалғанын,
терминдерді қолдану мен біріздендіруге қатысты мақалалардың жарық көргенін
айту керек.
Сөз болып отырған кезенде Ә.Қайдаров, К.Мұсаев, Ө.Айтбаев, ХЖанұзақов,
А.Әбдірахманов, Ж.Молдажаров сынды тілші ғалымдар мен Ө.Сатыбалдиев,
Е.Аққошқаров сияқты сала мамандарының термин мәселелеріне арнап қалам
тартқан өзге де авторлардың жекелеген ғылыми және ғылыми-көпшілік
мақалалары жарық көрді. Ал арнайы зерттеулерге келер болсақ, Т.Мұсақұлов
(1958), Ж.Молдажаров (1972) сынды санаулы мамандар ғана терминология
мәселелері бойынша кандидаттық диссертацияларын қорғады. 1986 жылы Қазақ
терминологиясынын мәселелері атты мақалалар жинағы, 1988 жылы терминология
бойынша алғашқы монография Ө.Айтбаевтың Қазақ терминологиясынын дамуы мен
қалыптасуы деп аталатын зерттеу еңбегі басылып шықты [21]. Өзінің көлемді
еңбегінде ғалым қазақ терминологиясының калыптасу жолдарын, оньң пайда болу
кезеңінен бастап зерттеген. Сонымен қатар, ғалым жаңа сөздер мен ұғымдардың
тууына әсер етуші негізгі қайнар көздерді де қарастырған. Ө.Айтбаевтың
пікірінше, бұл тұста негізгі рөлді араб, парсы және орыс тілдері атқарған.
Оның дәлелі ретінде қазақ тіліндегі колданылып жүрген көптеген термин
сөздердің этимологиясы саналады.
Профессор Ө.Айтбаев қазақ әдеби тілінің нормасына сәйкес қазақ
терминологиясының дамуы мен қалыптасуы, ең алдымен, тіл білімінің осы
саласында жұмыс жасап жүрген мамандарға байланысты деп есептейді:
"...терминология мәселесімен шұғылданғысы келетін маман лингвистикалық
дайындықпен қатар белгілі бір пәнді жете меңгеруге міндетті" [29,4].
Қазақ терминологиясын құру принциптеріне байланысты, профессор
Ә.Қайдаровтың негізгі ойларын Ө.Айтбаев бөлшектей келе, бұл мәселе бойынша
өз пікірін де айтады. Ғалым Ә.Қайдаров сияқты 11 -ге бөлмейді, ол қазіргі
сөзжасам сүйенуге міндетті 7 негізгі принципті бөліп көрсетеді. Олар
төмендегідей:
1) Қазақ тілі сөз байлығын барынша сарқа пайдалану.
2) Түркі тілдері сөз байлығын сарқа пайдалану.
3) Интертерминдерді қабылдау.
4) Қыскарған терминдер жасау принципі.
5) Шарттылық принципі.
6)Терминдер жазу принципі
7) Мемлекет тарапынан үздіксіз қамкорлык жасау принципі [29, 4].
Профессор Ә.Қайдаров казақ терминологиясының жасалуыньң 11 принципін
өңдеп шығарды, бұл оның "Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас" атты
еңбегінде көрсетілген [30]. Қазақ терминологиясын қалыптастыру
принциптерінің негізінде бір негізгі ой "тіл байлығын сарқа пайдалану"
жатыр. Аударуға келмейтін терминдер жок, әрқашанда тілден оған мағыналас
баламаны табуға болады. Ғалымдар терминдерді калыптастыруда негізгі күшті
ана тілдің сөздік қорына салған дұрыс деп түжырымдайды. ...біздің
тілімізде 1 миллиондай магьналық единица (бірлік) бар. Тіл байлығы деп біз,
міне, осыны айтамыз", - дейді Ә.Қайдаров [30, 11]. Ғалымның пікірінше,
тілдің осындай мол сөздік қорын иемдене отырьш, халықаралық сөздерді
колданудың қажеті жоқ.
Бұл жылдары сондай-ақ көптеген терминологиялық сөздіктер баспа бетін
көрді. Олардың қатарына 1948-1949 жылдары және 1962 жылы Ғылым академиясы
шығарған терминологиялық сөздіктер топтамасы мен одан өзге де жеке
авторлардың, авторлар ұжымының шығарған сөздіктерін жатқызуға болады.
Аталған кезенде жасалған терминдердің саны мен сапасын, ұстанған
жолымыз бен жүргізген жұмыстардың жетістігі мен кемшіліктерін анықтап,
терминология саласындағы алдағы атқарылатын жұмыстарымызда оларды ескеріп,
жақсы тәжірибелерін іске жаратып, кемшіліктерін қайталамау үшін бұл кезең
әлі де жан-жақты зерттелуі қажет.
Сонымен, бұл кезенде терминологияны халықаралықтандыру бағытына
басымдық беріліп, КСРО халыктарына ортақтығы мол жалпыкеңестік
терминологиялық қор қалыптастыру көзделді. Жекелеген республикаларды
есептемегенде, одақты кұраған халықтардың басым көпшілігі терминологиясын
қалыптастыруда орыс тілін үлгі тұтып, дайын термин қабылдайтын негізгі
сыртқы көз ретінде де орыс тіліне жүгінді. Бізде де солай болды.
Нәтижесінде лексикалық құрамы жағынан орыс тілімен ортақтығы мол,
терминдердің айтылуы мен жазылуы тұрғысынан да одан айырмашылығы мейілінше
аз терминқор қалыптастырылды. Ал ұлт тіліндегі термин шығармашылығы
тоқырауға ұшырап, терминжасам тәсілдері жетілдірілмеді. Номендер мен
арнаулы лексемаларға да осы сипат тән екендігін айту керек. Ал отандық
терминтануды пән ретінде дамытып, бұл саладағы іргелі гылыми зерттеулерді
жүргізу назардан тыс қалып келген десе де болады.
Аяқталған ғасырдың 90-жылдарынан бастап Қазақстанда терминология
дамуының жаңа кезеңі басталып, ол өз кезегінде теминтанудың практикалық,
ғылыми-әдістемелік және теориялық мәселелерін зерттеуге тын серпін берді.
КСРО-ның іргесі сөгіле бастаған 80-жылдардың аяғынан бастап, сол кезеңдегі
терминологияны қалыптастыру бағытындағы атқарылған істерге жаңаша қарап,
басқаша бағамдау көрініс бере бастады. Ал кеңес одағының ыдырауы 90-жылдары
қоғам өмірінде болған түбегейлі өзгерістер ұлт тілдерінің дамуына жаңаша
серпін берді. Тәуелсіздігін жариялаған әр ұлт өз тілінің тағдырына, оның
дамып өркеңдеуіне ұлт мүддесі тұрғысынан қарай бастады. Әліпби, орфография,
терминология, ономастика, тілді үйретудің әдістемесі сияқты мәселелерге
айрықша көңіл бөлініп, үстем тілдің ықпалы күшті болған кезеңдегі бұл
салалардағы орын алған кемшіліктер айқындалды. Оларды түзетіп, ұлт тілін
дыбыстық, кұрьілымдык және сөздік құрам тұрғысынан өз ерекшеліктері мен
заңдылықтарын сақтай отырып дамытуға соңғы жылдары көп көңіл бөлінді.
Тәуелсіз мемлекеттің, егемен елдің мемлекеттік тілі ретінде қазақ тіліне
қоғам өмірінің сан түрлі саласында қолданылу мүмкіндігі беріліп, соған
сәйкес оған қосымша міндетгер де жүктелді. Термин қолданылмайтын адам
қызметінің саласы болмайтындықтан әсіресе, терминология мәселелеріне ғылыми
қауымның, түрлі сала мамандарының, жалпы жұртшылықтын назары айрықша ауды.
Қазақ тілі білім беру, заң шығару, іс жургізу, түрлі ақпараттар тарату тілі
ретінде қоғамдағы қызмет аясын кеңейтуі үшін сол сан түрлі салалардағы
үғымдарды дәл бейнелеп, кәсіби, ресми карым-қатынастарды қамтамасыз ете
алатын тіл болуы керек. Ал ол үшін оның терминжасам тәсілдері жетілдірілген
әрі тұрақты түрде жұмыс істеп тұратын, терминдер жүйесі қалыптасқан,
терминологиялық лексикасы нормаланған тіл болуы қажеттігі сөзсіз. Кеңестік
дәуірде ұзақ жылдар бойы қоғам өмірінің көптеген салаларындағы қызметі
шектеліп, үздіксіз түрде жүргізіліп отыруға тиіс терминологиялық жұмыстар
өз деңгейінде қолға алынбай келген тілдің мұндай талаптарды бірден
мүлтіксіз атқарып кете қоюы оңайға соқпасы белгілі. Сондықтан да кезінде
жіберілген кемшіліктерді түзетіп, атқарылмаған істерді кәсіби деңгейде
қолға алып, терминологияны ұлт тілінің мүддесіне сәйкес жетілдіре түсу
міндеті туындады. Бұл іске тіл мамандары да, терминтанушылар мен пән
мамандары да белсене ат салыса бастады. Олар зиялы қауымға, ғалымдар мен
түрлі сала мамандарына ұлт тілін ғылым-білімнің, техниканың, өнер мен
мәдениеттің, ел басқару мен заң шығарудың тілі ретінде дамытып, қолданыс
аясын кеңейтіп, уақыттың өзі жүктеп отырған міндетті атқаруға тиіс
екендігін жақсы түсінді. Термин мәселесіне барынша араласушылар, мақалалар
жазып, жекелеген терминдер мен термионологиялық сөздіктер жасаушылар,
диплом жұмыстары мен диссертациялар қорғаушьшар саны дәл осы кезеңде күрт
өсті. Бұл қоғам өмірінде болған түбегейлі өзгерістерге сәйкес ұлттық
сананьң оянуына байланысты көрініс берген табиғи құбылыс. Мұндай процесс
бодандықтан босап, отарлық құрсауынан шыққан елдердің барлығына дерлік тән
нәрсе. Тек отарсыздану (деколонизация) әр елдің нақты жағдайына байланысты
түрлі деңгейде, әр түрлі қарқынмен жүргізілуі мүмкін. Отарсыздану елдің
саяси-экономикалық, мәдени деңгейі мен әскери қуаты сияқты факторларға
тәуелді болатыны сияқты тіл саласындағы ұлттық бағытта даму да сол елдегі
қалыптасқан тілдік ахуалмен тікелей байланысты.
КСРО кезінде терминологияны халықаралықтандыру бағытына басымдық берілді.
Көп ұлтты алып мемлекеттің тұтастығын күшейтіп, түрлі салалардағы
мамандардың кәсіби қарым-қатынасын жеңілдетіп, тілдік бөгетті жою үшін де
бұл бағыт қажет болды. Сондай-ақ ең бастысы қоғам өмірінің, арнаулы
салалардың барлығындағы орыс тілінің үстемдікке ие болуы үшін де
халықаралықтандыруға мақсатты түрде көңіл бөлінді. Кеңес одағында
терминологияны халықаралықтандыруда да отарлау саясатына тән сипат болды.
Оны мынандай факторлардан айқын көруге болады. Мысалы, кеңестік республика
халықтарының орыс әліпбиіне көшіріліп, халықаралық терминдер мен
большевик, коммунист, колхоз сияқты жүздеген советизмдер мен
руссизмдерді орыс орфографиясына сәйкес жазудың міндеттелуі соның айқын
көрінісі. Одақ құрамына кірген көптеген ұлттар терминдерді өз тілдерінің
фоно-морфологиялық заңдылыктарына сәйкестендірмей, дәл орыс тіліндегі
калпында қабылдап, солай жазып-айтуына тура келді. Сондай-ақ
итернационализмдер мен советизмдерді аударуға да тыйым салынды. Соның
нәтижесінде ұлт тілінің төл зандылықтары бұзылды және терминологиялық
аударма тежеліп, жалпы термин шығармашылығының дамуына тосқауыл қойылды.
1990-жылдары тәуелсіз республикалардың пайда болуына байланысты ұлттық
сананың оянуы отарлау саясатымен астасып жүргізілген терминологияны
халықаралықтандыру (интернационализация) бағытына қарама-қарсы
терминологияны ұлт тілінде жасау, бұрынғы қабылданған терминдерді ұлт
тіліндегі баламамен алмастыру (деинтернационализация) бағытының өріс алуына
жол ашты. Сонғы он-онбес жыл ішінде көптеген терминдердің аударылып,
бірқатар терминдердің жазылуына өзгеріс енгізілуі осы үрдістің жандана
бастағандығының дәлелі бола алады. Жалпыкеңестік терминқор құру мақсатын
көздеп, терминологияны халықаралықтандыру бағытын ұстанған кезеңде мұндай
әрекетке жол берілмес еді. Егер жол беріле қалса, онда ол ұлтшылдықтың
белең алғандығы, пуризмге жол берілгендігі ретінде бағаланып, оған карсы
қатаң шаралар қолданылар еді.
Қазақ тіліндегі терминжасамның әр кезеңі өзіндік ерекшеліктерімен
сипатталады және халық өміріндегі әлеуметтік-экономикалық, мәдени, саяси
және тарихи өзгерістерді бейнелейді. Қазақ тілі өзінің даму барысында
белгілі бір шектелген деңгейде ғана қолданылды. Бірақ бұған қарамастан, бұл
жылдары мынадай ғылыми зерттеулер жарық көрді: Г.К.Конкашбаев "Казахские
народные географические термины" (1949 г.) [38], К.К.Тунгушбаев
"Производственно-профессиональная лексика современного казахского языка,
связанная с угольной промышленностью" (1956 г.) [39], Е.Рамазанов
"Формирование ботанических терминов на казахском языке и русско-казахский
словарь по ботанике" (1964 г.) [40], А.Шамшатова "Лексика злаковых культур
в казахском языке" (1966 г.) [41], А.Тажмуратов "Термины технических
культур в казахском языке" (1966 г.) [42], М.Р.Насырова "Социально-
экономическая терминология в современном казахском языке" (1969 г.) [43],
Ж.М.Молдажаров "Становление и развитие казахской лингвистической
терминологии" (1972 г.) [44], Р.А.Урекенова "Образование терминов в
казахском языке" (1980 г.) [45], Г.И.Уюкбаева "Народные наименования
растений" (1983 г.) [46], Р.Н.Шойбеков "Лексика ювелирного искусства в
казахском языке" (1987 г.) [47], К.Т.Оспанова "Лексико-грамматические
способы образования химических терминов в современном казахском языке"
(1987 г.) [48]. Бұл жұмыстарды атау арқылы біз салалык терминологияның
қалыптасу және даму жолдарын анық түрде көрсете аламыз. Жоғарыда
көрсетілген мәліметтерден өткен ғасырдың 40-жылдардың аягынан 90-жылдарға
дейін тек он-ақ зерттеу еңбегінің жарық көргендігін анық байқауға болады.
Заң терминологиясы бұл жылдары арнайы зерттеу нысаны ретінде алынбады.
Сонымен 1990-жылдардан бері көрініс бере бастаған ұлт тілінде жасалған
терминдерге басымдық беру бағыты ұлттың өз дербестігін, ұлттық ерекшелігін
сақтауға бет бұруымен байланысты туындап отырған табиғи құбылыс.
Тәуелсіздік алған елдерде отарсыздану процесінің жүргізілуі қандай заңды
болса, соның ішінде ұлт тілінің ғылым саласындағы, терминологиядағы
деинтернационализация процесінің өріс алуы да сондай занды. Дәлірек
айтқанда, терминологияның ұлттық сипатын арттыруға ұмтылу сол
отарсызданудың тілдегі бір көрінісі. Мәселен, ономастика саласында жүздеген
топонимдердің (қала, аудан, ауыл, көше, станция атаулары) тарихи немесе
жаңадан жасалған атаулармен алмастырылуы, аты-жөндерін ұлттық үлгіде жазып,
жаңа туылған балаларға жаппай қазақша ат қою түрінде көрініс берсе,
терминологияда ол жүздеген жаңа терминдердің жасалуы, өзге тілден енген
терминдердің төл атаулармен алмастырьлуы түрінде көрініс тауып отыр.
Осыңдай табиғи процестің жүріп жатуы терминтанудың пән ретінде дамуына да
әсер етпей қоймады.
Бір жағынан ұлт тіліндегі термин шығармашылығының жандануы мен
термиңқорды қалыптастыруға деген кеңестік көзқарастың өзгеруі терминология
дамуының қазіргі заманға сай жаңа бағытын белгілеуді қажет етсе, екінші
жағынан жарыспалы нұсқалардың көбеюі, бірізділіктің, тілдік норманың
сақталмауы, терминжасам, терминдерді қолдану мен оларды аудару,
терминологиялық сөздіктер жасау барысында кемшіліктердің орын алуы
терминологияның практикалық, әдістемелік мәселелерін шешуді,
терминологиялық жұмыстарды жоғары кәсіби деңгейде жүргізуді қажет етіп
отыр. Осындай қажеттіліктердің пайда болуы, ұлт тіліндегі терминдерді
реттеу мен жүйелеуге деген талаптың артуы - терминологияны өзекті мәселе
ретінде күн тәртібіне шығарьш, бұл саланың теориялық, практикалық
мәселелерін ғылыми тұрғыдан арнайы зерттеуді, терминтанушы, терминші
мамандар даярлауға сұранысты да туғызды.
Қазір казақ терминологиясы өз дамуындағы жаңа кезенді бастан кешіріп
жатыр. Бірақ алғашқы тілші-ғалымдардың осы саладағы көтерген мәселелері өз
өзектілігін жойған жоқ, тек Қазақстан Республикасы тарихының жаңа айналымын
бейнелейтін жаңа мазмұнмен толыға түсті.
Бұл кезеңде терминтану мәселелерін арнайы зерттеуге едәуір көңіл бөліне
бастағаны байқалады. Терминтану мәселелерін арнайы қарастырған Ә.Қайдаров,
Ө.Айтбайұлы, Б.Қалиұлы, Ш.Құрманбайұлы, Е.Әбдірәсілов сынды тіл
мамандарының зерттеу еңбектері, мақалалары жарық көрді. Оку кұралдары мен
әдістемелік кұралдар (Ш.Құрманбайұлы) жарияланды. Тілшілер мен салалық
мамандар арасында байланыс бұрын да болған, сол байланыс осы кезеңде
бұрынғыдан да жандана түсті. Терминология мәселелеріне арналған
конференцияларға, семинарлар мен деңгелек үстелдерге сала мамандары
шақырылып, олардың ұсыныс-пікірлері ортаға салынды. Терминологияны
реттеудің көптеген мәселелері бірлесіп талқылаңды. Тіл мамандары мен
салалық мамандар бірлесіп бірқатар терминологиялық сөздіктер жасады.
Тілшілер терминология мәселелерін зерттеуге ынта білдірген салалық
мамандарды, тіл білімі институтына қызметке тартты, ғылыми жобаларға
қатыстырып, диссертациялық тақырыптар берді. Олардың арасында тіл
мамандарының ғылыми кеңесшілігімен диссертация қорғағандар да болды.
Ө.Айтбайұлының кеңесшілігімен математик (физика-математика ғылымдары-ның
кандидаты) Ш.Біләл 1997жылы ¥лттық ғылым тілі негіздерін қалыптастыру
деген такырыпта, 2002 жылы Ә.Қайдаровтың кеңесшілігімен химик (химия
ғылымдарының кандидаты) С.Ақаев Терминнің тілдік және танымдық сипаты
деген тақырыпта докторлық диссертация қорғап, филология ғылымдарының
докторы ғылыми дәрежесін алды. Жалпы 1990-жылдардан бастап, кеңестік
кезеңдегімен салыстырғанда терминтану саласындағы зерттеулер саны күрт
өсті. Соңғы он жеті жыл көлемінде 4 тіл маманы Ө.Айтбаев (1992),
Ш.Құрманбайұлы (1999), Е. Әбдірәсілов (2007), С. Исақова (2008) және
жоғарыда аталған екі салалық маман терминология мәселелері бойынша
докторлық диссертация қорғады. Филологиялық білім алған жиырма шақты маман
кандидаттық диссертация қорғады. Сан мен сапаның сәйкесе бермейтінін
ескерсек те, терминология мәселелеріне тілді тұтынушы көпшілік, түрлі сала
мамандары тарапынан сұраныс туындап, соған сәйкес оған ғылыми қауым
тарапынан мән беріліп отырғаны анық. Терминтану бойынша зерттеулер санының
артуы бұл салада ғылыми тұрғыдан шешімін табуға тиіс өзекті мәселелердің
көп екендігін де білдіреді.
Егер профессор Ә.Қайдаровтың жаңа терминологияны жасауда ұлттық қайнарларды
колдану туралы ойына жүгінсек, бұл тұста соңғы жылдары жарық көрген
Р.Сыздықованың "Сөздер сөйлейді" [31], Ә.Нұрмағамбетовтың "Бес жүз бес сөз"
[32] атты еңбектеріне сүйенуге болады. Ғалымдар көнерген, сирек
қолданылатын сөздерге талдау жасайды, олардың шығу көздерін -
Р.Сыздықованың зерттеу еңбегі мынасымен кызықты. Ғалым қазіргі тіл
қолданысынан өте ертеде шығып қалған сөздердің мағыналарын қайта жаңғыртуда
көлемді еңбек жасаған. Ал егер оған кездескен күнде де, тек халық ауыз
әдебиетінің шығармаларынан ғана ұшыратамыз. Кітапта берілген сөздердің көбі
тілде белсенді қолданылмайды деп айтуға болады. Ә.Нұрмағамбетовтың
еңбегінде 500-ден аса сөздің шығу тарихы зерттелген, бұл тұста автор орта
ғасырдағы түркі жазба ескерткіштеріне сүйенеді. Егер де ғалымдар көнерген
сөздердің белгілі бір аз бөлігін ғана зерттеді десек, онда тілде әлі де
болса, қолданысқа түспеген сөздер қаншама!? Жоғарыда көрсетілген еңбектерде
ғалымдар әрбір сөзге, олардың лексикалық мағына-сына, қолданылу шеңберіне
және шығу көзіне жеке-жеке толық түрде талдау береді.
Заңгер үшін заң терминдерін қалыптастыруда негізгі қайнар көз – Жеті
жарғы. Ол қазақтың әдет-ғұрып заңдарының жинағы болып табылады.
Шындығында, шығармашылық тұрғыдан келер болсақ, терминологтар өз ата-
бабаларының құқықтык мол мұрасын жемісті түрде пайдалана алады, ал олар да
өз кезегінде ата-бабалар мұрасын негізге алған. Бұған дәлел А.Исанованың
төмендегіше сөзі: "Жеті жарғыны" жасағанда Тәуке Шыңғыс хан Ясасының кей
жақтарын пайдалана отырып, сол кездегі казак қоғамы жағдайына өз маңызын
жоғалтпаған дәстүрлі нормаларын ескеріп, өз заманынын талаптарына сәйкес
колданғаны табиғи нәрсе" [33, 3].
Бұрын қазақ тілінде артық болғанына қарамастан, ана тілінде баламалары
бола тұра, кірме-термин сөздер көп мөлшерде қолданылғанын теріске шығара
алмаймыз. Бұл ұғымдардың көбінің ұлттық сөздермен алмастырылуы - әбден
занды әрекет. Қазіргі қазақ терминологиясында орын алып отырған қазақша-
ландыру үрдісі" мақсаты, яғни бәрін орынсыз ала беру, Р.Сыздықованың
пікірінше, тілшіге теріс әсер етуі мүмкін. Мысалы, бүгінгі күні, Еуропаның
көптеген елдеріне ортақ халыкаралық болып табылатын, сөздер аударылып
жатыр. Көп жағдайда, бүл ұғымдар латын мен гректерден келген, казақ тілінің
құрамына ене отырып, көп жылдар өткен соң, қазақ тілінің төл сөздерімен
қатар өмір сүріп келеді және қазақ тілінің сөздік құрамына да берік
орнаған. "Бұлар соңғы жарты ғасыр, тіпті одан көп жыл бұрын тілімізге еніп,
қалыптасып кеткен газет, телефон, телеграмма, пианино, музыка сияқты
сөздерді аударып, үнқағаз, үналғы, жеделхат, күйсандык, саз, сазгер деп
атаудың қажеті қанша? ... ұғымдардың халықаралық тұлғаларының орнына
жасанды сөздерді ұсынып, тек ұлттық тұлғамен шектеліп қалғанымыз әлемдік
білім-ғылымға араласуымызға салқынын тигізбей ме?" - деп сұрактар қояды
[34, 3].
Профессор Б.Қалиұлы қазак тіліне халыкаралык терминдерді енгізудің 4
жолын ұсынады, олар:
1) интернационалдык сөздердің казақ тіліндегі баламасын
көрсету, мысалы: ангина - баспа, кредит - несие, таможня -
кеден т.б.
2) интернационалдық сөздерді калька жолымен тікелей аудару,
мысалы:пятилетка-бесжылдық,многожит ель-көбейткіш, производство-өндіріс
т.б.
3) халықаралық терминдердің орнына қолдан (жаңадан) сөз
жасау, мысалы: аэровокзал-әуежай,самолет-ұшак,герб
-елтаңба т.б.
Ш.Сарыбаев қазақ әдеби тілінің сөздік қорын толықтырудағы бұқаралық
ақпарат кұралдарының негізгі рөлін айқындап көрсетеді. Қазақ тіліне
енгізілген жаңа терминдер мен сөздердің негізгі бөлігі бұқаралық акпарат
құралдарының негізінде ғана көпшілік қолданысқа түседі. Ғалым қазіргі
уакытта бұқаралық ақпарат құралдарындағы хабарлардың қазақ тілі әдеби тіл
нормаларын сақтай отырып, кажетті жоғары деңгейде берілетіндігін баса
көрсетеді. Заңға қатысты БАҚ-та жоғары кәсіби деңгейде жазылған мақалаларды
ұсына алады. Біздің елімізде өз оқырмандарын тапқан "Заң", "'Заңгер", "Заң
және заман" журналдары, "Заң" газеті сияқты заңға қатысты газет-журналдар
жарияланып тұрады. ҚР азаматтарының бүгінгі күні заңға катысты БАҚ-ка
сұранысы артып отыр. Себебі бұл акпараттық құралдарда сот істері туралы,
заң шығаруға қатысты өзекті мәселелер сөз болады. Сонымен қатар газеттер
мен журналдарда азаматтардың мүдде мен құқықты қорғау тақырыбындағы
мақалалары, оқырмандар хаттары, өзекті мәселелер туралы заңгерлер кеңесі
жиі жарияланып отырады. Бұл заңға қатысты газет-журналдардың жоғары
сұранысқа ие екендігін дәлелдей түседі. Сондыктан да сөздік-минимумды
жасауда лексикалық жадығатты осы газет-журналдардан алуға болатындығын
айтады..
Жағымды факторлармен қатар ерекше назар аударуды қажет ететін тұстар да
кездесіп отырады. Журналдар мен газет беттерінде соңғы уақыттарда белгілі
мөлшерде толыға түскен, қысқарған сөздер белсенді түрде қолданылуда.
Мысалы, ғалым Ш.Сарыбаевтың айтуы бойынша тек "Алматы ақшамы" газетінің
өзінен ол 20 қысқарған сөзді кездестірген, атап көрсетсек: ШКҚА, ШКДК,
МЭКТ, МИҚ, т.б. Мәселе олардың санында емес, мағыналарында болып тұр.
Немесе олар ешбір түсіндірусіз беріледі, олардың белгілі бір бөлігі тіптен
түсініксіз, бұл көпшілік оқырманды сауатсыздыққа әкеледі. Бұл мәселені айта
келе Ш.Сарыбаев мынаны ұсынады: ... тіл мамандары мен журналистер бірлесе
отырып, кейінгі 5-10 жылдың ішінде шыққан сандарының негізінде қысқарған
сөздердің сөздігін бастырып шығаруды қолға алу керек" [36, 35-36].
Заңға қатысты БАҚ-та да кысқарған сөздер жиі колданылады. Бұлар көбінесе
заңнамада қолданылатын кысқартулар, мысалы:
ҚР - Қазақстан Республикасы,
ҚК - Қылмыстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
I тарау. Терминологияның даму тарихына қысқаша шолу
1.1.Қазақ терминологиясы және оның зерттелуі мен дамуы. . . . . .
1.2.Шет елдердегі терминологияныңың дамуы
1.3 Қазақстанда заң терминологиясының зерттелуі . . . . . . . . . . .
. . . . . .
II тарау. Біріздендіру – терминологиялық қорды қалыптастыру жолы
2.1.Терминологиялық жұмыстар жөнінде түсінік. . . . . . . . . . . .
2.2. Терминологияны біріздендірудің ғылыми негізі.. . . . . .
III тарау. Заң терминдерін аударудағы бірізділік мәселесі
3.1. Заң терминдерін біріздендіру тәжірибесі. . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . .
3.2. Заң терминдерін біріздендіру жолдары. . . . . . .
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
Пайдаланған әдебиеттер. . . . . . . . . . . . .
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Еліміздің егемендік алуы мен қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне
ие болуына байланысты ана тіліміздің өз шешімін күтіп тұрған көкейкесті
мәселелері жеткілікті. Қазіргі кезде күллі әлемге жайылып келе жатқан
жаһандану процесі әсіресе ұлттық ерекшелікті, ұлттық құндылықтарды сақтауға
орасан кедергі келтіруде. Осындай қиын кезеңде тілімізді сақтап қалу,
дамытып, күшейтудің басты амалдарының бірі – ұлттық ғылым тілін, оның
терминологиясын дамыту. Қазақ тілін ғылым тілі ретінде дамытудың басты
жолдарының бірі – ғылыми тілдің мәртебесін айқындау, терминологиялық
бірліктердің құрамын реттеу, олардың мағынасын ашудың әдіс-тәсілдерін
анықтау. Академик Ә.Қайдар, атап көрсеткендей, ең алдымен, ана тіліміздің
тұғырына тірек болар үш тағанын – жазу-сызуын (ұрпақ арасын жалғастырар
алтын көпірін), ономастикасын (жер бетіндегі ескерткішін) және
терминологиясын (оның баю, жаңару көзін) берік ету қажет. Осымен байланысты
терминология саласында жүргізілетін жан-жақты ғылыми зерттеулер оның ғылыми
тілін дұрыс қалыптастыруға көмектеседі. Терминология мәселелері қазақ тіл
білімінде А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ж.Аймауытұлы, Х.Досмұхамедұлы,
Қ.Кемеңгерұлы, С.Жиенбаев еңбектерінен бастау алса, қазақ ұлттық
терминологиясының өзекті мәселелері Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Ө.Айтбайұлы,
Б.Қалиұлы, Ш.Құрманбайұлы зерттеулерінде жаңа сапалық та мазмұндық деңгейде
шешімін тапты. Терминологияның ғылыми-теориялық мәселелері орыс тіл
білімінде А.А.Реформатский, В.В.Виноградов, Н.А.Баскаков, Д.С.Лотте,
В.П.Даниленко, В.М.Лейчик, А.В.Суперанская т.б. ғалымдардың зерттеу
нысанына айналды. Терминологияның жекелеген салалық жүйелерін кешенді
түрде, жан-жақты зерттеп, салалық терминдердің құрамы мен құрылымын
анықтап, оларға дұрыс анықтама берудің қазақ тіл білімі үшін қаншалықты
маңыздылығын С.Ақаев, Ш.Біләлов, К.Аяпбергенова, М.Молдажаров, К.Күркебаев,
А.Қоңырова, Ә.Нұржанова, С.Сәрсенова т.б. ғылыми еңбектері айқын
дәлелдейді. Терминологиялық сөздіктердің құрылымы мен жүйесін, жалпы
терминологиялық сөздікті жасау мәселелерін қарастыратын сала ретіндегі
қазақ терминографиясын қалыптастырудың негіздерін зерттеген
Е.Әбдірәсіловтің, ғылыми тіл құрылымын анықтауға арналған С.Әлісжановтың,
терминологиялық жүйедегі когнитивтік құрылымға назар аударған С.Исанова,
М.Қожаевалардың ғылыми еңбектерін қазақ терминологиясындағы жаңа бағыттағы
жақсы нәтиже деп бағалауға болады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі - қазіргі кезеңде термин ілім мәселесі
қазақ тіл білімінің өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Қазақстан
Тәуелсіздігін алғаннан кейінгі 17 жыл ішінде адам өміріндегі түрлі
салаларда – заң, экономика, саясат, мәдениет, өнер, ғылым т.б. - болып
өткен әлемдік деңгейдегі өзгерістер алғашқы кезекте қоғамның дамуы
барысында әрдайым, үздіксіз жаңа сөздермен, әсіресе, термин-дермен толығып
отыратын тілдің сөздік құрамында өз бейнесін тапты. Адамның қоғамдағы өмірі
қазіргі кезенде үздіксіз келіп жатқан ақпараттарды дұрыс қолдану мен
хабарлануға байланысты. Белгілі бір мамандық иесі аталған кәсіптің тілін
жақсы білген жағдайда ғана ақпаратты еркін жеткізе алатындығы жалпыға
белгілі.
Осыған байланысты бүгінгі күні аудармашылардың заң мәтіндерін кәсіби
бағытта дайындау, аударма сапасын жоғарылату негізгі мәселелердің бірі
болып саналады. Бұл, ең алдымен, өкіметтік орын қызметкерлерінің,
соттардың, қорғаушылар мен заңгерлердің мемлекеттік тілді күнделікті кәсіби
іс-әрекеттерінде белсенді қолдануымен тығыз байланысты. Заң жобаларын
дайындауда және мемлекеттік органдардың актілерін қабылдауда, сот істерінің
жүргізілуінде қазақ тілі - формалды түрде ғана қолданылып, мейлінше,
белсенді түрде қолданылып келе жатқан тіл – орыс тілі екендігі айқын. Бұл
Қазақстан Республикасы азаматтарының бостандықтары мен кұқықтарын қажетті
жағдайда мемлекеттік тілде қорғай алуларына өз кедергісін тигізіп келе
жатқандығы да белгілі. Ал, ҚР барлық заңнамалық және нормативтік актілерін
мемлекеттік тілде еркін жеткізе білу үшін заңдардың түпнұсқасымен оның
аудармасында бірізділік сақталуы қажет.
Зерттеу жұмысының нысаны – заң мәтіндерінің аудармасына күрделі
сараптама жасап, ондағы аударма ерекшеліктерін көрсету
Зерттеу жұмысының пәні –
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Зерттеудің дереккөздері. Жұмыста басты дереккөздер ретінде
терминологияның ғылыми-теориялық мәселелері бойынша жазылған монографиялық
жұмыстар мен ғылыми жинақтардың материалдары, қазақ тілінің он томдық және
он бес томдық түсіндірме сөздіктерінің, сондай-ақ, түрлі салалық түсіндірме
сөздіктер мен энциклопедиялық сөздіктердің материалдары алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негізі ретінде ең алдымен
терминология саласына қатысты Ә.Қайдар, Т.Жанұзақов, Ө.Айтбайұлы,
Б.Қалиұлы, Ш.Құрманбайұлы, Ш.Ш.Сарыбаев, Е.Әбдірәсілов, М.Малбақов,
С.Әлісжанов, С.Исақова т.б. ғалымдардың зерттеулеріндегі негізгі ой-
тұжырымдар алынды. Сонымен бірге шетелдік тіл біліміндегі Д.С.Лотте,
В.П.Даниленко, В.М.Лейчик, А.В.Суперанская, Х.Касарес, Ж.Дюбуа, Л.В.Щерба,
П.Н.Денисов, В.П.Берков, С.Е.Никитина, Л.Л.Кутина, Н.З.Котелова,
Е.Н.Толикина т.б. сияқты ғалымдардың еңбектері мен тұжырымдары зерттеуімнің
басты назарында болды.
Жұмыстың практикалық маңызы - бұл жұмыс заң терминологиясын аудару
барысында негізгі ақпараттар көзін қолданылып, дұрыс, мамандырылған аударма
жасауға өз көмегін тигізбек.
Жұмыс жасау барысында түрлі мемлекеттік мекемелер мен прокуратура және сот
саласында еңбек ететін, күнделікті заң терминдерімен жұмыс жасайтын отызға
жуық аудармашылар арасында әлеуметтік-практикалық сауалнама өткізілді.
Мұндағы мақсат - аудармашылардың заң терминдерін аударуда нені басшылыққа
алатындарын білу, жасаған аудармалардың арасында бірізділіктің болуын
анықтау болатын.
Нәтижесінде аудармашыларға берілген 5 сұрақтан тұратын сауалнаманың
аударма мәтіндердің басым бөлігін қай тілден қай тілге жасайсыз? деген
бірінші сұраққа респонденттердің 100%-ы орыс тілінен қазақ тіліне деп жауап
берген, бұл елімізде заң шығару тілі әлі де болса орыс тілі екендігін
көрсетіп, қазақ тілі тек аударма жасау тілі күйін кешіп отырғанын көрсетті.
Заң мәтіндеріне аударма жасау кезінде нені басшылыққа аласыз? деген
сауалға 60%-ы базалық білімін атаса, 40 %-ы- сөздіктерді қолданатынын
көрсеткен, ал нұсқа ретінде берілген терминологиялық хабаршыны ешкім
қолданбайтындығы белгілі болды. Респондентердің 100%-ы сөздік қорларын БАҚ-
нан толықтыратындықтары белгілі болды, яғни аударма жасау кезінде бүгінгі
шығып жатқан жаңа сөздіктерді, терминологиялық хабаршыны
пайдаланбайтындықтарын көрсетті, бұл Мемтерминком бекітіп жатқан жаңа
терминдер іс жүзінде қолданылмайтындығын, қолданыста жоқ екендігін
көрсетті, сондықтан болар, Басқа аудармашылар жасаған аудармалар мен сіз
жасаған аударма сәйкес келе ме? деген сұраққа сәйкес келмейді деген
жауапты 80 %-ы- таңдаған.
Осы нәтижелерге сүйене отырып, заң саласындағы терминологияны аударуда
негізгі терминологиялық жұмыстардың бірі болып есептелетін - бірізділіктің
жоқтығы анықталды, бұл - жұмыстың жаңалығы болып табылады.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Зерттеу барысында әлеуметтік –практикалық
сауалнама әдісі қолданылды.
Зерттеудің құрылымы. Диссертациялық еңбек кіріспеден, негізгі екі
бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Еңбектің соңында зерттеуде пайдаланылған
әдебиеттер тізбесі берілген.
1.1Қазақ терминологиясы және оның зерттелуі мен дамуы
Қазақ терминологиясы казақ тіл білімінің жеке саласы ретінде қазір пайда
болған жоқ, оның тамыры өткен ғасырдың бірінші жартысында жатыр. Бұл -
қазақ тіл білімі енді-енді жеке ғылым ретінде қалыптасып, оның барлық
салаларының, соның ішінде терминологияның негізі қалана бастаған жылдар.
Сол кездің өзінде-ақ бірыңғай терминологиялық жүйенің, жаңа ұғымдардың
терминдену қағидалары мен олардың жасалу тәсілдерінің қажеттілігі туды.
Қазақ лексикасының терминдену әрекетін алғаш зерттеуші Ш.Құрманбайұлы
қазақ лексикасының терминденуінің төрт негізгі кезеңің атап көрсеткен.
Сондай-ақ, терминжасамның әр кезеңі өзіне тән ерекшеліктерімен өзгешеленеді
және олардың әрқайсысы қазақ халқының өміріңдегі тарихи дәуірді, ғасырды
бейнелейді. Бұл:
I кезең. XIX ғасырдың екінші жартысынан 1910 жылдарға дейін.
П кезең. 1910-1930 жылдар аралығы.
III. кезең. 1930-1990 жылдар аралығы.
IV. кезең. 1990 жылдардан бергі мерзім
Алайда терминтану тарихын XV ғасырдан бастауды ұсынатын да ғалымдар бар.
Мәселен, физиолог ғалым Жандар Ермахан Керімбекұлы Өтейбойдақ
Тілеуқабылұлының Шипагерлік баян атты еңбегінде кездесетін атауларды
келтіре отырып, терминтану тарихын осы еңбек жарық көрген кезеңінен бастау
керек деп санайды. Терминтану ғылымын қазақша атаутану деп атауды ұсынатын
ол Алғашқы қазақ атаутану ғылымының негізін 1468 жылы қаланғанын білдік.
Қазақ атаутануының мыңжылдық тарихы бар, яғни Ресейді былай қойғанда, әлі
Еуропада терминология ғылымы жоқ кезде, қазақ елінде негізі қаланған деген
пікір айтады. Ғалым пікірі терминтану ғылымының емес қазақ
терминологиясының, оның ішінде медициналық терминологияның даму тарихы
туралы сөз болғанда ескерілгені жөн болса керек. Қазақ тіліндегі термин
шығармашылығының бастауларын іздегенде Шипагерлік баянды ескерусіз
қалдырмау керектігі анық. Жалпы Ө.Тілеуқабылұлының бұл еңбегінің тілі мен
ондағы терминдерді арнайы зерттеген орынды. Сонда ғана біз нақты деректерге
сүйене отырьш, тиісті тұжырымдар жасай аламыз.
Қазақ терминологиясының жасалуын, дамуын және қалыптасуын зерттеуді,
біздіңше, Октябрь революциясынан бастау керек. Бұл кезеңде мал шаруашылығы,
халық медицинасы, жер бедері, өсімдіктер дүниесі т.б. салалардан жасалған
халықтық кәсіби сөздер, атаулар болды, бұлар революциядан кейінгі дәуірде
ғылыми терминологияға үлкен бір сала болып енгенін айқындау қажет.
(Әбдірахманов А. Термин қалыптастыру тәжірибесіненҚазақ терминологиясының
мәселелері.-А., 1986.65-71). Тілші ғалым А.Әбдірахмановтың бүл пікірі де
жеке салалардың терминдерінің, терминологиясының қалыптасуына қатысты
айтылған. Мүны терминтанудың ғылым ретінде қалыптасуы деп қараудың және оны
Октябрь революциясымен байланыстырудың негізі бар деп айту қиын.
Бізде қазақ тіл білімінің ғылыми негізінің қалануын Ахмет Байтұрсынұлы
есімімен байланыстырып, оны XX ғасырдың басынан басталады деген пікір бар.
Ал терминтанудың тіл білімінің, оның ішінде лексикологияның қойнауында
пайда болған ғылым екендігін мойындасақ, онда терминтанудың тарихын да
қазақ лингвистикасының тарихымен байланыста қарау керек. Сол тұрғыдан
келгенде терминтанудын еткен жүзжылдықтағы дамуын бірнеше кезеңге бөліп
қарауға болады. Отандық терминтанудың негізінің қалана бастауының алғашқы
кезеңі казақ тіл білімінің негізін қалаушы ғұлама ғалым Ахмет Байтұрсынұлы
есімімен тығыз байланыста қараған жөн. Ғалым өзі жасап қолданысқа енгізген
жүздеген терминдері арқылы терминжасам тәсілдерін анықтап, оларды термин
шығармашылығында ұтымды пайдаланудың, ұлттық терминжасам үлгілерін
қалыптастырудың жолын көрсетті. 20-жылдары Ахмет Байтұрсынұлы термин
комиссиясының төрағасы бола жүріп, көптеген жаңа терминдерді салалық
мамандармен қосыла талқылап, оларды бекітіп, қолданысқа енгізді. Өзі
басқарған комиссия бекіткен терминдерді сөздік түрінде бастырып шығарып,
көпшілік қауымға, мамандарға ұсынды. 1926 жылы Қызылордада Орысша-қазақша
әскерлік атаулары (Русско-казакская военная терминология) 5000 дана
таралыммен, 1927 жылы Пән сөздері 10 000 дана таралыммен басылып шықты.
1931 жылы жарық көрген Атаулар сөздігі де сол жылдардың жемісі. Оның бұл
еңбектері терминографияны дамытудың алғашқы ізденістері болумен бірге,
терминологиялық жұмыстарды жүргізудің, оны бір орталықтан басқару мен
ұйымдастырудың, оның ішінде, терминологияны біріздендіру мен оны ретке
келтірудің де бастамасы еді. Сонымен қатар, А.Байтұрсынұлы төл терминдер
мен кірме терминдерді ұлт тілінің фонетикалық, орфографиялық зандылықтарына
сәйкес дұрыс жазудың, өзге тілдерден термин қабылдау мен термин алмасудың
жолдарын, тәртібін атап көрсеткен ғалым. Бұл айтылғандардың барлығы да
қазіргі терминтану ғылымының қолданбалы терминтану, семасиологиялық
терминтану, ономасиологиялық терминтану деп аталып жүрген салаларының
карастыратын мәселелері. Ал Ахмет Байтұрсынұлының 1926 жылғы Бакуде өткен
Бірінші бүкілодақтық түркология сиезінде жасаған баяндамасында қазақ
зиялыларының терминологияны жасауда қандай қағидаттарды басшылыққа алып
отырғандығын ортаға салып, осы қағидаттарды өзге түркі халықтарының да
басшылыққа алу керектігін ұсынуы - терминологияның сол кезеңге тән даму
үрдісін айқындап, терминтанудың қай бағытта даму керектігін көрсету болып
табылады. Бұл аталғандар - жалпы терминтану мен салғастырмалы терминтану
ауқымында қарастырылатын мәселелер. Осы себептен де отандық терминтанудың
пән ретінде қалыптасу тарихында Ахмет Байтұрсынұлының алатын орны айрықша
болмақ. Сөз болып отырған кезендегі терминологиялық лексиканың жасалуы мен
қалыптасуына А. Байтұрсынұлымен замандас Н.Төреқұлұлы, Е.Омарұлы,
Х.Досмұхамедұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Ж.Күдерин, М.Жұмабайұлы, Ж.Аймауытұлы,
М.Дулатұлы, Т.Шонанұлы сынды алаш зиялыларының да елеулі үлес қосқанын айту
керек. Мысалы, Нәзір Төреқұлұлы кірме терминдерді кабылдау, оларды ұлт
тілінің дыбыстық жүйесіне сәйкестендіріп жазуға арналған Жат сөздер
туралы (Мәскеу, 1926. - 38 бет) деп аталатын еңбек жазса, 1924 жылы қазақ
білімпаздарының тұнғыш сиезінде Елдес Омарұлы Қазақша пән сөздер (Қазақ
білімпаздарының тұңғыш сиезі. Орынбор,1925. -75-6.) деген тақырыпта
баяндама жасап, терминология қағидаттарын сиез қарауына ұсынған. Сондай-ақ
өзге аталған алаш зиялылары да көптеген салалық терминдерді жасап, термин
мәселесіне арналған мақалалар жариялаған. XX ғасыр басындағы қазақ
терминологиясының жай-күйі туралы сөз еткенде 20-жылдарға дейін-ақ жарық
көрген М.Әуезовтің Қайсысын қолданамыз? (Сарыарқа газеті. 1917 жылғы
қазанның 9-ы. №17) және Ғылым тілі (научный термин) деп аталатын (Абай
журналы. 1918 жыл, №7.4-7 беттерде) мақалаларын атамай өтуге болмайды.
Ғалымның бұл аталған мақалалары терминдерді біріздендіру мен ұлттық ғылым
тілінің болашағы туралы мәселе көтерген алғашқы жарияланымдардың бірі.
Осы кезеңде қазақ зиялылары бірнеше арнаулы саланың негізгі
ұғымдарының атауларын өз тілімізде жасап, қолданысқа енгізді. Бұл істен
қазақ окығандарының ешқайсысы да шет қалмай, көпшілігі ондаған, бірқатары
жүздеген қазақша жаңа терминдер жасаған. Олар маманданған салаларының
ұғымдарын ұлт тілінде атап, кәсіби қызметінде қазақ тілін кеңінен
пайдаланьш, оны ғылым мен білімнің тілі ретінде дамытуды өздерінің төл
міндеті санады. Қазақ тілінің қоғам өмірінің барлық салаларындағы
қолданысын кеңейтіп, ғылым тілін, терминологиялық лексиканы ұлттық тіл
негізінде қалыптастыру, ұлт тіліндегі термин шығармашылығын дамыту - бұл
кезеңнің басты ерекшелігі болып табылады.
1930-жылдардан бастап қазақ терминологиялық лексикасын қалыптастыру
мен дамытудың жаңа кезеңі басталды. Бұл кезенді қазақ терминологиясы
дамуының кеңестік дәуірі деуге болады. А.Байтұрсынұлы кезеңіндегі қазақ
зиялыларының ғылым тілі мен терминологиялық қорды қалыптастыруда ұстанған
бағыттары мен олардың негізге алған қағидаттары қатты сынға алынды. Олар
ұлт тілінің дамуына үлкен нұқсан келтіретін, қазақ ұлтын совет халқынан
оқшаулап кері тартатын түркішіл, пантүркішіл, ұлтшылдық, пуристік
бағыт ұстанды делініп, сол 30-жылдарға дейінгі жиырма жылдай уақытты
қамтитын алаш оқығандарының терминологияны дамытуда үстанған бағыт-бағдары
басқа арнаға бұрылды. Ендігі жерде кеңес одағы халықтарына ортақ жалпы
кеңестік терминологиялық қор құру мақсаты қойылды. Одақты құрайтын барлық
ұлттық республикалар орыс тілінің терминологиясын үлгі ете отырып,
ұлтаралық тіл мәртебесіне ие осы тілмен ортақтығы мол терминологиялық қор
қалыптастыру көзделді. КСРО-да терминологияның халықаралық сипатын
арттыруға баса мән берілді. Ұлттық республикалардың көпшілігі кеңестік тіл
саясатына сәйкес белгіленіп отырған осы бағытқа қарай бетбұрыс жасады.
Қазақстан да 30-жылдардан ба үлттық терминологиялық қорын осы жаңа бағытқа
сәйкес қалыптастыр бірден қолға алып, осы іске белсене араласқан
республикалардың бірі бастап Қазақ терминологиясын дамытудың осы кезең
талаптарына жауап беретін жаңа қағидаттары белгіленді. Сөйтіп, барлық
терминологиялық жұмыс кеңестік тіл саясатының талаптарына лайықталып
жасалған терминология қағидаттарына сай жүргізіле бастады. XX ғасырдың 30-
90 жылдары аралығын қамтитын 60 жылдай уақыт ішінде терминология дамуының
негізгі бағытын белгілеп отырған мемлекеттің саяси курсы, оған негізделіп
белгіленген саясаты да айтарлықтай өзергіске ұшыраған жоқ. Сол себептен де
жалпы кеңес одағындағы терминологияны дамытудың бағыты, ұлттық
республикаларда сол бағыттағы жүмыстардың жүргізілу тәртібі мен бағдары да
басқа арнаға бұрыла қоймады. Қайта жыл өткен сайын орныға түсті. Біздің
қазіргі қолданыстағы терминологиялық қорымызды құрайтын терминдеріміздің
елеулі бөлігі дәл осы кезеңде жалпыкеңестік терминқор қалыптастыруды
мақсат еткен уақытта жасалып, қалыптастырылды. Сондықтан да ұлттық
терминологиялық қорымыздың даму, қалыптасу тарихындағы бұл кезеңнің өзіндік
орны бар.
Қазақ терминологиясы дамуының бұл кезеңіне тоқталғанда белгілі тілші
ғалым Құдайберген Жұбанов есімін атамай өте алмаймыз. Ол жылдардың басынан
бастап, өзі жаппай қуғын-сүргін құрбаны болған 1937 жылға дейінгі бірнеше
жыл аралығында ғана терминология саласы барынша өнімді жұмыс атқарды.
Мемтерминком жұмысына басшылық етті, Мемлекеттік терминология комиссиясы
Бюллетенінің төрт санын шығарды. Онда әлеуметтік экономика, математика,
физика, ботаника сияқты ғылым салаларының терминдері мен терминология,
орфография мәселелеріне арналған мақалалар жарияланды. Ол ұсынған
терминология қағидаттары 1935 жылы Мәдениет қызметкерлерінің съезінде
қабылданды. Ғалым ұсынған қағидаттардың ресми бекітілуі Қазақстандағы
терминологияны дамытудың жаңа бағытының лингвистикалық негізі бар дегенді
заңдастыру еді.
Ж.Молдажаровтың Қ.Жұбанов еңбектері сол жылдардағы тіл құрылысы
саласындағы идеологиялық күресті қорытындылайды деген пікірінің негізі
бар. Шындығында да солай. Қ.Жұбанов өз кезеңі талаптарына жауап беретін
жаңа қағидаттар жасап, оны съезде ресми бекіту арқылы қазақ терминологиясы
дамуының жаңа кезеңінің басталуына, ендігі жерде республикадағы
терминологиялық жүмыстардың КСРО-ның белгілеп отырған тіл саясатына сәйкес
жүргізілуіне негіз қалады. 30-жылдардың орта тұсынан бастап термин жасау,
терминдерді шет тілдерінен кабылдау, терминдерді жазу, бір сөзбен айтқанда
барлық терминологиялық жұмыстар ғалым ұсынған қағидаттарды негізге ала
отырып жүргізілді.
Тілші ғалым А.Әбдірахманов Қ.Жұбановтың осы айтылған идеялары мен
қағидалары тіл майданындағы күресте жеңіп шықты ... интернационалдық
терминдердің орыс тіліндегідей вариантта жазылуы Қ.Жұбановтың дәйекті
күресінің арқасында 1935 жылы республика Мәдениет қызметкерлерінің съезінде
қабылданып, қазақ тілінің дамуы барысында өмірден бекем орын тепті. Сөйтіп,
Қ.Жұбановтың ғылым жолындағы табанды күресінің аркасында орфографияның
негізгі мәселелері мен терминология программаларында нағыз төңкеріс
жасалды, жаңа бағыт жүзеге асырылды ,- деп жазады.
А.Әбдірахмановтың ғалымның табанды күресінің арқасында орфографияның
негізгі мәселелері мен терминология программаларында нағыз төңкеріс
жасалды, жаңа бағыт жүзеге асырылды деген тұжырымын сол кезеңнің шындығы
ретінде кабылдаған орынды. Қ.Жұбанов жасаған қағидаттар көп ұлтты
мемлекетті кұраушы халықтардың тілдерін, олардың терминқорын қалыптастыруда
көздеп отырған мақсатына, жаңа заман талабына сай жасалды. Сондықтан да
замана сұранысын ескере отырып жасалған бұл қағидаттар терминологиялық
жүмыстарды жүргізу барысында ұзақ жылдар бойы басшылыққа алынып келді.
Кеңестік кезенде терминология қағидаттары жөнінде әңгіме қозғап, өзіндік
ұсыныстарын айтқан ғалымдар болды. Н.Сауранбаев, С.Бәйішев, М.Балақаев
сынды ғалымдар тарапынан жазылған қағидаттар жөніндегі макалаларды солардың
қатарына қосуға болады. Алайда бұл мақалалар Қ.Жұбанов қағидаттарының одан
әрі орныға түсуіне, осы саладағы жұмыстарды нақтылай түсуге септігін
тигізгенімен, терминқор қалыптастыруда ұстанып отырған бағытымызды өзгерте
қойған жоқ. Ондай өзгерістерді уақыттың езі де қажетсіне қоймап еді.
Сонымен терминология дамуының бүл кезеңінде қазақ совет тіл білімінің
көрнекті өкілі профессор Құдайберген Жұбанов жасаған қағидаттар
жалпысоветтік терминқор қалыптастыру бағытындағы терминологиялық жұмыстарды
жүргізуде бағдар беруші негізгі ғылыми лингвистикалық құжат ретінде
басшылықка алынды. Қазақ тілінің бүгінгі қолданыстағы терминдерінің елеулі
бөлігі кеңестік кезенде осы қағидаттарға сүйене отырып жасалды, өзге
тілдерден қабылданды және жазылды. Сол себепті қазақ терминологиясының даму
тарихында Қ.Жұбановтың, ол жасаған қағидаттардың өзіндік орны бар.
Қазақ терминологиясының көптеген саласьш жасап шығаруда, тәртіпке салуда,
әсіресе, XX ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ зиялы қауымының көрнекті
өкілінің бірі - Х.Досмұхамедұльның еңбегі зор. Мамандығы дәрігер
болғандықтан, ол сол кездің басқа да ғалымдары сияқты ғылымның медицина,
зоология, биология сынды салаларындағы терминологияның қалыптасуына
айтарлықтай зор үлес қосты.
X. Досмұхамедұлының өзге тілдерден енгізілген лексикаларды терминдеу
мәселесіне қатысты ойлары "Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы"
тақырыбындағы жұмысында айқын көрініс тапқан [26]. Ғалым халықаралық
сөздерге қатысты өз көзқарасын мына сөйлемдермен береді: "Тілге кірген жат
сөздер де сіну үшін, тілге "өзілік" болуы үшін сол тілдің заңымен өзгертіп,
танымастай халге келуі керек. Бүйтпесе жат сөздер бұралқы болып, тілдің
шырқын бұзады. тілге зиян береді ... Жат сөздерді қолданғанда тіліміздің
заңымен өзгертіп, тілімізге ылайықтап алу керек" [26, 148]. Fалым басқа
тілдердің, соның ішінде еуропалык тілдердің тәжірибесін игергеннен кейін
барып, осы қорытындыға келеді. Кірме лексика еуропалык тілдерге бейімделген
түрде қабылданады, яғни егер кірме сөз аударылмаса, ол қай жағдайда
болмасын берілген тілдің төл сөзіне ұқсастырылуы арқылы өзгеріске ұшырайды.
Осыған сәйкес, қазак тілі де орыс сөздерін, ал орыс тілі арқылы өзге
еуропалық сөздерді де енгізу де өз фонетикалық зандылықтарын ескеріп отыруы
қажет.
Х.Досмұхамедұлының ғылыми мұралары К.Т.Қабатаева арқьлы зерттеліп, оның
"Халел Досмұхамедұлы еңбектеріндегі қоғамдық-саяси, мәдени-әлеуметтік
терминдер" тақырыбьндағы диссертациясында көрініс тапты [27]. КТ.Қабатаева
ғалым еңбектерін зерттей келе, Х.Досмұхамедұлының жұмысында кездесетін
терминдерді ғылым салалары бойынша тоғыз тақырыптық топқа бөліп береді.
Қазақ терминологиясының мәселелері академик Н. Сауранбаевтың еңбектерінде
де көрініс тапты. Академик қазақ терминологиясын бұруға тәжірибенің
жеткіліксіз кезеңінде жұмыс жасады. Қазақ әдеби тілінде, қазақ халқының
тұрмысы мен өмір сүруінe тән емес, жаңа сөздер мен ұғымдардың пайда болуы
көптеген қиындықтарды тудырды. Әрине, бұл өзімен бірге жаңа терминдерді
жасаудағы қателер мен кемшіліктерді де ала келді. Сондықтан да ғалым жаңа
терминология, ең алдымен, тілде сауатты көрініс табуын басты назарға алды.
Академиктің пікірінше, жаңа ұғымды қалай да болмасын аударғанда қазақ
тіліндегі аудармасы бірнеше сөзбен, тіпті бүтін сөйлемдермен берілетіндігі
- жіберілмейтін қателік. Мысалы, "шахта" - "жер астынан көмір қазып
шығаратын орын". Нәтижесінде терминнің қысқалық тәрізді негізгі белгісі
жойылады. Н.Сауранбаев ғалымдармен бір терминге түрлі аудармалар беріп,
соның негізінде тілді түсініксіздік пен былықты тудыратын жағдайға тікелей
қарсы. Бұған мысал ретінде ғалым "типичность" сөзін келтіреді. Әдебиетшілер
берілген терминді тәндік, ерекшелік, ерекше пішін тәрізділік тәрізді
сөздер қатарымен аударады [28, 174].
Академик Н.Сауранбаев жаңа терминологияны кұрудың негізгі жолдарының бірі
- "ескі сөздердің жаңа мағынаға ие болуы". Мысалы: ой - ойөріс, көз -
көзқарас, т.б. [28,175]. Ғалым сөздік кор тек халыкаралық сөздер негізінде
ғана толығады дегенмен келіспейді. Академик оның толығуы: "Халық тіліндегі
ескі ауыз, жазба әдебиеттегі сөздерді біліп, оларды толық дұрыс қолдануға
байланысты", - деп тұжырымдайды [28, 175].
1930-1990 жылдары Қазақстанда терминтану пән ретінде карқынды дамыды
немесе терминтанудың теориялық, эдіснамалық, эдістемелік негізі жасалды,
отандық терминтанудың ғылыми мектептері қалыптасты, ұлт тіліндегі термин
шығармашылығы дамытылды деп айта алмаймыз. Алайда бірқатар практикалык
жұмыстардың жүргізілгенін, терминологиялық сөздіктер жасалғанын,
терминдерді қолдану мен біріздендіруге қатысты мақалалардың жарық көргенін
айту керек.
Сөз болып отырған кезенде Ә.Қайдаров, К.Мұсаев, Ө.Айтбаев, ХЖанұзақов,
А.Әбдірахманов, Ж.Молдажаров сынды тілші ғалымдар мен Ө.Сатыбалдиев,
Е.Аққошқаров сияқты сала мамандарының термин мәселелеріне арнап қалам
тартқан өзге де авторлардың жекелеген ғылыми және ғылыми-көпшілік
мақалалары жарық көрді. Ал арнайы зерттеулерге келер болсақ, Т.Мұсақұлов
(1958), Ж.Молдажаров (1972) сынды санаулы мамандар ғана терминология
мәселелері бойынша кандидаттық диссертацияларын қорғады. 1986 жылы Қазақ
терминологиясынын мәселелері атты мақалалар жинағы, 1988 жылы терминология
бойынша алғашқы монография Ө.Айтбаевтың Қазақ терминологиясынын дамуы мен
қалыптасуы деп аталатын зерттеу еңбегі басылып шықты [21]. Өзінің көлемді
еңбегінде ғалым қазақ терминологиясының калыптасу жолдарын, оньң пайда болу
кезеңінен бастап зерттеген. Сонымен қатар, ғалым жаңа сөздер мен ұғымдардың
тууына әсер етуші негізгі қайнар көздерді де қарастырған. Ө.Айтбаевтың
пікірінше, бұл тұста негізгі рөлді араб, парсы және орыс тілдері атқарған.
Оның дәлелі ретінде қазақ тіліндегі колданылып жүрген көптеген термин
сөздердің этимологиясы саналады.
Профессор Ө.Айтбаев қазақ әдеби тілінің нормасына сәйкес қазақ
терминологиясының дамуы мен қалыптасуы, ең алдымен, тіл білімінің осы
саласында жұмыс жасап жүрген мамандарға байланысты деп есептейді:
"...терминология мәселесімен шұғылданғысы келетін маман лингвистикалық
дайындықпен қатар белгілі бір пәнді жете меңгеруге міндетті" [29,4].
Қазақ терминологиясын құру принциптеріне байланысты, профессор
Ә.Қайдаровтың негізгі ойларын Ө.Айтбаев бөлшектей келе, бұл мәселе бойынша
өз пікірін де айтады. Ғалым Ә.Қайдаров сияқты 11 -ге бөлмейді, ол қазіргі
сөзжасам сүйенуге міндетті 7 негізгі принципті бөліп көрсетеді. Олар
төмендегідей:
1) Қазақ тілі сөз байлығын барынша сарқа пайдалану.
2) Түркі тілдері сөз байлығын сарқа пайдалану.
3) Интертерминдерді қабылдау.
4) Қыскарған терминдер жасау принципі.
5) Шарттылық принципі.
6)Терминдер жазу принципі
7) Мемлекет тарапынан үздіксіз қамкорлык жасау принципі [29, 4].
Профессор Ә.Қайдаров казақ терминологиясының жасалуыньң 11 принципін
өңдеп шығарды, бұл оның "Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас" атты
еңбегінде көрсетілген [30]. Қазақ терминологиясын қалыптастыру
принциптерінің негізінде бір негізгі ой "тіл байлығын сарқа пайдалану"
жатыр. Аударуға келмейтін терминдер жок, әрқашанда тілден оған мағыналас
баламаны табуға болады. Ғалымдар терминдерді калыптастыруда негізгі күшті
ана тілдің сөздік қорына салған дұрыс деп түжырымдайды. ...біздің
тілімізде 1 миллиондай магьналық единица (бірлік) бар. Тіл байлығы деп біз,
міне, осыны айтамыз", - дейді Ә.Қайдаров [30, 11]. Ғалымның пікірінше,
тілдің осындай мол сөздік қорын иемдене отырьш, халықаралық сөздерді
колданудың қажеті жоқ.
Бұл жылдары сондай-ақ көптеген терминологиялық сөздіктер баспа бетін
көрді. Олардың қатарына 1948-1949 жылдары және 1962 жылы Ғылым академиясы
шығарған терминологиялық сөздіктер топтамасы мен одан өзге де жеке
авторлардың, авторлар ұжымының шығарған сөздіктерін жатқызуға болады.
Аталған кезенде жасалған терминдердің саны мен сапасын, ұстанған
жолымыз бен жүргізген жұмыстардың жетістігі мен кемшіліктерін анықтап,
терминология саласындағы алдағы атқарылатын жұмыстарымызда оларды ескеріп,
жақсы тәжірибелерін іске жаратып, кемшіліктерін қайталамау үшін бұл кезең
әлі де жан-жақты зерттелуі қажет.
Сонымен, бұл кезенде терминологияны халықаралықтандыру бағытына
басымдық беріліп, КСРО халыктарына ортақтығы мол жалпыкеңестік
терминологиялық қор қалыптастыру көзделді. Жекелеген республикаларды
есептемегенде, одақты кұраған халықтардың басым көпшілігі терминологиясын
қалыптастыруда орыс тілін үлгі тұтып, дайын термин қабылдайтын негізгі
сыртқы көз ретінде де орыс тіліне жүгінді. Бізде де солай болды.
Нәтижесінде лексикалық құрамы жағынан орыс тілімен ортақтығы мол,
терминдердің айтылуы мен жазылуы тұрғысынан да одан айырмашылығы мейілінше
аз терминқор қалыптастырылды. Ал ұлт тіліндегі термин шығармашылығы
тоқырауға ұшырап, терминжасам тәсілдері жетілдірілмеді. Номендер мен
арнаулы лексемаларға да осы сипат тән екендігін айту керек. Ал отандық
терминтануды пән ретінде дамытып, бұл саладағы іргелі гылыми зерттеулерді
жүргізу назардан тыс қалып келген десе де болады.
Аяқталған ғасырдың 90-жылдарынан бастап Қазақстанда терминология
дамуының жаңа кезеңі басталып, ол өз кезегінде теминтанудың практикалық,
ғылыми-әдістемелік және теориялық мәселелерін зерттеуге тын серпін берді.
КСРО-ның іргесі сөгіле бастаған 80-жылдардың аяғынан бастап, сол кезеңдегі
терминологияны қалыптастыру бағытындағы атқарылған істерге жаңаша қарап,
басқаша бағамдау көрініс бере бастады. Ал кеңес одағының ыдырауы 90-жылдары
қоғам өмірінде болған түбегейлі өзгерістер ұлт тілдерінің дамуына жаңаша
серпін берді. Тәуелсіздігін жариялаған әр ұлт өз тілінің тағдырына, оның
дамып өркеңдеуіне ұлт мүддесі тұрғысынан қарай бастады. Әліпби, орфография,
терминология, ономастика, тілді үйретудің әдістемесі сияқты мәселелерге
айрықша көңіл бөлініп, үстем тілдің ықпалы күшті болған кезеңдегі бұл
салалардағы орын алған кемшіліктер айқындалды. Оларды түзетіп, ұлт тілін
дыбыстық, кұрьілымдык және сөздік құрам тұрғысынан өз ерекшеліктері мен
заңдылықтарын сақтай отырып дамытуға соңғы жылдары көп көңіл бөлінді.
Тәуелсіз мемлекеттің, егемен елдің мемлекеттік тілі ретінде қазақ тіліне
қоғам өмірінің сан түрлі саласында қолданылу мүмкіндігі беріліп, соған
сәйкес оған қосымша міндетгер де жүктелді. Термин қолданылмайтын адам
қызметінің саласы болмайтындықтан әсіресе, терминология мәселелеріне ғылыми
қауымның, түрлі сала мамандарының, жалпы жұртшылықтын назары айрықша ауды.
Қазақ тілі білім беру, заң шығару, іс жургізу, түрлі ақпараттар тарату тілі
ретінде қоғамдағы қызмет аясын кеңейтуі үшін сол сан түрлі салалардағы
үғымдарды дәл бейнелеп, кәсіби, ресми карым-қатынастарды қамтамасыз ете
алатын тіл болуы керек. Ал ол үшін оның терминжасам тәсілдері жетілдірілген
әрі тұрақты түрде жұмыс істеп тұратын, терминдер жүйесі қалыптасқан,
терминологиялық лексикасы нормаланған тіл болуы қажеттігі сөзсіз. Кеңестік
дәуірде ұзақ жылдар бойы қоғам өмірінің көптеген салаларындағы қызметі
шектеліп, үздіксіз түрде жүргізіліп отыруға тиіс терминологиялық жұмыстар
өз деңгейінде қолға алынбай келген тілдің мұндай талаптарды бірден
мүлтіксіз атқарып кете қоюы оңайға соқпасы белгілі. Сондықтан да кезінде
жіберілген кемшіліктерді түзетіп, атқарылмаған істерді кәсіби деңгейде
қолға алып, терминологияны ұлт тілінің мүддесіне сәйкес жетілдіре түсу
міндеті туындады. Бұл іске тіл мамандары да, терминтанушылар мен пән
мамандары да белсене ат салыса бастады. Олар зиялы қауымға, ғалымдар мен
түрлі сала мамандарына ұлт тілін ғылым-білімнің, техниканың, өнер мен
мәдениеттің, ел басқару мен заң шығарудың тілі ретінде дамытып, қолданыс
аясын кеңейтіп, уақыттың өзі жүктеп отырған міндетті атқаруға тиіс
екендігін жақсы түсінді. Термин мәселесіне барынша араласушылар, мақалалар
жазып, жекелеген терминдер мен термионологиялық сөздіктер жасаушылар,
диплом жұмыстары мен диссертациялар қорғаушьшар саны дәл осы кезеңде күрт
өсті. Бұл қоғам өмірінде болған түбегейлі өзгерістерге сәйкес ұлттық
сананьң оянуына байланысты көрініс берген табиғи құбылыс. Мұндай процесс
бодандықтан босап, отарлық құрсауынан шыққан елдердің барлығына дерлік тән
нәрсе. Тек отарсыздану (деколонизация) әр елдің нақты жағдайына байланысты
түрлі деңгейде, әр түрлі қарқынмен жүргізілуі мүмкін. Отарсыздану елдің
саяси-экономикалық, мәдени деңгейі мен әскери қуаты сияқты факторларға
тәуелді болатыны сияқты тіл саласындағы ұлттық бағытта даму да сол елдегі
қалыптасқан тілдік ахуалмен тікелей байланысты.
КСРО кезінде терминологияны халықаралықтандыру бағытына басымдық берілді.
Көп ұлтты алып мемлекеттің тұтастығын күшейтіп, түрлі салалардағы
мамандардың кәсіби қарым-қатынасын жеңілдетіп, тілдік бөгетті жою үшін де
бұл бағыт қажет болды. Сондай-ақ ең бастысы қоғам өмірінің, арнаулы
салалардың барлығындағы орыс тілінің үстемдікке ие болуы үшін де
халықаралықтандыруға мақсатты түрде көңіл бөлінді. Кеңес одағында
терминологияны халықаралықтандыруда да отарлау саясатына тән сипат болды.
Оны мынандай факторлардан айқын көруге болады. Мысалы, кеңестік республика
халықтарының орыс әліпбиіне көшіріліп, халықаралық терминдер мен
большевик, коммунист, колхоз сияқты жүздеген советизмдер мен
руссизмдерді орыс орфографиясына сәйкес жазудың міндеттелуі соның айқын
көрінісі. Одақ құрамына кірген көптеген ұлттар терминдерді өз тілдерінің
фоно-морфологиялық заңдылыктарына сәйкестендірмей, дәл орыс тіліндегі
калпында қабылдап, солай жазып-айтуына тура келді. Сондай-ақ
итернационализмдер мен советизмдерді аударуға да тыйым салынды. Соның
нәтижесінде ұлт тілінің төл зандылықтары бұзылды және терминологиялық
аударма тежеліп, жалпы термин шығармашылығының дамуына тосқауыл қойылды.
1990-жылдары тәуелсіз республикалардың пайда болуына байланысты ұлттық
сананың оянуы отарлау саясатымен астасып жүргізілген терминологияны
халықаралықтандыру (интернационализация) бағытына қарама-қарсы
терминологияны ұлт тілінде жасау, бұрынғы қабылданған терминдерді ұлт
тіліндегі баламамен алмастыру (деинтернационализация) бағытының өріс алуына
жол ашты. Сонғы он-онбес жыл ішінде көптеген терминдердің аударылып,
бірқатар терминдердің жазылуына өзгеріс енгізілуі осы үрдістің жандана
бастағандығының дәлелі бола алады. Жалпыкеңестік терминқор құру мақсатын
көздеп, терминологияны халықаралықтандыру бағытын ұстанған кезеңде мұндай
әрекетке жол берілмес еді. Егер жол беріле қалса, онда ол ұлтшылдықтың
белең алғандығы, пуризмге жол берілгендігі ретінде бағаланып, оған карсы
қатаң шаралар қолданылар еді.
Қазақ тіліндегі терминжасамның әр кезеңі өзіндік ерекшеліктерімен
сипатталады және халық өміріндегі әлеуметтік-экономикалық, мәдени, саяси
және тарихи өзгерістерді бейнелейді. Қазақ тілі өзінің даму барысында
белгілі бір шектелген деңгейде ғана қолданылды. Бірақ бұған қарамастан, бұл
жылдары мынадай ғылыми зерттеулер жарық көрді: Г.К.Конкашбаев "Казахские
народные географические термины" (1949 г.) [38], К.К.Тунгушбаев
"Производственно-профессиональная лексика современного казахского языка,
связанная с угольной промышленностью" (1956 г.) [39], Е.Рамазанов
"Формирование ботанических терминов на казахском языке и русско-казахский
словарь по ботанике" (1964 г.) [40], А.Шамшатова "Лексика злаковых культур
в казахском языке" (1966 г.) [41], А.Тажмуратов "Термины технических
культур в казахском языке" (1966 г.) [42], М.Р.Насырова "Социально-
экономическая терминология в современном казахском языке" (1969 г.) [43],
Ж.М.Молдажаров "Становление и развитие казахской лингвистической
терминологии" (1972 г.) [44], Р.А.Урекенова "Образование терминов в
казахском языке" (1980 г.) [45], Г.И.Уюкбаева "Народные наименования
растений" (1983 г.) [46], Р.Н.Шойбеков "Лексика ювелирного искусства в
казахском языке" (1987 г.) [47], К.Т.Оспанова "Лексико-грамматические
способы образования химических терминов в современном казахском языке"
(1987 г.) [48]. Бұл жұмыстарды атау арқылы біз салалык терминологияның
қалыптасу және даму жолдарын анық түрде көрсете аламыз. Жоғарыда
көрсетілген мәліметтерден өткен ғасырдың 40-жылдардың аягынан 90-жылдарға
дейін тек он-ақ зерттеу еңбегінің жарық көргендігін анық байқауға болады.
Заң терминологиясы бұл жылдары арнайы зерттеу нысаны ретінде алынбады.
Сонымен 1990-жылдардан бері көрініс бере бастаған ұлт тілінде жасалған
терминдерге басымдық беру бағыты ұлттың өз дербестігін, ұлттық ерекшелігін
сақтауға бет бұруымен байланысты туындап отырған табиғи құбылыс.
Тәуелсіздік алған елдерде отарсыздану процесінің жүргізілуі қандай заңды
болса, соның ішінде ұлт тілінің ғылым саласындағы, терминологиядағы
деинтернационализация процесінің өріс алуы да сондай занды. Дәлірек
айтқанда, терминологияның ұлттық сипатын арттыруға ұмтылу сол
отарсызданудың тілдегі бір көрінісі. Мәселен, ономастика саласында жүздеген
топонимдердің (қала, аудан, ауыл, көше, станция атаулары) тарихи немесе
жаңадан жасалған атаулармен алмастырылуы, аты-жөндерін ұлттық үлгіде жазып,
жаңа туылған балаларға жаппай қазақша ат қою түрінде көрініс берсе,
терминологияда ол жүздеген жаңа терминдердің жасалуы, өзге тілден енген
терминдердің төл атаулармен алмастырьлуы түрінде көрініс тауып отыр.
Осыңдай табиғи процестің жүріп жатуы терминтанудың пән ретінде дамуына да
әсер етпей қоймады.
Бір жағынан ұлт тіліндегі термин шығармашылығының жандануы мен
термиңқорды қалыптастыруға деген кеңестік көзқарастың өзгеруі терминология
дамуының қазіргі заманға сай жаңа бағытын белгілеуді қажет етсе, екінші
жағынан жарыспалы нұсқалардың көбеюі, бірізділіктің, тілдік норманың
сақталмауы, терминжасам, терминдерді қолдану мен оларды аудару,
терминологиялық сөздіктер жасау барысында кемшіліктердің орын алуы
терминологияның практикалық, әдістемелік мәселелерін шешуді,
терминологиялық жұмыстарды жоғары кәсіби деңгейде жүргізуді қажет етіп
отыр. Осындай қажеттіліктердің пайда болуы, ұлт тіліндегі терминдерді
реттеу мен жүйелеуге деген талаптың артуы - терминологияны өзекті мәселе
ретінде күн тәртібіне шығарьш, бұл саланың теориялық, практикалық
мәселелерін ғылыми тұрғыдан арнайы зерттеуді, терминтанушы, терминші
мамандар даярлауға сұранысты да туғызды.
Қазір казақ терминологиясы өз дамуындағы жаңа кезенді бастан кешіріп
жатыр. Бірақ алғашқы тілші-ғалымдардың осы саладағы көтерген мәселелері өз
өзектілігін жойған жоқ, тек Қазақстан Республикасы тарихының жаңа айналымын
бейнелейтін жаңа мазмұнмен толыға түсті.
Бұл кезеңде терминтану мәселелерін арнайы зерттеуге едәуір көңіл бөліне
бастағаны байқалады. Терминтану мәселелерін арнайы қарастырған Ә.Қайдаров,
Ө.Айтбайұлы, Б.Қалиұлы, Ш.Құрманбайұлы, Е.Әбдірәсілов сынды тіл
мамандарының зерттеу еңбектері, мақалалары жарық көрді. Оку кұралдары мен
әдістемелік кұралдар (Ш.Құрманбайұлы) жарияланды. Тілшілер мен салалық
мамандар арасында байланыс бұрын да болған, сол байланыс осы кезеңде
бұрынғыдан да жандана түсті. Терминология мәселелеріне арналған
конференцияларға, семинарлар мен деңгелек үстелдерге сала мамандары
шақырылып, олардың ұсыныс-пікірлері ортаға салынды. Терминологияны
реттеудің көптеген мәселелері бірлесіп талқылаңды. Тіл мамандары мен
салалық мамандар бірлесіп бірқатар терминологиялық сөздіктер жасады.
Тілшілер терминология мәселелерін зерттеуге ынта білдірген салалық
мамандарды, тіл білімі институтына қызметке тартты, ғылыми жобаларға
қатыстырып, диссертациялық тақырыптар берді. Олардың арасында тіл
мамандарының ғылыми кеңесшілігімен диссертация қорғағандар да болды.
Ө.Айтбайұлының кеңесшілігімен математик (физика-математика ғылымдары-ның
кандидаты) Ш.Біләл 1997жылы ¥лттық ғылым тілі негіздерін қалыптастыру
деген такырыпта, 2002 жылы Ә.Қайдаровтың кеңесшілігімен химик (химия
ғылымдарының кандидаты) С.Ақаев Терминнің тілдік және танымдық сипаты
деген тақырыпта докторлық диссертация қорғап, филология ғылымдарының
докторы ғылыми дәрежесін алды. Жалпы 1990-жылдардан бастап, кеңестік
кезеңдегімен салыстырғанда терминтану саласындағы зерттеулер саны күрт
өсті. Соңғы он жеті жыл көлемінде 4 тіл маманы Ө.Айтбаев (1992),
Ш.Құрманбайұлы (1999), Е. Әбдірәсілов (2007), С. Исақова (2008) және
жоғарыда аталған екі салалық маман терминология мәселелері бойынша
докторлық диссертация қорғады. Филологиялық білім алған жиырма шақты маман
кандидаттық диссертация қорғады. Сан мен сапаның сәйкесе бермейтінін
ескерсек те, терминология мәселелеріне тілді тұтынушы көпшілік, түрлі сала
мамандары тарапынан сұраныс туындап, соған сәйкес оған ғылыми қауым
тарапынан мән беріліп отырғаны анық. Терминтану бойынша зерттеулер санының
артуы бұл салада ғылыми тұрғыдан шешімін табуға тиіс өзекті мәселелердің
көп екендігін де білдіреді.
Егер профессор Ә.Қайдаровтың жаңа терминологияны жасауда ұлттық қайнарларды
колдану туралы ойына жүгінсек, бұл тұста соңғы жылдары жарық көрген
Р.Сыздықованың "Сөздер сөйлейді" [31], Ә.Нұрмағамбетовтың "Бес жүз бес сөз"
[32] атты еңбектеріне сүйенуге болады. Ғалымдар көнерген, сирек
қолданылатын сөздерге талдау жасайды, олардың шығу көздерін -
Р.Сыздықованың зерттеу еңбегі мынасымен кызықты. Ғалым қазіргі тіл
қолданысынан өте ертеде шығып қалған сөздердің мағыналарын қайта жаңғыртуда
көлемді еңбек жасаған. Ал егер оған кездескен күнде де, тек халық ауыз
әдебиетінің шығармаларынан ғана ұшыратамыз. Кітапта берілген сөздердің көбі
тілде белсенді қолданылмайды деп айтуға болады. Ә.Нұрмағамбетовтың
еңбегінде 500-ден аса сөздің шығу тарихы зерттелген, бұл тұста автор орта
ғасырдағы түркі жазба ескерткіштеріне сүйенеді. Егер де ғалымдар көнерген
сөздердің белгілі бір аз бөлігін ғана зерттеді десек, онда тілде әлі де
болса, қолданысқа түспеген сөздер қаншама!? Жоғарыда көрсетілген еңбектерде
ғалымдар әрбір сөзге, олардың лексикалық мағына-сына, қолданылу шеңберіне
және шығу көзіне жеке-жеке толық түрде талдау береді.
Заңгер үшін заң терминдерін қалыптастыруда негізгі қайнар көз – Жеті
жарғы. Ол қазақтың әдет-ғұрып заңдарының жинағы болып табылады.
Шындығында, шығармашылық тұрғыдан келер болсақ, терминологтар өз ата-
бабаларының құқықтык мол мұрасын жемісті түрде пайдалана алады, ал олар да
өз кезегінде ата-бабалар мұрасын негізге алған. Бұған дәлел А.Исанованың
төмендегіше сөзі: "Жеті жарғыны" жасағанда Тәуке Шыңғыс хан Ясасының кей
жақтарын пайдалана отырып, сол кездегі казак қоғамы жағдайына өз маңызын
жоғалтпаған дәстүрлі нормаларын ескеріп, өз заманынын талаптарына сәйкес
колданғаны табиғи нәрсе" [33, 3].
Бұрын қазақ тілінде артық болғанына қарамастан, ана тілінде баламалары
бола тұра, кірме-термин сөздер көп мөлшерде қолданылғанын теріске шығара
алмаймыз. Бұл ұғымдардың көбінің ұлттық сөздермен алмастырылуы - әбден
занды әрекет. Қазіргі қазақ терминологиясында орын алып отырған қазақша-
ландыру үрдісі" мақсаты, яғни бәрін орынсыз ала беру, Р.Сыздықованың
пікірінше, тілшіге теріс әсер етуі мүмкін. Мысалы, бүгінгі күні, Еуропаның
көптеген елдеріне ортақ халыкаралық болып табылатын, сөздер аударылып
жатыр. Көп жағдайда, бүл ұғымдар латын мен гректерден келген, казақ тілінің
құрамына ене отырып, көп жылдар өткен соң, қазақ тілінің төл сөздерімен
қатар өмір сүріп келеді және қазақ тілінің сөздік құрамына да берік
орнаған. "Бұлар соңғы жарты ғасыр, тіпті одан көп жыл бұрын тілімізге еніп,
қалыптасып кеткен газет, телефон, телеграмма, пианино, музыка сияқты
сөздерді аударып, үнқағаз, үналғы, жеделхат, күйсандык, саз, сазгер деп
атаудың қажеті қанша? ... ұғымдардың халықаралық тұлғаларының орнына
жасанды сөздерді ұсынып, тек ұлттық тұлғамен шектеліп қалғанымыз әлемдік
білім-ғылымға араласуымызға салқынын тигізбей ме?" - деп сұрактар қояды
[34, 3].
Профессор Б.Қалиұлы қазак тіліне халыкаралык терминдерді енгізудің 4
жолын ұсынады, олар:
1) интернационалдык сөздердің казақ тіліндегі баламасын
көрсету, мысалы: ангина - баспа, кредит - несие, таможня -
кеден т.б.
2) интернационалдық сөздерді калька жолымен тікелей аудару,
мысалы:пятилетка-бесжылдық,многожит ель-көбейткіш, производство-өндіріс
т.б.
3) халықаралық терминдердің орнына қолдан (жаңадан) сөз
жасау, мысалы: аэровокзал-әуежай,самолет-ұшак,герб
-елтаңба т.б.
Ш.Сарыбаев қазақ әдеби тілінің сөздік қорын толықтырудағы бұқаралық
ақпарат кұралдарының негізгі рөлін айқындап көрсетеді. Қазақ тіліне
енгізілген жаңа терминдер мен сөздердің негізгі бөлігі бұқаралық акпарат
құралдарының негізінде ғана көпшілік қолданысқа түседі. Ғалым қазіргі
уакытта бұқаралық ақпарат құралдарындағы хабарлардың қазақ тілі әдеби тіл
нормаларын сақтай отырып, кажетті жоғары деңгейде берілетіндігін баса
көрсетеді. Заңға қатысты БАҚ-та жоғары кәсіби деңгейде жазылған мақалаларды
ұсына алады. Біздің елімізде өз оқырмандарын тапқан "Заң", "'Заңгер", "Заң
және заман" журналдары, "Заң" газеті сияқты заңға қатысты газет-журналдар
жарияланып тұрады. ҚР азаматтарының бүгінгі күні заңға катысты БАҚ-ка
сұранысы артып отыр. Себебі бұл акпараттық құралдарда сот істері туралы,
заң шығаруға қатысты өзекті мәселелер сөз болады. Сонымен қатар газеттер
мен журналдарда азаматтардың мүдде мен құқықты қорғау тақырыбындағы
мақалалары, оқырмандар хаттары, өзекті мәселелер туралы заңгерлер кеңесі
жиі жарияланып отырады. Бұл заңға қатысты газет-журналдардың жоғары
сұранысқа ие екендігін дәлелдей түседі. Сондыктан да сөздік-минимумды
жасауда лексикалық жадығатты осы газет-журналдардан алуға болатындығын
айтады..
Жағымды факторлармен қатар ерекше назар аударуды қажет ететін тұстар да
кездесіп отырады. Журналдар мен газет беттерінде соңғы уақыттарда белгілі
мөлшерде толыға түскен, қысқарған сөздер белсенді түрде қолданылуда.
Мысалы, ғалым Ш.Сарыбаевтың айтуы бойынша тек "Алматы ақшамы" газетінің
өзінен ол 20 қысқарған сөзді кездестірген, атап көрсетсек: ШКҚА, ШКДК,
МЭКТ, МИҚ, т.б. Мәселе олардың санында емес, мағыналарында болып тұр.
Немесе олар ешбір түсіндірусіз беріледі, олардың белгілі бір бөлігі тіптен
түсініксіз, бұл көпшілік оқырманды сауатсыздыққа әкеледі. Бұл мәселені айта
келе Ш.Сарыбаев мынаны ұсынады: ... тіл мамандары мен журналистер бірлесе
отырып, кейінгі 5-10 жылдың ішінде шыққан сандарының негізінде қысқарған
сөздердің сөздігін бастырып шығаруды қолға алу керек" [36, 35-36].
Заңға қатысты БАҚ-та да кысқарған сөздер жиі колданылады. Бұлар көбінесе
заңнамада қолданылатын кысқартулар, мысалы:
ҚР - Қазақстан Республикасы,
ҚК - Қылмыстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz