Технология сабағында оқушыларға бұйымдарды көркемдеп өңдеуге үйрету әдісін қалыптастыру
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Тақырыбы: Технология сабағында оқушыларға бұйымдарды көркемдеп өңдеуге
үйрету әдісін қалыптастыру
На тему:
Мамандығы
Специальность
Орындады:
Выполнил: ________________ Тулебаева Г.
Жетекші
Руководитель ________________ Сарсембаева К.Е
Қорғауға жіберілді
Допускается к защите
Кафедра меңгерушісі
Зав. Кафедрой ________________ Лузина О.И
Көкшетау 2014
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І.Тарау.Халық дәстүрлі өнері ұлттық мәдени
мұра ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Қазақ халқының дәстүрлі қолданбалы өнері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Қазақ халқының ою-өрнектерінің
қолданылу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .15
1.3. Кілемнің шығу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...23
1.4. Инемен кілем тоқу техникасында сәндік панно
дайындау ... ... ... ... ... ... ..3 0
ІІ.Әдістемелік
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..34
2.1.Оқушыларды еңбекке даярлаудағы оқытудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .3 4
2.2. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнер арқылы мектеп оқушыларының кәсіби
шеберлігін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..44
2.3. Қазақ халқының қолөнерін оқушыларға үйретудің маңызы
мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.4. Сабақ
жоспарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..62
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазіргі күннің талабы – білімді, өнерлі, өнегелі
жас ұрпақ тәрбиелеу. Әлемдік білім беру жүйесі ХХІ ғасырда жаңа, тың
бағытта дами бастады. Білім берудің мазмұны, мақсаты өзгерді. Қоғам,
мемлекеттік болған соң, ең алдымен, білім, тәрбие керек. Сондықтан да
елбасымыз Н.Назарбаев өзінің Жолдауларында білім мен өнер, мәдениет
салаларына айрықша көңіл бөліп, еліміздің жарқын болашағы білікті де
парасатты жастардың қолында екенін назардан тыс қалдырған емес.
“Бүгінгі таңда ұрпақ алдында “Қазақстан 2030” бағдарламасындағы: “Барлық
Қазақстандықтардың өсіп-өркендеу қауіпсіздігі мен әл-ауқатының артуы” деген
ұзақ мерзімдік міндетті үшінші мың жылдықта іске асыру жауапкершілігі тұр.
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында: “Ұлттық бәсекелестік қабілеті
бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен айқындалады” деп айтылған. Осы
тұрғыдан Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
Тұжырымдамасында: “Орта білім берудің мақсаты-жылдам өзгеріп отыратын дүние
жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдыларының негізінде еркін
бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше
дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілеттері жеке
тұлғаны қалыптастыру” деп көрсетілген.
Қай кезең, қай дәуірде де адамға білім мен тәрбие беруден артық асыл
міндет болмаған. Еңбек атадан балаға мұра етіп қалдырылған кәсіп
түрлері. Оны орындау жолдары мен әдістері жайында мағұлымат беріліп қана
қоймай, ол ғылымның жаңа жетістіктерімен толықтырылып, мазмұны байытылып,
оқушыларды белгілі бір кәсіпке бейімдеуде, бағыт беруде практикалық жұмыс
барысында жүзеге асырылып отырылады. Бұл жұмыстар оқушылардың еңбек
дағдыларын қалыптастырып, ұлттық сана-сезімін оятып, ата-баба дәстүрін
жалғастыратын, ел экономикасының өркендеуіне, дамуына үлес қоса алатын,
жаңаша білім беретін ғылым саласы.
Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларды педагогикалық-
психологиялық зерттеу, еңбекке деген жеке қабілетін анықтау, бағыт-бағдар
беру қажет.
Қазіргі кезеңде проблеманың көкейкестілігі – оның теория мен
практикада жүзеге асырылудың аздығында, ғылыми – талқыланған
әдістемелердің жоқтылығы.
Еліміздегі психология және педагогика саласындағы ғалымдардың, мамандардың
назарын аударып отырған мәселелердің бірі оқушының жеке дамуы, өзіндік
жұмысы, білік дағдыларын қалыптастырудың тиімді жолдары С.Т.Сабыров,
Н.Д.Хмель А.Е.Әбілхасымова Р.К.Төлеубекова т.б. ғылыми еңбектерінде
қарастырылған.Оқыту үрдісін жетілдіру мәселесі көптеген ғалым педагогтермен
психологтердің еңбектерінде Л.В.Занков, М.А.Данилов, Ю.К.Бабанский т.б.
зерттелінген. Оқу үрдісінде оқушылардың белсенділігін арттырудың жолдары
мен тәсілдерін, оқушының өз бетінше жұмысын ұйымдастыру, танымдық
ізденімпаздық, шығармашылық белсенділігін қалыптастыру мәселелері туралы
жазылған еңбектердің қатарына П.И.Пидкасистый, Н.А.Половникова, Т.И.Шамова,
Г.И.Щукина, Р.С.Омарова еңбектері жатады..Ф.Талызина өзінің “Оқушылардың
танымдық іс-әрекетін қалыптастыру” атты еңбегінде оқушылардың танымдық-
шығармашылық белсенділігін арттырудың жолдарын атап көрсеткен.
Қазіргі қоғам талабына орай орта мектептердегі білім беру сапасын
жақсартуды жүзеге асыратын, оқушылардың көркем шығармашылық қабілетін
арттыру қалыптастыру проблемасы әлі де зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу мақсаты: жалпы білім беретін мектептердің оқыту үрдісінде яғни,
технология сабақтарында оқушылардың көркем шығармашылық қабілетін
арттырудың және қалыптастырудың жолдарын теориялық тұрғыда негіздеп, оны
жүзеге асырудың педагогикалық шарттарын анықтау.
Зерттеудің міндеттері: 5 сынып оқушыларының көркем шығармашылық
қалыптастырудың негіздерін жасау.
Оқушылардың көркем шығармашылық қабілетін арттыру мүмкіндіктерін анықтау.
Оқушылардың танымдық шығармашылық белсенділігін арттырудың педагогикалық
шарттарын белгілеу арқылы оның мазмұны, формасы мен әдіс-тәсілдерін
айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
Оқушылардың шығармашылық белсенділігін арттырудың теориялық негіздері
айқындалды, және негізгі ұғымдардың анықтамасы нақтыланды.Оқушыларда
шығармашылық белсенділікті арттыру мүмкіндіктері айқындалды. 5 сынып
оқушыларының шығармашылық белсенділігін арттырудың деңгейлері мен шарттары
айқындалды.Оқушылардың шығармашылық белсенділігін инновациялық
технологиялар арқылы арттыру әдістемесі жасалды.
Деректерді талдау. Бұл дипломдық жұмыста түрлі сипаттағы әдістемелік,
педагогикалық және арнайы әдебиеттер қолданылды.Бірінші бөлімінде сәндік
қолданбалы өнері туралы арнайы оқулықтар, екінші бөлімінде жалпы білім
беру мектебіндегі технология пәннің бағдарламасына,педагогика,
психология,технология пәндеріне талдау жасаланды.
Зерттеудің объектісі-Жалпы білім беру мектепіндегі технология пәнінің
базалық негіздерін меңгерулеріне бағытталған оқыту процессі.
Зерттеу пәні- Жалпы білім беретін мектептептеріндегі 5 сыныптың
технология пәні
Зерттеу әдістері. Зерттеу жүргізуде қолданылған әдістер: теориялық –
мәселе бойынша ғылыми-әдістемелік әдебиетті талдау және зерттеу
нәтижелерін қорыту.
Ғылыми жаңалық. Технология сабақтарында оқушылардың көркем шығармашылық
қабілетін қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздерін айқындауға, білім
мазмұны мен оқытудың әдіс-тәсілдерін жетілдіруге үлес қосады.
Тәжірибелік маңыздылық. Зерттеу нәтижелерін қолдану оқыту процессін
оңтайландыруға мүмкіндік береді. Білім алушылардың кәсіптік
бағдарлануына жол ашып, кәсіптік-техникалық білім беру мекемелерінде
қолданыла алады.
Зерттеудің ғылыми болжамы- Технология сабақтарында кілем тоұуды үйрету
үйрету арқылы оқушылардың шығармашылыққа деген қызығушылығын арттыру
арқылы олардың ой-өрісі, танымы, шығармашылық қабілеті, білімі,
біліктілігі, дағдысы, ізгілік қасиеттері қалыптасады.
Сонымен қатар оқу процессін ұйымдастыруда кілемді көркемдеп тоқуды
үйретсе мүмкіндігінше келешек ұрпақтың іскерлігі мен пәнге деген
қызығушылығы артады.
І.Тарау.Халық дәстүрлі өнері ұлттық мәдени мұра.
1.1. Қазақ халқының дәстүрлі қолданбалы өнері.
Қазақ халқының дәстүрлі қолданбалы өнері – көшпелі түркі тектес
халықтар әлемінің алып бәйтерегі, қара шаңырағы. Ол ерте кезден-ақ әлемдік
мәдениеттің көрнекті қайраткерлерін қызықтырған. Мысалы, Геродот былай деп
жазып қалдырған: Олардың барлық заты алтын мен мыстан жасалған жайдың
металдан істелген бөлшектері, оғы, айбалталары мыстан істелген. Бас киім
мен белдік әшекейлері түгелдей алтыннан жасалған. Сондай-ақ ат омырауындағы
өмілдіріктер де мыстан соғылып, жүген сулығы ауыздығы тағы да басқа
бөліктері түгелдей алтынмен әшекейлендіріп, безендірілген. Геродот пен
бірге Ктесий, Страбон да қазақ топырағын мекендеген сақтар мен
массағаттардың барлық заттарының әшекейленіп, киімдерінің өзіне тән үлгісі
барын айтады[1;8].
Академик Ә.Марғұлан: Есть основание пологать что народное искусство
казахов находится в генетической связи с искусством саков, усуней, гуннов и
других племен, населявщих в древности территорию Казахстана [2; 131],- деп
көшпенді халық өнерінен бастау алғанын теория жүзінде дәлелдеген.
Тайпалар еңбек құралдарын, қарулар, сәндік заттар, тұрмыстық бұйымдар
жасауда құю, қақтау, қысып өрнектеу, жону, тегістеп жылтырату техникасын
жақсы меңгерді, заттарға өрнек сала білді. Мысалы, қазақ жерінен табылған
айшық түймелер, жылқының сүйегінен ойып жасалған ромб, үшбұрыш тәрізді
бейнелерді атауға болады.
Ол кең байтақ жерімізді мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлұқ тәрізді
көне түркі тайпаларының мәдениетінен арқау алғаны ғалымдар өз еңбектерінде
сөз етеді. Мысалы, С.Қасиманов: халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,
тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчестволық өнер
жиынтығы [10] десе, ал М.С.Мұқанов: ... дәстүрлі халық өнерінің негізі.
Халық мұрасынсыз алға басу мүмкін еместігін [18], — ескертеді.
Ө.Жәнібеков дәстүрлі өнер, халықтың рухани әлемі дей келе, ... бабалар
мұрасы ұлттық игі қасиеттерге ұқыпты болуды, жұртты ұлттық мақтанышқа баулу
ісін, көп ұлтты Қазақстан халқын ауызбірлікке, ынтымақтастыққа тәрбиелеу
ісін жүйеге келтіруді талап етеді- деп [5] оның тәрбие берудің барлық
саласын қамтитынын тілге тиек етеді.
Қай халықтың болмасын заттық, рухани мәдениетінің жиналу, жариялану,
зерттелу тарихының басталған уақыттан дөп басып айту қиын. Халықтық
мәдениет қаншалықты қөне болса, оның зерттелу тарихы соншалықты тереңге бой
тартады. Сол сияқты қазақ халқының рухани мұраларының бірі қолданбалы
өнерінің тасқа қашалған көне іздерін V-VІІІ ғасыр ескерткіштері мен Орта
Енисей жазбаларынан тапсақ, одан бергі орта ғасырлық жазба деректердің
барлығында да халық мұрасы өз желісін үзбей, әр түрлі деңгейде бой көрсетіп
отырады [6;5].
А.Сейдімбектің топшылауынша байырғы көшпенділердің өмір салты дүниеге
әкелген мал құлағына ен салу, малдың санына күйдіріп таңба басу, әр рудың
өзіндік таңбасының болуы, тіптен денелеріне қара күйе сіңіру арқылы
татуировкалау (Пазырық қорғанының дерегі) сияқты қасиеттердің қай-қайсыда
ең алдымен белгі берушілік, хабар білдірушілік, ажыратушылық міндет
атқарған. Мұның сыртында белгілі-бір затпен, көрініспен ой айту, ниет
құлқын білдіру көшпенділер арасында шыңдалған дәстүрге ұласқан [7].
Көшпелілердің ұлы өркениетін, мәдениетін сөз еткенде оны ешқандай айғақсыз,
дерексіз баяндай берудің мүмкін еместігіне көз жеткізе отырып, оны халықтың
рухани байлығының жемісі, заттық (тұрмыстық) мәдениеттің айқын айғағы
ретінде зерттеу негізгі мақсат. Өйткені көшпелі ғұмыр мен қолданбалы өнер
егіз. Ол туралы зерттеуші Б.Сапарұлының Адалбақан кітабында жақсы
айтылған: Көшпелілер қайталанбас сын-сипаты мен мейлінше қарапайым
қолданысы бар қолөнер бұйымдарын аспан асты – жарық дүниеге келтірді.
Қолданды. Қайта әсемдеп жасады. Қолдан қолға таратты... Тайпа, ұлыс, халық
қолөнері сабақтаса дамыды. Көшпелі тіршілік барда қайран бабам қолөнері
көзіне құрт түспеген [8; 31].
Ата-бабаларымыздың рухани болмысының көшпелі еместігі көшпелілер
мәдениетімен салыстыра қарағанда айқын байқалады. Көшпелілердің өмір
салтында айнала қоршаған ортаны, табиғатты, космосты, яғни әлемді танып-
білуде өзіндік ережесі болған, өткен мен болашақ арасындағы қөзқарастардың
біртұтас жүйесі қалыптасқан. Бұл номаттардың этномәдениетінің өзіндік
ерекшелігінен айқын танылады. Өйткені халық өнері – этностың ой-санасы мен
дүниетанымының, өмір болмысы мен көзқарасының өзара байланысын береді.
Бірақ қоғамдық сана шындықтың жансыз көшірмесі емес, ол заманның
этномәдени рухани мәнін, көркем-эстетикалық идеяларын мағыналы мазмұнға
айналдырған биік этникалық қасиеттерінің нышаны.
Біріншіден, өнерді жасаушы халық, өйткені халық тарихқа өз бейнесін сурет
қылып салып кеткен. Екіншіден, бабалар мұрасы ғасырлар бойы сұрыпталып,
ұзақ уақыт сыннан өткен. Оның бастапқы мазмұнын шындай түсуге қаншама
ұрпақтың ақыл-ойы, дүниетанымдық ой-түсінігі, эстетикалық сана-сезімі
жұмсалған.
Осынау халық мұрасындағы көркем мәдениетті жіктейтін болсақ, ол тас
дәуіріндегі геометриялық өрнектер мен сақ дәуіріндегі жануарлық таңбадан
басталып, қазіргі ұлттық жаңару төл өнерімізде дәстүрлі (қазақ қолданбалы
өнерінің зергерлік, тас қашау, мүсіндеу, киіз үй жасау т.б. түрлерінде)
заттанған көрініс алады. Негізінен қолданбалы өнерді көркем мәдениет туралы
ұғымдардың қалыптасу тарихынан бөліп қарауға болмайды. Онда бейнеленген
бедерлер қашан?, қайда?, қалай? пайда болғанын ғана емес, ішкі терең
мазмұнды, өрелі ойдың мәні неде, тәрбие беру жолдары қандай? — деген
сұрақтарға жауап беруге жетелейді. Алайда, олар бойына таңғажайып қиял мен
шыңдалған шеберлікті жинаған, өмір тәжірибесімен сабақтасқан мәңгілік өнер
туындысы болып табылады. Ол бұйымдар сол кезеңде ерекше қасиетке ие болып,
дүниетанымдық жүйе қалыптастырған. Олар бір жағынан, әр түрлі жан-
жануарлардың күштілігі, көрегендігі сол мүліктің иесіне дарысын деген
сенім, яғни жануарларға сиыну ұғымын қалыптастырған. Екіншіден, қолданбалы
өнер бұйымдары тәлім-тәрбиенің негізі болған. Көшпелілер күн көріс көзі
малды өз қажеттілігіне пайдаланып, металды өңдеп, жауынгерлік тәртіпті
меңгеріп, ат әбзелдерін, тұрмыс бұйымдарын жасауға әбден бейімделген.
Қолдан-қолға таратып, қолданбалы өнермен айналысқан. Сондықтан да көшпелі
мен қазақ қолданбалы өнері егіз, біртұтас рухани дүниетаным.
Сақ кезеңінің (VІІ-VІ ғ. б.э.д.) көркем мәдениеті жануарлық стильде
дамыған. Онда көбінесе тау ешкі, арқар, бұғы, т.б. жануарлар бейнеленген.
Бұған Сақ бегзадасының киімдері мен сән-салтанат бұйымдарындағы
көріністер мысал болады.
Сол сияқты жануарлар бейнесі қапсырмалар, білезіктерде де салынған. Мысалы,
Ағаш түбіндегі көшпелілер демалуы атты қапсырмада ағаш түбінде отырған
әйел және ер адамдар, ерттеулі аттар бейнеленген. Бұл Алтай және қазақ
халқының Қозы-Көрпеш және Баян-Сұлу поэмасының желісінде жасалғанын
ғалымдар (В.Чепелев,С.Дудин) еңбектерінде айтылады. Бұл қолданбалы өнердегі
этномәдени сәйкестік. Кейіннен жануарлардың дене мүшелері ою-өрнектермен
алмастырылады. Соның нәтижесінде тұлпар тұяқ, ат бас, қошқар мүйіз, түйе
табан, т.б. өрнектері пайда болған. Мысалы, ертеде оғыздар мен қыпшақтар,
кейіннен қазақтар тас бетіндегі тұлпар тұяғына сиынған. Ондай тастар
тұлпар тас деп аталған.
Тұтастай алғанда сақтардың аң стилі дүниетанымның заңды көрінісі
көшпелілер идеологиясын білдіретін айрықша бейнелер ретінде құрылып
қалыптасады. Мысалы, Сынтас қорымынан табылған сүйек қасықтың сабында
бірнеше мүсін бар. Біріншісі – басын артқа қаратып, аузын ақситып жатқан
қасқыр, келесісі – бұл да басын артқа қаратқан бүркіт мүсіні[9; 137-156].
Түрік қағанаты көркем мәдениетінде тас өндеу мен сүйек ұқсату өнерінің
өркендеуіне сай сүйек пен металдан жасалатын бұйымдарды әсемдеу барысында
негізінен геометриялық (ирек, дөңгелек тәріздес), өсімдік тектес және
зооморфтық мотивтер қолданылды.
VІІІ-ІХ ғасырда қолданбалы өнері қазақ жерінде өмір сүрген қыпшақ, қарлұқ
тайпаларының көркем мәдениетінде жалғасын табады. Бұл кезде тас өңдеу,
зергерлік бұйымдар жасау жақсы дамыған. Қыпшақтар зергерлік бұйымдары
көбінесе құс бейнесінде болып, аспан белгісі көрініс алған.
Бұл кезеңде ер адамдар тастан, балшықтан, сүйек пен мүйізден, метал мен
ағаштан бұйымдар жасап оны әсемдеуді, ал әйелдер кесте тігу, өрмек тоқу, ши
орау, киіз бастыру, сырмақ сыру, тері киім тігумен әйелдер айналысқан. Қыз
келіншектердің қолынан тоқылған кілем, алашалар, басылған киіз,
текеметтер, сырылған сырмақ, көрпелер шеберден асқан ісмерлікті, бояу
түрлерін сезіне білуді, үлкен эстетикалық талғамды талап етті.
Қазақтардың ою-өрнектері негізінен тұрмысқа қажетті заттарды әшекейлеу үшін
пайдаланса, жалпы қолданбалы өнері тұрмысты әшекейлеу үшін пайдаланған мәні
бар шығармаларына айналды.
Орта Азиядағы көшпелілердің өмірінде – деп жазды А.А.Боголюбов, —
кілемдерден бірнеше ұрпақтар қолымен жасалған, тұрақты, бүкіл тайпаға
тиесілді және жеке бастың емес, ортақ эстетикалық қажеттіліктерді
бейнелейтін суреттерді кездестіреміз. Зергерлік өнердің магиялық қызметі
де басым болғанын Окладников еңбегінде де дәлелденген [10;84-103].
Қолданбалы өнерінің бел туындыларының бірі – тас өңдеу. Оның негізгі
түрлері тас ескерткіштер, мүсінтастар. Ә.Марғұлан тарихи дәуірден сақталып
келе жатқан тас мүсіндер біріншіден, ата–ананың рухын қадірлеуден, аспанға,
күнге табынудың бір белгісі; екіншіден, тек басын жұмырлап келтіру, өзге
денені бедерлемеу және іргесіне төрт бұрышты тас шарбақ тұрғызып отырғаны
дүниенің төрт бұрышын меңзегені; үшіншіден, VІІ-Х ғасырдағы мүсіндер өте
реалистік бағытқа сүйеніп, шындықтан ауытқымауды, адамның келбетін
(портретін) тура өзіндей қылып жасауды мақсат еткен.
Жас әйелді суреттеген тас мүсіндер қыз тас, келіншек тас деп үлкендерін
кемпір тас деп атаған. Кемпір тас пен қойшы тастың келбеті біріне
бірі өте жақын. Екеуіде қолын бауырына қысып, кіндігінен жоғары құты сауыт
ұстап отырады. Бұл да күнге аспанға табынудың, малымыз көп болсын деген
тілек. Олар тас мүсіндерін екі жүйе болып созылған ұзын қанаты (жол) бар
үлкен тас обалардың шығыс жағына орнатып бетін шығып келе жатқан күнге
қаратып қойған. Шығып келе жатқан күнге бас иіп, табынып, одан жақсылық
күткен [11;14-15].Тасқа қашалып жазылған жырлар (Күлтегін, Білге қаған,
Тоныкөк) еркіндік аңсаған халықтың бақытты өмірі жайлы арман-қиялын,
тәуелсіздік үшін ғасырлар бойы күресіп келе жатқан ерлердің
қаһармандықтарын келер ұрпаққа үлгі-өнеге етіп, тәлім-тәрбиелік әсер
қалдырған. Өнер қиял-ғажайыптан пайда болған – нақыш. Ол мәңгілік өмір,
қоғам, адамдар болмысы туралы сыр шертеді. Демек, жаратылыстығы үштік
құрылым, дүниенің төрт бұрышы сияқты ұғым, түсініктер, таңбалардағы
(реальды, концептуальды, перцептуальды) кеңістік пен уақытта заттанған
көрініс алады. Өйткені ертеде көшпелілер айтқысы келген ойларын қолданбалы
өнері арқылы жеткізе білген.
Халқымыздың сарқылмас бай қазынасы, рухани мұрасы болып табылатын қазақ
қолданбалы өнеріне деген алғашқы негізі, ұлттық мәдени құндылықтарға баулу
ісі мектептегі бейнелеу өнері пәнінен басталатыны белгілі.
Осы тұрғыдан бейнелеу өнері пәнін мектепте оқытудың негізгі мақсаты
қоршаған орта әсемдігін көру, сезіну, қабылдау қасиеттерін қалыптастыру,
эстетикалық талғамын, шығармашылық қабілетін жетілдіру, көркемдік
қаракеттерді өз бетімен орындауға үйрету болып табылады.
Қазақстандағы мектеп оқушыларының көркем мәдениетін қалыптастыруда дәстүрлі
өнердің ерекшеліктері мынадай міндеттерді алға қояды:
- қолданбалы және бейнелеу өнерінің мәнерлеу тілін меңгеру арқылы қоршаған
ортаға эстетикалық қатынасты қалыптастыру;
- қоршаған ортаны эстетикалық тұрғыда бағалауға қажетті білім қалыптастыру;
- бейнелеу өнері сабақтарында оқушының шығармашылық қарекеттерінің
потенциалын жетілдіру;
-оқушылардың ұлттық өнерге деген мақтаныш сезімі мен елжандылығын
қалыптастыру.
Мұндай міндеттерді шешу барысында бағдарламалардағы берілген тапсырмалардың
мазмұнындағы ұлттық мәдени мұраны тиімді пайдалану қажет.
Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй-жай салуды, киім-кешек
тігуді, азық-түлік өндіруді өзінің тұрмыстың кәсібі етіп, оларды күнбе-
күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар жасап, өмірде сән-
салтанат та құра білді. Халықтың қолөнеріне әдет-гұрып жабдықтарымен қатар,
аң аулауға, мал өсіруге және егіншілікке қажетті құрал жабдықтар да кіреді.
Киіз үйдің сүйегі, ағаш керует, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, алаша,
ши, түрлі бау-басқұрлар тоқып, арқан, жіп есіп, көннен және илеулі теріден
қайыс, таспа тіліп, өрім өріп, қолдан әр алуан ыдыс-аяқ, адалбақан, асадал,
бесік және т. б. көптеген заттарды халық шеберлері, өнерпаздар өз
қолдарымен жасады.
Жүннен жасалатын бұйымдар.
Төрт түлік малдың жүні қазақ халқының өмір тіршілігінде үлкен роль атқарған
және оны ұқсатуды ел бұдан мыңдаған жылдар бұрын білген. Қазақ халқының
шаруашылығында мал жүнінің ең асылы және бұйымдар жасауға ең көп
қолданатыны түйе және қой жүндері, ешкі түбіті, оның қылы, содан кейінгісі
жылқының жал-құйрығы, түйенің жүні, шудасы.
Түйе жүнінен неше түрлі өрмек жіптерін иіріп, шекпен, қап, белбеу, құр,
кілем, қоржын сияқтыларды тоқиды. Сол сияқты түйе жүні айыл-құйысқан,
өмілдірік, ноқта жасауға және көген, бау-шу есуге өте қолайлы. Түйе жүні
көрпеге салуға, шапанға тартуға өте жақсы, жеңіл, әрі жылы болады, қылшық
шықпайды. Шуда деп түйенің мойнындағы, тізесіндегі, екі өркештің
үстіндегі салалы қылшық жүндерін айтады. Шудадан жамау-жасқаулық жіп
иіріледі. Бұрын қазақтың тон-шалбары, сабасы мен торсығы, көп ыдыстары осы
шуда жіппен тігілген. Шуда жіп шертер, керуіш деп аталатын.
Қойдың жүнін жабағы, күзем жүні, қозы жүні, өлі жүн және шет-
пұшпақ деп бес түрге бөліп атайды. Қойдың жабағы жүнінен шидем шапан, күпі
күседі, ішпек, терілік жасайды, тыстап күпсек (бөстек), көпшік, жеңіл
байпақ тігеді. Қойдың жабағы жүнін түтіп, одан кейін матаның сыртына шықпас
үшін қылшықтарын бүрілтіп қайнатады. Бұл жүнді шайырынан арылтып тазарту
үшін де істеледі. Жабағы жүнді киімнің, көрпенің арасына салады, неше түрлі
иіру ісіне, бізбен, сыммен тоқу жұмысына қолданады. Түтілген жабағы жүннен
шүйке жасалып, бау-шу есіледі, өрмек жіптері, неше түрлі жиектер ширатылады
Өрмек өнері
Өрмек халық қолөнерінің тоқу ісінде қолданатын өте қарапайым әдісі, яғни
мұны тоқу станогы десе де болады. Күрделі техникасыз, кез келген жағдайда
қолданылып, керекті жабдықтары оңай табылатын өрмектің екі түрі бар. Оның
біріншісін аспалы немесе термелі өрмек дейді. Ондай өрмекте кілем сияқты
тұтас, енді заттар тоқылады, екіншісін жай өрмек дейді. Жай өрмек шекпен,
алаша, қап, қоржын, белбеу, терме бау, басқұр сияқты енсіз нәрселерді
тоқуға арналады. Өрмекке арналып иірілген жіптер істелетін бұйымдарға,
жасалатын жолақтарға, өрнектерге қарай бірнеше түсті болады және ол түстер
бөлек-бөлек домалақтанады. Тоқылғанда заттың ұзын бойына жұмсалатын бұл
жіптер кейде жалаң қабат, кейде екі қабат иіріледі. Шекпен жіптерін жиек
жіптер сияқты оңқай, солақай етіп иіре береді. Өрмекшілер тілінде үстіңгі
жіпті ерсісі деп, астыңғы жіпті қарсысы деп атайды
Кесте өнері
Кесте және көркемдеп тігу ою-өрнекті әшекейлеудің ертеден келе жатқан
элементтерінің басты түрі. Кестені бізбен және жай инемен әшекейлеп тігу
барлық халықтарға да ортақ өнер. Кесте өнері нағыз халықтық, алуан әдісті,
таңдауы көп өнер. Кесте өнерінің қазақ халқына тән байырғы көне түрлері:
біз кесте, айқас тігу, айқыш-үйқыш тігу, басып тігу, қайып тігу. Біз
кестенің шым кесте және әредік кесте деп аталатын екі түрі бар. Біз кесте
дөңгелек немесе төрт бұрышты етіліп кергіш ағашқа керілген материалдың
бетіне түсірілген ою-өрнек бойынша қарамақты бізбен өткермелеп шалу арқылы
кестеленеді. Шым кесте деп тігілетін материалдың ашық жерін қалдырмай
немесе ашық орынды өте аз қалдырып, тұтас кестелеген шымқай кестені айтады.
Әредік кестеде материалдың әр жері өшекейленіп, бөлек-бөлек өрнек салынады.
Шым кесте, тұс киіз, сандыққап, мақпал шапан, орамалдың алақаны, жастық
жапқыш, кежім, сәукеле сияқты басқа да көптеген заттарға төгіледі немесе
бөлек материалға төгіп қондырылады. Әредік кесте тақия, балақ, өңір, жаға,
етекке және кең қоныш етіктердің бұрыш-бұрышы, перделердің шеттері сияқты
заттарға төгіледі немесе бөлек төгіп қондырады.
Зергерлік өнері
Зергерлік – өте ерте заманнан келе жатқан өнер. Алтын-күміс әшекейлі
бұйымдарды жасаумен әуестенушілерді зергер деп атау бүкіл Орта Азия
халықтарында ерте кезден-ақ қалыптасқан. Қазақ шеберлер зергерлік өнерін
біліп бірақ алтын-күмісті өздері қорытып, өндіре алмаған. Сондықтан оларды
көрші орыс мемлекеттерінен сатып, айырбасқа алып отырған. Кесек күміс пен
алтын оңайлықпен табылмағандықтан ол кездегі қазақ зергерлері көбінесе
алтын, күміс ақшаларды қайта балқытып немесе ол күйінде пайдаланған. Ел
арасындағы халық шеберлері түрлі көркем, нәзік істерді қарапайым әдіспен
орындайды. Көбінесе білезік, өңір жиек, сақина, сырға, тіс шұқығыш (бұрын
алтын, күміспен орнектеп жасап, қалтаға салып жүретін), қиықша, қоза,
шолпы, алқа, қапсырма, сәукеле түйреуіш, мық, ілгек, сағат бау, үзбе,
түйме, түйменің сабағы, бұрама, деңбет (дөңбет), кемер белдік, кісе сияқты
адамның өз бойын әсемдейтін заттарды жасады. Ыдыс-аяқ, ағаш төсек, ер-
тұрман, қару-жарақ, жазу жабдықтары, темекі салғыш, насыбай шақша, опа
сауыт, домбыра, қобыз, сырнай және т. б. алуан түрлі жиһаздарды әшекейледі.
Зергерлікті жұмыстың орындалу әдістеріне қарай: техника жолымен преске,
қалыпқа салып қысу, балқытқан металдарды арнаулы қалыптарға қүю, бір
металға екінші металды оюластырып жапсыру, тұтас металдың бетін ою, сызу
арқылы өрнектеу, металдарга алтын, күміс жалату, металды қақтау, қуыстау,
жұмырлау, домалақтау, шашақтау сияқты бірнеше түрге бөледі. Бұл заттарды
қалай жасалатындығын әнгіме етейік.
Сүйектен және мүйізден жасалатын бұйымдар
Ежелгі халықтардың қай-қайсысы болса да негізгі күн көріс кәсібін аңшылық
пен мал өсіруден бастаған. Сондықтан хайуанаттың етін, майын, ішек-қарнын,
терісін, жүнін, тарамысын пайдаға асыра білумен қатар олардың сүйегінен,
мүйізінен көптеген мүліктер мен қару-жабдықтар жасайтын. Алғашқыда сойылған
малдың қабырғаларын пышақ орнына, жіліктерін шоқпар орнына, бас сүйектің ми
қаптарын ыдыс орнына, жауырындарды қалақ орнына пайдаланған. Келе-келе адам
баласы сүйекті сүйекпен жону, таспен егеу, отқа күйдіру сияқты әдістерді
тапты. Ақырында сүйектен, мүйізден түрлі қолөнер туындылары жасалды. Тағы
да көп жылдар өткен соң адамзат нәсілдері қоланы, мысты, темірді тапты. Бұл
адамзат қауымының еңбегіне көп жаңалықтар ашып, жеңілдіктер берді. Осыған
байланысты өте жабайы кездердегі сүйекті пайдалану әдісіне де көп
жаңалықтар енгізілді. Сүйекті кесіп, тесіп, жонып өңдеу мүмкіндігі туды.
Сүйек пен мүйіз енді өз алдына құрал жабдық болумен қатар, басқа құрал
жабдықтарды да өңдейтін ою-өрнек, әшекей мүліктеріне айналды. Сүйекті жону,
өрнектеу, шегелеу, сүйекке күміс қақтау сияқты жұмыстар өте нәзік болуымен
қатар аса шеберлікті талап етеді. Көшпелі қазақ аулының шеберлері ағаштан
көшіп-қонуға ыңғайлы кебеже, жүк аяқ, кереует, асадал, адал бақан, аяқ-
табақ, шөміш, шомбал сияқты заттар жасаумен қатар, малдың бүкіл сүмесін де
(тұлабойы және одан шығатын өнімдері) қажетке жаратып келді. Малдың етін,
сүтін, майын тамаққа, терісі мен жүнін киім-кешек, киіз-сырмаққа жаратса,
тезегін отынға, сүйегі мен мүйізін зергерлік өнеріне негізгі материал
ретінде пайдаланды. Сүйекті ағашқа ырып қақтау және оның бетіне күміс
жапсыру әдісімен ұқсатты. Ысқыш, тобыршық, шөміш сап, ұршық бас, шүмек,
қағаз кескіш, қармақты біз сияқты заттар сүйектен жасалады. Әсіресе семіз,
жас малдың қайнатылмаған сүйегі оюға, өрнектеуге өте қолайлы. Семіз малдың
сүйегі май сіңген сарғыштау, шытынамайтын майысқақ келеді. Мұндай сүйектер
тесуге де, кесуге де, ақсары түсті әдемі өң беруге де қолайлы. Семіз, жас
малдың сүйегі кеуіп шатынаймайды, өңі де бұзылмай, ұзақ сақталады. Сүйек
ұқсатушы зергерлер, әсіресе түйе мен жылқы сүйегін қадірлейді. Оның себебі
бұлардың сүйегінде қара кемік болмайды және олар ұзақ сақталған сайын
сарғыштартып, ажарлана түседі. Ал ожаудың сабы, тегене, табақ, піспек
сияқты заттарға сиыр сүйегі де жарайды. Сүйекті агартып немесе сарғылт
мөлдір түсті етіп өңдеуге болады. Сүйекті аппақ қардай ету үшін оны
қайнатып, ыстық қоламтаға көміп кептіреді, ал сарғылт түске келтіру үшін
май жағып, шөптің түтініне ыстайды. Сүйек ұқсатушы шеберлер жылан тіл
пышқы, әр түрлі түрпілі егеулер, шапашот, асыл ыңғыру, қайқы пышақ, үскі,
майда шарық, түрглі қағаз сияқтыларды қолданады. Бұлармен іс істеу үстінде
ең бір шартты талап — асықпау, әрқашан бір қалыпты салмақпен жеңіл ұрғылау
және сүйектің бетін үнемі тазартып алып, мұқият қарап отыру. Сүйек ісіне
арналған аспаптар әрқашан өткір және асыл металдардан істеледі. Сүйекті
шауып өңдеген кезде аздап ыстық су құйып отырса сүйек шытынамайды. Сүйекті
түзетіп, тегістейтін құралды бастырық немесе қысқы деп атайды. Бұйымды
өрнектеп жасау үшін екі беті бірдей егеліп өңделген сүйекті алады да, оның
бетіне арналған ою-өрнегін сызады. Бұдан кейін сол сызықтың үстімен арнаулы
безеубас шапқы, біз, сүргі сияқты аспаптармен ыра жонып оюлайды.
Сүйектегі ою-өрнекті кернекті ету үшін ырылған оюларды сіңімді бояумен
бояйды. Бояуға мұсатыр, скипидар сияқты сіңімді сүйық заттар қосылады.
Өрнектер көлемді заттарға жасалғанда, олар бөлек-бөлек кішкене сүйектерден
құрастырылып, жалғастырылып отырады. Сондықтан оны өрнектеуден бұрын
құрақтарын қиюластырып, өрнек өрісін сиғызып, мөлшерлеп алады. Өрнектелген
сүйекке күміс жапсырып, сәнді тастар орнатып, оларды мың шегелермен
ұстатқанда, осы жапсырылып істелген өрнектер сүйек бетіне ырып отырғызылады
да, оның үстіңгі беті сүйек бетіне дәл келтіріледі. Шегенің орнын сүйектің
шетінен 5—10 миллиметрдей кейінірек тескен жөн. Әйтпесе сүйектің шытынап,
сынып кетуі ықтимал. Сүйек тесетін бәрбінің бұрандасы өткір, ұсақ, әрі таяз
келеді. Үскілеп отырған жерге әлсін-әлсін ыстық су құйылады. Бәрбіні қатты
баспай, тек өз салмағымен немесе алақанмен ғана демейді. Тесіп отырғанда
шытынап кеткен ұсақ сынықтарды қара күшала мен иісті жуа араласқан қоспаны
езіп, сонымен желімдейді. Жіліншіктің қыр сүйектерінен әр түрлі өрнектегі
қырлы, жұмыр, түзу немесе тармақты заттар, сүмбе, ілуір (киім ілгіш), тұтқа
әр түрлі қораптар жасалады. Мәселен, кебеже беттеріндегі сүйек өрнектері
қалың тақтайдың бетіне ырып отырып орнатылып, нәзік мықтармен шегелеу
арқылы құрастырылады. Мұндай ырулар сүғынды ыру деп аталады. Ондай
ырулардың түп жағы кең, беті тарыла келіп, орнатылатын заттар бір шетінен
сүғылып қиюласады. Ал әр жерінен беріктік үшін қағылған мық шегелер сүйек
бетіндегі өрнектермен үйлесіп жалпы өрнектердің бір элементі сияқтанып
тұрады. Түйенің немесе жылқының қалың сүйектерін егеп, бейнелі өрнектер
жасауға болады. Еліміздің кейбір шеберлері мал мен аңның сүйегін әдемілеп
өңдеумен қатар құс пен балықтың да сүйегін өңдеп, одан неше түрлі гүл,
түйреуіш, шыбын, жарқырауық қоңыз бейнесін жасап, өте үсақ әдемі өрнекті
суреттер салып жүр. Сондайақ малдың, аңның ірі сүйектерін бұрандалап,
топсалап құрастыру әдісімен өте үлкен көлемді мүліктер де жасалады. Ал
сүйектен жасалған қобдишалар сәнді таяқ, қамшының сабы, айна қойғыш пен
тоғыз құмалақ тақталары т. б. заттарды өте жиі кездестіруге болады.
Сүйектен жасалатын және сүйекпен әшекейленетін заттар: алқа, астау, бәкі
сап, белдік, бесік, білезік, домбыра, ер, есік, ине, кесте сап, кереге,
қасық, қылыш сап, май салғыш, ожау, ойыншықтар, таяныш, табақ, тегене, шам
қойғыш, түрлі ыдыстар т.б.
Ағаштан жасалатын бұйымдар
Қазақтың ұлттық қолөнерінде ағаштан көптеген заттар жасалады. Балташылар,
ағаш ұсталары, ершілер қайыңды, үйеңкіні, үйшілер, ағаш ойып, шыбық өріп
тоқушылар талды пайдаланады. Балташылар үй борайды, еден төсеп, арба, шана,
жақтау, қақпа, тіреу сияқты ірі заттарды істейді. Ағаш ұстасы стол, шкаф,
сөре, орындық, кебеже, асадал, рамалар жасайды. Ағаш оюшылар оны жонып
күйдіреді де бояулап өрнектейді. Шыбық өрушілер, тоқушылар қамыстан, шидан
қорап, шыпта, орындық, шарбақ сияқты заттарды өреді. Бұл жұмысқа бұтақсыз,
оқырасы жоқ, таза ағаш таңдап алынады.
Ағаш шеберлері балта, пышқы, үстірік (сүргі), бұрғы, ағаш түрпісі, тез,
қысқы, үскі, қашау сияқты аспаптарды пайдаланады. Бұлардан басқа түрлі
өлшеуіш пен үлгі, біз, қырғы, желім, бояу сияқты көмекші құралдары да
болады.
Ағаштан бұйым жасайтын шеберлер: емен, қайың, самырсын, үйеңкі, қызыл
қарағай, шынар, қара ағаш, ырғай, шырғай, тасжарған, мойыл, қайыңның түбірі
(безі), жөке, тал, арша, жаңғақ ағашы, май қарағай сияқтыларды пайдаланады.
Бұлардың бірі қатты, бірі жонуға оңай, жылтыр, ал кейбіреуі жарылмайтын,
қаңсымайтын болса, енді кейбіреуі иілгіш, жеңіл, су сіңбейтін бірақ бояу
сіңгіш, желім ұстағыш болады. Әрбір істің ерекшелігіне қарай әр түрлі
сападағы ағаштар пайдаланылады.
Тері және былғардан жасалатын бұйымдар
Халық тұрмысында мал терілерін қарапаиым жолмен ұқсату көптен бері келе
жатқан тәсілдердің бірі. Сондықтан бұған байланысты турлі-түрлі ұғымдар
туды. Мысалы, ірі қара малдың иленбеген терісін шылғи тері немесе шылғи
қайыс, ал тері иленіп ұқсатылғаннан кейін оны қайыс деп атайды. Шылғи
қайысты ұқсатудың екі түрлі жолы бар. Бірі — оның жүнін сылып тастап
пайдалану, екіншісі — теріні жүнін сылымай-ақ пайдалану. Жүнді терілерден
тулақ, тайтері, бөстек, тұлып, қауға, шанаш, мес, дорба, шарқай, т. б.
жасалады. Жүнін алып тастаған терілерден көк, өкше сірі, көн, дабыл
жасалады. Құрымға салынып, ысқа ұсталып, құмға қатырылған теріден саба,
торсық, көнек, шанақ істеледі. Иленген теріден көксауыр, таспа, қайыс,
қапшық, құлын, жарғаң, бота ішік, шідер, жүген, айыл, тартпа, тамақбау,
құлақбау сияқты нәрселермен қатар, былғары, ұлтан, опайке, шегрен, көзел,
етік, мәсі, кебіс, қоржын, тоқым, ертұрман, тон, шалбар, шамадан, тақия,
көпшік, белдік, кісе, кейде тұс киіз сияқты келемді заттар да жасалады.
Ірі қараның терісі әрбір іске арнайы пайдаланылған. Соған қарай олардың әр
түрлі атаулары бар. Мысалы, сиыр терілерін қолөнер шеберлері сиыр терісі,
егіз терісі, тайынша терісі, бұзау терісі деп төртке бөліп атайды да, әр
терінің өн бойы — жондың, қабырғалың, үйек бас тері, пұшпақ, мойын болып
бірнеше түрге бөлінеді. Жылқы терісін — бие терісі, жабағы және құлын
терісі деп үшке бөледі. Түйе терілерін атан терісі, бота терісі деп екіге
ғана бөледі. Атан терісі, өгіз терісі және олардың жондықтары қол істеріне
ең қолайлысы. Қой терілерін: жабағы тері, қырықпа тері, күздік тері, соғым
терісі, тақыр тері, тоқтышақ терісі, сеңсең, елтірі, мари, жылбысқа тері
деп он түрге бөліп атайды. Осы терілер киім түрлерінің бәріне жарай береді.
Ешкі терілерін - жүндес тері, тақыр тері, түбітті тері, серке терісі, лақ
терісі, лақ мариі деп бөледі. Ешкі терілері төзімді келеді. Сондықтан одан
алуан түрлі киім тігеді, бөстек, тулақ, торсық, саба, қапшық жасайды.
Ши орау өнері
Халқымыздың өрнекті өнерінің бірі шиді жүнмен орап, және оны өрнектеп тоқу
ісі. Қолөнерінің барлық түрлері сияқты, ши тоқу, оны түрлі өрнектермен
безендіру әдісі өте ерте заманнан бері келе жатқан өнер мұрасы. Сан алуан
әдемі өрнектер орап тоқыған шым шилер киіз үйдің керегесі мен туырлығының
арасына ыдыс-аяқ тұрған жақка тұтуға, сондай-ақ үлкен үйлердің ішін
бөлмелеп далда жасауға, итарқа құруға өте ыңғайлы. Ертеректе батырлардың оң
салып жүретін қорамсақ қаптары да шиден тоқылған. Қолөнер ісінің басқа
түрлеріне қарағанда ши тоқу әлдеқайда арзанға түседі, әрі төзімді келеді.
Әсіресе киіз үйдің ішін әсемдеуде шидің алатын орны ерекше. Неше түрлі
сырмен боялып, сағанақтары күмістендірілген кереге көздері мен құлпырған
құр-таңғыштарға, термелеп өріп, жібекпен шашақтаған уық бауларға, зермен
кестелеп, шұғамен оюлаған туырлық пен үзіктің ішкі өрнектеріне ши жалпы түр
беру ретінде өте үйлесіп-ақ тұрады.. Әсем болумен қатар ши көші-қон
жағдайында алып жүруге өте қолайлы. Сондықтан мал шаруашылығымен
айналысатын елдер оны ерте заманнан бері пайдаланып келеді
1.2. Қазақ халқының ою-өрнектерінің қолданылуы
Қазақтың ұлттық киімі ғасырлар бойы қалыптасқан және айналадағы ортаға
желді, аязды болып келетін аңызақ даладағы тіршілікке бейімделген халық
мұрасының құрамдас бөлігі болып табылады. Оның қарапайымдылығы,
үйлесімділігі, жүріп-тұруға қолайлылығы – басқа жұрттардың киім-кешегі
сияқты әуел баста адамның тәнін жауып, мағынасыз және ойдан шығарылған
ғаламаттардан, ал кейіннен денені ыстық-суықтан, қуаң желден, әсіресе мал
айналасында болатын маса – шыбыннан қорғауға қажет болғандығын аңғартады.
Киімді әшекейлеу, жағасына, өңіріне, етек-жеңіне кесте тігіп, оқа бастыру,
зерлі жиектер жүгірту, киімді безендіруге қымбат металдар мен асыл
тастардан түзілген әткеншектерді пайдалану көбіне әсемдікке құштарлықтан
емес, дала қауымында жеке меншіктің пайда болуымен байланысты үстемдік
етушілердің байлығын, әлеуметтік өміріндегі алатын орнын баса көрсету
қажеттігінен туған болуы ықтимал.
Өйткені даланы мекендеп үнемі малмен бірге көшіп-қонып жүрген елдің де,
кедейшіліктің тауқыметін көп тартқан егіншілердің де сәндік құруға уақыты
да, қаржысы да жете бермесе керек. Халық арасында кең тараған сұлуынан
жылуы деген сөз де, сол көне заманнан қалған болуы мүмкін. Әйтседе, киім-
кешекті әшекейлеу бірте-бірте ғасырлар өткен сайын қалыптасқан дәстүрге
айналады да, әрбір ұрпақтың талғамына лайық өмір талқысынан өтіп, ұлттық
киімнің бөліп қарауға болмайтын және оның өзіндік ерекшеліктерін баса
көрсететін ыңғайластығы болып қала берген. Соңғы 15-20 жылда жүргізілген
этнографиялық зерттеулерге қарағанда, қазіргі ғылыми-техникалық прогрестің,
жаңа моданың әсерімен, сол сияқты қазақша киімнен ешбір хабары жоқ, ұлттық
дәстүрлерге жатпайтын жалған элементтермен көбірек айналысатын, бірақ
өздерінің туындыларын кино, телевизия, театр қауымы мен концерттік ұйымдар
арқылы тықпалауға мүмкіндігі бар кейбір суретші – модельерлердің орынсыз,
араласуынан ұлттық киімнің пішішінде немесе тігісінде ғана емес, тіптен үкі
қадауға да әр қилы өзгерістер пайда бола бастағандығын аңғаруға болады.
Оның барлығын былай қойғанда біздер ғылыми мақсатқа орай немесе музей қорын
толықтыру үшін ел арасынан сатып алып жүрген ең дәстүрлі киідердің өзінен
де аздап та болса байқалатын түр өзгерістер көрініп жүр. Ұлттық киім –
көненің көзі, бізге жеткен материалдық мәдениеттің жетістігі. Оны ескерткіш
ретінде болашақ ұрпаққа сақтау қажеттігін ескерсек, мұндай жағдайларға
үзілді-кесілді тыйым салған жөн. Біздің мәселенің бұл жағына баса назар
аударып отырғанымыздың тағы бір себебі – уақыт өткен сайын ұлттық киімді
сақтап, зерттеп – білудің қиынға түсе беретіндігінде болып отыр. Дегенмен,
қазақтың ұлттық киімі дәуір талғамынан өтсе де ғылыми тұрғыдан әлі де болса
толық екшеле қоймаған құбылыс есебінде онан әрі зерттей түсуді қажет етеді.
Ұлттық киімді зерттеп білудің бірден-бір тиімді жолы жазба деректер
болғанымен оларда қазақша киімнің дәл өзі жайлы мағлұматтар жоқтың қасы.
Сондықтан да қазақша киімді егжей-тегжейіне дейін жете білетін ұрпақ – оны
киген және түсіне білетін соңғы адамдар ауыспай тұрғанда жоспарлы түрде кең
көлемді далалық экспедициялар ұйымдастырып, әлі де болса кездесетін ұлттық
киім нұсқауларын жинай беруді ел аузындағы мәліметтерді жазып алумен қатар
жүргізе берген жөн.
Қазақ ұлттық ою-өрнегінің бірнеше ондаған ғасырлық тарихы бар.
Атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып, үнемі қолданыста болып, дамып
келе жатқан өнер түрі. Қазақ халқының тұрмысында ағаштан жасалған заттар
өте көлемді. Жазы-қысы пайдалануға келетін ағаш уықты, киіз туырлықты
киіз үй киіз бен ағаштың өте күрделі үйлесінен тұрады. Тігуге де, жинауға
да, алып жүруге де өте қолайлы осы мүлікте ою-өрнек қолданылмайтын бөлшек
жоқтың қасы. Ою-өрнекті жақсы саналы жасау үшін алдымен пайдаланатын
материалды дұрыс таңдай білу қажет, оның ою-ырғағы мен мөлшерін, яғни оюдың
заттың бетіне түсуі мен орналасуын нақты жобалау қажет. Оюдың жақсы шығуы
оюшының ой ұшқырлығында, шеберлігі мен оюдың ретін келтіріп үйлестіре
білуінде. Ою-өрнектің қандай түрі болса да, ол – адам ойының жемісі. Ою-
өрнек бір-бірімен қабысып, жымдасып, ескен арқандай бірігіп тұруы керек.
Ара жігі бадырайып, үйлеспей, олпы-солпы болса, ою өзінің сәнін, сұлулығын,
үйлесімін тіпті мазмұнын жоғалтуы мүмкін. Қазақ ою-өрнегі қошқар мүйіз
түрінен бастау алатындықтан қандай ою түрін жасағанда да осы ою түрі басты
көрініс табуы қажет. Басы қошқар мүйіз оюынан бастау алған өрнек дами келе
неше алуан түрге еніп, ара жігі әр түрлі ою-өрнектермен толыға келе, үлкен
күрделі ою түрі шығады. Ою тасы қошқар мүйіз бастаған өрнек түрлері бір-
біріне үйлесе сән бере келе бірігіп, жымдасып, байланыс пен сәндік тауып
жасалатын ою түрін әрлендіре түседі. Табиғаттағы әсем гүл шоғырындай ою-
өрнекте өз шеберін тапса, жарасып, құлпырып, көз тартып, көзге қуаныш,
көңілге жылылық, ортаға әсемдік, сұлулық шашып тұрары анық. Біздің ата-
бабаларымыз осындай өнер түрін өзінің шырқау шыңына жеткізе білген.
Менің түсінігімде ою-өрнек дегеніміз – дәлдік, есеп, теңдік, теңеу,
үйлесім, жарасым, сәндік, көркемдік, сәйкестік, тазалық, нәзіктік,
сүйкімділік, парасаттылық, жылылық, сұлулық, ойлылық, ақылдылық, зеректік,
көңіл-күйдің жақсылылығы, шабыт береді, ептілікке, іскерлікке, шеберлікке,
икемділікке, дәлдікке баулиды, тәрбиелейді. Өнерге деген махаббат,
сұлулыққа деген ғашықтық, құштарлық жинағы. Ою ойған адамның жүрегі
жылы,нәзік болады. Қошқар мүйіз – ою-өрнегі – байлық пен молшылықтың
нышаны. Қошқар мүйіз бен арқармүйіз оюларының қазақ қолөнерінде
қолданылмайтын жері жоқ. Қошқар мүйіз оюымен қатар әр заттың көлемі,
сәнділік, пайдалану деңгейіне қарай әр алуан жапырақ тектес, бітпес оюлар
салынады. Бұл өрнектер иірім, шиыршық, иық, үшкіл, түйе табан,
қос ирек, жұлдыз гүл т.б. аттарымен аталады. Қолөнер шеберлері ою-
өрнекті әр заттың өзіне лайықтап, жарасымын, үйлесімін, сәнін тауып
жасаған. Жасаған затпен ою-өрнек бір-бірімен өте сәнді қабысып, шынайы
көркемдік беріп отырған. Ою-өрнек түрлері өте нәзік түрде түскен. Жалпы ою-
өрнек жасаушы шебер оюды олпы-солпы болудан сақтауы, әсемдігіне жеткізе
білуі керек. Өнер зерттеушілерінің пайымдауынша қазақ ою-өрнегі үш түрлі
ұғым негізінде туған деген қорытынды бар:
1. Қазақ халқының өзіне тән ертеден келе жатқан ұлттық оюлары.
2. Басқа халықтардың мәдениетінен ауысқан.
3. Уақытқа қарай бейімделу. Ертеден қазақ ою-өрнегі мазмұны жағынан үш
түрліұғымдыбейнелейді:
1. Мал өсіру мен аңшылық.
2. Жер-су,көшу-қону.
3. Заттардың сыртқы бейнесі.
Осылардың қайсысында да қошқар мүйіз оюы қолданылып араласып
отырады. Ою, сызу, бедерлеу ру, тайпалардың таңбаларында, малдың
ең-таңбасында, ай, жұлдыз, аспан әлемін тұспалдауда орын
алады. Шеберлер сүйекті ойған, ағашты иген, тасты қашаған, мүйізді
балқытқан, металды өңдеген. Әсемділікті таңдай да, жасай да білген. Осындай
әсемдікті таңдай білген хас шебер оюшы зергеріміз осы ою-өрнекке бояу
түрлерін пайдалануды да жете меңгерген. Халқымыздың ою-өрнектерінде басым
түс ақ пен қара болып келеді. Бұл ою-өрнектің ең шешімін тапқан жарасымды
түрі болып есептеледі. Ою-өрнектің тұрмыста пайдалану ауқымы өте кең. Оюдың
жекелеген тармақтарынан бастап үш түр, төрт түр, бес түр, алты түр, т.б.
тармақтарынан әрі қарай өрбіп, кеңейе беретін күрделі оюлар да біздің
ұлттық дәстүрімізде тұрмыста үнемі қолданыс тауып келген. Халқымызда жазу
болмағанда ою-өрнек болды. Сол ою-өрнек арқылы халқымыз өз тыныс-
тіршілігін, мәдениетін, өнерін, мәдени құндылықтарын жоғары деңгейде
дамыған тұрмыстық қажеттіліктерін ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп, дамытып
отырды. Келешек ұрпақ мақсаты осы киелі өнерді әрі қарай дамыта отырып
көздің қарашығындай сақтау. Осы салада отыз жылдан аса уақыттан бері ұлттық
ою-өрнекті дамытумен айналысып келе жатқан менің басты мақсатым –
мүмкіндігінше ұлттық нақыштағы ою-өрнекті зерттей отырып, нәзік те күрделі
өнердің сырын ашу, жасалу жолдары мен оны тұрмыста пайдалану реттерін
өнерпаз жастарға ұсыну. Қажетіне жаратамын деген талапкерге көмектесу,
ұлттық мемлекеттік деңгейдегі мәдениетімізді дамытуға үлес қосу, сол арқылы
ұлтымыздың мәдени өнерін басқа елдерге насихаттау, тұрмыстық заттар
шығаруды өндіріске еңгізу, оқулықтар шығару, зергерлік қолөнерді дамыту
жолдарын оқырманға қарапайым тілмен түсіндіру, құзырлы орындарға ою-өрнекті
дамыту туралы өз ұсыныс, пікірімді жеткізу. Ою-өрнекпен айналысқан отыз
жылдан аса уақыт ішінде ешқандай ою түріне қарамай ұлттық бағыттағы басты
ою түрі қошқар мүйіз айшығын сақтай отырып, бір жарым мыңдай үлкенді-
кішілі, ірілі-уақты әр түрден ою түрлерін жасадым. Басты мақсат – қошқар
мүйіз оюын дамыту, сұлу, сәнді, икемді оюлар шығару. Бұлардың ішінде алуан
түрлі күрделі оюлар да, шағын оюлар топтамалары да, зергерлік бұйымдарға
арналған түрлері де бар. Мақсат жасалған оюлардың жасалу ерекшелігін толық
түсіндіре отырып, пайдалану жолдарын ұсыну, оюдың өндіріске енуіне ықпал
жасау. Қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі киім түрлері
өзгеріске ұшырады. Ұлттық киімнің бояуын, түсін өзгерткенмен түрін, пішінін
өзгерту дұрыс емес. Бұл біздің қазақ ұлтына тән ерекшеліктегі ою-өрнек, кие
қасиет. Осы киіммен халқымыз тарихи дәуір өткізген, досы, қасы да таныған.
Ғасырдан ғасырға дамыған ою-өрнек тілінен шеберлер ойын да, көңіл күйін де,
уақыт жағдайларын да жеткізе білген. Әр шебер өзі жасаған ою-өрнегінің
қандай ою түріне ұқсайтынын, қандай ат лайық екендігін және ою-өрнекті қай
затқа қалай пайдалану керектігін дәл де нақты білген. Әрбір күрделі оюдың
өсімдік тамыры іспеттес түбі, түбірі, діңі, тамыры болады. Бұл менің өз
ұғымым. Түбірінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Тақырыбы: Технология сабағында оқушыларға бұйымдарды көркемдеп өңдеуге
үйрету әдісін қалыптастыру
На тему:
Мамандығы
Специальность
Орындады:
Выполнил: ________________ Тулебаева Г.
Жетекші
Руководитель ________________ Сарсембаева К.Е
Қорғауға жіберілді
Допускается к защите
Кафедра меңгерушісі
Зав. Кафедрой ________________ Лузина О.И
Көкшетау 2014
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І.Тарау.Халық дәстүрлі өнері ұлттық мәдени
мұра ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Қазақ халқының дәстүрлі қолданбалы өнері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Қазақ халқының ою-өрнектерінің
қолданылу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .15
1.3. Кілемнің шығу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...23
1.4. Инемен кілем тоқу техникасында сәндік панно
дайындау ... ... ... ... ... ... ..3 0
ІІ.Әдістемелік
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..34
2.1.Оқушыларды еңбекке даярлаудағы оқытудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .3 4
2.2. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнер арқылы мектеп оқушыларының кәсіби
шеберлігін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..44
2.3. Қазақ халқының қолөнерін оқушыларға үйретудің маңызы
мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.4. Сабақ
жоспарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..62
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазіргі күннің талабы – білімді, өнерлі, өнегелі
жас ұрпақ тәрбиелеу. Әлемдік білім беру жүйесі ХХІ ғасырда жаңа, тың
бағытта дами бастады. Білім берудің мазмұны, мақсаты өзгерді. Қоғам,
мемлекеттік болған соң, ең алдымен, білім, тәрбие керек. Сондықтан да
елбасымыз Н.Назарбаев өзінің Жолдауларында білім мен өнер, мәдениет
салаларына айрықша көңіл бөліп, еліміздің жарқын болашағы білікті де
парасатты жастардың қолында екенін назардан тыс қалдырған емес.
“Бүгінгі таңда ұрпақ алдында “Қазақстан 2030” бағдарламасындағы: “Барлық
Қазақстандықтардың өсіп-өркендеу қауіпсіздігі мен әл-ауқатының артуы” деген
ұзақ мерзімдік міндетті үшінші мың жылдықта іске асыру жауапкершілігі тұр.
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында: “Ұлттық бәсекелестік қабілеті
бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен айқындалады” деп айтылған. Осы
тұрғыдан Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
Тұжырымдамасында: “Орта білім берудің мақсаты-жылдам өзгеріп отыратын дүние
жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдыларының негізінде еркін
бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше
дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілеттері жеке
тұлғаны қалыптастыру” деп көрсетілген.
Қай кезең, қай дәуірде де адамға білім мен тәрбие беруден артық асыл
міндет болмаған. Еңбек атадан балаға мұра етіп қалдырылған кәсіп
түрлері. Оны орындау жолдары мен әдістері жайында мағұлымат беріліп қана
қоймай, ол ғылымның жаңа жетістіктерімен толықтырылып, мазмұны байытылып,
оқушыларды белгілі бір кәсіпке бейімдеуде, бағыт беруде практикалық жұмыс
барысында жүзеге асырылып отырылады. Бұл жұмыстар оқушылардың еңбек
дағдыларын қалыптастырып, ұлттық сана-сезімін оятып, ата-баба дәстүрін
жалғастыратын, ел экономикасының өркендеуіне, дамуына үлес қоса алатын,
жаңаша білім беретін ғылым саласы.
Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларды педагогикалық-
психологиялық зерттеу, еңбекке деген жеке қабілетін анықтау, бағыт-бағдар
беру қажет.
Қазіргі кезеңде проблеманың көкейкестілігі – оның теория мен
практикада жүзеге асырылудың аздығында, ғылыми – талқыланған
әдістемелердің жоқтылығы.
Еліміздегі психология және педагогика саласындағы ғалымдардың, мамандардың
назарын аударып отырған мәселелердің бірі оқушының жеке дамуы, өзіндік
жұмысы, білік дағдыларын қалыптастырудың тиімді жолдары С.Т.Сабыров,
Н.Д.Хмель А.Е.Әбілхасымова Р.К.Төлеубекова т.б. ғылыми еңбектерінде
қарастырылған.Оқыту үрдісін жетілдіру мәселесі көптеген ғалым педагогтермен
психологтердің еңбектерінде Л.В.Занков, М.А.Данилов, Ю.К.Бабанский т.б.
зерттелінген. Оқу үрдісінде оқушылардың белсенділігін арттырудың жолдары
мен тәсілдерін, оқушының өз бетінше жұмысын ұйымдастыру, танымдық
ізденімпаздық, шығармашылық белсенділігін қалыптастыру мәселелері туралы
жазылған еңбектердің қатарына П.И.Пидкасистый, Н.А.Половникова, Т.И.Шамова,
Г.И.Щукина, Р.С.Омарова еңбектері жатады..Ф.Талызина өзінің “Оқушылардың
танымдық іс-әрекетін қалыптастыру” атты еңбегінде оқушылардың танымдық-
шығармашылық белсенділігін арттырудың жолдарын атап көрсеткен.
Қазіргі қоғам талабына орай орта мектептердегі білім беру сапасын
жақсартуды жүзеге асыратын, оқушылардың көркем шығармашылық қабілетін
арттыру қалыптастыру проблемасы әлі де зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу мақсаты: жалпы білім беретін мектептердің оқыту үрдісінде яғни,
технология сабақтарында оқушылардың көркем шығармашылық қабілетін
арттырудың және қалыптастырудың жолдарын теориялық тұрғыда негіздеп, оны
жүзеге асырудың педагогикалық шарттарын анықтау.
Зерттеудің міндеттері: 5 сынып оқушыларының көркем шығармашылық
қалыптастырудың негіздерін жасау.
Оқушылардың көркем шығармашылық қабілетін арттыру мүмкіндіктерін анықтау.
Оқушылардың танымдық шығармашылық белсенділігін арттырудың педагогикалық
шарттарын белгілеу арқылы оның мазмұны, формасы мен әдіс-тәсілдерін
айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
Оқушылардың шығармашылық белсенділігін арттырудың теориялық негіздері
айқындалды, және негізгі ұғымдардың анықтамасы нақтыланды.Оқушыларда
шығармашылық белсенділікті арттыру мүмкіндіктері айқындалды. 5 сынып
оқушыларының шығармашылық белсенділігін арттырудың деңгейлері мен шарттары
айқындалды.Оқушылардың шығармашылық белсенділігін инновациялық
технологиялар арқылы арттыру әдістемесі жасалды.
Деректерді талдау. Бұл дипломдық жұмыста түрлі сипаттағы әдістемелік,
педагогикалық және арнайы әдебиеттер қолданылды.Бірінші бөлімінде сәндік
қолданбалы өнері туралы арнайы оқулықтар, екінші бөлімінде жалпы білім
беру мектебіндегі технология пәннің бағдарламасына,педагогика,
психология,технология пәндеріне талдау жасаланды.
Зерттеудің объектісі-Жалпы білім беру мектепіндегі технология пәнінің
базалық негіздерін меңгерулеріне бағытталған оқыту процессі.
Зерттеу пәні- Жалпы білім беретін мектептептеріндегі 5 сыныптың
технология пәні
Зерттеу әдістері. Зерттеу жүргізуде қолданылған әдістер: теориялық –
мәселе бойынша ғылыми-әдістемелік әдебиетті талдау және зерттеу
нәтижелерін қорыту.
Ғылыми жаңалық. Технология сабақтарында оқушылардың көркем шығармашылық
қабілетін қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздерін айқындауға, білім
мазмұны мен оқытудың әдіс-тәсілдерін жетілдіруге үлес қосады.
Тәжірибелік маңыздылық. Зерттеу нәтижелерін қолдану оқыту процессін
оңтайландыруға мүмкіндік береді. Білім алушылардың кәсіптік
бағдарлануына жол ашып, кәсіптік-техникалық білім беру мекемелерінде
қолданыла алады.
Зерттеудің ғылыми болжамы- Технология сабақтарында кілем тоұуды үйрету
үйрету арқылы оқушылардың шығармашылыққа деген қызығушылығын арттыру
арқылы олардың ой-өрісі, танымы, шығармашылық қабілеті, білімі,
біліктілігі, дағдысы, ізгілік қасиеттері қалыптасады.
Сонымен қатар оқу процессін ұйымдастыруда кілемді көркемдеп тоқуды
үйретсе мүмкіндігінше келешек ұрпақтың іскерлігі мен пәнге деген
қызығушылығы артады.
І.Тарау.Халық дәстүрлі өнері ұлттық мәдени мұра.
1.1. Қазақ халқының дәстүрлі қолданбалы өнері.
Қазақ халқының дәстүрлі қолданбалы өнері – көшпелі түркі тектес
халықтар әлемінің алып бәйтерегі, қара шаңырағы. Ол ерте кезден-ақ әлемдік
мәдениеттің көрнекті қайраткерлерін қызықтырған. Мысалы, Геродот былай деп
жазып қалдырған: Олардың барлық заты алтын мен мыстан жасалған жайдың
металдан істелген бөлшектері, оғы, айбалталары мыстан істелген. Бас киім
мен белдік әшекейлері түгелдей алтыннан жасалған. Сондай-ақ ат омырауындағы
өмілдіріктер де мыстан соғылып, жүген сулығы ауыздығы тағы да басқа
бөліктері түгелдей алтынмен әшекейлендіріп, безендірілген. Геродот пен
бірге Ктесий, Страбон да қазақ топырағын мекендеген сақтар мен
массағаттардың барлық заттарының әшекейленіп, киімдерінің өзіне тән үлгісі
барын айтады[1;8].
Академик Ә.Марғұлан: Есть основание пологать что народное искусство
казахов находится в генетической связи с искусством саков, усуней, гуннов и
других племен, населявщих в древности территорию Казахстана [2; 131],- деп
көшпенді халық өнерінен бастау алғанын теория жүзінде дәлелдеген.
Тайпалар еңбек құралдарын, қарулар, сәндік заттар, тұрмыстық бұйымдар
жасауда құю, қақтау, қысып өрнектеу, жону, тегістеп жылтырату техникасын
жақсы меңгерді, заттарға өрнек сала білді. Мысалы, қазақ жерінен табылған
айшық түймелер, жылқының сүйегінен ойып жасалған ромб, үшбұрыш тәрізді
бейнелерді атауға болады.
Ол кең байтақ жерімізді мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлұқ тәрізді
көне түркі тайпаларының мәдениетінен арқау алғаны ғалымдар өз еңбектерінде
сөз етеді. Мысалы, С.Қасиманов: халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,
тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчестволық өнер
жиынтығы [10] десе, ал М.С.Мұқанов: ... дәстүрлі халық өнерінің негізі.
Халық мұрасынсыз алға басу мүмкін еместігін [18], — ескертеді.
Ө.Жәнібеков дәстүрлі өнер, халықтың рухани әлемі дей келе, ... бабалар
мұрасы ұлттық игі қасиеттерге ұқыпты болуды, жұртты ұлттық мақтанышқа баулу
ісін, көп ұлтты Қазақстан халқын ауызбірлікке, ынтымақтастыққа тәрбиелеу
ісін жүйеге келтіруді талап етеді- деп [5] оның тәрбие берудің барлық
саласын қамтитынын тілге тиек етеді.
Қай халықтың болмасын заттық, рухани мәдениетінің жиналу, жариялану,
зерттелу тарихының басталған уақыттан дөп басып айту қиын. Халықтық
мәдениет қаншалықты қөне болса, оның зерттелу тарихы соншалықты тереңге бой
тартады. Сол сияқты қазақ халқының рухани мұраларының бірі қолданбалы
өнерінің тасқа қашалған көне іздерін V-VІІІ ғасыр ескерткіштері мен Орта
Енисей жазбаларынан тапсақ, одан бергі орта ғасырлық жазба деректердің
барлығында да халық мұрасы өз желісін үзбей, әр түрлі деңгейде бой көрсетіп
отырады [6;5].
А.Сейдімбектің топшылауынша байырғы көшпенділердің өмір салты дүниеге
әкелген мал құлағына ен салу, малдың санына күйдіріп таңба басу, әр рудың
өзіндік таңбасының болуы, тіптен денелеріне қара күйе сіңіру арқылы
татуировкалау (Пазырық қорғанының дерегі) сияқты қасиеттердің қай-қайсыда
ең алдымен белгі берушілік, хабар білдірушілік, ажыратушылық міндет
атқарған. Мұның сыртында белгілі-бір затпен, көрініспен ой айту, ниет
құлқын білдіру көшпенділер арасында шыңдалған дәстүрге ұласқан [7].
Көшпелілердің ұлы өркениетін, мәдениетін сөз еткенде оны ешқандай айғақсыз,
дерексіз баяндай берудің мүмкін еместігіне көз жеткізе отырып, оны халықтың
рухани байлығының жемісі, заттық (тұрмыстық) мәдениеттің айқын айғағы
ретінде зерттеу негізгі мақсат. Өйткені көшпелі ғұмыр мен қолданбалы өнер
егіз. Ол туралы зерттеуші Б.Сапарұлының Адалбақан кітабында жақсы
айтылған: Көшпелілер қайталанбас сын-сипаты мен мейлінше қарапайым
қолданысы бар қолөнер бұйымдарын аспан асты – жарық дүниеге келтірді.
Қолданды. Қайта әсемдеп жасады. Қолдан қолға таратты... Тайпа, ұлыс, халық
қолөнері сабақтаса дамыды. Көшпелі тіршілік барда қайран бабам қолөнері
көзіне құрт түспеген [8; 31].
Ата-бабаларымыздың рухани болмысының көшпелі еместігі көшпелілер
мәдениетімен салыстыра қарағанда айқын байқалады. Көшпелілердің өмір
салтында айнала қоршаған ортаны, табиғатты, космосты, яғни әлемді танып-
білуде өзіндік ережесі болған, өткен мен болашақ арасындағы қөзқарастардың
біртұтас жүйесі қалыптасқан. Бұл номаттардың этномәдениетінің өзіндік
ерекшелігінен айқын танылады. Өйткені халық өнері – этностың ой-санасы мен
дүниетанымының, өмір болмысы мен көзқарасының өзара байланысын береді.
Бірақ қоғамдық сана шындықтың жансыз көшірмесі емес, ол заманның
этномәдени рухани мәнін, көркем-эстетикалық идеяларын мағыналы мазмұнға
айналдырған биік этникалық қасиеттерінің нышаны.
Біріншіден, өнерді жасаушы халық, өйткені халық тарихқа өз бейнесін сурет
қылып салып кеткен. Екіншіден, бабалар мұрасы ғасырлар бойы сұрыпталып,
ұзақ уақыт сыннан өткен. Оның бастапқы мазмұнын шындай түсуге қаншама
ұрпақтың ақыл-ойы, дүниетанымдық ой-түсінігі, эстетикалық сана-сезімі
жұмсалған.
Осынау халық мұрасындағы көркем мәдениетті жіктейтін болсақ, ол тас
дәуіріндегі геометриялық өрнектер мен сақ дәуіріндегі жануарлық таңбадан
басталып, қазіргі ұлттық жаңару төл өнерімізде дәстүрлі (қазақ қолданбалы
өнерінің зергерлік, тас қашау, мүсіндеу, киіз үй жасау т.б. түрлерінде)
заттанған көрініс алады. Негізінен қолданбалы өнерді көркем мәдениет туралы
ұғымдардың қалыптасу тарихынан бөліп қарауға болмайды. Онда бейнеленген
бедерлер қашан?, қайда?, қалай? пайда болғанын ғана емес, ішкі терең
мазмұнды, өрелі ойдың мәні неде, тәрбие беру жолдары қандай? — деген
сұрақтарға жауап беруге жетелейді. Алайда, олар бойына таңғажайып қиял мен
шыңдалған шеберлікті жинаған, өмір тәжірибесімен сабақтасқан мәңгілік өнер
туындысы болып табылады. Ол бұйымдар сол кезеңде ерекше қасиетке ие болып,
дүниетанымдық жүйе қалыптастырған. Олар бір жағынан, әр түрлі жан-
жануарлардың күштілігі, көрегендігі сол мүліктің иесіне дарысын деген
сенім, яғни жануарларға сиыну ұғымын қалыптастырған. Екіншіден, қолданбалы
өнер бұйымдары тәлім-тәрбиенің негізі болған. Көшпелілер күн көріс көзі
малды өз қажеттілігіне пайдаланып, металды өңдеп, жауынгерлік тәртіпті
меңгеріп, ат әбзелдерін, тұрмыс бұйымдарын жасауға әбден бейімделген.
Қолдан-қолға таратып, қолданбалы өнермен айналысқан. Сондықтан да көшпелі
мен қазақ қолданбалы өнері егіз, біртұтас рухани дүниетаным.
Сақ кезеңінің (VІІ-VІ ғ. б.э.д.) көркем мәдениеті жануарлық стильде
дамыған. Онда көбінесе тау ешкі, арқар, бұғы, т.б. жануарлар бейнеленген.
Бұған Сақ бегзадасының киімдері мен сән-салтанат бұйымдарындағы
көріністер мысал болады.
Сол сияқты жануарлар бейнесі қапсырмалар, білезіктерде де салынған. Мысалы,
Ағаш түбіндегі көшпелілер демалуы атты қапсырмада ағаш түбінде отырған
әйел және ер адамдар, ерттеулі аттар бейнеленген. Бұл Алтай және қазақ
халқының Қозы-Көрпеш және Баян-Сұлу поэмасының желісінде жасалғанын
ғалымдар (В.Чепелев,С.Дудин) еңбектерінде айтылады. Бұл қолданбалы өнердегі
этномәдени сәйкестік. Кейіннен жануарлардың дене мүшелері ою-өрнектермен
алмастырылады. Соның нәтижесінде тұлпар тұяқ, ат бас, қошқар мүйіз, түйе
табан, т.б. өрнектері пайда болған. Мысалы, ертеде оғыздар мен қыпшақтар,
кейіннен қазақтар тас бетіндегі тұлпар тұяғына сиынған. Ондай тастар
тұлпар тас деп аталған.
Тұтастай алғанда сақтардың аң стилі дүниетанымның заңды көрінісі
көшпелілер идеологиясын білдіретін айрықша бейнелер ретінде құрылып
қалыптасады. Мысалы, Сынтас қорымынан табылған сүйек қасықтың сабында
бірнеше мүсін бар. Біріншісі – басын артқа қаратып, аузын ақситып жатқан
қасқыр, келесісі – бұл да басын артқа қаратқан бүркіт мүсіні[9; 137-156].
Түрік қағанаты көркем мәдениетінде тас өндеу мен сүйек ұқсату өнерінің
өркендеуіне сай сүйек пен металдан жасалатын бұйымдарды әсемдеу барысында
негізінен геометриялық (ирек, дөңгелек тәріздес), өсімдік тектес және
зооморфтық мотивтер қолданылды.
VІІІ-ІХ ғасырда қолданбалы өнері қазақ жерінде өмір сүрген қыпшақ, қарлұқ
тайпаларының көркем мәдениетінде жалғасын табады. Бұл кезде тас өңдеу,
зергерлік бұйымдар жасау жақсы дамыған. Қыпшақтар зергерлік бұйымдары
көбінесе құс бейнесінде болып, аспан белгісі көрініс алған.
Бұл кезеңде ер адамдар тастан, балшықтан, сүйек пен мүйізден, метал мен
ағаштан бұйымдар жасап оны әсемдеуді, ал әйелдер кесте тігу, өрмек тоқу, ши
орау, киіз бастыру, сырмақ сыру, тері киім тігумен әйелдер айналысқан. Қыз
келіншектердің қолынан тоқылған кілем, алашалар, басылған киіз,
текеметтер, сырылған сырмақ, көрпелер шеберден асқан ісмерлікті, бояу
түрлерін сезіне білуді, үлкен эстетикалық талғамды талап етті.
Қазақтардың ою-өрнектері негізінен тұрмысқа қажетті заттарды әшекейлеу үшін
пайдаланса, жалпы қолданбалы өнері тұрмысты әшекейлеу үшін пайдаланған мәні
бар шығармаларына айналды.
Орта Азиядағы көшпелілердің өмірінде – деп жазды А.А.Боголюбов, —
кілемдерден бірнеше ұрпақтар қолымен жасалған, тұрақты, бүкіл тайпаға
тиесілді және жеке бастың емес, ортақ эстетикалық қажеттіліктерді
бейнелейтін суреттерді кездестіреміз. Зергерлік өнердің магиялық қызметі
де басым болғанын Окладников еңбегінде де дәлелденген [10;84-103].
Қолданбалы өнерінің бел туындыларының бірі – тас өңдеу. Оның негізгі
түрлері тас ескерткіштер, мүсінтастар. Ә.Марғұлан тарихи дәуірден сақталып
келе жатқан тас мүсіндер біріншіден, ата–ананың рухын қадірлеуден, аспанға,
күнге табынудың бір белгісі; екіншіден, тек басын жұмырлап келтіру, өзге
денені бедерлемеу және іргесіне төрт бұрышты тас шарбақ тұрғызып отырғаны
дүниенің төрт бұрышын меңзегені; үшіншіден, VІІ-Х ғасырдағы мүсіндер өте
реалистік бағытқа сүйеніп, шындықтан ауытқымауды, адамның келбетін
(портретін) тура өзіндей қылып жасауды мақсат еткен.
Жас әйелді суреттеген тас мүсіндер қыз тас, келіншек тас деп үлкендерін
кемпір тас деп атаған. Кемпір тас пен қойшы тастың келбеті біріне
бірі өте жақын. Екеуіде қолын бауырына қысып, кіндігінен жоғары құты сауыт
ұстап отырады. Бұл да күнге аспанға табынудың, малымыз көп болсын деген
тілек. Олар тас мүсіндерін екі жүйе болып созылған ұзын қанаты (жол) бар
үлкен тас обалардың шығыс жағына орнатып бетін шығып келе жатқан күнге
қаратып қойған. Шығып келе жатқан күнге бас иіп, табынып, одан жақсылық
күткен [11;14-15].Тасқа қашалып жазылған жырлар (Күлтегін, Білге қаған,
Тоныкөк) еркіндік аңсаған халықтың бақытты өмірі жайлы арман-қиялын,
тәуелсіздік үшін ғасырлар бойы күресіп келе жатқан ерлердің
қаһармандықтарын келер ұрпаққа үлгі-өнеге етіп, тәлім-тәрбиелік әсер
қалдырған. Өнер қиял-ғажайыптан пайда болған – нақыш. Ол мәңгілік өмір,
қоғам, адамдар болмысы туралы сыр шертеді. Демек, жаратылыстығы үштік
құрылым, дүниенің төрт бұрышы сияқты ұғым, түсініктер, таңбалардағы
(реальды, концептуальды, перцептуальды) кеңістік пен уақытта заттанған
көрініс алады. Өйткені ертеде көшпелілер айтқысы келген ойларын қолданбалы
өнері арқылы жеткізе білген.
Халқымыздың сарқылмас бай қазынасы, рухани мұрасы болып табылатын қазақ
қолданбалы өнеріне деген алғашқы негізі, ұлттық мәдени құндылықтарға баулу
ісі мектептегі бейнелеу өнері пәнінен басталатыны белгілі.
Осы тұрғыдан бейнелеу өнері пәнін мектепте оқытудың негізгі мақсаты
қоршаған орта әсемдігін көру, сезіну, қабылдау қасиеттерін қалыптастыру,
эстетикалық талғамын, шығармашылық қабілетін жетілдіру, көркемдік
қаракеттерді өз бетімен орындауға үйрету болып табылады.
Қазақстандағы мектеп оқушыларының көркем мәдениетін қалыптастыруда дәстүрлі
өнердің ерекшеліктері мынадай міндеттерді алға қояды:
- қолданбалы және бейнелеу өнерінің мәнерлеу тілін меңгеру арқылы қоршаған
ортаға эстетикалық қатынасты қалыптастыру;
- қоршаған ортаны эстетикалық тұрғыда бағалауға қажетті білім қалыптастыру;
- бейнелеу өнері сабақтарында оқушының шығармашылық қарекеттерінің
потенциалын жетілдіру;
-оқушылардың ұлттық өнерге деген мақтаныш сезімі мен елжандылығын
қалыптастыру.
Мұндай міндеттерді шешу барысында бағдарламалардағы берілген тапсырмалардың
мазмұнындағы ұлттық мәдени мұраны тиімді пайдалану қажет.
Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй-жай салуды, киім-кешек
тігуді, азық-түлік өндіруді өзінің тұрмыстың кәсібі етіп, оларды күнбе-
күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар жасап, өмірде сән-
салтанат та құра білді. Халықтың қолөнеріне әдет-гұрып жабдықтарымен қатар,
аң аулауға, мал өсіруге және егіншілікке қажетті құрал жабдықтар да кіреді.
Киіз үйдің сүйегі, ағаш керует, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, алаша,
ши, түрлі бау-басқұрлар тоқып, арқан, жіп есіп, көннен және илеулі теріден
қайыс, таспа тіліп, өрім өріп, қолдан әр алуан ыдыс-аяқ, адалбақан, асадал,
бесік және т. б. көптеген заттарды халық шеберлері, өнерпаздар өз
қолдарымен жасады.
Жүннен жасалатын бұйымдар.
Төрт түлік малдың жүні қазақ халқының өмір тіршілігінде үлкен роль атқарған
және оны ұқсатуды ел бұдан мыңдаған жылдар бұрын білген. Қазақ халқының
шаруашылығында мал жүнінің ең асылы және бұйымдар жасауға ең көп
қолданатыны түйе және қой жүндері, ешкі түбіті, оның қылы, содан кейінгісі
жылқының жал-құйрығы, түйенің жүні, шудасы.
Түйе жүнінен неше түрлі өрмек жіптерін иіріп, шекпен, қап, белбеу, құр,
кілем, қоржын сияқтыларды тоқиды. Сол сияқты түйе жүні айыл-құйысқан,
өмілдірік, ноқта жасауға және көген, бау-шу есуге өте қолайлы. Түйе жүні
көрпеге салуға, шапанға тартуға өте жақсы, жеңіл, әрі жылы болады, қылшық
шықпайды. Шуда деп түйенің мойнындағы, тізесіндегі, екі өркештің
үстіндегі салалы қылшық жүндерін айтады. Шудадан жамау-жасқаулық жіп
иіріледі. Бұрын қазақтың тон-шалбары, сабасы мен торсығы, көп ыдыстары осы
шуда жіппен тігілген. Шуда жіп шертер, керуіш деп аталатын.
Қойдың жүнін жабағы, күзем жүні, қозы жүні, өлі жүн және шет-
пұшпақ деп бес түрге бөліп атайды. Қойдың жабағы жүнінен шидем шапан, күпі
күседі, ішпек, терілік жасайды, тыстап күпсек (бөстек), көпшік, жеңіл
байпақ тігеді. Қойдың жабағы жүнін түтіп, одан кейін матаның сыртына шықпас
үшін қылшықтарын бүрілтіп қайнатады. Бұл жүнді шайырынан арылтып тазарту
үшін де істеледі. Жабағы жүнді киімнің, көрпенің арасына салады, неше түрлі
иіру ісіне, бізбен, сыммен тоқу жұмысына қолданады. Түтілген жабағы жүннен
шүйке жасалып, бау-шу есіледі, өрмек жіптері, неше түрлі жиектер ширатылады
Өрмек өнері
Өрмек халық қолөнерінің тоқу ісінде қолданатын өте қарапайым әдісі, яғни
мұны тоқу станогы десе де болады. Күрделі техникасыз, кез келген жағдайда
қолданылып, керекті жабдықтары оңай табылатын өрмектің екі түрі бар. Оның
біріншісін аспалы немесе термелі өрмек дейді. Ондай өрмекте кілем сияқты
тұтас, енді заттар тоқылады, екіншісін жай өрмек дейді. Жай өрмек шекпен,
алаша, қап, қоржын, белбеу, терме бау, басқұр сияқты енсіз нәрселерді
тоқуға арналады. Өрмекке арналып иірілген жіптер істелетін бұйымдарға,
жасалатын жолақтарға, өрнектерге қарай бірнеше түсті болады және ол түстер
бөлек-бөлек домалақтанады. Тоқылғанда заттың ұзын бойына жұмсалатын бұл
жіптер кейде жалаң қабат, кейде екі қабат иіріледі. Шекпен жіптерін жиек
жіптер сияқты оңқай, солақай етіп иіре береді. Өрмекшілер тілінде үстіңгі
жіпті ерсісі деп, астыңғы жіпті қарсысы деп атайды
Кесте өнері
Кесте және көркемдеп тігу ою-өрнекті әшекейлеудің ертеден келе жатқан
элементтерінің басты түрі. Кестені бізбен және жай инемен әшекейлеп тігу
барлық халықтарға да ортақ өнер. Кесте өнері нағыз халықтық, алуан әдісті,
таңдауы көп өнер. Кесте өнерінің қазақ халқына тән байырғы көне түрлері:
біз кесте, айқас тігу, айқыш-үйқыш тігу, басып тігу, қайып тігу. Біз
кестенің шым кесте және әредік кесте деп аталатын екі түрі бар. Біз кесте
дөңгелек немесе төрт бұрышты етіліп кергіш ағашқа керілген материалдың
бетіне түсірілген ою-өрнек бойынша қарамақты бізбен өткермелеп шалу арқылы
кестеленеді. Шым кесте деп тігілетін материалдың ашық жерін қалдырмай
немесе ашық орынды өте аз қалдырып, тұтас кестелеген шымқай кестені айтады.
Әредік кестеде материалдың әр жері өшекейленіп, бөлек-бөлек өрнек салынады.
Шым кесте, тұс киіз, сандыққап, мақпал шапан, орамалдың алақаны, жастық
жапқыш, кежім, сәукеле сияқты басқа да көптеген заттарға төгіледі немесе
бөлек материалға төгіп қондырылады. Әредік кесте тақия, балақ, өңір, жаға,
етекке және кең қоныш етіктердің бұрыш-бұрышы, перделердің шеттері сияқты
заттарға төгіледі немесе бөлек төгіп қондырады.
Зергерлік өнері
Зергерлік – өте ерте заманнан келе жатқан өнер. Алтын-күміс әшекейлі
бұйымдарды жасаумен әуестенушілерді зергер деп атау бүкіл Орта Азия
халықтарында ерте кезден-ақ қалыптасқан. Қазақ шеберлер зергерлік өнерін
біліп бірақ алтын-күмісті өздері қорытып, өндіре алмаған. Сондықтан оларды
көрші орыс мемлекеттерінен сатып, айырбасқа алып отырған. Кесек күміс пен
алтын оңайлықпен табылмағандықтан ол кездегі қазақ зергерлері көбінесе
алтын, күміс ақшаларды қайта балқытып немесе ол күйінде пайдаланған. Ел
арасындағы халық шеберлері түрлі көркем, нәзік істерді қарапайым әдіспен
орындайды. Көбінесе білезік, өңір жиек, сақина, сырға, тіс шұқығыш (бұрын
алтын, күміспен орнектеп жасап, қалтаға салып жүретін), қиықша, қоза,
шолпы, алқа, қапсырма, сәукеле түйреуіш, мық, ілгек, сағат бау, үзбе,
түйме, түйменің сабағы, бұрама, деңбет (дөңбет), кемер белдік, кісе сияқты
адамның өз бойын әсемдейтін заттарды жасады. Ыдыс-аяқ, ағаш төсек, ер-
тұрман, қару-жарақ, жазу жабдықтары, темекі салғыш, насыбай шақша, опа
сауыт, домбыра, қобыз, сырнай және т. б. алуан түрлі жиһаздарды әшекейледі.
Зергерлікті жұмыстың орындалу әдістеріне қарай: техника жолымен преске,
қалыпқа салып қысу, балқытқан металдарды арнаулы қалыптарға қүю, бір
металға екінші металды оюластырып жапсыру, тұтас металдың бетін ою, сызу
арқылы өрнектеу, металдарга алтын, күміс жалату, металды қақтау, қуыстау,
жұмырлау, домалақтау, шашақтау сияқты бірнеше түрге бөледі. Бұл заттарды
қалай жасалатындығын әнгіме етейік.
Сүйектен және мүйізден жасалатын бұйымдар
Ежелгі халықтардың қай-қайсысы болса да негізгі күн көріс кәсібін аңшылық
пен мал өсіруден бастаған. Сондықтан хайуанаттың етін, майын, ішек-қарнын,
терісін, жүнін, тарамысын пайдаға асыра білумен қатар олардың сүйегінен,
мүйізінен көптеген мүліктер мен қару-жабдықтар жасайтын. Алғашқыда сойылған
малдың қабырғаларын пышақ орнына, жіліктерін шоқпар орнына, бас сүйектің ми
қаптарын ыдыс орнына, жауырындарды қалақ орнына пайдаланған. Келе-келе адам
баласы сүйекті сүйекпен жону, таспен егеу, отқа күйдіру сияқты әдістерді
тапты. Ақырында сүйектен, мүйізден түрлі қолөнер туындылары жасалды. Тағы
да көп жылдар өткен соң адамзат нәсілдері қоланы, мысты, темірді тапты. Бұл
адамзат қауымының еңбегіне көп жаңалықтар ашып, жеңілдіктер берді. Осыған
байланысты өте жабайы кездердегі сүйекті пайдалану әдісіне де көп
жаңалықтар енгізілді. Сүйекті кесіп, тесіп, жонып өңдеу мүмкіндігі туды.
Сүйек пен мүйіз енді өз алдына құрал жабдық болумен қатар, басқа құрал
жабдықтарды да өңдейтін ою-өрнек, әшекей мүліктеріне айналды. Сүйекті жону,
өрнектеу, шегелеу, сүйекке күміс қақтау сияқты жұмыстар өте нәзік болуымен
қатар аса шеберлікті талап етеді. Көшпелі қазақ аулының шеберлері ағаштан
көшіп-қонуға ыңғайлы кебеже, жүк аяқ, кереует, асадал, адал бақан, аяқ-
табақ, шөміш, шомбал сияқты заттар жасаумен қатар, малдың бүкіл сүмесін де
(тұлабойы және одан шығатын өнімдері) қажетке жаратып келді. Малдың етін,
сүтін, майын тамаққа, терісі мен жүнін киім-кешек, киіз-сырмаққа жаратса,
тезегін отынға, сүйегі мен мүйізін зергерлік өнеріне негізгі материал
ретінде пайдаланды. Сүйекті ағашқа ырып қақтау және оның бетіне күміс
жапсыру әдісімен ұқсатты. Ысқыш, тобыршық, шөміш сап, ұршық бас, шүмек,
қағаз кескіш, қармақты біз сияқты заттар сүйектен жасалады. Әсіресе семіз,
жас малдың қайнатылмаған сүйегі оюға, өрнектеуге өте қолайлы. Семіз малдың
сүйегі май сіңген сарғыштау, шытынамайтын майысқақ келеді. Мұндай сүйектер
тесуге де, кесуге де, ақсары түсті әдемі өң беруге де қолайлы. Семіз, жас
малдың сүйегі кеуіп шатынаймайды, өңі де бұзылмай, ұзақ сақталады. Сүйек
ұқсатушы зергерлер, әсіресе түйе мен жылқы сүйегін қадірлейді. Оның себебі
бұлардың сүйегінде қара кемік болмайды және олар ұзақ сақталған сайын
сарғыштартып, ажарлана түседі. Ал ожаудың сабы, тегене, табақ, піспек
сияқты заттарға сиыр сүйегі де жарайды. Сүйекті агартып немесе сарғылт
мөлдір түсті етіп өңдеуге болады. Сүйекті аппақ қардай ету үшін оны
қайнатып, ыстық қоламтаға көміп кептіреді, ал сарғылт түске келтіру үшін
май жағып, шөптің түтініне ыстайды. Сүйек ұқсатушы шеберлер жылан тіл
пышқы, әр түрлі түрпілі егеулер, шапашот, асыл ыңғыру, қайқы пышақ, үскі,
майда шарық, түрглі қағаз сияқтыларды қолданады. Бұлармен іс істеу үстінде
ең бір шартты талап — асықпау, әрқашан бір қалыпты салмақпен жеңіл ұрғылау
және сүйектің бетін үнемі тазартып алып, мұқият қарап отыру. Сүйек ісіне
арналған аспаптар әрқашан өткір және асыл металдардан істеледі. Сүйекті
шауып өңдеген кезде аздап ыстық су құйып отырса сүйек шытынамайды. Сүйекті
түзетіп, тегістейтін құралды бастырық немесе қысқы деп атайды. Бұйымды
өрнектеп жасау үшін екі беті бірдей егеліп өңделген сүйекті алады да, оның
бетіне арналған ою-өрнегін сызады. Бұдан кейін сол сызықтың үстімен арнаулы
безеубас шапқы, біз, сүргі сияқты аспаптармен ыра жонып оюлайды.
Сүйектегі ою-өрнекті кернекті ету үшін ырылған оюларды сіңімді бояумен
бояйды. Бояуға мұсатыр, скипидар сияқты сіңімді сүйық заттар қосылады.
Өрнектер көлемді заттарға жасалғанда, олар бөлек-бөлек кішкене сүйектерден
құрастырылып, жалғастырылып отырады. Сондықтан оны өрнектеуден бұрын
құрақтарын қиюластырып, өрнек өрісін сиғызып, мөлшерлеп алады. Өрнектелген
сүйекке күміс жапсырып, сәнді тастар орнатып, оларды мың шегелермен
ұстатқанда, осы жапсырылып істелген өрнектер сүйек бетіне ырып отырғызылады
да, оның үстіңгі беті сүйек бетіне дәл келтіріледі. Шегенің орнын сүйектің
шетінен 5—10 миллиметрдей кейінірек тескен жөн. Әйтпесе сүйектің шытынап,
сынып кетуі ықтимал. Сүйек тесетін бәрбінің бұрандасы өткір, ұсақ, әрі таяз
келеді. Үскілеп отырған жерге әлсін-әлсін ыстық су құйылады. Бәрбіні қатты
баспай, тек өз салмағымен немесе алақанмен ғана демейді. Тесіп отырғанда
шытынап кеткен ұсақ сынықтарды қара күшала мен иісті жуа араласқан қоспаны
езіп, сонымен желімдейді. Жіліншіктің қыр сүйектерінен әр түрлі өрнектегі
қырлы, жұмыр, түзу немесе тармақты заттар, сүмбе, ілуір (киім ілгіш), тұтқа
әр түрлі қораптар жасалады. Мәселен, кебеже беттеріндегі сүйек өрнектері
қалың тақтайдың бетіне ырып отырып орнатылып, нәзік мықтармен шегелеу
арқылы құрастырылады. Мұндай ырулар сүғынды ыру деп аталады. Ондай
ырулардың түп жағы кең, беті тарыла келіп, орнатылатын заттар бір шетінен
сүғылып қиюласады. Ал әр жерінен беріктік үшін қағылған мық шегелер сүйек
бетіндегі өрнектермен үйлесіп жалпы өрнектердің бір элементі сияқтанып
тұрады. Түйенің немесе жылқының қалың сүйектерін егеп, бейнелі өрнектер
жасауға болады. Еліміздің кейбір шеберлері мал мен аңның сүйегін әдемілеп
өңдеумен қатар құс пен балықтың да сүйегін өңдеп, одан неше түрлі гүл,
түйреуіш, шыбын, жарқырауық қоңыз бейнесін жасап, өте үсақ әдемі өрнекті
суреттер салып жүр. Сондайақ малдың, аңның ірі сүйектерін бұрандалап,
топсалап құрастыру әдісімен өте үлкен көлемді мүліктер де жасалады. Ал
сүйектен жасалған қобдишалар сәнді таяқ, қамшының сабы, айна қойғыш пен
тоғыз құмалақ тақталары т. б. заттарды өте жиі кездестіруге болады.
Сүйектен жасалатын және сүйекпен әшекейленетін заттар: алқа, астау, бәкі
сап, белдік, бесік, білезік, домбыра, ер, есік, ине, кесте сап, кереге,
қасық, қылыш сап, май салғыш, ожау, ойыншықтар, таяныш, табақ, тегене, шам
қойғыш, түрлі ыдыстар т.б.
Ағаштан жасалатын бұйымдар
Қазақтың ұлттық қолөнерінде ағаштан көптеген заттар жасалады. Балташылар,
ағаш ұсталары, ершілер қайыңды, үйеңкіні, үйшілер, ағаш ойып, шыбық өріп
тоқушылар талды пайдаланады. Балташылар үй борайды, еден төсеп, арба, шана,
жақтау, қақпа, тіреу сияқты ірі заттарды істейді. Ағаш ұстасы стол, шкаф,
сөре, орындық, кебеже, асадал, рамалар жасайды. Ағаш оюшылар оны жонып
күйдіреді де бояулап өрнектейді. Шыбық өрушілер, тоқушылар қамыстан, шидан
қорап, шыпта, орындық, шарбақ сияқты заттарды өреді. Бұл жұмысқа бұтақсыз,
оқырасы жоқ, таза ағаш таңдап алынады.
Ағаш шеберлері балта, пышқы, үстірік (сүргі), бұрғы, ағаш түрпісі, тез,
қысқы, үскі, қашау сияқты аспаптарды пайдаланады. Бұлардан басқа түрлі
өлшеуіш пен үлгі, біз, қырғы, желім, бояу сияқты көмекші құралдары да
болады.
Ағаштан бұйым жасайтын шеберлер: емен, қайың, самырсын, үйеңкі, қызыл
қарағай, шынар, қара ағаш, ырғай, шырғай, тасжарған, мойыл, қайыңның түбірі
(безі), жөке, тал, арша, жаңғақ ағашы, май қарағай сияқтыларды пайдаланады.
Бұлардың бірі қатты, бірі жонуға оңай, жылтыр, ал кейбіреуі жарылмайтын,
қаңсымайтын болса, енді кейбіреуі иілгіш, жеңіл, су сіңбейтін бірақ бояу
сіңгіш, желім ұстағыш болады. Әрбір істің ерекшелігіне қарай әр түрлі
сападағы ағаштар пайдаланылады.
Тері және былғардан жасалатын бұйымдар
Халық тұрмысында мал терілерін қарапаиым жолмен ұқсату көптен бері келе
жатқан тәсілдердің бірі. Сондықтан бұған байланысты турлі-түрлі ұғымдар
туды. Мысалы, ірі қара малдың иленбеген терісін шылғи тері немесе шылғи
қайыс, ал тері иленіп ұқсатылғаннан кейін оны қайыс деп атайды. Шылғи
қайысты ұқсатудың екі түрлі жолы бар. Бірі — оның жүнін сылып тастап
пайдалану, екіншісі — теріні жүнін сылымай-ақ пайдалану. Жүнді терілерден
тулақ, тайтері, бөстек, тұлып, қауға, шанаш, мес, дорба, шарқай, т. б.
жасалады. Жүнін алып тастаған терілерден көк, өкше сірі, көн, дабыл
жасалады. Құрымға салынып, ысқа ұсталып, құмға қатырылған теріден саба,
торсық, көнек, шанақ істеледі. Иленген теріден көксауыр, таспа, қайыс,
қапшық, құлын, жарғаң, бота ішік, шідер, жүген, айыл, тартпа, тамақбау,
құлақбау сияқты нәрселермен қатар, былғары, ұлтан, опайке, шегрен, көзел,
етік, мәсі, кебіс, қоржын, тоқым, ертұрман, тон, шалбар, шамадан, тақия,
көпшік, белдік, кісе, кейде тұс киіз сияқты келемді заттар да жасалады.
Ірі қараның терісі әрбір іске арнайы пайдаланылған. Соған қарай олардың әр
түрлі атаулары бар. Мысалы, сиыр терілерін қолөнер шеберлері сиыр терісі,
егіз терісі, тайынша терісі, бұзау терісі деп төртке бөліп атайды да, әр
терінің өн бойы — жондың, қабырғалың, үйек бас тері, пұшпақ, мойын болып
бірнеше түрге бөлінеді. Жылқы терісін — бие терісі, жабағы және құлын
терісі деп үшке бөледі. Түйе терілерін атан терісі, бота терісі деп екіге
ғана бөледі. Атан терісі, өгіз терісі және олардың жондықтары қол істеріне
ең қолайлысы. Қой терілерін: жабағы тері, қырықпа тері, күздік тері, соғым
терісі, тақыр тері, тоқтышақ терісі, сеңсең, елтірі, мари, жылбысқа тері
деп он түрге бөліп атайды. Осы терілер киім түрлерінің бәріне жарай береді.
Ешкі терілерін - жүндес тері, тақыр тері, түбітті тері, серке терісі, лақ
терісі, лақ мариі деп бөледі. Ешкі терілері төзімді келеді. Сондықтан одан
алуан түрлі киім тігеді, бөстек, тулақ, торсық, саба, қапшық жасайды.
Ши орау өнері
Халқымыздың өрнекті өнерінің бірі шиді жүнмен орап, және оны өрнектеп тоқу
ісі. Қолөнерінің барлық түрлері сияқты, ши тоқу, оны түрлі өрнектермен
безендіру әдісі өте ерте заманнан бері келе жатқан өнер мұрасы. Сан алуан
әдемі өрнектер орап тоқыған шым шилер киіз үйдің керегесі мен туырлығының
арасына ыдыс-аяқ тұрған жақка тұтуға, сондай-ақ үлкен үйлердің ішін
бөлмелеп далда жасауға, итарқа құруға өте ыңғайлы. Ертеректе батырлардың оң
салып жүретін қорамсақ қаптары да шиден тоқылған. Қолөнер ісінің басқа
түрлеріне қарағанда ши тоқу әлдеқайда арзанға түседі, әрі төзімді келеді.
Әсіресе киіз үйдің ішін әсемдеуде шидің алатын орны ерекше. Неше түрлі
сырмен боялып, сағанақтары күмістендірілген кереге көздері мен құлпырған
құр-таңғыштарға, термелеп өріп, жібекпен шашақтаған уық бауларға, зермен
кестелеп, шұғамен оюлаған туырлық пен үзіктің ішкі өрнектеріне ши жалпы түр
беру ретінде өте үйлесіп-ақ тұрады.. Әсем болумен қатар ши көші-қон
жағдайында алып жүруге өте қолайлы. Сондықтан мал шаруашылығымен
айналысатын елдер оны ерте заманнан бері пайдаланып келеді
1.2. Қазақ халқының ою-өрнектерінің қолданылуы
Қазақтың ұлттық киімі ғасырлар бойы қалыптасқан және айналадағы ортаға
желді, аязды болып келетін аңызақ даладағы тіршілікке бейімделген халық
мұрасының құрамдас бөлігі болып табылады. Оның қарапайымдылығы,
үйлесімділігі, жүріп-тұруға қолайлылығы – басқа жұрттардың киім-кешегі
сияқты әуел баста адамның тәнін жауып, мағынасыз және ойдан шығарылған
ғаламаттардан, ал кейіннен денені ыстық-суықтан, қуаң желден, әсіресе мал
айналасында болатын маса – шыбыннан қорғауға қажет болғандығын аңғартады.
Киімді әшекейлеу, жағасына, өңіріне, етек-жеңіне кесте тігіп, оқа бастыру,
зерлі жиектер жүгірту, киімді безендіруге қымбат металдар мен асыл
тастардан түзілген әткеншектерді пайдалану көбіне әсемдікке құштарлықтан
емес, дала қауымында жеке меншіктің пайда болуымен байланысты үстемдік
етушілердің байлығын, әлеуметтік өміріндегі алатын орнын баса көрсету
қажеттігінен туған болуы ықтимал.
Өйткені даланы мекендеп үнемі малмен бірге көшіп-қонып жүрген елдің де,
кедейшіліктің тауқыметін көп тартқан егіншілердің де сәндік құруға уақыты
да, қаржысы да жете бермесе керек. Халық арасында кең тараған сұлуынан
жылуы деген сөз де, сол көне заманнан қалған болуы мүмкін. Әйтседе, киім-
кешекті әшекейлеу бірте-бірте ғасырлар өткен сайын қалыптасқан дәстүрге
айналады да, әрбір ұрпақтың талғамына лайық өмір талқысынан өтіп, ұлттық
киімнің бөліп қарауға болмайтын және оның өзіндік ерекшеліктерін баса
көрсететін ыңғайластығы болып қала берген. Соңғы 15-20 жылда жүргізілген
этнографиялық зерттеулерге қарағанда, қазіргі ғылыми-техникалық прогрестің,
жаңа моданың әсерімен, сол сияқты қазақша киімнен ешбір хабары жоқ, ұлттық
дәстүрлерге жатпайтын жалған элементтермен көбірек айналысатын, бірақ
өздерінің туындыларын кино, телевизия, театр қауымы мен концерттік ұйымдар
арқылы тықпалауға мүмкіндігі бар кейбір суретші – модельерлердің орынсыз,
араласуынан ұлттық киімнің пішішінде немесе тігісінде ғана емес, тіптен үкі
қадауға да әр қилы өзгерістер пайда бола бастағандығын аңғаруға болады.
Оның барлығын былай қойғанда біздер ғылыми мақсатқа орай немесе музей қорын
толықтыру үшін ел арасынан сатып алып жүрген ең дәстүрлі киідердің өзінен
де аздап та болса байқалатын түр өзгерістер көрініп жүр. Ұлттық киім –
көненің көзі, бізге жеткен материалдық мәдениеттің жетістігі. Оны ескерткіш
ретінде болашақ ұрпаққа сақтау қажеттігін ескерсек, мұндай жағдайларға
үзілді-кесілді тыйым салған жөн. Біздің мәселенің бұл жағына баса назар
аударып отырғанымыздың тағы бір себебі – уақыт өткен сайын ұлттық киімді
сақтап, зерттеп – білудің қиынға түсе беретіндігінде болып отыр. Дегенмен,
қазақтың ұлттық киімі дәуір талғамынан өтсе де ғылыми тұрғыдан әлі де болса
толық екшеле қоймаған құбылыс есебінде онан әрі зерттей түсуді қажет етеді.
Ұлттық киімді зерттеп білудің бірден-бір тиімді жолы жазба деректер
болғанымен оларда қазақша киімнің дәл өзі жайлы мағлұматтар жоқтың қасы.
Сондықтан да қазақша киімді егжей-тегжейіне дейін жете білетін ұрпақ – оны
киген және түсіне білетін соңғы адамдар ауыспай тұрғанда жоспарлы түрде кең
көлемді далалық экспедициялар ұйымдастырып, әлі де болса кездесетін ұлттық
киім нұсқауларын жинай беруді ел аузындағы мәліметтерді жазып алумен қатар
жүргізе берген жөн.
Қазақ ұлттық ою-өрнегінің бірнеше ондаған ғасырлық тарихы бар.
Атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып, үнемі қолданыста болып, дамып
келе жатқан өнер түрі. Қазақ халқының тұрмысында ағаштан жасалған заттар
өте көлемді. Жазы-қысы пайдалануға келетін ағаш уықты, киіз туырлықты
киіз үй киіз бен ағаштың өте күрделі үйлесінен тұрады. Тігуге де, жинауға
да, алып жүруге де өте қолайлы осы мүлікте ою-өрнек қолданылмайтын бөлшек
жоқтың қасы. Ою-өрнекті жақсы саналы жасау үшін алдымен пайдаланатын
материалды дұрыс таңдай білу қажет, оның ою-ырғағы мен мөлшерін, яғни оюдың
заттың бетіне түсуі мен орналасуын нақты жобалау қажет. Оюдың жақсы шығуы
оюшының ой ұшқырлығында, шеберлігі мен оюдың ретін келтіріп үйлестіре
білуінде. Ою-өрнектің қандай түрі болса да, ол – адам ойының жемісі. Ою-
өрнек бір-бірімен қабысып, жымдасып, ескен арқандай бірігіп тұруы керек.
Ара жігі бадырайып, үйлеспей, олпы-солпы болса, ою өзінің сәнін, сұлулығын,
үйлесімін тіпті мазмұнын жоғалтуы мүмкін. Қазақ ою-өрнегі қошқар мүйіз
түрінен бастау алатындықтан қандай ою түрін жасағанда да осы ою түрі басты
көрініс табуы қажет. Басы қошқар мүйіз оюынан бастау алған өрнек дами келе
неше алуан түрге еніп, ара жігі әр түрлі ою-өрнектермен толыға келе, үлкен
күрделі ою түрі шығады. Ою тасы қошқар мүйіз бастаған өрнек түрлері бір-
біріне үйлесе сән бере келе бірігіп, жымдасып, байланыс пен сәндік тауып
жасалатын ою түрін әрлендіре түседі. Табиғаттағы әсем гүл шоғырындай ою-
өрнекте өз шеберін тапса, жарасып, құлпырып, көз тартып, көзге қуаныш,
көңілге жылылық, ортаға әсемдік, сұлулық шашып тұрары анық. Біздің ата-
бабаларымыз осындай өнер түрін өзінің шырқау шыңына жеткізе білген.
Менің түсінігімде ою-өрнек дегеніміз – дәлдік, есеп, теңдік, теңеу,
үйлесім, жарасым, сәндік, көркемдік, сәйкестік, тазалық, нәзіктік,
сүйкімділік, парасаттылық, жылылық, сұлулық, ойлылық, ақылдылық, зеректік,
көңіл-күйдің жақсылылығы, шабыт береді, ептілікке, іскерлікке, шеберлікке,
икемділікке, дәлдікке баулиды, тәрбиелейді. Өнерге деген махаббат,
сұлулыққа деген ғашықтық, құштарлық жинағы. Ою ойған адамның жүрегі
жылы,нәзік болады. Қошқар мүйіз – ою-өрнегі – байлық пен молшылықтың
нышаны. Қошқар мүйіз бен арқармүйіз оюларының қазақ қолөнерінде
қолданылмайтын жері жоқ. Қошқар мүйіз оюымен қатар әр заттың көлемі,
сәнділік, пайдалану деңгейіне қарай әр алуан жапырақ тектес, бітпес оюлар
салынады. Бұл өрнектер иірім, шиыршық, иық, үшкіл, түйе табан,
қос ирек, жұлдыз гүл т.б. аттарымен аталады. Қолөнер шеберлері ою-
өрнекті әр заттың өзіне лайықтап, жарасымын, үйлесімін, сәнін тауып
жасаған. Жасаған затпен ою-өрнек бір-бірімен өте сәнді қабысып, шынайы
көркемдік беріп отырған. Ою-өрнек түрлері өте нәзік түрде түскен. Жалпы ою-
өрнек жасаушы шебер оюды олпы-солпы болудан сақтауы, әсемдігіне жеткізе
білуі керек. Өнер зерттеушілерінің пайымдауынша қазақ ою-өрнегі үш түрлі
ұғым негізінде туған деген қорытынды бар:
1. Қазақ халқының өзіне тән ертеден келе жатқан ұлттық оюлары.
2. Басқа халықтардың мәдениетінен ауысқан.
3. Уақытқа қарай бейімделу. Ертеден қазақ ою-өрнегі мазмұны жағынан үш
түрліұғымдыбейнелейді:
1. Мал өсіру мен аңшылық.
2. Жер-су,көшу-қону.
3. Заттардың сыртқы бейнесі.
Осылардың қайсысында да қошқар мүйіз оюы қолданылып араласып
отырады. Ою, сызу, бедерлеу ру, тайпалардың таңбаларында, малдың
ең-таңбасында, ай, жұлдыз, аспан әлемін тұспалдауда орын
алады. Шеберлер сүйекті ойған, ағашты иген, тасты қашаған, мүйізді
балқытқан, металды өңдеген. Әсемділікті таңдай да, жасай да білген. Осындай
әсемдікті таңдай білген хас шебер оюшы зергеріміз осы ою-өрнекке бояу
түрлерін пайдалануды да жете меңгерген. Халқымыздың ою-өрнектерінде басым
түс ақ пен қара болып келеді. Бұл ою-өрнектің ең шешімін тапқан жарасымды
түрі болып есептеледі. Ою-өрнектің тұрмыста пайдалану ауқымы өте кең. Оюдың
жекелеген тармақтарынан бастап үш түр, төрт түр, бес түр, алты түр, т.б.
тармақтарынан әрі қарай өрбіп, кеңейе беретін күрделі оюлар да біздің
ұлттық дәстүрімізде тұрмыста үнемі қолданыс тауып келген. Халқымызда жазу
болмағанда ою-өрнек болды. Сол ою-өрнек арқылы халқымыз өз тыныс-
тіршілігін, мәдениетін, өнерін, мәдени құндылықтарын жоғары деңгейде
дамыған тұрмыстық қажеттіліктерін ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп, дамытып
отырды. Келешек ұрпақ мақсаты осы киелі өнерді әрі қарай дамыта отырып
көздің қарашығындай сақтау. Осы салада отыз жылдан аса уақыттан бері ұлттық
ою-өрнекті дамытумен айналысып келе жатқан менің басты мақсатым –
мүмкіндігінше ұлттық нақыштағы ою-өрнекті зерттей отырып, нәзік те күрделі
өнердің сырын ашу, жасалу жолдары мен оны тұрмыста пайдалану реттерін
өнерпаз жастарға ұсыну. Қажетіне жаратамын деген талапкерге көмектесу,
ұлттық мемлекеттік деңгейдегі мәдениетімізді дамытуға үлес қосу, сол арқылы
ұлтымыздың мәдени өнерін басқа елдерге насихаттау, тұрмыстық заттар
шығаруды өндіріске еңгізу, оқулықтар шығару, зергерлік қолөнерді дамыту
жолдарын оқырманға қарапайым тілмен түсіндіру, құзырлы орындарға ою-өрнекті
дамыту туралы өз ұсыныс, пікірімді жеткізу. Ою-өрнекпен айналысқан отыз
жылдан аса уақыт ішінде ешқандай ою түріне қарамай ұлттық бағыттағы басты
ою түрі қошқар мүйіз айшығын сақтай отырып, бір жарым мыңдай үлкенді-
кішілі, ірілі-уақты әр түрден ою түрлерін жасадым. Басты мақсат – қошқар
мүйіз оюын дамыту, сұлу, сәнді, икемді оюлар шығару. Бұлардың ішінде алуан
түрлі күрделі оюлар да, шағын оюлар топтамалары да, зергерлік бұйымдарға
арналған түрлері де бар. Мақсат жасалған оюлардың жасалу ерекшелігін толық
түсіндіре отырып, пайдалану жолдарын ұсыну, оюдың өндіріске енуіне ықпал
жасау. Қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі киім түрлері
өзгеріске ұшырады. Ұлттық киімнің бояуын, түсін өзгерткенмен түрін, пішінін
өзгерту дұрыс емес. Бұл біздің қазақ ұлтына тән ерекшеліктегі ою-өрнек, кие
қасиет. Осы киіммен халқымыз тарихи дәуір өткізген, досы, қасы да таныған.
Ғасырдан ғасырға дамыған ою-өрнек тілінен шеберлер ойын да, көңіл күйін де,
уақыт жағдайларын да жеткізе білген. Әр шебер өзі жасаған ою-өрнегінің
қандай ою түріне ұқсайтынын, қандай ат лайық екендігін және ою-өрнекті қай
затқа қалай пайдалану керектігін дәл де нақты білген. Әрбір күрделі оюдың
өсімдік тамыры іспеттес түбі, түбірі, діңі, тамыры болады. Бұл менің өз
ұғымым. Түбірінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz