Қазіргі геосаясат жағдайындағы Қазақстан мен халықаралық ұйымдар қарым-қатынасы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4-8 б.
І тарау. Тәуелсіз Қазақстанның ТМД және Орталық Азия
мемлекеттерімен қарым-қатынастары.
1.1 Қазақстанның ТМД мемлекеттерімен қарым-қатынас
мәселелері,
жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...9-19 б.
1.2 Қазақстанның Орталық Азия мемлекеттерімен қарым-
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..19-31 б.
ІІ тарау. Қазіргі геосаясат жағдайындағы Қазақстан мен халықаралық
ұйымдар қарым-қатынасы.
2.1 Қазақстанның сыртқы саясаттағы басымдықтары,
позициялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...32-38 б.
2.2 Қазақстанның халықаралық Біріккен Ұлттар Ұйымы, Шанхай
Ынтымақтастық Ұйымы, Еуропа Ынтымақтастық және Қауіпсіздік
ұйымындағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39-45
б.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...46-48 б.
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ..49- 51 б.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейінгі
кезеңде болып жатқан тарихи, қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық және
мәдени-рухани өзгерістер барысында еліміздің саяси тарихында оның
халықаралық қарым-қатынастар деңгейіндегі алатын орны, шет мемлекеттердің
Қазақстандық тәжірибеге қызығушылық танытуы тарихы мәселелері өзектілік
сипатқа айналып келеді. Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының негізі
көпвекторлы принцип болып табылатыны белгілі. ҚР президенті
Н.Ә.Назарбаевтың: Көпвекторлық принцип дегеніміз бейбіт жағдайында біздің
еліміз үшін іс жүзінде дүниежүзілік маңызы бар елеулі рөл атқаратын барлық
елдермен достық қарым-қатынастары мен қызығушылықтарының дамуы. Қазақстан
өзінің геосаяси және экономикалық потенциалының негізінде тар аймақтық
проблемалармен шектеліп қалуға құқығы жоқ, ол деген сөз тек қана біздің
көпұлтты халқымызға және дүниежүзілік қауымдастыққа түсініксіз болып қалған
болар еді. Сондықтан Қазақстан болашағы-Азияда, Еуропада, Шығыс пен
Батыста,- деген еді. [1]
Тәуелсіз Қазақстанның отандық дипломатиясы еліміздің кең құлаштап
дамуына сәйкес өскен ұлттық мүдделеріміз тұрғысынан сарабдалдық, сыртқы
саяси бағыттың тең қалыптылығы, дүние жүзі мемлекеттерімен сындарлы қарым-
қатынас жасау қағидаларын басшылыққа алды.
Біз ұлттық қауіпсіздік жүйесін одан әрі нығайту, еліміздегі
әлеуметтік-экономикалық реформаларға қолайлы сыртқы жағдайды сақтау,
аймақтық интеграцияны ынталандыру мен дамыту және әлемдік экономикаға
кірігуіміздің қарқынын күшейту мәселелеріне ерекше назар аудардық. Сондай-
ақ отандық кәсіпкерлерді шеткі нарық алаңдарында қолдау мәселелері
мемлекетіміздің сыртқы істері мәселелеріне жауап беретін мекемелердің ұдайы
назарында болды.
Нәтижесінде мемлекетіміздің сыртқы саясаты бағыттарының іс-шараларының
жүйелі тарихында елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның дүние жүзінің ең озық
50 мемлекетінің қатарына қосылуы тапсырмасын орындауға барша халқымыз
кірісіп кетті.
Тұтастай алғанда қазіргі таңда сыртқы саясат саласының күн тәртібінде
тұрған міндеттер ойдағыдай орындалды. Шет мемлекеттермен е халықаралық
ықпалдастығымызда прагматикалық ұстанымымыз күшейе түсті. Қазақстан дүние
жүзілік саясаттың бел ортасында болып келеді, сондықтан оған ерекше назар
аударылды. Қазіргі кезеңде Қазақстанның тәуелсіздігін 120 мемлекет танып
отыр, олардың 115-мен дипломатиялық қарым-қатынас орнатылған. Сондықтан,
Қазақстанның бүкіл әлемге танылуы және тең құқықты, сондай-ақ өзара тиімді
міндеттемелеріне адал мемлекет ретінде өзара лайықты орын алуы заңды.
Қазақстанның жекелеген елдермен өзара қарым-қатынасына, сондай-ақ
мемлекеттердің көпжақты дипломатия саласындағы іс-қимылдарына кең ауқымды
сипаттама беру өзекті болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Дипломдық зерттеу жұмысының тарихнамалық
тамыры тақырыпқа қатысты Қазақстан егеменді ел болып, халықаралық
қатынастардың дербес субъектісі бола бастаған уақыттан бастап оны
анықтайтын заңдылық нормативті құжаттар мазмұнына сүйенуден басталады. Оның
ішінде:
– Қазақ Советтік социалистік республикасының мемлекеттік суверенитеті
туралы Декларация. ҚазССР Жоғары Кеңесінің қаулысымен қабылданған 25
қазан 1990 ж. № 1700.
– Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігі туралы ҚР
Конституциялық заңы 16 желтоқсан 1991 ж. №1007-ХІІ.
– ТМД-ның құрылуы туралы келісім хаттамасы. Минск. 8желтоқсан.1991 жыл.
– ТМД-ның құрылуы туралы Алматы Декларациясы. Алматы. 21 желтоқсан.
1991 жыл.
– Ядролық қаруға қатынасты біріккен іс-шаралар келісімі. 21 желтоқсан.
1991 жыл.
Аталған зерттеу жұмысында ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың мемлекет басшысы
ретінде жаңашыл да жігерлі қызметінің бүкіл дипломатиялық қауым іс-
қимылының бір арнада тоғысқан қажыр-қайратының көрінісі болып табылатын
сыртқы саясат саласындағы жарқын жетістіктеріне арналған дәстүрлі жыл
сайынғы халыққа Жолдаулары, сондай-ақ Тарих толқынында, ХХІ-ғасыр
табалдырығында, Қазақстан мемлекетінің тәуелсіз болып құрылуы,
Қазақстандық жол т.б с.с тарихи еңбектерінде [2] айтылған мемлекеттің
сыртқы саясатына арналған стратегиялық бағдарламалары мен тұжырымдары
басшылыққа алынды. Сонымен бірге тәуелсіздік алғалы бергі Қазақстан
мемлекетінің сыртқы саясат ведомствосы саласына тікелей жауап берген қоғам
қайраткерлерінің еңбектері жұмысымыздың негізін қалады. Атап айтқанда көп
жылдар бойы Қазақстан Республикасы сыртқы істер министрі, кәзірде Қазақстан
Парламенті Сенатының Төрағасы қызметтерін атқарып келе жатқан дипломант
Қ.Тоқаевтың жеке еңбектері [3] баспасөз бетіндегі мақалалары [4] қазіргі
таңдағы республиканың сыртқы істер министрі, қоғам қайраткері М.Тәжин
мырзаның баспасөз бетіндегі жарияланған материалдары [5] дипломдық
жұмыстың арқауы болды.
Тәуелсіздік жылдарында Қазақстанның сыртқы саясатындағы басым
бағыттарды сипаттайтын, стратегиялық әріптестердің мәселелері, халықаралық
ұйымдардағы республикамыздың орны мен рөлі, Елбасының стратегиялық
бағыттағы интеграциялық ұсыныстары, шет елдермен ынтымақтастық қадамдары
туралы баспасөздегі С.Абдулпатаветың [6], Әбілдаевтың [7], С.Әліпбайдың
[8], Қ.Бораштың [9], С.Борбасовтың [10], Р.Жұматаевтың [11], Е.Кәпқызы
[12], М.Кәрібай [13], Ә.Құланбай [14], Ә.Нысанбаевтың [15], Қ.Оразбекұлының
[16], Н.Райханұлының [17], М.Төлепберген [18], Р.Қалиевалардың [19],
Б.Сұлтанов [20], С.Абдрахмановтың [21] еңбектері сарапталынды. Осы
материалдар зерттеуімізге ғылыми тұрғыдан тұжырымдама жасауымызға мүмкіндік
берді.
Зерттеудің мақсаты. Аталған тақырыптың өзектілігі яғни отанымыз Қазақстан
мемлекеті дүние жүзілік саясаттың бел ортасында бола отырып өзінің сыртқы
саясат саласының алдында тұрған асқаралы міндеттерді басымдылықпен нәтижелі
шешіп келе жатуы, үдерісін ашып көрсете беру зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты болып есептелінеді.
Қазақстан мемлекетінің болашағы Азия мен де, Еуропамен де, Шығыспен
де, Батыспен де байланысты. Қазақстанның бүкіл әлемге танылуы және ол
өзінің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін дүние жүзіндегі беделді
халықаралық ұйымдарға мүше болуы, байланыс орнатуының алғышарттары, себеп-
салдарларын да мейлінше сипаттау да жұмыстың маңызды мақсаттарына жатады.
Жұмыстың міндеттері. Зерттеудің алға қойған басым мақсаттарын шешу үшін
мынадай міндеттер нысанаға алынды:
– Қазақстан Республикасы мемлекеті сыртқы саясатының негізгі
бағыттарын анықтап сипаттама беру;
– Еліміздің әлемдегі геосаяси жағдайға байланысты саясатының өзіндік
ерекшеліктерін ашу;
– Көпвекторлық принцип негізделген сыртқы саясаттың кезеңдеріне
шолу, тұжырымдар жасау;
– Қазақстан 2030 даму стратегиясына сәйкес Қазақстанның сыртқы
саясаты бағдарламаларына нақты фактілер негізінде тұжырымдар жасау;
– Қазақстаннан бұрынғы Кеңес Одағы елдерімен қарым-қатынасына
сипаттама беру;
– Қазақстанның Орта Азия мемлекеттері арасындағы рөлін ашып көрсету;
– Қазақстанның әлемдегі беделді халықаралық ұйымдармен байланыс
(БҰҰ, ЕЫҚҰ, ШЫҰ) нәтижелерін, болашағын көрсету;
– Тәуелсіз Қазақстан сыртқы саясатының, оның басымдылық бағыттарының
өміршеңдігін баяндау.
Жұмыстың методологиялық негізі. Дипломдық зерттеу жұмысын дайындау
кезінде ғылыми таным әдісінің тарихилық, жүйелілік, объективтілік және
логикалық принциптері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізін анықтағанда біз зерттелініп
отырған тарихи кезеңде мүмкіндігінше объективті тұрғыда айқындауға
бағытталған жаңа тарихи көзқарас негізінде жазылған Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
мемлекетіміздің сыртқы істер саласына жауапты лауазымды мемлекеттік
шенеуніктер Қ.Тоқаев, М.Тәжин мырзалардың еңбектері мен ой-байламдарына
сүйендік. Бұл арқылы мемлекеттің даму бағдарламасына қиыншылықтары мен
ерекшеліктеріне талдау жасалынды.
Жүйелілік принципіне сүйену нәтижесінде біз қарастырып отырған
кезеңдегі мемлекеттің сыртқы саясатының жетістіктері мен нәтижелері оның
маңызы, халық үшін тағылымы анықталынды. Тарихилық принципке сүйену
нәтижесінде қоғам, саясат, идеология мәселелерінің сабақтастығы, ішкі
бірлігі мен байланысы талдауға түтсі.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері және қамтыған территориясы.
Зерттеу жұмысы Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алған 1991
жылынан басталады, себебі Қазақстан сол уақытта бастап егеменді ел,
халықаралық қатынастардың дербес субъектісі болды. Зерттеу объектісі
ретінде Тәуелсіз Қазақстан мемлекеті алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысын дайындау барысында Қазақстан
Республикасының халықаралық қатынастарына оның сындарлы сыртқы саясатының
басым бағыттарының барысы, нәтижелері, перспективалары туралы көпшілікке
арналған баспасөз материалдары ғылыми айналысқа түсірілді. Сондай-ақ
тақырыпқа байланысты авторлардың жарияланған еңбектеріне талдау жасалынды.
Мүмкіндігімізше аталған мәселенің толықтырылуына, қордалануына үлес қостық
деп есептейміз.
Зерттеудің қолданбалық маңызы. Ғылыми зерттеудің нәтижесінде қол жеткізген
ой-тұжырымдамаларымыз отанымыздың тарихы туралы қызығушылық білдіретін
тұлғалар үшін көмек-септігін тигізер деп ойлаймыз. Өскелең ұрпақтың бойында
отаншылдық сезімді қалыптастыруға, өз ұлтының өткен тарихына құрметпен
қарауға, тәрбиелеуге қажетті насихат шараларына көмекші құрал және мәлімет
ретінде септігі тиеді. Сонымен бірге зерттеушілердің алдағы уақыттарда
жазылатын сан ізденістерге арқау болар деген ниеттеміз.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы. Дипломдық жұмыстың негізгі мәселелері мен
мазмұны Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті,
Әлеуметтік-гуманитарлық факультеті Қазақстан тарихы және оқыту әдістемесі
кафедрасының 2008 жылы 29 мамырдағы мәжілісіндегі (хаттама № )
талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу дипломдық жұмысы кіріспеден, екі тараудан, оның
төрт бөлімшесінен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер мен деректер
тізімінен тұрады.
I тарау. Тәуелсіз Қазақстанның ТМД және Орталық Азия
мемлекеттерімен қарым-қатынастары.
1.1 Қазақстанның ТМД мемлекеттерімен қарым-қатынас мәселелері,
жетістіктері.
Қазақстан үшін тұрақтылық пен саяси басымдылық аса маңызды бағыт
болды және болашақта да солай болып қала бермек. Ең алдымен тұрақтылық
болмаса, экономикалық реформалардың жемісті түрде жүзеге асуы екіталай.
Еліміздің жоғары басшылығының аса маңызды саяси шешімдері осы мақсатты
көздейді. Жаңа елдердің мемлекеттілігін қалыптастырумен қатар олардың
өзара қарым қатынасын оңтайлы үлгісін іздестіру процесі де жүріп жатыр.
Қазақстан ТМД құрылған кезден бастап Достастықтың тағдыры үшін айрықша
жауапкершілік танытты. ТМД елдерінің тең құқықты, өзара тиімді қарым-
қатынастарды орнату және дамыту қазақстандық сыртқы саясаттың аса маңызды
міндеттерінің бірі болды.
1992 жылы 15 мамырда ТМД-ның 5 мемлекетінің басшылары қол қойған
Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт осы бағыттағы маңызды қадам болды,
аталған шарт Қазақстан мен Ресейдің бастамасы бойынша қаралды.
Достастықтың қалыптасуы жағдайларында Шарттың 4- бабы ерекше маңыз
алды, онда былай деп ескерілді: Егер қатысушы мемлекеттердің бірі қандай
да бір мемлекеттің немесе мемлекеттер тобының тарапынан шабуылға ұшыраса,
онда бұл осы Шартқа қатысушы барлық мемлекеттерге қарсы жасалған
басқыншылық ретінде қаралатын болды. ТМД Бірлескен Күштерінің Бас
қолбасшысы бар ұжымдық қауіпсіздік кеңесін құрды. Кеңеске қатысушы
мемлекеттердің бірлескен қызметін үйлестіру және қамтамасыз ету жүктелді.
Көп жақты, сондай ақ екі жақты үлгідегі ТМД елдерінің өзара қарым
-қатынастарының негізінде экономикалық ынтымақтастық жатыр. Алыс
шетелдермен сауда-экономикалық байланыстарды дамыту, ТМД–ға қатысушы
мемлекеттердің әлемдік экономикалық қоғамдастыққа интеграциялануының
қажеттілігін ешкім шүбә келтірмейді. ТМД елдері осы негізгі үрдістен шет
қала алмайды. Әлемдік даму жолына түсу үшін Достастық елдерінің ең алдымен
экономикалық тұрғыдан интеграциялануы қажет.
Кәсіпорындар арасындағы өндірістік технологиялық және халықаралық
құрылымдарын құрудың ұқсас жүйесі, жаңа тәуелсіз мемлекеттердің біртұтас
халық шаруашылық кешенінде болғандығына байланысты туындайды. Істің шын
мәнінде осы фактор елеулі деңгейде ТМД-дағы интеграциялық процестердің
дамуын айқындайды. Оның үстін Достастық елдерінің өнеркәсіптік әлеуеті
әлемдегі деңгейдің шамамен 10 пайызын, табиғи ресурстарға негізгі қоры-25
пайыз, экспорттық әлеуеті- 4,5 пайыз құрайды.
ТМД және оның ішінде Қазақстан да, өзара қатынас кезеңінде бірнеше
кезеңнен өтті. Мысалы: 1991-93 жылдары бірінші кезенде бұрынғы Кеңестік
республикалар саяси тәуелсіздік алды, мемлекеттілігін рәсімдеді,
халықаралық тұрғыдан танылып, халықаралық ұйымдарға енді, өзара қарым-
қатынасын шарттық рәсімдеуді қамтамасыз етті, дербес түрде қаржылық
экономикалық, бюджеттік-салықтық, шекаралық құрылымдарды қалыптастырды.
Екінші кезенде (1993-1996жж) жаңа тәуелсіз мемлекеттер өздерінің саяси
егемендігін нығайтты, әлемдік қоғамдастықтың ажырамас бөлігіне, халықаралық
ұйымдардың мүшелеріне айналды, жақын көршілермен тығыз экономикалық
байланыс орнатты. Достастыққа қабылданатын мемлекетаралық шешімдердің
сипаты да өзгерді; оларға деген қарым қатынас прагматикалық әрі сыни
сипатталды.
Үшінші кезең -1997 жылдан бастап осы уақытқа дейінгі кезеңде ТМД
мемлекеттері Достастығы дағдарыс жағдайларын еңсерумен айналысты.
Қазақстанның ұсынысы бойынша ТМД мемлекеттері интеграция органдарының
қызметін жетілдіруін қолға алды.
ТМД елдері арасында экономикалық одақты құру туралы шарт
экономикадағы интеграциялық процестерді практикалық іс-қимылға көшіруге
негіз қалады. Қазақстан, Ресей және Беларусь үкіметтері басшыларының 1995
жылы 20 қаңтарда Кеден Одағы туралы келісімге қол қоюы және өзара
ынтымақтастықты одан әрі тереңдету туралы уағдаластықтарды іске асыруға
қатысты 3 елдің кедендік бағдарламасын бекітуі – экономикалық интеграцияны
тереңдетуге келелі қадамды білдірді. 1996 жылы наурызда Кеден Одағына
Қырғыз Республикасы да қосылды.
Жылдамдығы әртүрлі интеграция процесіне тиісті серпін беруге ұмтыла
отырып Беларусь, Қазақстан, Қырғыз және Ресей елдерінің президенттері 1996
ж 29 наурызда экономикалық және гуманитарлық салаларда интеграцияны
тереңдету туралы шартқа қол қойды. Оның басты мақсаты-тауарлардың,
көрсетілетін қызметтің, капиталдардың және жұмыс күшінің еркін қозғалысына,
шаруашылық жүргізуші субьекттердің тікелей байланыстарын нығайтуға, ортақ
ақпараттық, білім беру және гуманитарлық кеңістікті құруға қажетті
алғышарттар жасау болып табылады.
Көп жағдайда ТМД–ның өз ішіндегі түрлі күштер интеграцияның
қарсыластары ретінде бой көрсетті, өйткені интеграциялық процестер
егемендіктің бір бөлігін экономикалық бірлестіктің тиімділігі үшін жоғары
басқару органдарын жетілдіруді көздейді.
Қазақстанда Тәжікстан мен өзара тиімді ынтымақтастықты дамытуға үлкен
мән беріледі. 1993 ж 19 қазанда қол қойылған негізгі қатынастар туралы шарт
саяси салада екіжақты қарым-қатынасты реттейтін негізгі құжатқа айналды. 40-
тан астам шарт пен келісімдер екі елдің өзара қарым- қатынасының құқықтық
негізін құрайды. Проблемалық мәселелерді шешу үшін үкімет аралық комисия
құрылды, алғашқы мәселе мәжілісі 1998 ж. 3 қазанда өткізілді. Тәжікстан ТМД
елдерінің арасында Қазақстанның сауда әріптестерінің ішінде 7 орын алады.
Экономикалық ынтымақтастықты одан әрі дамыту мен тереңдету туралы, еркін
сауда-саттық туралы Тәжікстан мемлекетімен тығыз ынтымақтастық байланыс
орнатылған.
Ал Түркменстан мен екіжақты қарым-қатынас белсенді түрде дамып
келеді, біздің елдеріміздің арасындағы қарым-қатынастарды реттейтін негізгі
құжат Қазақстан Республикасы мен Түркменстанның арасындағы Достастық қарым-
қатынасы мен ынтымақтастығы туралы шарт болып табылады. Бұл мемлекет
Қазақстанның табиғи әріптесі, өйткені Каспий жағалауы елдерінің қатарына
жатады. Түрікменстан Қазақстанмен қарым- қатынаста визалық режим еңгізу
туралы шешімі ықтимал теріс салдарларды жою үшін шара қабылдау
қажеттілігіне әкелді.
Сындарлы саясат экономикалық тұрғыда Каспий теңіз мәртебесі Каспий
ресурстарын пайдалану, көмірсутегі шикізат өндіру саласында елдер
арасындағы әріптестіктер мен корпорация, сондай-ақ экономикалық
ынтымақтастықты ұйымы шеңберінде екі тараптың мүддесін ілгері жылжыту
жөніндегі позицияларды жақындастыру екі мемлекеттің күш жігерін
жандандыруда анағұрлым перспективалы баға болып табылады.
Түкіменстанмен ынтымақтастық біздің мемлекетіміздің сыртқы саясатында
маңызды орын алады. Принциптерде ұлттық мүддесі саласына жататын
мәселелерді шешу үшін екі елдің бұрынғысынан да жақындасуына саяси және
әлеуметтік, экономикалық алғышарттар да аз емес.
Тәуелсіздік жылдары ішінде Қазақстан-Украина қарым-қатынасы
белсенді түрде дамыды. Біздің сыртқы саясатымызда украиндық бағытқа үлкен
мән беріледі. Халықаралық қоғамдастықта айта қаларлықтай экономикалық
әлеуеті және саяси салмағымен ерекшеленетін Украина Қазақстан үшін
практикалық мүдде тұрғысынан маңызды болып табылады.
Қазақстан-Украина байланыстарының негіздері Президент Н.Назарбаевтың
Украинаға (1994, 1999 және 2000 жж.) және Президент Л.Кучманың Қазақстанға
(1995, 1997, 1998 жж.) В.Ющенконың 2008 жылы жоғары деңгейдегі сапарлары
барысында қаланды. Екі жақты қатынастардың негізгі принциптері төмендегідей
маңызды құжаттарда белгіленді, олар: Достық пен ынтымақтас-тық туралы шарт,
Еркін сауда-саттық туралы келісім; Инвестицияларды көтермелеу және өзара
қорғау туралы келісім; Сыртқы саяси консультациялар туралы келісім; Ғарыш
кеңістігін зерттеу және пайдалану саласындағы ынтымақтастық туралы келісім.
Жалпы алғанда Қазақстан мен Украина арасында ынтымақтастықтыңтүрлі
салаларындағы келісілген іс-қимылды көздейтін 50-ден астам құжаттар
жасалды. [22, бет 25]
Өзара сауда айналысын ынталандыруда Украина Президенті Л.Кучманың 1995
жылғы қыркүйекте Қазақстанға сапары барысында қол қойылған, Экономикалық
ынтымақтас-тықты одан әрі кеңейту және дамыту туралы келісім үлкен рөл
ойнады. Мемлекеттер басшыларының шешімімен Эконо-микалық ынтымақтастық
жөніндегі үкіметаралық комиссия құрылды. Осы органға отын-энергетика, тау-
кен - металлур-гия кешендері, химия өнеркәсібі, машина жасау, агро-
өнеркәсіптік кешен, көлік және коммуникация сияқты сала-ларда экономикалық
интеграцияның негізгі принциптері мен бағыттарын әзірлеу міндеті жүктелді.
Комиссия шеңберінде тараптар электр энергетикасы, көмір өнеркәсібі мен
машина-жасау саласындағы ынтымақтастық үшін жағдай туғызу, тамақ және жеңіл
өнеркәсіп тауарларының, дәрі-дәрмектер мен медициналық жабдықтардың, ауыл
шаруашылығының және басқа да өнімдердің өзара жеткізілімі туралы
уағдаласты.
Президент Л.Кучманың 1997 жылғы қазандағы Қазақстанга сапары Қазақстан-
Украина қарым-қатынасын одан әрі дамы-туға жәрдемдесті. Келіссөздердің
нәтижелері тараптардың өзара тиімді ынтымақтастықты дамытуға умтылыстарын
қуаттады. Президенттер ТМД бірлестігіне тиісті даму қарқынын беру үшін осы
ұйым шеңберіндегі өзара іс-қимыл сияқты екі жақты ынтымақтастықтағы осындай
аспектіні айналып өткен жоқ. Сапар барысында төмендегідей мәселелерге
байланысты келісімдерге қол қойылды, олар: Ғарыш кеңістігін зерттеу және
пайдалану саласындағы ынтымақтастық туралы; "Зенит" зымыран ұшырғышының
бөлінетін бөліктерінің құлау ауданы ретінде Қазақстан Республикасының
аумағындағы жер учаскесін уақытша пайдалану туралы; Стандарттау,
метеорология және сертификаттау саласындағы, үкіметтік байланыс саласындағы
ынтымақтастық туралы. Сондай-ақ Әділет министрліктері арасындағы
ынтымақтастық туралы, Әскери білім беру саласындағы, Зейнетақымен
қамтамасыз ету және банкаралық есеп айырысулар-ды ұйымдастыру саласындағы
ынтымақтастық туралы келісімдер жасалды.
Сапар шеңберінде екі елдің үкіметтік делегацияларының келіссөздері
жүргізілді. Еркін сауда-саттық режимінен алып тастаулар туралы хаттамаға
қол қойылды, экономикалық қылмыстарға және қаржылық заң бүзушылықтарға
қарсы күрес саласындағы; әскери-техникалық саладағы ынтымақтастық туралы
келісімдер жобалары қаралды. Екі елдің тиісті ведом-стволарына Қазақстаннан
Украинаға мұнай жеткізілімін ұлғайту туралы; Қазақстанның мұнай-газ секторы
үшін құрал-жабдықтар мен диаметрі үлкен қүбырларды Украинадан сатып алу
туралы; Астық жинау комбайндарын жасау жөнінде Қазақстанда және Украинада
бірлескен кәсіпорындар құру туралы; Сауда және жолаушылар флотын дамыту
жөніндегі Қазақстанға жәрдем көрсету туралы; лизингтік шарттармен АН-70
және АН-140 ұшақтарын сатып алу туралы; Жағалау күзеті катерлерінің
жеткізілімі туралы; Астана инфрақұрылымын дамытуға украиндық бизнестің
қатысуы туралы мәселелерді пысықтау тапсырылды.
Объективтік және субъективтік факторларға байланысты барлық
уағдаластықтардың орындалмағанын айту керек, олардың көпшілігі бұрынғысынша
зерттелу сатысында түр.
Дегенмен жоғары деңгейдегі Қазақстан-Украина диалогы тауар айналымына
игілікті түрде ықпал етті. 1998 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстанның
Украинамен сауда-саттығының жалпы көлемі 523 миллион долларды қүрады, бұл
негізінен энергия көздерінің (мұнай, мұнай өнімдері) жеткізілімін ұлғайту
есөбінен өткен жылғымөн салыстырып қарағанда 75 пайызға өсті деген сөз.
Қазақстандық импорттың құрылымында машиналар және құрал-жабдықтар, құбыр
прокаты, сондай-ақ ауыл шаруашылығы өнімдері (қант, спирт, өсімдік майы),
жеңіл және тамақ өнеркәсібі бұйымдары басым. Еркін сауда-саттық туралы
келісімді Украина Парламентінің 1998 жылғы қазанда бекітуі елдер арасындағы
сауда байланыстарының әлеуетін тиімді түрде іске қосуға мүмкіндік береді
деп күтілген болатын. 1997 жылғы маусымда қол қойылған келісім бойынша
тауарлардың экспорты мен импорты кезінде жанама салықтарды өндіріп алу
принциптері туралы келісімді іске қосу да сауда-саттықтың дамуына оң ықпал
еткен болар еді. Алайда, әзірге сауда-экономикалық ынтымақтастықтың деңгейі
екі елдің қазіргі әлеуеттік мүмкіндіктеріне сәйкес келмейді. Оның үстіне
2000 жылы сауда айналымы біздің еліміз үшін оң сальдомен (170 млн. доллар)
аяқталса да біршама төмендеп, 348,5 млн. долларға түсіп кетті.
Қазақстан Президөнтінің 1999 жылғы Украинаға сапары барысында ҚР мен
Украина арасындағы 1999-2008 жылдарға арналған экономикалық ынтымақтастық
туралы шарт және оның бағдарламасы, Кеден ісіндегі ынтымақтастық туралы;
Қаржы министрліктері арасындағы ынтымақтастық туралы; ҚР мен Украина Ұлттық
банкілері арасындағы ынтымақтастық туралы келісімдер сияқты маңызды
құжаттарға қол қойылды.
Мұнай-газ саласындағы, агроөнеркәсіп кешеніндегі, жеңіл өнеркәсіптегі,
металлургия мен машина жасау саласындағы екі жақты ынтымақтастықтың
перспективасы зор. Украина көмірсутегі шикізатының ірі импортері болып
табылатындық-тан қазақстандық мунайды алуға, сондай-ақ оны Еуропаға транзит
арқылы өткізуге мүдделілік танытуда. Біздің еліміз қазірдің өзіндеУкраина
рыногына 3,5 млн. тоннаға жуық мұнай шығарады. Бұл мұнай көлемі Херсон
мұнай өңдеу зауытында мұнайды өңдеу көлемі үлғайған жағдайда елеулі түрде
өсуі мүмкін.
Екі жақты қарым-қатынастарда уақыт озған сайын мұнай проблематикасы
маңызды орын алуда. Экономикалық ынты-мақтастық жөніндегі үкіметаралық
комиссия шеңберінде қазақстандық мұнай-газ кен орындарын игеру жөнінде
бірлескен кәсіпорындар құру мүмкіндігін зерттеу туралы, сервистік қызмет
көрсетуді ұйымдастыру және жобалық зерттеу жұмыстарын жүргізу туралы
уағдаластыққа қол жеткізілді. Украина Қазақстан аумағында жеке мұнай
ресурстарын алуға, біздің елімізге диаметрі үлкен құбырларды жеткізуге
мүдделі. Тараптар Украина аумағы арқылы еуропалық рыноктарға Қазақстан
мұнайын кедергісіз тасымалдау, сондай-ақ оны украиндық мұнай өңдеу
зауыттарында ұқсату туралы принципті уағдаластықтарға қол жеткізді. Босфор
бұғазы арқылы танкерлер өтуінің кейбір қиындықтарына байланысты Қара теңіз
жағалауы мемлекеттерінің оның ішінде Украинаның мұнай терминалдарын
пайдалану ықтималдылығы күрт өсуі мүмкін.
Украина Қазақстанға жоғары сапасымен және салыстырмалы түрде төмен
бағасымен ерекшеленетін ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспортын үлғайтуға
мүмкіндігі бар (қант, өсімдік майы, жүгерінің сорттық түқымдары). Қазақстан
өз кезегінде Украинаға бидайдың қатты сорттарын жеткізуге дайын екенін
білдірді. Біздің елімізде украиндық "Лан" комбайндарын шығару қолға алынды.
Көлік және коммуникация саласындағы ынтымақтастық-тың да перспективасы
зор. Мұнай өнімдерін тасымалдау үшін лизинг шартымен Украинаның теміржол
цистерналары мен теңіз танкерлерін пайдалану туралы келіссөздер
жүргізілуде. Екі елдің үкіметтері бірқатар басқа да жобаларды қарауы керек,
олардың ішінде мыналар бар: Қазақстанның сауда және жолаушылар флотын
дамытуға Украина флотының қатысуы; екі ел арасындағы теміржол және авиация
қатынастарын дамыту; екі елдің аумақтары арқылы жүктерді өзара тиімділікпен
тасымалдау; Украинаның Қара және Азов теңіздеріндегі айлақтарын тиімді
пайдалану. Киев Азия рыногына шығу үшін Қазақстанның көлік жүйесін
пайдалануға ниет білдірді.
Украина мен Қазақстан металлургия және машина жасау саласында
әріптестер бола алады. Ол үшін осы салаларда ынтымақтастықтың жаңа үзақ
мерзімді бағдарламаларын жасау қажет. Мүңдай құжат Қазақстан экономикасын
шикізат бағытынан түпкі өнімді өңдеуге және шығаруға қайта бейімдеу
процесінде пайдалы болатыны сөзсіз.
Қол жеткізілген уағдаластықтарға қарамастан екі ел арасындағы сауда-
экономикалық өзара іс-қимыл тетігі жетілдірілмеген күйінде қалуда. Өзара
есеп айырысудағы проблемалар, жүктерді тасымалдаудың жоғары транзиттік
тарифтері, экспорттық-импорттық операциялар кезінде кедендік және салықтық
кедергілер сауда-саттықтың деңгейіне теріс ықпал етуде. Мұның бәрі
украиндық өнімді қазақстандық рынокта бәсекелестікке қабілетті ете алмайды.
Екі достас мемлекеттердің сыртқы саяси мүдделері Астананың өз
позициясын еуропалық аймақта, ал Киев болса Азия аймағында нығайтқысы
келетін ниеттерінде тоғысып жатыр. "Еуропа мен Азия арасындағы көпірдің"
қүрамдас бір бөлігі болғысы келетін Украина ниеті осы елдің еуразиялық
көлік дәлізін құруға белсенді түрде қатысуынан, сондай-ақ Орталық Азиядағы
өсе түсіп отырған белсенділігінен көрінеді. Мәселен, Украинаның АҒСШК мен
Орталық Азия Экономикалық Қоғамдастығында байқаушы мәртебесі бар. Қазақстан
үшін Қара теңіз экономикалық ынтымақтастық ұйымы (ҚЭЫҰ), Орталық еуропалық
бастама, Дунай комиссиясы сияқты аймақтық экономикалық ұйымдарға қатысу
идеясы тартымды.
ТМД шеңберіндегі интеграцияға түрлі көзқарастар сақталып отырса да екі
жақты қатынастардың ең жоғары қүндылығы туралы өзара уағдаластық
ынтымақтастықты нығайту үшін айрықша маңызды болып табылады.
Шынында да Астана мен Киевте интеграциялық мәселелерге және олардың
болашағына түрліше қарайды. Украина әлі күнге дейін Достастықтың
қауымдастырылған сипаттағы мүшесі ғана. Украинада "дербестік" көңіл-күйі
басым, мүның өзі оның интеграцияға қатысуын жоққа шығарады. Қалай болғанда
да Украина Еуропадағы негізгі мемлекеттердің бірі екенін ұмытпаған жөн. Бұл
мемлекеттің төңірегінде Ресей, АҚШ және Еуропалық Одақ елдері қатысып
жүрген күрделі геосаяси "ойындар" жүріп жатыр.
Сондықтан Украинаның халықаралық позициясын нығайту тұрғысында
Қазақстанның онымен қарым-қатынасы да маңызды.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
2007 жылғы Украинаға сапары кезінде қол қойылған "Қазақстан Украина іс-
әрекеттерінің 2007-2008 жылдарға арналаған жоспары" мақұлданып, ол орындалу
үстінде. Қазақстанның Украинадағы елшісі А.Жұмабаевтың [23] айтуы бойынша
екі ел арасындағы тауар айналымы 2007 жылы 2 млрд. АҚШ долларын құрады.
Мұның өсу қарқындары мынадай болжам жасауға мүмкіндік береді, бірнеше
жылдың ішінде Украина көлемі бойынша Қазақстанның сыртқы экономикалық
бесінші әріптесіне айналды.
Қазақстан-Беларусь қарым-қатынастарының шарттық-құқықтық негізін 40-тан
астам шарттар мен келісімдер құрайды. Олардың ішінде Достық және
ынтымақтастық туралы шарты; Азаматтық алудың жеңілдетілген тәртібі туралы
келісімді және Консулдық конвенцияны; БР аумағында жұмыс істейтін ҚР
азаматтарының және ҚР аумағында жұмыс істейтін БР азаматтарының еңбек
қызметі және оларды әлеуметтік қорғау туралы келісімді; Еркін сауда-саттық
туралы келісімді, сондай-ақ 1999-2008 жылдар кезеңіне арналған ұзақ
мерзімді экономикалық ынтымақтастық туралы шартты бөліп айтуға болады. [24]
Екі мемлекет те іс жүзінде бір мезгілде ядролық мұрадан бас тартты.
Қазақстан Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім білдіру жөніндегі кеңесті
шақыруға бастамашы болса, Беларусь Шығыс және Орталық Еуропада ядролық
қарудан азат аймақ құру туралы идеяны ұсынды.
Екі елдің арасындағы сауда-экономикалық қарымқатынастар Беларусь
Республикасы, Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы және Ресей
Федерациясы арасындағы экономикалық және гуманитарлық салалардағы
интеграцияны тереңдету туралы 1996 жылғы 29 наурыздағы шарттың ережелеріне
сәйкес құрылады. Қазақстан мен Беларусь арасында алып тастауларсыз және
шектеулерсіз тұрақты негіздегі еркін сауда-саттық режимі жұмыс істейді.
Дегенмен, экономикалық ынтымақтастықтың деңгейі әлі де жоғары емес.
Бірлескен кәсіпорындарды, қаржылық-өнеркәсіптік топтарды құруға қатысты екі
мемлекеттің мүдделілігіне қарамастан географиялық алшақтыққа және көліктік
шығыстарға байланысты бұл мәселелер тиісті шешімін таппай келеді. Сауда-
экономикалық қарым-қатынастардың жәй-күйіне екі елдің экономикалық
үлгілерінің әр типтілігі елеулі ықпал етуде. Беларусьтағы экономиканы
басқарудың орталықтандырылған жүйесі біздің еліміздегі қазіргі бар
практикадан мүлде ерекшеленеді. Сонымен бірге Қазақстан мен Беларусь
арасындағы сауда-экономикалық байланыстарды зерттеу сауда айналымын
ұлғайтуға төмендегідей факторлардың кедергі келтіріп отырғанын көрсетеді,
олар:
- қазақстандық және беларусьтық тауарлардың Ресей арқылы транзитіне
жоғары төлем алынуы (шамамен бір тонна жүк үшін 40-50 доллар);
- шаруашылық жүргізуші субъектілердің өзара төлем төлемеуі;
- төлем-есеп айырысу тетігінің жеткілікті түрде тиімді болмауы, мұндай
есеп айырысу еркін өтімді валютада ғана төлем жүргізуге мүмкіндік береді;
- бірлескен кәсіпорындар тиімділігінің төмендігі. Сауда-экономикалық
саладағы жағдайларды жақсарту мақсатында тараптар Қазақстан Республикасы
мен Беларусь Республикасы арасындағы ұзақ мерзімді сауда-экономикалық
ынтымақтастықтың мемлекетаралық бағдарламасының жобасын әзірлеу орынды деп
таниды. Қазақстандық мұнайды БР-да одан әрі өңдеу үшін оны алыс-беріс
шикізат шартымен Беларусь тарапының сатып алуына, сондай-ақ БР-ға мұнай
тасымалдау квотасын ұлғайтуға қатысты мәселелер пысықталуда.
1998 жылғы сәуірде екі елдің Үкіметтері мен Ұлттық Банктері арасындағы
"Қазақстандық теңге мен Беларусь рублінің өзара өтімділігін қамтамасыз ету
және олардың бағамдарын тұрақтандыру жөніндегі шаралар туралы" келісім
күшіне енді. Қазақстан мен Беларусь үкіметтері мемлекетаралық есеп-
айырысуларды реттеу жөнінде комиссия құрды.
1998 қаңтарда қол қойылған есеп айырысу принциптері туралы келісім
әзірге жұмыс істемейді, өйткені онда валютаны, сондай-ақ АҚШ долларына
қатысты беларусьтық рубльдің бағамын реттеудің әкімшілік әдістеріне
байланысты ұлттық валютада есеп айырысуды белгілеу туралы ереже жоқ.
Әзірге екі жақты сауданың көлемі өте төмен. 2000 жылы ол 60 млн.
долларды құрады. Сауда айналымын ұлғайту үшін қазақстандық және беларусьтық
тауарлардың Ресей Феде-рациясы арқылы транзитіне ақы төлеудің шарттары
туралы мәселені бірінші кезекте шешу қажет. Кеден Одағының шеңберінде
немесе үш жақты Келісімнің (Қазақстан, Ресей, Беларусь) негізінде
қазақстандық және беларусьтық тауарлар үшін жеңіл тарифті немесе
Ресейішілік тарифтерді қолдануды белгілейтін келісімге қол қою анағұрлым
ұтымды жол болып табылады.
Екі жақты қарым-қатынастың экономикалық құрамдас бөліктері төмендегідей
іс-қимылға бағытталған келісілген шараларды қабылдауды көздейді:
- Еуразиялық Экономикалық Қоғамдастықтың шеңберінде екі мемлекеттің
өзара тиімді іс-қимылы;
- екі ел арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастықтың ұйымдық-
құқықтық, төлем жүргізу, есеп айырысу тетіктерін жетілдіру;
- еркін сауда-саттық режимін нақты іске асыру;
- Қазақстандағы экономикалық жобаларды (БелАЗ үлгісіндегі карьерлік
самосвалдарды, көп жүк тиеуге есептелген МАЗ машиналарын, астық жинау
комбайндарын құрастыру жөніндегі бірлескен кәсіпорындар) мемлекеттік
қолдау;
- Қазақстандық өнімдердің Беларусь және еуропалық рыноктарға, ал
беларусьтық өнімдерді Қазақстан мен Азия рыноктарына шығару мақсатында екі
елдің өнеркәсіптік әлеуетін, көлік және коммуникациялар құрылымын ұтымды
пайдаланудың біртұтас жүйесін жасасу;
-ғылым мен техника жөніндегі мемлекетаралық бағдарламаларды, сондай-ақ
бірегей ғылыми объектілер мен құрылыстарды тепе-теңдік негізде пайдалануды
іске асыру;
- екі елдің аумағындағы шағын және орта бизнесті, сондай-ақ лизингтік
компанияларды мемлекеттік қолдау;
- ұлттық валюталардың өзара өтімділігін қамтамасыз ету;
- екі ел арасындағы сауда-саттық көлемін ұлғайту.
2007 жылы 15 ақпанда ҚР Индустрия және сауда министрі Ғалым Оразбақов
Белорусь республикасының Қазақстандағы елшісі Василий Гапаевпен кездесуі
барысында сыртқы сауда айналымы өсуінің оң серпініне қарамастан, екі жақты
сауда-экономикалық қатынастардың қазіргі әлеуетке сәйкес келмейтіні аталды.
Кеден статистикасының деректері бойынша, Қазақстан Республикасы мен
Белорусь республикасының арасында тауар айналымы 2006 жылда 355.3 млн.
долларды құрады, бұл көрсеткіш 2005 жылғымен салыстырғанда (234.5 млн.
доллар) 51.5 %-ға көп. Екі ел арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастық
Қазақстан Республикасы мен Белорусь республикасының арасындағы ұзақ
мерзімді сауда-экономикалық ынтымақтастық 1998-2008 жылдарға арналған
бағдарламасына сәйкес іске асырылады. [25]
Мәдени-гуманитарлық ынтымақтастықты кеңейтуде жақсы перспективалар
бар. Қазақстанда 160 мыңнан астам этникалық беларустар тұрады. 1992 жылдан
бастап Алматыда "Беларусь" мәдени орталығы құрылған. Батыс Қазақстанда ана
тілі ретінде беларусь тілін оқытып-үйрететін сынып ашылды, беларусьтық
жексенбілік мектебі жұмыс істейді.
Қазақстан-Әзербайжан қарым-қатынастары белсенді түрде дамуда, мұның өзі
екі жақты қатынастар шеңберінде болсын (1996 жылғы қыркүйектегі
Н.Назарбаевтың сапары және Г.Алиевтің 1997 жылғы маусымдағы сапары) немесе
көп жақты форумдардың барысында болсын (ТМД, түркітілдес мемлекеттердің бас
қосулары, ЭЫҰ) екі мемлекеттің жоғары деңгейдегі басшыларының тұрақты
байланыстарынан көрініс табуда.
Әзербайжан Кавказ аймағындағы қазіргі бір мәнді емес геосаяси жағдайда
маңызды рөл ойнайды. Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін белгілеу, мұнайды
әлемдік рыноктарға тасымалдау және басқалары сияқты бірқатар стратегиялық
мәселелерді бірте-бірте шешу мақсатында Қазақстан осы елмен әріптестік
қарым-қатынаста болуға мүдделі. Екі жақты қарым-қатынастардың шарттық-
құқықтық базасы 60-тан астам шарттар мен келісімдерді қамтиды.
Қазақстан-Әзербайжан ынтымақтастығын кеңейтуге Қазақстан премьер-
министрінің Бакуге сапарының ықпалы болды (1998 жылғы қазан). Экономикалық
ынтымақтастықты тереңдету туралы, Өнеркәсіптік меншікті қорғау саласындағы
ынтымақтастық туралы; Байланыс саласындағы ынтымақтастық туралы; Қазақстан
мен Әзербайжанның Ұлттық Банктері арасындағы қаржылық-банктік жүйедегі
ақпарат алмасу және зерттеу саласындағы ынтымақтастық туралы маңызды
келісімдерге қол қою келіссөздердің нәтижесі болатын. Тараптар 1999-2000
жылдарға арналған сауда-экономикалық ынтымақтастық бағдарламасын әзірлеу,
бірлескен көліктік-экспедиторлық кәсіпорындарды құруға белсенді түрде
жәрдемдесу, ТРАСЕКА жобасы шеңберіндегі ынтымақтастықты жалғастыру туралы
шешім қабылдады.
Екі елдің үкіметтері Ақтау-Баку бағыты бойынша паром қозғалысының
жұмысын жаңғыртуға, екі елдің Каспий теңізі айлақтарындағы алымдарын азайту
мүмкіндігін қарастыруға келісті. Тараптар Әзербайжанның Қазақстан алдындағы
16,9 млн. доллар мөлшеріндегі мемлекеттік берешегін өтеу жөнінде
келіссөздер жүргізуде.
Қазақстан-Әзербайжан ынтымақтастығының анағұрлым перспективалық бағыты
мүнай саласындағы жобаларды іске асырумен байланысты. Біздің еліміздің
алдында мұнайды Әзербайжан аумағы арқылы әлемдік рыноктарға тасымалдау үшін
жақсы мүмкіндіктер ашылып отыр. Қазақстандық мүнайдың транзитке қатысты
көлемін 10 млн. тоннаға дейін ұлғайту жоспарлануда. Сондықтан экспорттық
құбыр желілерін қоса алғанда, мұнай көлік инфрақұрылымын кеңейту және
жаңғырту орынды.
2000 жылы екі жақты тауар айналымының көлемі 58 млн. долларды құрады,
мұнын өзі 1999 жылға қарағанда 13 млн. долларға көп. Дегенмен тараптар
сауда-экономикалық байланыстардың қазіргі жәй-күйіне қанағаттанып отырған
жоқ.
Екі мемлекет те қазақстандық мұнайды қара теңіздік порттар Грузия және
түрік порты Джейхан арқылы Жерорта теңізіне жеткізуге, тасымалдауға
мүдделі. Осы мәселеге байланысты 1999 жылы қарашада Баку-Тбилиси-Джейхан
стратегиялық жобалауға, яғни Стамбул Диклорациясына қол қойылған еді. Екі
ел арасындағы сауда-экономикалық, мәдени байланыстар жасау болашағына
Әзірбайжан мемлекетінің Ильхан Әлиевтің осы жылғы ақпан айындағы
Қазақстанға ресми сапары кезінде қол қойылған келісімдер үлкен ықпал берері
сөзсіз.
Қазақстан Республикасының сыртқы саясат мәселесінде Закавказьедегі
Грузия мен Армения республикалары да зор роль атқарады. Атап айтқанда
Қазақстан-Грузия қарым-қатынастарын реттейтін 1993 жылғы шілдеде
қабылданған шарт және Қазақстан-Армения достық қатынастарын реттейтін 1993
жылы 19 қаңтарда қол қойған шарт бүгінгі таңда өзінің күшінде.
Грузияға ҚР Елбасының 1996 жылы 17 қыркүйекте Қазақстанға Грузия
мемлекетінің басшысының 1997 жылдың 11-12 қараша және 2008 жылғы сапарлары
кезіндегі уағдаластықтар қарым-қатынастарға оң серпін берді.
1999 жылы Қазақстан-Армения елдерінің арасындағы сыртқы сауда айналымы
7.2 лмн. долларды құрады. Қазақстан ауыл шаруашылық өнімдерін Арменияға
тасымалдауды өсіру, біріккен химия, тау-кен өнеркәсібі, түсті металл,
зергерлік бұйымдар, өндіріс орындарын салу, транспорт инфраструктурасында
Армения территориясы арқылы Иран тауарларын транзитпен өткізу, Ақтау-Энзели
порттары арқылы жеткізу мәселелері келісіліп, орындалу үстінде.
1.2 Қазақстанның Орталық Азия мемлекеттерімен қарым-қатынасы.
Соңғы жылдары аймақтық интеграция, ғаламдастыру процесімен қатар,
мемлекеттер арасындағы сауда-экономикалық қарым-қатынастар да үстемдік
сипаттағы тенденцияға айналды. Орталық Азияда аймақтандыру процесін дамыту
үшін қолайлы алғышарттар бар. Бұл, ең алдымен, аймақты мекендейтін
халықтардың тарихи, географиялық, мәдени және тілдік бірлігі. Сондықтан
Орталық Азиядағы мемлекеттермен ынтымақтастықты ұлғайту Қазақстанның сыртқы
саясатының негізгі міндеттерінің бірі болып қала береді. Орталық Азия
мемлекеттерімен өзара тату көршілік, тұрақты қарым-қатынас - біздің
еліміздің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің маңызды факторы.
Президент Н.Назарбаев Қазақстан халқына "Қазақстан-2030" жолдауында:
"Ұлттық мүдделерді қорғауды, сондай-ақ таяудағы және алыс перспективадағы
күштердің тепе-теңдігін қамтамасыз етудегі біздің озық қаруымыз -
интеграция саясаты, бірінші кезекте Қазақстанның, Қырғызстанның және
Өзбекстанның арасындағы Орталық Азиялық Одақты нығайту, қарсы тұру емес,
басқа мемлекеттердің істеріне араласпау, келісімге келу актілері үстем
болуы тиіс" - деп атап көрсетті.[26]
Экономика, сөз жоқ, интеграцияның анағұрлым маңызды құрамдас бөлігі
болып табылады. Тарихи қалыптасқан шаруашылық байланыстар, сондай-ақ
геосаяси жағдайдың ерекшелігі жиынтық экспорттық және транзиттік-көліктік
әлеуетті тиімді пайдалану қажеттігін талап етеді. Оның үстіне аймақта
бірқатар елеулі проблемалар бар, оларды екі жақты негізде шешу мүмкін емес.
Әңгіме аймақтың су энергетикалық ресурстарын және транзиттік-көліктік
әлеуетін келіскен түрде, сондай-ақ ұтымды пайдалану, ауқымды экологиялық,
атап айтқанда, Арал теңізі ауданындағы апаттың салдарын бірлесіп еңсеру;
аймақтық қауіпсіздіктің тиімді жүйесін құру; терроризмге, діни экстремизмге
және есірткі бизнесіне қарсы күрестегі бірлескен қызметті үйлестіру туралы
болып отыр.
Орталық Азия мемлекеттерін аймақтық интеграциялау идеясы Біртұтас
Экономикалық Кеңістік құру туралы (БЭК) шартқа 1994 жылғы 30 сәуірде қол
қоюмен нақты жүзеге асты. Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан оның
қатысушылары болды (1998 жылғы 26 наурыздан бастап Тәжікстан шарттың толық
құқықты қатысушысына айналды). Шартты дамыту тұрғысында 1994 жылғы шілдеде
Президенттердің шешімімен Мемлекетаралық Кеңес және оның негізгі
институттары - Премьер-министрлер кеңесі, Сыртқы істер министрлерінің
кеңесі, Қорғаныс министрлерінің кеңесі және олардың тұрақты қызмет істейтін
жұмыс органы - Атқару комитеті құрылды. Сөз болып отырған уақытта Орталық
Азиялық Ынтымақтастық және даму банкін (ОАЫДБ) құру туралы келісімге қол
қойылды, оның капиталы қатысушы мемлекеттердің үлестік жарналарынан
қалыптасады.
Сонымен бірге Орталық Азия елдеріндегі экономикалық реформалар
деңгейіндегі елеулі айырмашылық, Орталық Азия Одағының біршама оқшаулығы
осы ұйымның шеңберіндегі жұмыстың жаңа нысандарын қажет етті. Сондықтан
Мемлекетаралық Кеңестің мәжілісінде (1998 жылғы 17-18 шілде) аймақтық
бірлестіктің жаңа атауы - Орталық Азия Экономикалық Қоғамдастығы (ОАЭҚ)
бекітілді. Мемлекетаралық кеңес 1996 жылдың тамызында Ресейді байқаушы
ретінде қабылдады, 1999 жылдың шілдесінде тап осындай мәртебені Грузия,
Түркия және Украина алды.
Осындай жолмен Орталық Азия Экономикалық қоғамдастығы анағұрлым
өкілетті халықаралық ұйымға, экономикалық тұрғыдан - анағұрлым бағдарланған
ұйымға айналды.
Осы аймақтағы интеграция процесін саяси мағынада Достастық шеңберінде
әрдеңгейлі және көп сатылы интеграцияның бар екендігі туралы Қазақстан
Президентінің тұжырымдамасын айғақтау ретінде қарауға болады. Бұл бірлестік
тиісті елдердің аймақты экстремистік күштердің радикалды идеологияны,
есірткі бизнесін және терроризмді таратудың плацдармына айналдыру
әрекеттерінен қорғауға дайындығын паш етті.
1994 жылы қол қойылған шарт шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы
тікелей экономикалық байланыстарды дамытуға, тауарлардың, капиталдың,
көрсетілетін қызмет пен жұмыс күшінің еркін қозғалысына, басымдық берілетін
салалардағы өндірістік бірлестіктерге; қатысушы елдердің кредит-есеп
айырысу, инвестиция, бюджет, салық, баға, кеден, валюта саясаты
проблемалары бойынша консультациялар өткізуге, сондай-ақ көлік және
коммуникация саласындағы саясатты жүзеге асыруға қолайлы жағдайларды
қамтамасыз ету тұрғысынан маңызды рөл ойнады.
Орталық Азия аймағында көп жақты ынтымақтастықты одан әрі дамыту үшін
және Азия құрлығының елеулі бөлігінде тұрақтылықты нығайту үшін 1997 жылғы
10 қаңтарда Бішкекте қол қойылған, Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан
арасындағы мәңгілік достық туралы шарттың зор маңызы болды. Бұл әлемдік
дипломатиялық практикада бұрын-сонды болмаған бірегей көп тарапты құжат.
Осы құжатқа қол қоюдың бастамашысы Қазақстан Президенті болып
табылатындығының айрықша маңызы бар. Үш мемлекеттің өзара қарым-қатынасының
бүкіл кешенін қамтитын шарт өзара сенім білдіру, тәуелсіздік, егемендік,
аумақтық тұтастық, тең құқылық және бір-бірінің ішкі істеріне араласпау
сияқты принциптерді құрмет тұту негізінде жан-жақты ынтымақтастықты одан
әрі тереңдетуді көздейді. Құжат саяси, сауда-экономикалық және мәдени-
гуманитарлық салаларда аймақтық ынтымақтастық үшін қолайлы жағдайлар
туғызуды мақсат тұтады.
Үш Орталық Азия мемлекеттерінің басшылары БҰҰ аясында бірлескен
бітімгершілік батальонын (Орталықазбат) құрудың орындылығы туралы ортақ
пікір білдірді, мұның аймақтық тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз
етуде орны бөлек. Бұл ұсынысты Қазақстан Президенті тұңғыш рет 1994 жылғы
желтоқсанда БҰҰ Бас Хатшысының орынбасары М. Гулдингке баяндап берді және
бұл кейін БҰҰ Бас Хатшысы Б.Бутрос Галидың тарапынан қолдау тапты.
Орталықазбаттың құрылуына БҰҰ-ның басшысы К.Аннан үлкен үлес қосты. БҰҰ
аясында бітімгершілік батольонын құру туралы идея үш ел Президенттерінің
1995 жылғы 15 желтоқсанда болған Жамбылдағы кездесуі барысында жүзеге асты.
Мемле-кеттер басшылары Ұжымдық бітімгершілік батальонын ұйымдастыру және
құру туралы келісімге қол қойды. Осы кездесудің барысында Қазақстан,
Қырғызстан және Өзбекстан Қорғаныс министрлерінің кеңесі туралы ереже
бекітілді. Мемлекетаралық кеңестің жұмыс органы болып табылатын Қорғаныс
министрлерінің кеңесі аймақтық қауіпсіздікке, өзара қорғаныс іс-қимылына
және әскери ынтымақтастыққа қатысы бар барлық мәселелерді қарайды.
1996 жылғы 6 мамырдағы кезекті кездесуде Қазақстан, Қырғызстан және
Өзбекстан басшылары бітімгершілік батальонын құру және "Бейбітшілік
жолындағы әріптестік" бағдарламасы шеңберінде оқу-жаттығуға әзірлену,
Біртұтас экономикалық кеңістік туралы шартты іске асырудың барысы, үш
мемлекет арасындағы өндірістік кооперация проблемалары, сондай-ақ су-
энергетикалық ресурстарды бірлесіп пайдалану проблемалары жөніндегі
шараларды қарады. "Орталық Азия: интеграция проблемалары" журналын құру
туралы шешім қабылданды. [27]
Кейінгі оқиғалар көрсеткендей аймақтағы қауіпсіздік про-блемаларына
жіті назар аудару өзін-өзі ақтады. Ауғанстанның солтүстігінде "Талибан"
қозғалысы шабуылының өрістеуіне және Орталық Азияның бірқатар
мемлекеттерінің аумағында экстремистік элементтерді сүзгіден өткізу
аймақтағы жағдайды елеулі түрде шиеленістіріп жіберді. Осындай жағдайларда
1996 жылғы 4 қазанда Алматыда Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан
Президенттерінің және ресейлік Үкімет басшысының кездесуі өтті. Ұжымдық
қауіпсіздік туралы шарттың аясында өткен форумға қатысушылар бірлескен
мәлімдеме қабылдады, онда соғыс қимылдарын тоқтату жөнінде шұғыл шаралар
қабылдау үшін мүдделі елдердің қатысуымен БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің арнайы
мәжілісін өткізу ұсынылды. Қазақстандық тарап ауған проблемасы бойынша
өзінің ұстанымын жария етті: жанжал Ауғанстанның біртұтас мемлекет
мәртебесін сақтауы жағдайында қарама-қарсы тұрушы тараптардың келіссөздері
және өзара ымыраға келуі арқылы бейбіт саяси жолмен реттелуі тиіс.
Қазақстан осы бағыттағы БҰҰ-ның күш-жігерін қолдайды және осы әмбебап
ұйымның ауғанаралық реттеу процесіндегі рөлін нығайтуды жақтайды. [28]
Орталық Азия елдерінің саяси өзара іс-қимылы және экономикалық
ынтымақтастығы олардың аймақтық экономикалық интеграцияға жіті көңіл
бөлуіне байланысты. Осы жаңа үрдісті ескере отырып, Президент Н.Назарбаев
Орталық Азия экономикасы үшін арнайы Бағдарлама құру туралы бастама
көтерді, ол екі басты мақсатты көздеді: аймақ мемлекеттерінің арасындағы
экономикалық байланыстарды одан әрі нығайту және Орталық Азия елдерінің
Еуропамен сондай-ақ Азиямен ынтымақтастығын дамыту. Бағдарламада
төмендегідей басымдық берілетін бағыттар болды: көліктік инфрақұрылым, су-
энергетика ресурстарын ұтымды пайдалану, шетелдік инвестицияларды тарту
және көмірсутегі шикізатын әлемдік рыноктарға жеткізудің көп нұсқалы
жолдары.
Қазақстандық дипломатия осы ұсынысты нақты іске асыру үшін едәуір күш-
жігер жұмсады. Бір жағынан СПЕКА жобасы БҰҰ арналары бойынша белсенді түрде
алға жылжытылды, екінші жағынан Орталық Азиялық әріптестерімен
консультациялар барысында жан-жақты талқыланды. Қазақстан Президентінің
беделі ықпал еткен осы ауқымды жұмыстың нәтижесінде халықаралық ұйымдарда
да, Орталық Азияның өзінде де сенімсіздікті еңсерудің сәті түсті. Осы
жобаны іске асыруға БҰҰ-ның Еуропалық Экономикалық Комиссиясы (Женева) және
ЭСКАТО (Бангкок) сияқты ұйымдар шешуші үлес қосты, олар өздерінің
қызметінің практикасында тұңғыш рет Орталық Азия мемлекеттерінің әлеуметтік-
экономикалық дамуы жөніндегі жеке бағдарламаларын біріктірді.
ОАЭҚ Мемлекетаралық Кеңесінің 2000 жылғы 14 маусымдағы Душанбеде өткен
мәжілісінде Орталық Азия елдерінің Президенттері Қоғамдастықты дамыту
перспективалары мен Орталық Азия аймағының су-энергетикалық ресурстарын
бірлесіп пайдалану туралы ой-пікір алмасты. Тараптар халықаралық су-
энергетикалық консорциумын құру туралы келісімге қол қоюға қатысты
Қазақстанның ұсынысын қабылдады, консорциум аймақтың барлық мемлекеттері
мүдделерінің жолында трансшекаралық өзендердің су ресурстарын ұтымды
пайдалануды қамтамасыз етеді. Алдын ала айтатын болсақ, еңсеруге болмайтын
қарама-қайшылықтарға байланысты бұл келісімге қол қойылмады.
Орталық Азиядағы интеграция туралы айтқанда, аймақта өнеркәсіптік
өндірісті кооперациялау, бірлескен кәсіпорындарды құру және
агроөнеркәсіптік кешенде өзара іс-қимыл жасау үшін қолайлы жағдайлар бар
екенін атап өту керек. Орталық Азия елдерінің ынтымақтастығы экономикалық,
саяси, әлеуметтік және экологиялық міндеттердің кешенін шешу үшін кең
ауқымды мүмкіндіктер ашады. Орталық Азияның барлық мемлекеттеріне тиімді
осындай өзара іс-қимыл осы елдердің әлеуметтік-экономикалық дамуын
жеделдетудің салмақты факторы бола алады.
Сонымен бірге Орталық Азия аймағы экономиялық және саяси тұрғыдан бір
тектес емес екенін есте ұстау маңызды. Ең алдымен осы аймақтағы мемлекеттер
экономикалық даму деңгейі, шаруашылық әлеуеті, сондай-ақ экономикадағы
құрылымдық қайта құрулар көзқарасы тұрғысынан бір-бірінен ерекшеленеді.
Халықаралық сарапшылардың пікірі бойынша Қазақстан экономикалық реформалар
жөнінен аймақтың барлық басқа елдерінен әлдеқайда озық тұр, мұның өзі оның
негізгі макроэкономикалық көрсеткіштріне жағымды ықпал етті. Жалпы ішкі
өнімнің көлемі бойынша Қазақстан Орталық Азия ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4-8 б.
І тарау. Тәуелсіз Қазақстанның ТМД және Орталық Азия
мемлекеттерімен қарым-қатынастары.
1.1 Қазақстанның ТМД мемлекеттерімен қарым-қатынас
мәселелері,
жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...9-19 б.
1.2 Қазақстанның Орталық Азия мемлекеттерімен қарым-
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..19-31 б.
ІІ тарау. Қазіргі геосаясат жағдайындағы Қазақстан мен халықаралық
ұйымдар қарым-қатынасы.
2.1 Қазақстанның сыртқы саясаттағы басымдықтары,
позициялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...32-38 б.
2.2 Қазақстанның халықаралық Біріккен Ұлттар Ұйымы, Шанхай
Ынтымақтастық Ұйымы, Еуропа Ынтымақтастық және Қауіпсіздік
ұйымындағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39-45
б.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...46-48 б.
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ..49- 51 б.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейінгі
кезеңде болып жатқан тарихи, қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық және
мәдени-рухани өзгерістер барысында еліміздің саяси тарихында оның
халықаралық қарым-қатынастар деңгейіндегі алатын орны, шет мемлекеттердің
Қазақстандық тәжірибеге қызығушылық танытуы тарихы мәселелері өзектілік
сипатқа айналып келеді. Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының негізі
көпвекторлы принцип болып табылатыны белгілі. ҚР президенті
Н.Ә.Назарбаевтың: Көпвекторлық принцип дегеніміз бейбіт жағдайында біздің
еліміз үшін іс жүзінде дүниежүзілік маңызы бар елеулі рөл атқаратын барлық
елдермен достық қарым-қатынастары мен қызығушылықтарының дамуы. Қазақстан
өзінің геосаяси және экономикалық потенциалының негізінде тар аймақтық
проблемалармен шектеліп қалуға құқығы жоқ, ол деген сөз тек қана біздің
көпұлтты халқымызға және дүниежүзілік қауымдастыққа түсініксіз болып қалған
болар еді. Сондықтан Қазақстан болашағы-Азияда, Еуропада, Шығыс пен
Батыста,- деген еді. [1]
Тәуелсіз Қазақстанның отандық дипломатиясы еліміздің кең құлаштап
дамуына сәйкес өскен ұлттық мүдделеріміз тұрғысынан сарабдалдық, сыртқы
саяси бағыттың тең қалыптылығы, дүние жүзі мемлекеттерімен сындарлы қарым-
қатынас жасау қағидаларын басшылыққа алды.
Біз ұлттық қауіпсіздік жүйесін одан әрі нығайту, еліміздегі
әлеуметтік-экономикалық реформаларға қолайлы сыртқы жағдайды сақтау,
аймақтық интеграцияны ынталандыру мен дамыту және әлемдік экономикаға
кірігуіміздің қарқынын күшейту мәселелеріне ерекше назар аудардық. Сондай-
ақ отандық кәсіпкерлерді шеткі нарық алаңдарында қолдау мәселелері
мемлекетіміздің сыртқы істері мәселелеріне жауап беретін мекемелердің ұдайы
назарында болды.
Нәтижесінде мемлекетіміздің сыртқы саясаты бағыттарының іс-шараларының
жүйелі тарихында елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның дүние жүзінің ең озық
50 мемлекетінің қатарына қосылуы тапсырмасын орындауға барша халқымыз
кірісіп кетті.
Тұтастай алғанда қазіргі таңда сыртқы саясат саласының күн тәртібінде
тұрған міндеттер ойдағыдай орындалды. Шет мемлекеттермен е халықаралық
ықпалдастығымызда прагматикалық ұстанымымыз күшейе түсті. Қазақстан дүние
жүзілік саясаттың бел ортасында болып келеді, сондықтан оған ерекше назар
аударылды. Қазіргі кезеңде Қазақстанның тәуелсіздігін 120 мемлекет танып
отыр, олардың 115-мен дипломатиялық қарым-қатынас орнатылған. Сондықтан,
Қазақстанның бүкіл әлемге танылуы және тең құқықты, сондай-ақ өзара тиімді
міндеттемелеріне адал мемлекет ретінде өзара лайықты орын алуы заңды.
Қазақстанның жекелеген елдермен өзара қарым-қатынасына, сондай-ақ
мемлекеттердің көпжақты дипломатия саласындағы іс-қимылдарына кең ауқымды
сипаттама беру өзекті болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Дипломдық зерттеу жұмысының тарихнамалық
тамыры тақырыпқа қатысты Қазақстан егеменді ел болып, халықаралық
қатынастардың дербес субъектісі бола бастаған уақыттан бастап оны
анықтайтын заңдылық нормативті құжаттар мазмұнына сүйенуден басталады. Оның
ішінде:
– Қазақ Советтік социалистік республикасының мемлекеттік суверенитеті
туралы Декларация. ҚазССР Жоғары Кеңесінің қаулысымен қабылданған 25
қазан 1990 ж. № 1700.
– Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігі туралы ҚР
Конституциялық заңы 16 желтоқсан 1991 ж. №1007-ХІІ.
– ТМД-ның құрылуы туралы келісім хаттамасы. Минск. 8желтоқсан.1991 жыл.
– ТМД-ның құрылуы туралы Алматы Декларациясы. Алматы. 21 желтоқсан.
1991 жыл.
– Ядролық қаруға қатынасты біріккен іс-шаралар келісімі. 21 желтоқсан.
1991 жыл.
Аталған зерттеу жұмысында ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың мемлекет басшысы
ретінде жаңашыл да жігерлі қызметінің бүкіл дипломатиялық қауым іс-
қимылының бір арнада тоғысқан қажыр-қайратының көрінісі болып табылатын
сыртқы саясат саласындағы жарқын жетістіктеріне арналған дәстүрлі жыл
сайынғы халыққа Жолдаулары, сондай-ақ Тарих толқынында, ХХІ-ғасыр
табалдырығында, Қазақстан мемлекетінің тәуелсіз болып құрылуы,
Қазақстандық жол т.б с.с тарихи еңбектерінде [2] айтылған мемлекеттің
сыртқы саясатына арналған стратегиялық бағдарламалары мен тұжырымдары
басшылыққа алынды. Сонымен бірге тәуелсіздік алғалы бергі Қазақстан
мемлекетінің сыртқы саясат ведомствосы саласына тікелей жауап берген қоғам
қайраткерлерінің еңбектері жұмысымыздың негізін қалады. Атап айтқанда көп
жылдар бойы Қазақстан Республикасы сыртқы істер министрі, кәзірде Қазақстан
Парламенті Сенатының Төрағасы қызметтерін атқарып келе жатқан дипломант
Қ.Тоқаевтың жеке еңбектері [3] баспасөз бетіндегі мақалалары [4] қазіргі
таңдағы республиканың сыртқы істер министрі, қоғам қайраткері М.Тәжин
мырзаның баспасөз бетіндегі жарияланған материалдары [5] дипломдық
жұмыстың арқауы болды.
Тәуелсіздік жылдарында Қазақстанның сыртқы саясатындағы басым
бағыттарды сипаттайтын, стратегиялық әріптестердің мәселелері, халықаралық
ұйымдардағы республикамыздың орны мен рөлі, Елбасының стратегиялық
бағыттағы интеграциялық ұсыныстары, шет елдермен ынтымақтастық қадамдары
туралы баспасөздегі С.Абдулпатаветың [6], Әбілдаевтың [7], С.Әліпбайдың
[8], Қ.Бораштың [9], С.Борбасовтың [10], Р.Жұматаевтың [11], Е.Кәпқызы
[12], М.Кәрібай [13], Ә.Құланбай [14], Ә.Нысанбаевтың [15], Қ.Оразбекұлының
[16], Н.Райханұлының [17], М.Төлепберген [18], Р.Қалиевалардың [19],
Б.Сұлтанов [20], С.Абдрахмановтың [21] еңбектері сарапталынды. Осы
материалдар зерттеуімізге ғылыми тұрғыдан тұжырымдама жасауымызға мүмкіндік
берді.
Зерттеудің мақсаты. Аталған тақырыптың өзектілігі яғни отанымыз Қазақстан
мемлекеті дүние жүзілік саясаттың бел ортасында бола отырып өзінің сыртқы
саясат саласының алдында тұрған асқаралы міндеттерді басымдылықпен нәтижелі
шешіп келе жатуы, үдерісін ашып көрсете беру зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты болып есептелінеді.
Қазақстан мемлекетінің болашағы Азия мен де, Еуропамен де, Шығыспен
де, Батыспен де байланысты. Қазақстанның бүкіл әлемге танылуы және ол
өзінің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін дүние жүзіндегі беделді
халықаралық ұйымдарға мүше болуы, байланыс орнатуының алғышарттары, себеп-
салдарларын да мейлінше сипаттау да жұмыстың маңызды мақсаттарына жатады.
Жұмыстың міндеттері. Зерттеудің алға қойған басым мақсаттарын шешу үшін
мынадай міндеттер нысанаға алынды:
– Қазақстан Республикасы мемлекеті сыртқы саясатының негізгі
бағыттарын анықтап сипаттама беру;
– Еліміздің әлемдегі геосаяси жағдайға байланысты саясатының өзіндік
ерекшеліктерін ашу;
– Көпвекторлық принцип негізделген сыртқы саясаттың кезеңдеріне
шолу, тұжырымдар жасау;
– Қазақстан 2030 даму стратегиясына сәйкес Қазақстанның сыртқы
саясаты бағдарламаларына нақты фактілер негізінде тұжырымдар жасау;
– Қазақстаннан бұрынғы Кеңес Одағы елдерімен қарым-қатынасына
сипаттама беру;
– Қазақстанның Орта Азия мемлекеттері арасындағы рөлін ашып көрсету;
– Қазақстанның әлемдегі беделді халықаралық ұйымдармен байланыс
(БҰҰ, ЕЫҚҰ, ШЫҰ) нәтижелерін, болашағын көрсету;
– Тәуелсіз Қазақстан сыртқы саясатының, оның басымдылық бағыттарының
өміршеңдігін баяндау.
Жұмыстың методологиялық негізі. Дипломдық зерттеу жұмысын дайындау
кезінде ғылыми таным әдісінің тарихилық, жүйелілік, объективтілік және
логикалық принциптері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізін анықтағанда біз зерттелініп
отырған тарихи кезеңде мүмкіндігінше объективті тұрғыда айқындауға
бағытталған жаңа тарихи көзқарас негізінде жазылған Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
мемлекетіміздің сыртқы істер саласына жауапты лауазымды мемлекеттік
шенеуніктер Қ.Тоқаев, М.Тәжин мырзалардың еңбектері мен ой-байламдарына
сүйендік. Бұл арқылы мемлекеттің даму бағдарламасына қиыншылықтары мен
ерекшеліктеріне талдау жасалынды.
Жүйелілік принципіне сүйену нәтижесінде біз қарастырып отырған
кезеңдегі мемлекеттің сыртқы саясатының жетістіктері мен нәтижелері оның
маңызы, халық үшін тағылымы анықталынды. Тарихилық принципке сүйену
нәтижесінде қоғам, саясат, идеология мәселелерінің сабақтастығы, ішкі
бірлігі мен байланысы талдауға түтсі.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері және қамтыған территориясы.
Зерттеу жұмысы Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алған 1991
жылынан басталады, себебі Қазақстан сол уақытта бастап егеменді ел,
халықаралық қатынастардың дербес субъектісі болды. Зерттеу объектісі
ретінде Тәуелсіз Қазақстан мемлекеті алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысын дайындау барысында Қазақстан
Республикасының халықаралық қатынастарына оның сындарлы сыртқы саясатының
басым бағыттарының барысы, нәтижелері, перспективалары туралы көпшілікке
арналған баспасөз материалдары ғылыми айналысқа түсірілді. Сондай-ақ
тақырыпқа байланысты авторлардың жарияланған еңбектеріне талдау жасалынды.
Мүмкіндігімізше аталған мәселенің толықтырылуына, қордалануына үлес қостық
деп есептейміз.
Зерттеудің қолданбалық маңызы. Ғылыми зерттеудің нәтижесінде қол жеткізген
ой-тұжырымдамаларымыз отанымыздың тарихы туралы қызығушылық білдіретін
тұлғалар үшін көмек-септігін тигізер деп ойлаймыз. Өскелең ұрпақтың бойында
отаншылдық сезімді қалыптастыруға, өз ұлтының өткен тарихына құрметпен
қарауға, тәрбиелеуге қажетті насихат шараларына көмекші құрал және мәлімет
ретінде септігі тиеді. Сонымен бірге зерттеушілердің алдағы уақыттарда
жазылатын сан ізденістерге арқау болар деген ниеттеміз.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы. Дипломдық жұмыстың негізгі мәселелері мен
мазмұны Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті,
Әлеуметтік-гуманитарлық факультеті Қазақстан тарихы және оқыту әдістемесі
кафедрасының 2008 жылы 29 мамырдағы мәжілісіндегі (хаттама № )
талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу дипломдық жұмысы кіріспеден, екі тараудан, оның
төрт бөлімшесінен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер мен деректер
тізімінен тұрады.
I тарау. Тәуелсіз Қазақстанның ТМД және Орталық Азия
мемлекеттерімен қарым-қатынастары.
1.1 Қазақстанның ТМД мемлекеттерімен қарым-қатынас мәселелері,
жетістіктері.
Қазақстан үшін тұрақтылық пен саяси басымдылық аса маңызды бағыт
болды және болашақта да солай болып қала бермек. Ең алдымен тұрақтылық
болмаса, экономикалық реформалардың жемісті түрде жүзеге асуы екіталай.
Еліміздің жоғары басшылығының аса маңызды саяси шешімдері осы мақсатты
көздейді. Жаңа елдердің мемлекеттілігін қалыптастырумен қатар олардың
өзара қарым қатынасын оңтайлы үлгісін іздестіру процесі де жүріп жатыр.
Қазақстан ТМД құрылған кезден бастап Достастықтың тағдыры үшін айрықша
жауапкершілік танытты. ТМД елдерінің тең құқықты, өзара тиімді қарым-
қатынастарды орнату және дамыту қазақстандық сыртқы саясаттың аса маңызды
міндеттерінің бірі болды.
1992 жылы 15 мамырда ТМД-ның 5 мемлекетінің басшылары қол қойған
Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт осы бағыттағы маңызды қадам болды,
аталған шарт Қазақстан мен Ресейдің бастамасы бойынша қаралды.
Достастықтың қалыптасуы жағдайларында Шарттың 4- бабы ерекше маңыз
алды, онда былай деп ескерілді: Егер қатысушы мемлекеттердің бірі қандай
да бір мемлекеттің немесе мемлекеттер тобының тарапынан шабуылға ұшыраса,
онда бұл осы Шартқа қатысушы барлық мемлекеттерге қарсы жасалған
басқыншылық ретінде қаралатын болды. ТМД Бірлескен Күштерінің Бас
қолбасшысы бар ұжымдық қауіпсіздік кеңесін құрды. Кеңеске қатысушы
мемлекеттердің бірлескен қызметін үйлестіру және қамтамасыз ету жүктелді.
Көп жақты, сондай ақ екі жақты үлгідегі ТМД елдерінің өзара қарым
-қатынастарының негізінде экономикалық ынтымақтастық жатыр. Алыс
шетелдермен сауда-экономикалық байланыстарды дамыту, ТМД–ға қатысушы
мемлекеттердің әлемдік экономикалық қоғамдастыққа интеграциялануының
қажеттілігін ешкім шүбә келтірмейді. ТМД елдері осы негізгі үрдістен шет
қала алмайды. Әлемдік даму жолына түсу үшін Достастық елдерінің ең алдымен
экономикалық тұрғыдан интеграциялануы қажет.
Кәсіпорындар арасындағы өндірістік технологиялық және халықаралық
құрылымдарын құрудың ұқсас жүйесі, жаңа тәуелсіз мемлекеттердің біртұтас
халық шаруашылық кешенінде болғандығына байланысты туындайды. Істің шын
мәнінде осы фактор елеулі деңгейде ТМД-дағы интеграциялық процестердің
дамуын айқындайды. Оның үстін Достастық елдерінің өнеркәсіптік әлеуеті
әлемдегі деңгейдің шамамен 10 пайызын, табиғи ресурстарға негізгі қоры-25
пайыз, экспорттық әлеуеті- 4,5 пайыз құрайды.
ТМД және оның ішінде Қазақстан да, өзара қатынас кезеңінде бірнеше
кезеңнен өтті. Мысалы: 1991-93 жылдары бірінші кезенде бұрынғы Кеңестік
республикалар саяси тәуелсіздік алды, мемлекеттілігін рәсімдеді,
халықаралық тұрғыдан танылып, халықаралық ұйымдарға енді, өзара қарым-
қатынасын шарттық рәсімдеуді қамтамасыз етті, дербес түрде қаржылық
экономикалық, бюджеттік-салықтық, шекаралық құрылымдарды қалыптастырды.
Екінші кезенде (1993-1996жж) жаңа тәуелсіз мемлекеттер өздерінің саяси
егемендігін нығайтты, әлемдік қоғамдастықтың ажырамас бөлігіне, халықаралық
ұйымдардың мүшелеріне айналды, жақын көршілермен тығыз экономикалық
байланыс орнатты. Достастыққа қабылданатын мемлекетаралық шешімдердің
сипаты да өзгерді; оларға деген қарым қатынас прагматикалық әрі сыни
сипатталды.
Үшінші кезең -1997 жылдан бастап осы уақытқа дейінгі кезеңде ТМД
мемлекеттері Достастығы дағдарыс жағдайларын еңсерумен айналысты.
Қазақстанның ұсынысы бойынша ТМД мемлекеттері интеграция органдарының
қызметін жетілдіруін қолға алды.
ТМД елдері арасында экономикалық одақты құру туралы шарт
экономикадағы интеграциялық процестерді практикалық іс-қимылға көшіруге
негіз қалады. Қазақстан, Ресей және Беларусь үкіметтері басшыларының 1995
жылы 20 қаңтарда Кеден Одағы туралы келісімге қол қоюы және өзара
ынтымақтастықты одан әрі тереңдету туралы уағдаластықтарды іске асыруға
қатысты 3 елдің кедендік бағдарламасын бекітуі – экономикалық интеграцияны
тереңдетуге келелі қадамды білдірді. 1996 жылы наурызда Кеден Одағына
Қырғыз Республикасы да қосылды.
Жылдамдығы әртүрлі интеграция процесіне тиісті серпін беруге ұмтыла
отырып Беларусь, Қазақстан, Қырғыз және Ресей елдерінің президенттері 1996
ж 29 наурызда экономикалық және гуманитарлық салаларда интеграцияны
тереңдету туралы шартқа қол қойды. Оның басты мақсаты-тауарлардың,
көрсетілетін қызметтің, капиталдардың және жұмыс күшінің еркін қозғалысына,
шаруашылық жүргізуші субьекттердің тікелей байланыстарын нығайтуға, ортақ
ақпараттық, білім беру және гуманитарлық кеңістікті құруға қажетті
алғышарттар жасау болып табылады.
Көп жағдайда ТМД–ның өз ішіндегі түрлі күштер интеграцияның
қарсыластары ретінде бой көрсетті, өйткені интеграциялық процестер
егемендіктің бір бөлігін экономикалық бірлестіктің тиімділігі үшін жоғары
басқару органдарын жетілдіруді көздейді.
Қазақстанда Тәжікстан мен өзара тиімді ынтымақтастықты дамытуға үлкен
мән беріледі. 1993 ж 19 қазанда қол қойылған негізгі қатынастар туралы шарт
саяси салада екіжақты қарым-қатынасты реттейтін негізгі құжатқа айналды. 40-
тан астам шарт пен келісімдер екі елдің өзара қарым- қатынасының құқықтық
негізін құрайды. Проблемалық мәселелерді шешу үшін үкімет аралық комисия
құрылды, алғашқы мәселе мәжілісі 1998 ж. 3 қазанда өткізілді. Тәжікстан ТМД
елдерінің арасында Қазақстанның сауда әріптестерінің ішінде 7 орын алады.
Экономикалық ынтымақтастықты одан әрі дамыту мен тереңдету туралы, еркін
сауда-саттық туралы Тәжікстан мемлекетімен тығыз ынтымақтастық байланыс
орнатылған.
Ал Түркменстан мен екіжақты қарым-қатынас белсенді түрде дамып
келеді, біздің елдеріміздің арасындағы қарым-қатынастарды реттейтін негізгі
құжат Қазақстан Республикасы мен Түркменстанның арасындағы Достастық қарым-
қатынасы мен ынтымақтастығы туралы шарт болып табылады. Бұл мемлекет
Қазақстанның табиғи әріптесі, өйткені Каспий жағалауы елдерінің қатарына
жатады. Түрікменстан Қазақстанмен қарым- қатынаста визалық режим еңгізу
туралы шешімі ықтимал теріс салдарларды жою үшін шара қабылдау
қажеттілігіне әкелді.
Сындарлы саясат экономикалық тұрғыда Каспий теңіз мәртебесі Каспий
ресурстарын пайдалану, көмірсутегі шикізат өндіру саласында елдер
арасындағы әріптестіктер мен корпорация, сондай-ақ экономикалық
ынтымақтастықты ұйымы шеңберінде екі тараптың мүддесін ілгері жылжыту
жөніндегі позицияларды жақындастыру екі мемлекеттің күш жігерін
жандандыруда анағұрлым перспективалы баға болып табылады.
Түкіменстанмен ынтымақтастық біздің мемлекетіміздің сыртқы саясатында
маңызды орын алады. Принциптерде ұлттық мүддесі саласына жататын
мәселелерді шешу үшін екі елдің бұрынғысынан да жақындасуына саяси және
әлеуметтік, экономикалық алғышарттар да аз емес.
Тәуелсіздік жылдары ішінде Қазақстан-Украина қарым-қатынасы
белсенді түрде дамыды. Біздің сыртқы саясатымызда украиндық бағытқа үлкен
мән беріледі. Халықаралық қоғамдастықта айта қаларлықтай экономикалық
әлеуеті және саяси салмағымен ерекшеленетін Украина Қазақстан үшін
практикалық мүдде тұрғысынан маңызды болып табылады.
Қазақстан-Украина байланыстарының негіздері Президент Н.Назарбаевтың
Украинаға (1994, 1999 және 2000 жж.) және Президент Л.Кучманың Қазақстанға
(1995, 1997, 1998 жж.) В.Ющенконың 2008 жылы жоғары деңгейдегі сапарлары
барысында қаланды. Екі жақты қатынастардың негізгі принциптері төмендегідей
маңызды құжаттарда белгіленді, олар: Достық пен ынтымақтас-тық туралы шарт,
Еркін сауда-саттық туралы келісім; Инвестицияларды көтермелеу және өзара
қорғау туралы келісім; Сыртқы саяси консультациялар туралы келісім; Ғарыш
кеңістігін зерттеу және пайдалану саласындағы ынтымақтастық туралы келісім.
Жалпы алғанда Қазақстан мен Украина арасында ынтымақтастықтыңтүрлі
салаларындағы келісілген іс-қимылды көздейтін 50-ден астам құжаттар
жасалды. [22, бет 25]
Өзара сауда айналысын ынталандыруда Украина Президенті Л.Кучманың 1995
жылғы қыркүйекте Қазақстанға сапары барысында қол қойылған, Экономикалық
ынтымақтас-тықты одан әрі кеңейту және дамыту туралы келісім үлкен рөл
ойнады. Мемлекеттер басшыларының шешімімен Эконо-микалық ынтымақтастық
жөніндегі үкіметаралық комиссия құрылды. Осы органға отын-энергетика, тау-
кен - металлур-гия кешендері, химия өнеркәсібі, машина жасау, агро-
өнеркәсіптік кешен, көлік және коммуникация сияқты сала-ларда экономикалық
интеграцияның негізгі принциптері мен бағыттарын әзірлеу міндеті жүктелді.
Комиссия шеңберінде тараптар электр энергетикасы, көмір өнеркәсібі мен
машина-жасау саласындағы ынтымақтастық үшін жағдай туғызу, тамақ және жеңіл
өнеркәсіп тауарларының, дәрі-дәрмектер мен медициналық жабдықтардың, ауыл
шаруашылығының және басқа да өнімдердің өзара жеткізілімі туралы
уағдаласты.
Президент Л.Кучманың 1997 жылғы қазандағы Қазақстанга сапары Қазақстан-
Украина қарым-қатынасын одан әрі дамы-туға жәрдемдесті. Келіссөздердің
нәтижелері тараптардың өзара тиімді ынтымақтастықты дамытуға умтылыстарын
қуаттады. Президенттер ТМД бірлестігіне тиісті даму қарқынын беру үшін осы
ұйым шеңберіндегі өзара іс-қимыл сияқты екі жақты ынтымақтастықтағы осындай
аспектіні айналып өткен жоқ. Сапар барысында төмендегідей мәселелерге
байланысты келісімдерге қол қойылды, олар: Ғарыш кеңістігін зерттеу және
пайдалану саласындағы ынтымақтастық туралы; "Зенит" зымыран ұшырғышының
бөлінетін бөліктерінің құлау ауданы ретінде Қазақстан Республикасының
аумағындағы жер учаскесін уақытша пайдалану туралы; Стандарттау,
метеорология және сертификаттау саласындағы, үкіметтік байланыс саласындағы
ынтымақтастық туралы. Сондай-ақ Әділет министрліктері арасындағы
ынтымақтастық туралы, Әскери білім беру саласындағы, Зейнетақымен
қамтамасыз ету және банкаралық есеп айырысулар-ды ұйымдастыру саласындағы
ынтымақтастық туралы келісімдер жасалды.
Сапар шеңберінде екі елдің үкіметтік делегацияларының келіссөздері
жүргізілді. Еркін сауда-саттық режимінен алып тастаулар туралы хаттамаға
қол қойылды, экономикалық қылмыстарға және қаржылық заң бүзушылықтарға
қарсы күрес саласындағы; әскери-техникалық саладағы ынтымақтастық туралы
келісімдер жобалары қаралды. Екі елдің тиісті ведом-стволарына Қазақстаннан
Украинаға мұнай жеткізілімін ұлғайту туралы; Қазақстанның мұнай-газ секторы
үшін құрал-жабдықтар мен диаметрі үлкен қүбырларды Украинадан сатып алу
туралы; Астық жинау комбайндарын жасау жөнінде Қазақстанда және Украинада
бірлескен кәсіпорындар құру туралы; Сауда және жолаушылар флотын дамыту
жөніндегі Қазақстанға жәрдем көрсету туралы; лизингтік шарттармен АН-70
және АН-140 ұшақтарын сатып алу туралы; Жағалау күзеті катерлерінің
жеткізілімі туралы; Астана инфрақұрылымын дамытуға украиндық бизнестің
қатысуы туралы мәселелерді пысықтау тапсырылды.
Объективтік және субъективтік факторларға байланысты барлық
уағдаластықтардың орындалмағанын айту керек, олардың көпшілігі бұрынғысынша
зерттелу сатысында түр.
Дегенмен жоғары деңгейдегі Қазақстан-Украина диалогы тауар айналымына
игілікті түрде ықпал етті. 1998 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстанның
Украинамен сауда-саттығының жалпы көлемі 523 миллион долларды қүрады, бұл
негізінен энергия көздерінің (мұнай, мұнай өнімдері) жеткізілімін ұлғайту
есөбінен өткен жылғымөн салыстырып қарағанда 75 пайызға өсті деген сөз.
Қазақстандық импорттың құрылымында машиналар және құрал-жабдықтар, құбыр
прокаты, сондай-ақ ауыл шаруашылығы өнімдері (қант, спирт, өсімдік майы),
жеңіл және тамақ өнеркәсібі бұйымдары басым. Еркін сауда-саттық туралы
келісімді Украина Парламентінің 1998 жылғы қазанда бекітуі елдер арасындағы
сауда байланыстарының әлеуетін тиімді түрде іске қосуға мүмкіндік береді
деп күтілген болатын. 1997 жылғы маусымда қол қойылған келісім бойынша
тауарлардың экспорты мен импорты кезінде жанама салықтарды өндіріп алу
принциптері туралы келісімді іске қосу да сауда-саттықтың дамуына оң ықпал
еткен болар еді. Алайда, әзірге сауда-экономикалық ынтымақтастықтың деңгейі
екі елдің қазіргі әлеуеттік мүмкіндіктеріне сәйкес келмейді. Оның үстіне
2000 жылы сауда айналымы біздің еліміз үшін оң сальдомен (170 млн. доллар)
аяқталса да біршама төмендеп, 348,5 млн. долларға түсіп кетті.
Қазақстан Президөнтінің 1999 жылғы Украинаға сапары барысында ҚР мен
Украина арасындағы 1999-2008 жылдарға арналған экономикалық ынтымақтастық
туралы шарт және оның бағдарламасы, Кеден ісіндегі ынтымақтастық туралы;
Қаржы министрліктері арасындағы ынтымақтастық туралы; ҚР мен Украина Ұлттық
банкілері арасындағы ынтымақтастық туралы келісімдер сияқты маңызды
құжаттарға қол қойылды.
Мұнай-газ саласындағы, агроөнеркәсіп кешеніндегі, жеңіл өнеркәсіптегі,
металлургия мен машина жасау саласындағы екі жақты ынтымақтастықтың
перспективасы зор. Украина көмірсутегі шикізатының ірі импортері болып
табылатындық-тан қазақстандық мунайды алуға, сондай-ақ оны Еуропаға транзит
арқылы өткізуге мүдделілік танытуда. Біздің еліміз қазірдің өзіндеУкраина
рыногына 3,5 млн. тоннаға жуық мұнай шығарады. Бұл мұнай көлемі Херсон
мұнай өңдеу зауытында мұнайды өңдеу көлемі үлғайған жағдайда елеулі түрде
өсуі мүмкін.
Екі жақты қарым-қатынастарда уақыт озған сайын мұнай проблематикасы
маңызды орын алуда. Экономикалық ынты-мақтастық жөніндегі үкіметаралық
комиссия шеңберінде қазақстандық мұнай-газ кен орындарын игеру жөнінде
бірлескен кәсіпорындар құру мүмкіндігін зерттеу туралы, сервистік қызмет
көрсетуді ұйымдастыру және жобалық зерттеу жұмыстарын жүргізу туралы
уағдаластыққа қол жеткізілді. Украина Қазақстан аумағында жеке мұнай
ресурстарын алуға, біздің елімізге диаметрі үлкен құбырларды жеткізуге
мүдделі. Тараптар Украина аумағы арқылы еуропалық рыноктарға Қазақстан
мұнайын кедергісіз тасымалдау, сондай-ақ оны украиндық мұнай өңдеу
зауыттарында ұқсату туралы принципті уағдаластықтарға қол жеткізді. Босфор
бұғазы арқылы танкерлер өтуінің кейбір қиындықтарына байланысты Қара теңіз
жағалауы мемлекеттерінің оның ішінде Украинаның мұнай терминалдарын
пайдалану ықтималдылығы күрт өсуі мүмкін.
Украина Қазақстанға жоғары сапасымен және салыстырмалы түрде төмен
бағасымен ерекшеленетін ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспортын үлғайтуға
мүмкіндігі бар (қант, өсімдік майы, жүгерінің сорттық түқымдары). Қазақстан
өз кезегінде Украинаға бидайдың қатты сорттарын жеткізуге дайын екенін
білдірді. Біздің елімізде украиндық "Лан" комбайндарын шығару қолға алынды.
Көлік және коммуникация саласындағы ынтымақтастық-тың да перспективасы
зор. Мұнай өнімдерін тасымалдау үшін лизинг шартымен Украинаның теміржол
цистерналары мен теңіз танкерлерін пайдалану туралы келіссөздер
жүргізілуде. Екі елдің үкіметтері бірқатар басқа да жобаларды қарауы керек,
олардың ішінде мыналар бар: Қазақстанның сауда және жолаушылар флотын
дамытуға Украина флотының қатысуы; екі ел арасындағы теміржол және авиация
қатынастарын дамыту; екі елдің аумақтары арқылы жүктерді өзара тиімділікпен
тасымалдау; Украинаның Қара және Азов теңіздеріндегі айлақтарын тиімді
пайдалану. Киев Азия рыногына шығу үшін Қазақстанның көлік жүйесін
пайдалануға ниет білдірді.
Украина мен Қазақстан металлургия және машина жасау саласында
әріптестер бола алады. Ол үшін осы салаларда ынтымақтастықтың жаңа үзақ
мерзімді бағдарламаларын жасау қажет. Мүңдай құжат Қазақстан экономикасын
шикізат бағытынан түпкі өнімді өңдеуге және шығаруға қайта бейімдеу
процесінде пайдалы болатыны сөзсіз.
Қол жеткізілген уағдаластықтарға қарамастан екі ел арасындағы сауда-
экономикалық өзара іс-қимыл тетігі жетілдірілмеген күйінде қалуда. Өзара
есеп айырысудағы проблемалар, жүктерді тасымалдаудың жоғары транзиттік
тарифтері, экспорттық-импорттық операциялар кезінде кедендік және салықтық
кедергілер сауда-саттықтың деңгейіне теріс ықпал етуде. Мұның бәрі
украиндық өнімді қазақстандық рынокта бәсекелестікке қабілетті ете алмайды.
Екі достас мемлекеттердің сыртқы саяси мүдделері Астананың өз
позициясын еуропалық аймақта, ал Киев болса Азия аймағында нығайтқысы
келетін ниеттерінде тоғысып жатыр. "Еуропа мен Азия арасындағы көпірдің"
қүрамдас бір бөлігі болғысы келетін Украина ниеті осы елдің еуразиялық
көлік дәлізін құруға белсенді түрде қатысуынан, сондай-ақ Орталық Азиядағы
өсе түсіп отырған белсенділігінен көрінеді. Мәселен, Украинаның АҒСШК мен
Орталық Азия Экономикалық Қоғамдастығында байқаушы мәртебесі бар. Қазақстан
үшін Қара теңіз экономикалық ынтымақтастық ұйымы (ҚЭЫҰ), Орталық еуропалық
бастама, Дунай комиссиясы сияқты аймақтық экономикалық ұйымдарға қатысу
идеясы тартымды.
ТМД шеңберіндегі интеграцияға түрлі көзқарастар сақталып отырса да екі
жақты қатынастардың ең жоғары қүндылығы туралы өзара уағдаластық
ынтымақтастықты нығайту үшін айрықша маңызды болып табылады.
Шынында да Астана мен Киевте интеграциялық мәселелерге және олардың
болашағына түрліше қарайды. Украина әлі күнге дейін Достастықтың
қауымдастырылған сипаттағы мүшесі ғана. Украинада "дербестік" көңіл-күйі
басым, мүның өзі оның интеграцияға қатысуын жоққа шығарады. Қалай болғанда
да Украина Еуропадағы негізгі мемлекеттердің бірі екенін ұмытпаған жөн. Бұл
мемлекеттің төңірегінде Ресей, АҚШ және Еуропалық Одақ елдері қатысып
жүрген күрделі геосаяси "ойындар" жүріп жатыр.
Сондықтан Украинаның халықаралық позициясын нығайту тұрғысында
Қазақстанның онымен қарым-қатынасы да маңызды.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
2007 жылғы Украинаға сапары кезінде қол қойылған "Қазақстан Украина іс-
әрекеттерінің 2007-2008 жылдарға арналаған жоспары" мақұлданып, ол орындалу
үстінде. Қазақстанның Украинадағы елшісі А.Жұмабаевтың [23] айтуы бойынша
екі ел арасындағы тауар айналымы 2007 жылы 2 млрд. АҚШ долларын құрады.
Мұның өсу қарқындары мынадай болжам жасауға мүмкіндік береді, бірнеше
жылдың ішінде Украина көлемі бойынша Қазақстанның сыртқы экономикалық
бесінші әріптесіне айналды.
Қазақстан-Беларусь қарым-қатынастарының шарттық-құқықтық негізін 40-тан
астам шарттар мен келісімдер құрайды. Олардың ішінде Достық және
ынтымақтастық туралы шарты; Азаматтық алудың жеңілдетілген тәртібі туралы
келісімді және Консулдық конвенцияны; БР аумағында жұмыс істейтін ҚР
азаматтарының және ҚР аумағында жұмыс істейтін БР азаматтарының еңбек
қызметі және оларды әлеуметтік қорғау туралы келісімді; Еркін сауда-саттық
туралы келісімді, сондай-ақ 1999-2008 жылдар кезеңіне арналған ұзақ
мерзімді экономикалық ынтымақтастық туралы шартты бөліп айтуға болады. [24]
Екі мемлекет те іс жүзінде бір мезгілде ядролық мұрадан бас тартты.
Қазақстан Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім білдіру жөніндегі кеңесті
шақыруға бастамашы болса, Беларусь Шығыс және Орталық Еуропада ядролық
қарудан азат аймақ құру туралы идеяны ұсынды.
Екі елдің арасындағы сауда-экономикалық қарымқатынастар Беларусь
Республикасы, Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы және Ресей
Федерациясы арасындағы экономикалық және гуманитарлық салалардағы
интеграцияны тереңдету туралы 1996 жылғы 29 наурыздағы шарттың ережелеріне
сәйкес құрылады. Қазақстан мен Беларусь арасында алып тастауларсыз және
шектеулерсіз тұрақты негіздегі еркін сауда-саттық режимі жұмыс істейді.
Дегенмен, экономикалық ынтымақтастықтың деңгейі әлі де жоғары емес.
Бірлескен кәсіпорындарды, қаржылық-өнеркәсіптік топтарды құруға қатысты екі
мемлекеттің мүдделілігіне қарамастан географиялық алшақтыққа және көліктік
шығыстарға байланысты бұл мәселелер тиісті шешімін таппай келеді. Сауда-
экономикалық қарым-қатынастардың жәй-күйіне екі елдің экономикалық
үлгілерінің әр типтілігі елеулі ықпал етуде. Беларусьтағы экономиканы
басқарудың орталықтандырылған жүйесі біздің еліміздегі қазіргі бар
практикадан мүлде ерекшеленеді. Сонымен бірге Қазақстан мен Беларусь
арасындағы сауда-экономикалық байланыстарды зерттеу сауда айналымын
ұлғайтуға төмендегідей факторлардың кедергі келтіріп отырғанын көрсетеді,
олар:
- қазақстандық және беларусьтық тауарлардың Ресей арқылы транзитіне
жоғары төлем алынуы (шамамен бір тонна жүк үшін 40-50 доллар);
- шаруашылық жүргізуші субъектілердің өзара төлем төлемеуі;
- төлем-есеп айырысу тетігінің жеткілікті түрде тиімді болмауы, мұндай
есеп айырысу еркін өтімді валютада ғана төлем жүргізуге мүмкіндік береді;
- бірлескен кәсіпорындар тиімділігінің төмендігі. Сауда-экономикалық
саладағы жағдайларды жақсарту мақсатында тараптар Қазақстан Республикасы
мен Беларусь Республикасы арасындағы ұзақ мерзімді сауда-экономикалық
ынтымақтастықтың мемлекетаралық бағдарламасының жобасын әзірлеу орынды деп
таниды. Қазақстандық мұнайды БР-да одан әрі өңдеу үшін оны алыс-беріс
шикізат шартымен Беларусь тарапының сатып алуына, сондай-ақ БР-ға мұнай
тасымалдау квотасын ұлғайтуға қатысты мәселелер пысықталуда.
1998 жылғы сәуірде екі елдің Үкіметтері мен Ұлттық Банктері арасындағы
"Қазақстандық теңге мен Беларусь рублінің өзара өтімділігін қамтамасыз ету
және олардың бағамдарын тұрақтандыру жөніндегі шаралар туралы" келісім
күшіне енді. Қазақстан мен Беларусь үкіметтері мемлекетаралық есеп-
айырысуларды реттеу жөнінде комиссия құрды.
1998 қаңтарда қол қойылған есеп айырысу принциптері туралы келісім
әзірге жұмыс істемейді, өйткені онда валютаны, сондай-ақ АҚШ долларына
қатысты беларусьтық рубльдің бағамын реттеудің әкімшілік әдістеріне
байланысты ұлттық валютада есеп айырысуды белгілеу туралы ереже жоқ.
Әзірге екі жақты сауданың көлемі өте төмен. 2000 жылы ол 60 млн.
долларды құрады. Сауда айналымын ұлғайту үшін қазақстандық және беларусьтық
тауарлардың Ресей Феде-рациясы арқылы транзитіне ақы төлеудің шарттары
туралы мәселені бірінші кезекте шешу қажет. Кеден Одағының шеңберінде
немесе үш жақты Келісімнің (Қазақстан, Ресей, Беларусь) негізінде
қазақстандық және беларусьтық тауарлар үшін жеңіл тарифті немесе
Ресейішілік тарифтерді қолдануды белгілейтін келісімге қол қою анағұрлым
ұтымды жол болып табылады.
Екі жақты қарым-қатынастың экономикалық құрамдас бөліктері төмендегідей
іс-қимылға бағытталған келісілген шараларды қабылдауды көздейді:
- Еуразиялық Экономикалық Қоғамдастықтың шеңберінде екі мемлекеттің
өзара тиімді іс-қимылы;
- екі ел арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастықтың ұйымдық-
құқықтық, төлем жүргізу, есеп айырысу тетіктерін жетілдіру;
- еркін сауда-саттық режимін нақты іске асыру;
- Қазақстандағы экономикалық жобаларды (БелАЗ үлгісіндегі карьерлік
самосвалдарды, көп жүк тиеуге есептелген МАЗ машиналарын, астық жинау
комбайндарын құрастыру жөніндегі бірлескен кәсіпорындар) мемлекеттік
қолдау;
- Қазақстандық өнімдердің Беларусь және еуропалық рыноктарға, ал
беларусьтық өнімдерді Қазақстан мен Азия рыноктарына шығару мақсатында екі
елдің өнеркәсіптік әлеуетін, көлік және коммуникациялар құрылымын ұтымды
пайдаланудың біртұтас жүйесін жасасу;
-ғылым мен техника жөніндегі мемлекетаралық бағдарламаларды, сондай-ақ
бірегей ғылыми объектілер мен құрылыстарды тепе-теңдік негізде пайдалануды
іске асыру;
- екі елдің аумағындағы шағын және орта бизнесті, сондай-ақ лизингтік
компанияларды мемлекеттік қолдау;
- ұлттық валюталардың өзара өтімділігін қамтамасыз ету;
- екі ел арасындағы сауда-саттық көлемін ұлғайту.
2007 жылы 15 ақпанда ҚР Индустрия және сауда министрі Ғалым Оразбақов
Белорусь республикасының Қазақстандағы елшісі Василий Гапаевпен кездесуі
барысында сыртқы сауда айналымы өсуінің оң серпініне қарамастан, екі жақты
сауда-экономикалық қатынастардың қазіргі әлеуетке сәйкес келмейтіні аталды.
Кеден статистикасының деректері бойынша, Қазақстан Республикасы мен
Белорусь республикасының арасында тауар айналымы 2006 жылда 355.3 млн.
долларды құрады, бұл көрсеткіш 2005 жылғымен салыстырғанда (234.5 млн.
доллар) 51.5 %-ға көп. Екі ел арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастық
Қазақстан Республикасы мен Белорусь республикасының арасындағы ұзақ
мерзімді сауда-экономикалық ынтымақтастық 1998-2008 жылдарға арналған
бағдарламасына сәйкес іске асырылады. [25]
Мәдени-гуманитарлық ынтымақтастықты кеңейтуде жақсы перспективалар
бар. Қазақстанда 160 мыңнан астам этникалық беларустар тұрады. 1992 жылдан
бастап Алматыда "Беларусь" мәдени орталығы құрылған. Батыс Қазақстанда ана
тілі ретінде беларусь тілін оқытып-үйрететін сынып ашылды, беларусьтық
жексенбілік мектебі жұмыс істейді.
Қазақстан-Әзербайжан қарым-қатынастары белсенді түрде дамуда, мұның өзі
екі жақты қатынастар шеңберінде болсын (1996 жылғы қыркүйектегі
Н.Назарбаевтың сапары және Г.Алиевтің 1997 жылғы маусымдағы сапары) немесе
көп жақты форумдардың барысында болсын (ТМД, түркітілдес мемлекеттердің бас
қосулары, ЭЫҰ) екі мемлекеттің жоғары деңгейдегі басшыларының тұрақты
байланыстарынан көрініс табуда.
Әзербайжан Кавказ аймағындағы қазіргі бір мәнді емес геосаяси жағдайда
маңызды рөл ойнайды. Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін белгілеу, мұнайды
әлемдік рыноктарға тасымалдау және басқалары сияқты бірқатар стратегиялық
мәселелерді бірте-бірте шешу мақсатында Қазақстан осы елмен әріптестік
қарым-қатынаста болуға мүдделі. Екі жақты қарым-қатынастардың шарттық-
құқықтық базасы 60-тан астам шарттар мен келісімдерді қамтиды.
Қазақстан-Әзербайжан ынтымақтастығын кеңейтуге Қазақстан премьер-
министрінің Бакуге сапарының ықпалы болды (1998 жылғы қазан). Экономикалық
ынтымақтастықты тереңдету туралы, Өнеркәсіптік меншікті қорғау саласындағы
ынтымақтастық туралы; Байланыс саласындағы ынтымақтастық туралы; Қазақстан
мен Әзербайжанның Ұлттық Банктері арасындағы қаржылық-банктік жүйедегі
ақпарат алмасу және зерттеу саласындағы ынтымақтастық туралы маңызды
келісімдерге қол қою келіссөздердің нәтижесі болатын. Тараптар 1999-2000
жылдарға арналған сауда-экономикалық ынтымақтастық бағдарламасын әзірлеу,
бірлескен көліктік-экспедиторлық кәсіпорындарды құруға белсенді түрде
жәрдемдесу, ТРАСЕКА жобасы шеңберіндегі ынтымақтастықты жалғастыру туралы
шешім қабылдады.
Екі елдің үкіметтері Ақтау-Баку бағыты бойынша паром қозғалысының
жұмысын жаңғыртуға, екі елдің Каспий теңізі айлақтарындағы алымдарын азайту
мүмкіндігін қарастыруға келісті. Тараптар Әзербайжанның Қазақстан алдындағы
16,9 млн. доллар мөлшеріндегі мемлекеттік берешегін өтеу жөнінде
келіссөздер жүргізуде.
Қазақстан-Әзербайжан ынтымақтастығының анағұрлым перспективалық бағыты
мүнай саласындағы жобаларды іске асырумен байланысты. Біздің еліміздің
алдында мұнайды Әзербайжан аумағы арқылы әлемдік рыноктарға тасымалдау үшін
жақсы мүмкіндіктер ашылып отыр. Қазақстандық мүнайдың транзитке қатысты
көлемін 10 млн. тоннаға дейін ұлғайту жоспарлануда. Сондықтан экспорттық
құбыр желілерін қоса алғанда, мұнай көлік инфрақұрылымын кеңейту және
жаңғырту орынды.
2000 жылы екі жақты тауар айналымының көлемі 58 млн. долларды құрады,
мұнын өзі 1999 жылға қарағанда 13 млн. долларға көп. Дегенмен тараптар
сауда-экономикалық байланыстардың қазіргі жәй-күйіне қанағаттанып отырған
жоқ.
Екі мемлекет те қазақстандық мұнайды қара теңіздік порттар Грузия және
түрік порты Джейхан арқылы Жерорта теңізіне жеткізуге, тасымалдауға
мүдделі. Осы мәселеге байланысты 1999 жылы қарашада Баку-Тбилиси-Джейхан
стратегиялық жобалауға, яғни Стамбул Диклорациясына қол қойылған еді. Екі
ел арасындағы сауда-экономикалық, мәдени байланыстар жасау болашағына
Әзірбайжан мемлекетінің Ильхан Әлиевтің осы жылғы ақпан айындағы
Қазақстанға ресми сапары кезінде қол қойылған келісімдер үлкен ықпал берері
сөзсіз.
Қазақстан Республикасының сыртқы саясат мәселесінде Закавказьедегі
Грузия мен Армения республикалары да зор роль атқарады. Атап айтқанда
Қазақстан-Грузия қарым-қатынастарын реттейтін 1993 жылғы шілдеде
қабылданған шарт және Қазақстан-Армения достық қатынастарын реттейтін 1993
жылы 19 қаңтарда қол қойған шарт бүгінгі таңда өзінің күшінде.
Грузияға ҚР Елбасының 1996 жылы 17 қыркүйекте Қазақстанға Грузия
мемлекетінің басшысының 1997 жылдың 11-12 қараша және 2008 жылғы сапарлары
кезіндегі уағдаластықтар қарым-қатынастарға оң серпін берді.
1999 жылы Қазақстан-Армения елдерінің арасындағы сыртқы сауда айналымы
7.2 лмн. долларды құрады. Қазақстан ауыл шаруашылық өнімдерін Арменияға
тасымалдауды өсіру, біріккен химия, тау-кен өнеркәсібі, түсті металл,
зергерлік бұйымдар, өндіріс орындарын салу, транспорт инфраструктурасында
Армения территориясы арқылы Иран тауарларын транзитпен өткізу, Ақтау-Энзели
порттары арқылы жеткізу мәселелері келісіліп, орындалу үстінде.
1.2 Қазақстанның Орталық Азия мемлекеттерімен қарым-қатынасы.
Соңғы жылдары аймақтық интеграция, ғаламдастыру процесімен қатар,
мемлекеттер арасындағы сауда-экономикалық қарым-қатынастар да үстемдік
сипаттағы тенденцияға айналды. Орталық Азияда аймақтандыру процесін дамыту
үшін қолайлы алғышарттар бар. Бұл, ең алдымен, аймақты мекендейтін
халықтардың тарихи, географиялық, мәдени және тілдік бірлігі. Сондықтан
Орталық Азиядағы мемлекеттермен ынтымақтастықты ұлғайту Қазақстанның сыртқы
саясатының негізгі міндеттерінің бірі болып қала береді. Орталық Азия
мемлекеттерімен өзара тату көршілік, тұрақты қарым-қатынас - біздің
еліміздің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің маңызды факторы.
Президент Н.Назарбаев Қазақстан халқына "Қазақстан-2030" жолдауында:
"Ұлттық мүдделерді қорғауды, сондай-ақ таяудағы және алыс перспективадағы
күштердің тепе-теңдігін қамтамасыз етудегі біздің озық қаруымыз -
интеграция саясаты, бірінші кезекте Қазақстанның, Қырғызстанның және
Өзбекстанның арасындағы Орталық Азиялық Одақты нығайту, қарсы тұру емес,
басқа мемлекеттердің істеріне араласпау, келісімге келу актілері үстем
болуы тиіс" - деп атап көрсетті.[26]
Экономика, сөз жоқ, интеграцияның анағұрлым маңызды құрамдас бөлігі
болып табылады. Тарихи қалыптасқан шаруашылық байланыстар, сондай-ақ
геосаяси жағдайдың ерекшелігі жиынтық экспорттық және транзиттік-көліктік
әлеуетті тиімді пайдалану қажеттігін талап етеді. Оның үстіне аймақта
бірқатар елеулі проблемалар бар, оларды екі жақты негізде шешу мүмкін емес.
Әңгіме аймақтың су энергетикалық ресурстарын және транзиттік-көліктік
әлеуетін келіскен түрде, сондай-ақ ұтымды пайдалану, ауқымды экологиялық,
атап айтқанда, Арал теңізі ауданындағы апаттың салдарын бірлесіп еңсеру;
аймақтық қауіпсіздіктің тиімді жүйесін құру; терроризмге, діни экстремизмге
және есірткі бизнесіне қарсы күрестегі бірлескен қызметті үйлестіру туралы
болып отыр.
Орталық Азия мемлекеттерін аймақтық интеграциялау идеясы Біртұтас
Экономикалық Кеңістік құру туралы (БЭК) шартқа 1994 жылғы 30 сәуірде қол
қоюмен нақты жүзеге асты. Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан оның
қатысушылары болды (1998 жылғы 26 наурыздан бастап Тәжікстан шарттың толық
құқықты қатысушысына айналды). Шартты дамыту тұрғысында 1994 жылғы шілдеде
Президенттердің шешімімен Мемлекетаралық Кеңес және оның негізгі
институттары - Премьер-министрлер кеңесі, Сыртқы істер министрлерінің
кеңесі, Қорғаныс министрлерінің кеңесі және олардың тұрақты қызмет істейтін
жұмыс органы - Атқару комитеті құрылды. Сөз болып отырған уақытта Орталық
Азиялық Ынтымақтастық және даму банкін (ОАЫДБ) құру туралы келісімге қол
қойылды, оның капиталы қатысушы мемлекеттердің үлестік жарналарынан
қалыптасады.
Сонымен бірге Орталық Азия елдеріндегі экономикалық реформалар
деңгейіндегі елеулі айырмашылық, Орталық Азия Одағының біршама оқшаулығы
осы ұйымның шеңберіндегі жұмыстың жаңа нысандарын қажет етті. Сондықтан
Мемлекетаралық Кеңестің мәжілісінде (1998 жылғы 17-18 шілде) аймақтық
бірлестіктің жаңа атауы - Орталық Азия Экономикалық Қоғамдастығы (ОАЭҚ)
бекітілді. Мемлекетаралық кеңес 1996 жылдың тамызында Ресейді байқаушы
ретінде қабылдады, 1999 жылдың шілдесінде тап осындай мәртебені Грузия,
Түркия және Украина алды.
Осындай жолмен Орталық Азия Экономикалық қоғамдастығы анағұрлым
өкілетті халықаралық ұйымға, экономикалық тұрғыдан - анағұрлым бағдарланған
ұйымға айналды.
Осы аймақтағы интеграция процесін саяси мағынада Достастық шеңберінде
әрдеңгейлі және көп сатылы интеграцияның бар екендігі туралы Қазақстан
Президентінің тұжырымдамасын айғақтау ретінде қарауға болады. Бұл бірлестік
тиісті елдердің аймақты экстремистік күштердің радикалды идеологияны,
есірткі бизнесін және терроризмді таратудың плацдармына айналдыру
әрекеттерінен қорғауға дайындығын паш етті.
1994 жылы қол қойылған шарт шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы
тікелей экономикалық байланыстарды дамытуға, тауарлардың, капиталдың,
көрсетілетін қызмет пен жұмыс күшінің еркін қозғалысына, басымдық берілетін
салалардағы өндірістік бірлестіктерге; қатысушы елдердің кредит-есеп
айырысу, инвестиция, бюджет, салық, баға, кеден, валюта саясаты
проблемалары бойынша консультациялар өткізуге, сондай-ақ көлік және
коммуникация саласындағы саясатты жүзеге асыруға қолайлы жағдайларды
қамтамасыз ету тұрғысынан маңызды рөл ойнады.
Орталық Азия аймағында көп жақты ынтымақтастықты одан әрі дамыту үшін
және Азия құрлығының елеулі бөлігінде тұрақтылықты нығайту үшін 1997 жылғы
10 қаңтарда Бішкекте қол қойылған, Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан
арасындағы мәңгілік достық туралы шарттың зор маңызы болды. Бұл әлемдік
дипломатиялық практикада бұрын-сонды болмаған бірегей көп тарапты құжат.
Осы құжатқа қол қоюдың бастамашысы Қазақстан Президенті болып
табылатындығының айрықша маңызы бар. Үш мемлекеттің өзара қарым-қатынасының
бүкіл кешенін қамтитын шарт өзара сенім білдіру, тәуелсіздік, егемендік,
аумақтық тұтастық, тең құқылық және бір-бірінің ішкі істеріне араласпау
сияқты принциптерді құрмет тұту негізінде жан-жақты ынтымақтастықты одан
әрі тереңдетуді көздейді. Құжат саяси, сауда-экономикалық және мәдени-
гуманитарлық салаларда аймақтық ынтымақтастық үшін қолайлы жағдайлар
туғызуды мақсат тұтады.
Үш Орталық Азия мемлекеттерінің басшылары БҰҰ аясында бірлескен
бітімгершілік батальонын (Орталықазбат) құрудың орындылығы туралы ортақ
пікір білдірді, мұның аймақтық тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз
етуде орны бөлек. Бұл ұсынысты Қазақстан Президенті тұңғыш рет 1994 жылғы
желтоқсанда БҰҰ Бас Хатшысының орынбасары М. Гулдингке баяндап берді және
бұл кейін БҰҰ Бас Хатшысы Б.Бутрос Галидың тарапынан қолдау тапты.
Орталықазбаттың құрылуына БҰҰ-ның басшысы К.Аннан үлкен үлес қосты. БҰҰ
аясында бітімгершілік батольонын құру туралы идея үш ел Президенттерінің
1995 жылғы 15 желтоқсанда болған Жамбылдағы кездесуі барысында жүзеге асты.
Мемле-кеттер басшылары Ұжымдық бітімгершілік батальонын ұйымдастыру және
құру туралы келісімге қол қойды. Осы кездесудің барысында Қазақстан,
Қырғызстан және Өзбекстан Қорғаныс министрлерінің кеңесі туралы ереже
бекітілді. Мемлекетаралық кеңестің жұмыс органы болып табылатын Қорғаныс
министрлерінің кеңесі аймақтық қауіпсіздікке, өзара қорғаныс іс-қимылына
және әскери ынтымақтастыққа қатысы бар барлық мәселелерді қарайды.
1996 жылғы 6 мамырдағы кезекті кездесуде Қазақстан, Қырғызстан және
Өзбекстан басшылары бітімгершілік батальонын құру және "Бейбітшілік
жолындағы әріптестік" бағдарламасы шеңберінде оқу-жаттығуға әзірлену,
Біртұтас экономикалық кеңістік туралы шартты іске асырудың барысы, үш
мемлекет арасындағы өндірістік кооперация проблемалары, сондай-ақ су-
энергетикалық ресурстарды бірлесіп пайдалану проблемалары жөніндегі
шараларды қарады. "Орталық Азия: интеграция проблемалары" журналын құру
туралы шешім қабылданды. [27]
Кейінгі оқиғалар көрсеткендей аймақтағы қауіпсіздік про-блемаларына
жіті назар аудару өзін-өзі ақтады. Ауғанстанның солтүстігінде "Талибан"
қозғалысы шабуылының өрістеуіне және Орталық Азияның бірқатар
мемлекеттерінің аумағында экстремистік элементтерді сүзгіден өткізу
аймақтағы жағдайды елеулі түрде шиеленістіріп жіберді. Осындай жағдайларда
1996 жылғы 4 қазанда Алматыда Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан
Президенттерінің және ресейлік Үкімет басшысының кездесуі өтті. Ұжымдық
қауіпсіздік туралы шарттың аясында өткен форумға қатысушылар бірлескен
мәлімдеме қабылдады, онда соғыс қимылдарын тоқтату жөнінде шұғыл шаралар
қабылдау үшін мүдделі елдердің қатысуымен БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің арнайы
мәжілісін өткізу ұсынылды. Қазақстандық тарап ауған проблемасы бойынша
өзінің ұстанымын жария етті: жанжал Ауғанстанның біртұтас мемлекет
мәртебесін сақтауы жағдайында қарама-қарсы тұрушы тараптардың келіссөздері
және өзара ымыраға келуі арқылы бейбіт саяси жолмен реттелуі тиіс.
Қазақстан осы бағыттағы БҰҰ-ның күш-жігерін қолдайды және осы әмбебап
ұйымның ауғанаралық реттеу процесіндегі рөлін нығайтуды жақтайды. [28]
Орталық Азия елдерінің саяси өзара іс-қимылы және экономикалық
ынтымақтастығы олардың аймақтық экономикалық интеграцияға жіті көңіл
бөлуіне байланысты. Осы жаңа үрдісті ескере отырып, Президент Н.Назарбаев
Орталық Азия экономикасы үшін арнайы Бағдарлама құру туралы бастама
көтерді, ол екі басты мақсатты көздеді: аймақ мемлекеттерінің арасындағы
экономикалық байланыстарды одан әрі нығайту және Орталық Азия елдерінің
Еуропамен сондай-ақ Азиямен ынтымақтастығын дамыту. Бағдарламада
төмендегідей басымдық берілетін бағыттар болды: көліктік инфрақұрылым, су-
энергетика ресурстарын ұтымды пайдалану, шетелдік инвестицияларды тарту
және көмірсутегі шикізатын әлемдік рыноктарға жеткізудің көп нұсқалы
жолдары.
Қазақстандық дипломатия осы ұсынысты нақты іске асыру үшін едәуір күш-
жігер жұмсады. Бір жағынан СПЕКА жобасы БҰҰ арналары бойынша белсенді түрде
алға жылжытылды, екінші жағынан Орталық Азиялық әріптестерімен
консультациялар барысында жан-жақты талқыланды. Қазақстан Президентінің
беделі ықпал еткен осы ауқымды жұмыстың нәтижесінде халықаралық ұйымдарда
да, Орталық Азияның өзінде де сенімсіздікті еңсерудің сәті түсті. Осы
жобаны іске асыруға БҰҰ-ның Еуропалық Экономикалық Комиссиясы (Женева) және
ЭСКАТО (Бангкок) сияқты ұйымдар шешуші үлес қосты, олар өздерінің
қызметінің практикасында тұңғыш рет Орталық Азия мемлекеттерінің әлеуметтік-
экономикалық дамуы жөніндегі жеке бағдарламаларын біріктірді.
ОАЭҚ Мемлекетаралық Кеңесінің 2000 жылғы 14 маусымдағы Душанбеде өткен
мәжілісінде Орталық Азия елдерінің Президенттері Қоғамдастықты дамыту
перспективалары мен Орталық Азия аймағының су-энергетикалық ресурстарын
бірлесіп пайдалану туралы ой-пікір алмасты. Тараптар халықаралық су-
энергетикалық консорциумын құру туралы келісімге қол қоюға қатысты
Қазақстанның ұсынысын қабылдады, консорциум аймақтың барлық мемлекеттері
мүдделерінің жолында трансшекаралық өзендердің су ресурстарын ұтымды
пайдалануды қамтамасыз етеді. Алдын ала айтатын болсақ, еңсеруге болмайтын
қарама-қайшылықтарға байланысты бұл келісімге қол қойылмады.
Орталық Азиядағы интеграция туралы айтқанда, аймақта өнеркәсіптік
өндірісті кооперациялау, бірлескен кәсіпорындарды құру және
агроөнеркәсіптік кешенде өзара іс-қимыл жасау үшін қолайлы жағдайлар бар
екенін атап өту керек. Орталық Азия елдерінің ынтымақтастығы экономикалық,
саяси, әлеуметтік және экологиялық міндеттердің кешенін шешу үшін кең
ауқымды мүмкіндіктер ашады. Орталық Азияның барлық мемлекеттеріне тиімді
осындай өзара іс-қимыл осы елдердің әлеуметтік-экономикалық дамуын
жеделдетудің салмақты факторы бола алады.
Сонымен бірге Орталық Азия аймағы экономиялық және саяси тұрғыдан бір
тектес емес екенін есте ұстау маңызды. Ең алдымен осы аймақтағы мемлекеттер
экономикалық даму деңгейі, шаруашылық әлеуеті, сондай-ақ экономикадағы
құрылымдық қайта құрулар көзқарасы тұрғысынан бір-бірінен ерекшеленеді.
Халықаралық сарапшылардың пікірі бойынша Қазақстан экономикалық реформалар
жөнінен аймақтың барлық басқа елдерінен әлдеқайда озық тұр, мұның өзі оның
негізгі макроэкономикалық көрсеткіштріне жағымды ықпал етті. Жалпы ішкі
өнімнің көлемі бойынша Қазақстан Орталық Азия ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz