ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӨЛЕМ ЖҮЙЕСІ ХАЛЫҚ БАНК АҚ МЫСАЛЫНДА ТАЛДАУ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

1. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ТӨЛЕМ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Төлем жүйесі және оның негізгі элементтері

1. 2 Төлем жүйесіндегі қолма-қол және қолма-қолсыз есеп айырысудың негізгі формалары

1. 3 Төлем жүйесінің төлем карточкалар арқылы жұмыс жасауының экономикалық аспектілері

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӨЛЕМ ЖҮЙЕСІ «ХАЛЫҚ БАНК»АҚ МЫСАЛЫНДА ТАЛДАУ

2. 1 АҚ «Қазақстан Халық Банкі» қызметінің негізгі экономикалық көрсеткіштерінің талдауы

2. 2 Банк клиенттерінің есеп айырысуларында төлем карточкаларын қолданудың динамикасы

2. 3 Қазақстан Республикасының төлем жүйелеріндегі төлемдер көлемінің динамикасы

3ЖАҺАНДЫҚ ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТӨЛЕМ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗДЕРІ

КІРІСПЕ

Экономикалық дамуы нарықтық өзгертулер процесі арқылы дамитын елдердің негізгі және қиын әлеуметтік-экономикалық проблемаларының бірі банктік жүйенің тұрақтылығын, табандылығын және сенімділігін қамтамасыздандыру болып табылады.

Банктік жүйені реформалау, реттеу мәселелеріне мүдделіктіліктің пайда болуы, әдетте екінші деңгейдегі банктердің сенімді қызмет жасайтын нарықтық институттарға айналуына байланысты, себебі Қазақстан Республикасында нарықтық экономиканың аяқтан тұру проблемалары, сан алуан формаларда шаруашылық өмірдің барлық сфераларына ендеп кірген несиелермен тығыз байланысты болуында.

Бұл туралы банктер мен басқа да несиелік-қаржылық мекемелердің операциялар көлемінің күрт өсуі, несиелердің жаңа формалары мен түрлерінің пайда болуы, кредиттік операцияларға жаңа қатысушылардың тартылуы, соның ішінде жеке тұлғалар санының өсуі нарықтық өзгеріп отыратын жағдайларына несиелік-төлем жүйесінің шапшаң ыңғайланулары куә болады.

Әлеуметтік нарықтық экономиканы бәсекелік негізге сүйене отырып, негізгі жекеменшіктік формаларды (мемлекеттік және жеке) ұштастыру мен өзара байланыстыра отырып, Қазақстан Республикасының Конституциясы негізінде жұмыс жасау несиелік саясаттың негізгі нысаны болып табылады. Нарықтық экономиканы қалыптастыру Кеңес империясының шикізат көзі болған Қазақстанды дамыған индустриялық державаға айналдыруға мүмкіндік береді.

Банктік несиелік саясат туралы айтқан жағдайда, тек бір бөлікке ғана көңіл аударуға болмайды. Себебі ең ірі деген жалғыз банк кәсіпорындардың несиелік қорларға туындаған сұраныстарын қамти алмайды.

Банктік саясат, егер ол тек коммерциялық банктермен ғана жүргізілген жағдайда да, мемлекет ісі болып табылады және міндетті түрде мемлекеттік реттеуді талап етеді. Ол әрине құқықтық және экономикалық шеңберде ғана болуы тиіс (Қазақстанның банктік жүйесінің реформалануына негіз болған құжат - 1990 жылы қабылданған «Банктер туралы және Қазақ ССР банктік іскерлік туралы» Заңы) .

Қазақстан Ұлттық банкінің мақсаттарын, іскерлік принциптерін, құқықтық статусын және өкілеттігін, банктік жүйедегі оның рөлі мен орнын, Қазақстан Республикасы мемлекеттік басқару органдарымен ара-қатынас тәртібін анықтайтын құжат - 13. 04. 1993 жылы қабылданған «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» Заңы.

Қазақстан Республикасында Ұлттық банк мемлекеттің банктік жүйесінде бірінші деңгей болып табылса, мемлекеттік, жеке меншіктік, акционерлік және аралас банктер торабы Қазақстан Республикасының банктер туралы заңында айқын анықталғандай екінші деңгейдегі банктер болады.

Қазақстан Республикасында тек Ұлттық банк республикадағы банктік жүйенің жұмыс істеуін ұйымдастырады, төлемдік есептесудің тәртібі мен формаларын анықтайды, банктік операциялардың уақытында және үзіліссіз өтуін қамтамасыз етеді. Ал, екінші деңгейдегі банктер банктік қызмет көрсетулерді ұйымдастырады. Мысалы, ең әмбебап банктер типі болып табылатын коммерциялық банктер коммерциялық негізде қаржылық-коммерциялық операцияларды кең көлемде іске асырады. Олар өздерінің меншікті капиталдарын пайдаланумен қатар салушылардың ақша құралдарын жоғары дәрежеде жұмылдыра отырып, кәсіпорындарға несиелер ұсынады. Яғни, нарықтық экономикада коммерциялық банктер жетекші рөл атқарады.

Қазақстан Республикасында Ұлттық банк мемлекеттің ақша-несие органы бола отырып, елдің қаржы жүйесінің тұрақтылығын ұстауға жауапты болады. Аталған міндетке қол жеткізу үшін Ұлттық банк нормативтік және құқықтық актілерді жобалап, бекітеді. Басқаша айтқанда, мемлекеттегі төлемдік жүйенің банктік іскерлігін тұрақты реттеуді іске асырып отырады.

«Қазақстан-2030» стратегиясының өтпелі экономиканы реформалауды одан әрі тереңдету туралы тактикалық мақсаттары Қазақстан Республикасындағы банктік іскерлікті реформалау мен реттеудің процесін терең зерттеу мен талдау жөніндегі объективті қажеттіліктен туындады. Аталған проблеманы зерттеудің объективті қажеттілігі ҚР Ұлттық банкі және тікелей екінші деңгейдегі банктер енгізіп жатқан әдістер мен әдістемелерді есепке ала отырып, банктік іскерлікті реттеудің аяғынан тұруы мен дамуын тереңдету болып тұр.

Банктік іскерлікті реттеу процесінің жалпыға бірдей заңдылығы бар. Бірақ бұл реттеу республиканың өзіндік ерекшеліктерін есепке алу керек. Аталған проблеманы зерттеу барысында нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында банктердің рөлін анықтайтын мәселелерді қарастыратын бағытты таңдаған дұрыс болады.

Банктік іскерлікті реформалау - пайданы максималды көлемде алу үшін банктік бизнесті белсенді қоздыруды қарастырады. Ол тек белгілі мөлшердегі тәуекелді қабылдау арқылы ғана іске асырылады.

Сонымен, дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болған мәселе - төлем жүйесіндегі коммерциялық банктер рөлін зерттеу қажеттілігінен туындады.

Аталған проблеманың өзектілігін негіздеуге жоғарыда көрсетілген аргументтерден басқа, нарықтық экономика жағдайында тиімді жұмыс атқаратын төлем жүйесін құрып жетілдіру мемлекеттің экономикалық және саяси тұрақтылығының бір көрсетіші болып табылуында. Ал, мемлекеттік төлем айналысының тиімді болуында коммерциялық банктер өте үлкен рөл атқарады.

Дипломдық зерттеудің нысанына қол жеткізу үшін төмендегідей мақсаттарды орындау жоспарланды:

1. Төлем жүйесіндегі коммерциялық банктер рөлінің теориялық негіздерін зерттеу.

2. Төлем құралдарын талдау және Қазақстан Республикасының төлем жүйесіндегі олардың мінездемелеріне зерттеу жүргізуді іске асыру.

3. Төлем жүйесіне мониторинг жүргізіп, оларды жетілдірудің жолдары мен әдістерін қарастыру.

Дипломдық жұмыс «Халық Банкі» мысалында орындалды.

Дипломдық жұмысты орындау үшін төмендегідей ақпарат көздері пайдаланылды: ғылыми әдебиеттер, жылдық есептер, статистикалық мәліметтер, жоспарлар және басқа да құжаттар, оқулықтар және көсмекші оқу құралдары.

Жұмысты жазу барысында экономикалық талдау, салыстыру және т. б. әдістер қолданылды.

1. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ТӨЛЕМ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Төлем жүйесі және оның негізгі элементтері.

ХХ ғасырдың соңғы онжылдығы әлем бойынша төлем жүйесі белсенді реформаланды және оған нарықтық экономикада төлем жүйесінің негізгі роль атқаратынын түсініп, мойындау себеп болды. Сонымен қатар төлем жүйесін реформалау, төлеуші мен ақша алушының орналасқан жеріне тәуелсіз. Төлемдер мен ақша аударымдарын шапшаң, тиімді және қауыпсіз өткізуді қамтамасыз ететін жаңа технологиялардың пайда болуына байланысты.

Халықаралық эксперттердің бағалуы бойынша барлық посткеңестік кеңістікте Қазақстанның төлем жүйесі ең артық, ең жетілген болып отыр.

Төлем жүйесі әр түрлі формада болады, бірақ олардың нысаны біреу: ақша аударымын бір банктік шоттан басқасына аударуды іске асыруға мүмкіндік береді. Төлемдік жүйенің рөлі тұтынушы мен тауар және қызмет көрсетуді ұсынушының арасында ақша құралдарын уақытымен және тиімді өткізуді қамтамасыздандыру. Бұл ретте ол, экономикалық және қаржылық іскерліктің нәтижесінде алынған міндеттемелерді мерзімінде аяқтауға мүмкіндік жасайды. Қаржылық нарықтар, банктік қызмет нарықтар арасындағы тұрақтылық және төлем жүйесі тұрақтылығы арасында екі жақты байланыстар бар.

Қазақстан Республикасында төлем жүйесін реттеудегі Ұлттық Банктің орыны Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы заңымен анықталған. Аталған заңның 48 бабына сәйкес, Ұлттық банк төмен жүйесінің жұмыс істеуін ұйымдастырады, координациаларды және реттелуі, ал осы заңның 8 бабына сәйкес. Ұлттық банк - барлық банктер мен олардың клиенттері орындауға тиісті нормативтік құқықтық актілерді төлемдер мен ақша аударымдары бойынша шығарады [1]

Төлем жүйесінің тұрақтылығы принципін сақтауға қатысты маңызды құрал болып, комерциалық банктерді тұрақты тексеріп тұру процесі көрсетіліеді. Орталық банк ақырығы есеп айырысуы іске асыратын соңғы инстанция болады. Сол себепті ақырғы банкаралық есеп айырысуларды орталық банк ақырғы жүргізу дұрыс.

Төлем құралдарын 2 топқа бөлуге болады:

кредиттік құралдар
дебеттік құралдар

Төлем құжаттарының түрлері мен толтыру тәртібі:

төлем тапсырыстары - төлем шоты
чек
вексель
төлем талабы - тапсырысы
инкассалық нұсқауы, салық қызметі мен кеден органдарының инкассалық нұсқауы, салық қызметі мен кеден органдарының инкассалық нұсқауы
Ұлттық банктің нормативтік актілері анықтаған, басқада төлем құжаттары.

Төлем тапсырысы ақша жіберушінің қызмет көрсететін банк алушыға алынған тауар, атқарылған жұмыс, көрсетілген қызмет туралы ұсынылған құжат негізінде.

Төлем тапсырысы ақша жіберушінің қызмет көрсететін банк-алушыға, тапсырыста көрсетілген сапаны бенефициардың пайдасына ақша аудару туралы тапсырмасы болып табылады.

Төлем талап - тапсырмасы ақша жіберушіге бенефициардың алынған тауар, атқарылған жұмыс, көрсетілген қызмет туралы ұсынылған құжат негізінде ақша төлем талабы.

Салық қызметі мен кедендік органдардың инкассалық нұсқалары аталған өндіріп алуды негіздейтін орындалу құжатын ұсынбай іске асырылады.

Банк алушының төлем тапсырысын акцептеуі, оның жіберушінің төлем тапсырысын орындау міндеттемесі барын және банк-алушыда жіберушінің банк шотынан акцептелген сома көлемінде ақша сомасын алу, сол сияқты оны орындауда пайда болған шығындарды өндіріп алу құқықтары пайда болады.

Банк - алушымен төлем шотын акцептеу іске асты деп есептеледі, егер төменгі шарттардың бірі орындалса:

жіберушіге банк - алушы акцептеу туралы хабар жіберсе немесе төлем шотын төлеуге қолма-қол ақшаның қабылданғаны туралы хабар жіберсе.
банк алушының төлем тапсырысы негізінде жіберушінің ақашасын алса (банктік шотты дебеттесе)
банк алушының төлем тапсырысын алғаннан кейін үш жұмыс күні бойында жіберушіге акцептеу туралы немесе акцептеуден бас тарту туралы хабарламасын алмаса.
Қазақстн Республикасның заңдылықтары құрастыратын немесе банк-алушы мен жіберушінің өз ара келісім-шарты негізіндегі басқада жағдайларда. [2]

Бенефициалдық банк төлем тапсырысын акцептедіден есептеледі, егер төменгі шарттардың бірі орындалса

бенефициардың банкі жіберушіге акцептелу туралы хабар жіберсе
бенефициардың банкі, егер ол бір мезетте банк-алушы болған жағдайдағ жіберушінің ақшасын оның төлем тапсырысы негізінде алса (банктік шотты дебеттесе)
бенефициардың банкі бенефициарға ақша аударуды оның банктік шотын несиелеу жолымен іске асырса.
бенефициардың банкі төлем тапсырысын алғаннан кейін үш жұмыс күші ішінде жіберушіге акцептеу туралы немесе акцептеуден бас тартуы туралы жіберуші хабар алмаса
Қазақстан Республикасының заңдылықтары қарастырған немесе бенейициар мен бенефициардың банкісі арасындағы келісім-шарт негізінде, басқада жағдайларды іске асырса.

Жіберуші мен банк-алушының арасындағы келісім шартта төлем тапсырысын, оны алу сәтінде акцептеуде қарастырылуы мүмкін.

Қазақстан Республикасында дебеттік аударымдар төменгідегі төлем құжаттарын пайдалана отырып іске асырылады:

чек
төлем талап-тапсырысы
вексел

Дебеттік аударымдарда төлемдер мен ақша аударымдар бенефициардық төлеуге ұсынатын төлем құжаттары негізінде өткізіледі.

Төлемдер тағайымдарының тұтас классификаторының кодтау құрылымы сандық және әріптік симолдар жүйесі көмегімен құрылды. Төлем тағайымдарының тұтас классификаторлары құрылымы төмендегідей түрде болады: І, ІІ, ІІІ, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X. Онда:

І - ақша жіберушінің резиденттік белгісі.

ІІ - ақша жіберушінің экономикасының секторы.

ІІІ -бенифициардың резиденттік белгісі.

IV - бенифициардың экономикалық секторы.

V, VI, VII - валюта мен қымбат бағалы металдардың коды.

VIII - операциялар түрі.

IX - төлем мінездемесі.

X - төлемді деталдау.

Бұл ретте О «Зейнетақы төлемдері мен көмек ақы» бөлімі төлемдер тағайымы кодтарына ие болғанымен төлем мінездемесі атау болмау себептен жоғарғы классификатарға жатпайды.

1. 2 Төлем жүйесіндегі қолма-қол және қолма-қолсыз есеп айырысудың негізгі формалары

Бүгінгі таңда әрбір мемлекеттің экономикасының дамуы тиімді ақша айналымының жүйесі мен қазіргі төлем механизімдерін қолдануынсыз бола алмайды. Тәжірибе көрсетіп отырғандай күн сайынғы қаржыландырудың, экономиканы несиелендірудің, бюджетті орындаудың мәселелері және сонымен қатар перспективадан жоғары міндеттер қолма-қолсыз есеп айырысулардың түрлі формаларын интенсивті дамытуына тиімді жағдай туғызады.

Төлем механизмі - шаруашылық жүйесіндегі «зат алмасу» сипатындағы экономикалық құрылым. Төлемдердің әдістері қолма-қол және қолма-қолсыз болып бөлінеді. Кейбір елдердің ақша жүйелерінде қолма-қолсыз есеп айырысулар біртіндеп қолма-қол ақша төлемдерін ығыстырып жатыр. Қолма-қолсыз есеп айырысулардың негізгі үлесі коммерциялық банктерде өткізіледі. Тек соларға ғана елдің төлем жүйесіндегі маңызды есеп айырысу төлемдерінің қызметтері жатады [2]

Банктік есеп айырысулар мен қолма-қолсыз құралдар айналымының тығыз байланысы банктік есеп айырысулардың мәнін қарастырады. Коммерциялық банкпен өткізілетін есеп айырысуларды әртүрлі көзқарастармен айқындауға болады: біріншіден, есеп айырысуларды өткізетін техника көзқарасымен, екіншіден, есеп айырысуды ұйымдастырудың ерекшелігіне байланысты, және үшіншіден, банктік есеп айырысулардың экономикалық мәні бойынша. М. П. Березина және Ю. С. Крупнов банкаралық есеп айырысуларды келесідей қарастырады: «Банк ұйымдарының арасындағы қолма-қолсыз есеп айырысулар жүйесі, басты негізгісі ақша құралдарының тікелей аударымдары және олардың өзара талабы мен міндеттерін әрдайым есепке алу. Кейбір жағдайларда банктер арасындағы есеп айырысулар қолма-қол ақшаның көмегімен жүргізе алуы мүмкін» [3] О. И. Лаврушин банкаралық есеп айырысулардың ұйымдастыру жағын келесідей қарастырады: «Мамандандырылған есеп айырысу және клирингтік ұйымдар мен сонымен қатар басқа банктерде ашылған корреспонденттік субшоттар арқылы өтетін есеп айырысулар, Орталық банктің есеп айырысу орталықтары арқылы өтетін төлемдердің жиынтығы» [4]

Шетел әдебиеттерінде банкаралық есеп айырысуларды қарастырған кезде «төлем айналымы» мен «төлем жүйесі» сияқты ұғымдар жиі кездеседі. Мысалы, Э. Роде төлем айналымын «клиенттердің шоттары және өздіренің жеке қолма-қол мен қолма-қолсыз төлемдердің шоттары арқылы банктердің жұмыс жасауы» осылайша түсіндіреді. [5] Осындай төлем айналымының анықтамасы қазіргі ресей әдебиетінде кең етек алған жоқ, өйткені ол дәстүрлі түрде басқа ұғымды қарастырады. Ц. М. Хайтина төлем айналымын «төлеушінің шотынан алушының шотына ақша аударудың жолы арқылы өткізілетін төлемдерді қосатын қолма-қолсыз ақша айналымының бөлігі» ретінде анықтайды [6] А. М. Косойдың пікірі бойынша «төлем айналымы - қолма-қолсыз құралдар төлемдерінің айналымының бөлігі» [7] , ал Г. А. Шварц бұл анықтаманы былай түсіндіреді «төлем құралы ретінде ақшаны қолданумен құрылған төлемдердің жиынтығы» [8] Айқын көрініп тұрғандай негізгі ерекшелік болып, шетел экономистері төлем айналымының ұғымын банкаралық операциялармен байланыстырса, ол отандық экономистер - төлем құралы ретінде ақшаның қызметімен байланыстырды.

Екінші термин - «төлем жүйесі» -керісінше, қазіргі уақытта барлық банктік есеп айырысумен байланысқан жарияланымдарда кеңінен қолданылады. Бұл ұғымды батыс мамандары былайша түсіндіріледі, «шаруашылық субъектілердің материалдық және қаржылық ресурстарды сатып алу кезіндегі алынатын міндеттерді орындау механизмдердің жиынтығы». Осындай механизмдердің қатарына олар «өзара қызығушылығы бар жақтар арасындағы келісім қарым-қатынастары мен төлем міндеттемелерін аудару кезінде қолданатын әртүрлі құралдарды және төлем қызметтерін ұсынатын мекемелерді» жатқызды. Банкаралық есеп айырысулар олармен технологиялық көзқараспен анықталады. П. Ван ден Берг былайша түсіндіреді: «Банкаралық құралдарды аударымдар - бұндай аударымдарды жасау барысында банктер төлемді төлеуші мен алушы ролінде шығады. Бұндай аударымдар не өздерінің клиенттерінің төлемін жасау үшін банктер бір-біріне төлем жасау кезінде орын алады, не болмаса олар бір-бірінің арасында міндеттерді орындау кезінде орын алады, мысалы, ақша нарығында операциялар бойынша» [9] . Г. Д. Бломштейн мен Б. Д. Саммерс осыған ұқсас анықтама беріп отыр, банкаралық аударымдарды «төлемдер кезінде клиенттердің қажеттіліктерін орындау үшін жасалатын және корреспонденттік шоттардың банкаралық желілер арқылы өткізілетін коммерциялық банктер арасындағы» есеп айырысулар түрінде көрсеткен. [10]

Енді коммерциялық банктердің қолма-қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру және жүргізуіне келетін болсақ, ол банктердің клиенттерге көрсеткен қызметтеріне немесе банктің комиссиондық операцияларына байланысты.

Берілген қызметтің орындалуы, ең алдымен, банктік шоттарды шаруашылықтың, мемлекет пен халықтың бос ақшалай қаражаттарын шоғырландыру және сақтауымен байланысты. Коммерциялық банктер әртүрлі шоттар ашады: есеп айырысу, ағымдық, дербес, депозиттік және тағы басқалар.

Бұндай шоттар жеке және заңды тұлғалар үшін ашылады. Клиенттер тапсырмасы бойынша банк қызметкерлері сәйкес төлем құжаттары негізінде клиент шотына төлем құжатында көрсетілген соманы есептейді немесе шегереді. Қолма-қолсыз есеп айырысу - бұл банктік айналым ақшаларының қозғалысы, яғни ақшалай қаражаттар сомасын шаруашылық органдарының шот бойынша жазба түріндегі аударымдары.

Қолма-қолсыз есеп айырысудың кең таралуы, қолма-қол ақшаның айналу аясын шектеуге, ақша белгілерін жасауға, сақтауға және есептеуге кеткен шығындарды азайтуға мүмкіндік береді. Қолма-қолсыз есеп айырысудың тиімді формаларын енгізу төлемдердің жылдамдауына, есеп айырысуда ақшалай қаражаттарының айналымдылығына көмектеседі, соңында ақшалардың банктік айналымын тездетеді. Қолма-қолсыз есеп айырысу «зат алмасуда» халық шаруашылығы шаруашылық байланыстарда делдал болады және олардың нақтылығы мен үздіксіздігі жалпы экономиканың тиімділігіне байланысты болады. Қолма-қолсыз есеп айырысулардың мәні мынады, олар шаруашылық органдардың қорларының айналымына және шаруашылық мәмілелердің аяқталуына көмектеседі.

Қолма-қолсыз есеп айырысу - бұл есеп айырысудың формасы мен әдістерінің, оларды жүргізу принциптерінің, оларға қойылған талаптардың жиынтығы. Есеп айырысудың принципі анағұрлым тұрақты, өзгермейтін болып келеді. Есеп айырысуға қойылатын талаптар экономиканы басқару әдістерінің дамуы мен жаңғыруына байланысты өзгеріп отырады. Ал есеп айырысу формасы мен әдістері осы талаптарға сай болып, олардың өзгерістеріне бейімделініп отыру керек.

Барлық коммерциялық банктер халықтар мен шаруашылық органдарды несиелеу процесінде қолма-қолсыз ақша айналымы төлем құралдарын эмиссиялайды, ал олар (шаруашылық органдар мен халықтар) өз кезегінде өз қаражаттарын сол банктердегі шоттарда ұстайды. Банкі арқылы өтетін қолма-қолсыз есеп айырысу оның ресурстарын көбейте отырып, есеп айырысудағы бос ақша қаражаттарды экономиканы және халықты несиеленрдіру қажеттіліктеріне шоғырландыруға мүмкіндік береді.

Қолма-қолсыз есеп айырысу шаруашылық органдардың өзара бақылауына және банктердің өндіріс процесіне, тауар айналымына белсенді қатысып, әсер етуіне мүмкіндік береді. Банк шаруашылық органдардың төлем тәртібін, ол төлемдерді уақытында төлеуін мұқият бақылайды және төлемеудің себептерін талдайды. Төлем тәртібін бұзғаны, оны уақытында төлемегені үшін банк экономикалық санкциялар қолданады.

Қажет жағдайда шаруашылық орган банктен уақытша несие ретінде қаржылық көмек алып, пайда болған талаптар бойынша төлемсіздік мөлшерін азайта алады.

Қатысушыларға байланысты есеп айырысу операциялары екі топқа бөлінеді: клиенттік есеп айырысу операциялары және банкаралық есеп айырысулар. Есеп айырысудың формалары мен ерекшеліктері негізінде банктердің келесі есеп айырысуларын айтуға болады: аударымдық, инкассалық, аккредитивтік және клирингтік.

Есеп айырысу кезінде келесі төлем құралдары қолданылады: төлем тапсырмалары, чектер, вексельдер, аккредитивтер, пластикалық карточкалар.

Қазақтан Республикасында банкаралық және халық шаруашылығындағы есеп айырысу жүйесінің негізгі ұйымдастырушысы Ұлттық банк. Ол мынадай қызметтерді орындайды:

қолма-қолсыз және қолма-қол ақша айналым ауқымдарына, қолма-қолсыз және қолма-қол ақша эмиссияның мөлшеріне бақылау жүргізу;
барлық коммерциялық банктер үшін (маманданғандарды қоса) біртұтас әдістемелік негізде бірыңғай мемлекеттік есеп айырысу орталығы болу;
есеп айырысудың, есеп берудің, есепке алу мен жүргізудің ережелерін жасау және оларды унификациялау.

Қолма-қолсыз жолмен есеп айырысу жүйесінің ұйымдастырылуы біртұтас негізгі қағидалар және келесідей операциялар арқылы жасалған: қаражаттарды бір шоттан екінші шотқа дебеттік аударымдар (чектер), бір шоттан екінші шотқа кредиттік аударымдар (жироесеп айырысулар) . Чектер бір ретік мәмілелерде қолданылады, жироесеп айырысу - тұрақты және мерзім сайын қайталанып тұратын мәмілелерде қолданылады.

Банкаралық есеп айырысу жүйесін ұйымдастырудың негізгі принципі - бұл дербес екі кіші жүйені қалыптастыру болып табылады: