ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТӨЛЕМ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТӨЛЕМ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ
Орындаған:
Сулейманов Д.
Рецензент:
Жарылгаганова Ф.
Ғылыми жетекші:
Супугалиева Г.И.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
Э.ғ.к., доцент
Ермекбаева Б.Ж.
Алматы, 2006
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Нарық экономикасына өту жағдайындағы Қазақстан Республикасының төлем
жүйесіне жалпы сипаттама: теориялық және тәжірибелік
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..6
1.1 Қазақстан Республикасындағы төлем жүйесінің маңызы және қалыптасу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..6
1.2 Қазақстан Республикасындағы төлем жүйесінің элементтері, қағидалары,
тұлғалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...11
1.3 Төлем жүйесінің деңгейлері және
тәуекелдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
ІІ. Қазақстан Республикасы төлем жүйесінің қазіргі даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.1 Қазақстан Республикасының төлем жүйесіндегі негізгі тенденциялар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
2.2 Қазақстан Республикасы төлем жүйесінің қазіргі жағдайына талдау
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .48
ІІІ. Қазақстан Республикасындағы төлем жүйесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 5
КІРІСПЕ
Экономикадағы қаржы нарығы және банк секторының тиімді қызмет етуі
төлем жүйесіне тәуелді. Төлем жүйесі - ақша жүйесінің бір бөлігі ретінде
экономикалык қызмет процесінде туындайтын тауарлар немесе көрсетілген
қызметтер үшін төлемдердің, сонымен катар борыштық міндеттемелердің
орындалуын қамтамасыз ететін заңды түрде реттелген элементтердің жиынтығы.
Төлем жүйесінің мақсаты - банктік және қаржылық сектордың сол күні
жузеге асырылатын операциялардың тиімді және қауіпсіз төлем жүйесіндегі
қажеттілікті қанағаттандыру болып табылады. Демек төлем жүйесінің
экономикалық маңыздылығы жабдықтаушы мен түтынушы арасында болатын есеп
айырысуларда ақша қаражаттарын тиімді және өз мерзімінде аударуды
қамтамасыз етуден көрінеді. Бүл өз кезегінде экономикалық және каржылық
қызмет нәтижесінде пайда болған міндеттемелердің орындалуына ықпал етеді.
Қазіргі уақытта әлемдік жаму тәжірибесінде банкаралық есеп айырысудың
сапасы, жылдамдығы және қолма қолсыздығы банк жүйесінің маңызды даму
көрсеткіші ретінде қарастырылады. Себебі неғүрлым қаражаттарды жеткізудің
мүмкіндігі жоғары болса, соғұрлым төлемді жіберудің ең тиімді тәсілі
табылады. Осыдан бірнеше жыл бүрын Қазақстан Республикасында банктер
арасында төлемдерді жіберу жалғыз әдісі - Есеп айырысу орталығы арқылы
жүзеге асырылған. Алайда бұл жүйенің кемшілігі жоғары трансакционды
шығындардың орын алуы, нәтижесінде төлемдердің кешіктірілуімен
түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасы өз егемендігін алғаннан кейін нарыктық
экономикаға көшу үдерісі басталды. Нарықтық реформалар экономиканың барлық
салаларын, соның ішінде банк жүйесін де қамтыды. ҚР банк жүйесін реформалау
алдымен заңды-нормативті базаны, институционалды ортаны қалыптастырумен
байланысты болды. Осыған орай банк жүйесін реформалауға 1990 жылғы ҚазССР
- дағы банктер және банктік қызмет туралы және 1995 жылғы ҚР Банктер және
банктік қызмет туралы Заңы негіз болды. Бұл заң Ұлттық Банктің міндетін,
қызмет ету кағидаларын, құқықтық мәртебесін, құзыретін, банк жүйесіндегі
орнын, сонымен қатар Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарымен
карым - қатынасын анықтайды.
Банк жүйесін реформалау жаңа төлем жүйесін қалыптастыру қажеттілігін
тудырды. Бүл төлем жүйесі - сенімді, қауіпсіз, тиімді болуы керек, сонымен
катар төлемдерді мейлінше аз тәуекелмен өткізуге мүмкіндік беруі керек
болды. Ұлттык Банктің төлем жүйесін дамытудағы негізгі бағыттары
тиімділікті, сенімділікті және төлемдердің өту жылдамдығын, яғни
өтімділігін жоғарылату, сонымен қатар тәуекелдерді төмендетуге және әр
түрлі төлем кұралдарын қолдануға қолайлы ахуал жасауға бағытталған.
Ұлттык Банк ақша - несие саясатын реттеуші орган ретінде мемлекеттің
қаржы жүйесінің түрақтылығына жауапты. Қаржы жүйесінің тұрақтылығы оның
басты элементі төлем жүйесіне тәуелді болғандықтан тиімді төлем жүйесін
кұру өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Төлемдердің жылдам және сапалы
жүзеге асырылуы, қаржылық және тауар нарықтарындағы операциялардың өз
мерзімінде аяқталуының кепілі болып табылады. Бүл өз кезегінде шет ел
инвестицияларын тартуға алғы шарт болып табылады.
Ақшалай аударымдардың жылдамдығынан әр шаруашылык субъектінің
қаржылық тұрақтылығы және бюджетке түсімдердің өз уақтылығы тәуелді,
сәйкесінше жалпы мемлекеттің экономикалық және саяси тұрақтылығы тәуелді.
Қазіргі заман талаптарына жауап беретін төлем жүйесін кұру елдегі оң
өзгерістердің көрсеткіші болып келеді.
Халықаралық стандарттарға сай тиімді төлем жүйесін құру мақсатында
1994 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық төлем жүйесін кұрудағы
ынтымақтастық және Ұлттық Төлем Кеңесін құру туралы келіссөз қабылданды.
Ұлттық Төлем Кеңесі қызметінің басты бағыттарына:
- қатысушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын Ұлттық Төлем Жүйесінің
жобасын жасау;
- екінші деңгейлі банктердің жұмысын тұрақтандыру және клиенттерге қызмет
көрсетудің сапасын жақсартудың методикалық ұсыныстарын жасау;
- халықаралық банктік жүйелерге шығу үшін мемлекет аралық стандарттарға
көшу;
- қауіпсіздігі мен байланысты техникалык және бағдарламалық қамтамасыз
ету проблемаларын шешу, сонымен катар Ұлттық Төлем Жүйесіне қатысушы
банктердің мамандарын оқыту проблемаларын шешу болып табылады.
Халықаралық Валюталық Қор мен халықаралық қаржылық ұйымдардың
жүргізген тексеруінен кейін, Қазақстан Республикасының төлем жүйесі маңызды
төлем жүйелерінің он қағидасына жауап береді деген қорытындыға келді.
Төлем жүйесін кұру бірқатар маңызды мәселелерді шешуге мүмкіндік
берді деуге болады:
1. банк қаражаттарын аударудағы кешіктірулер дәрежесі төмендеді;
2.банк өтімділігінің тепе - теңсіздігі жойылды;
3. ақша- несие саясатын жүргізудің мүмкіндіктері кеңейді.
Ұлттық төлем жүйесінің мақсаты - банктік және қаржылық сектордың
тиімді және қауіпсіз төлем жүйесіндегі қажеттілікті қанағаттандыру болып
табылады. Төлем жүйесін дамытудың негізінде Ұлттық Банктің және
коммерциялық банктердің жаңа шот жоспары, электронды формада берілетін жаңа
төлем құжаттары енгізілді, өйткені халықаралық стандарттарға сай болуы
керек және автоматты машиналармен өңделуі керек еді.
Тақырыптың өзектілігі. Төлем жүйесі экономиканың әр түрлі
секторларында қолданылады, сонымен қатар ұлттық және әлемдік экономикада
басты рольді алады. Осыған орай төлем жүйесінің қазіргі заман талаптарына
сай болуы және жалпы экономиканың өсуіне ықпал етуі өте маңызды. Ол үшін
төлем жүйесін әрдайым дамытып отыру керек, сонда ол экономикадағы болып
жатқан өзгерістерге икемді болады.
Тиімді төлем жүйесін құру өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Ақшалай аударымдардың жылдамдығынан шаруашылық процестің қатысушыларының
қаржылық жағдайы, бюджетке салықтардың және баска да алымдардың уақтылы
түсуі тәуелді, сондықтан жалпы мемлекеттің экономикалық және саяси
түрақтылығы да тәуелді. Жылдам және нақты өткізілген төлемдер тауар және
қаржы нарықтарындағы операциялардың дер кезінде аяқталуын қамтамасыз етеді
және шет ел инвестицияларын тартуға ықпал жасайды. Осының барлығы жаңа есеп
айырысу формаларын дамытып, төлем жүйесіне ендіру қажеттігін көрсетіп отыр.
Бірақ, осының барлығы экономикалық, ұйымдастыру, техникалық қиындықтарға
келіп тіреледі. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында халықаралық
стандарттарға сай төлем жүйесі жұмыс істеп жатыр.
Осыған байланысты таңдап алған тақырыбым бойынша
диплом жұмысымның алға қойған мақсаты төлем жүйесінің, оның құрылымын,
ұйымдастыру қағидаларын, құрамдас бөліктерін және критерийлерінің талдауын
жасау, жетілдіру жолдарын, сонымен қатар Қазақстан Республикасының төлем
жүйесіндегі Ұлттық Банктің ролін, төлем жүйесіндегі тәуекелдер мен
мәселелерді, Қазақстан Республикасының төлем жүйесінің даму
перспективаларын және жетілдіру жолдарын карастыру болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей зерттеу міндеттері қамтылды:
клиринг негізінде ұйымдастырылған банкаралық есеп айырысудың
экономикалық мақсаттылығы мен пайдалылығын дәйектеу;
төлем жүйесінің құрылымын жүйелеу;
банкаралық есеп айырысуларды тиімді жүргізу мақсатында қолданыстағы есеп
айырысу механизімдері қарастырылды;
есеп айырысу жүргізудегі тәуекелдердің ролі мен орны
нақтыланды;
республикадағы төлем жүйесінің қазіргі жағдайы талданып, даму бағдары
белгіленді.
Бітіру жұмысының ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының
нормативтік - кұқықтық заң актілері, Ұлттық Банктің статистикалык
мәліметтері, отандық және шет елдік оқу әдебиеттері, мерзімді басылымдар,
банктің қаржылық есеп беру құжаттарындағы жедел мәліметтер құрайды.
Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен, кестелер және суреттерден тұрады.
І. НАРЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНА ӨТУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТӨЛЕМ
ЖҮЙЕСІНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА: ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ТӘЖІРИБЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы төлем жүйесінің маңызы және қалыптасу
ерекшеліктері
Төлем жүйесінін ролі - жабдықтаушы мен тұтынушы арасындағы ақшалай
қаражатты өз уақытында және тиімді аударуын қамтамасыз ету болып табылады.
Бұл экономикалық және қаржылық қызмет нәтижесінде өзіне алған
міндеттемелерін өз уақытында орындауға мүмкіндік береді. Осыған орай
экономикадағы қаржылық нарықтар мен банк секторының қызмет етуі елдегі
төлем жүйесіне байланысты.
Экономикалық үдеріске катысушылардың бастамасы бойынша тауар мен
кызметті сатушылар мен сатып алушылар арасында көптеген келісім - шарттар
жасалады. Көп жағдайда сатушылар тауар мен қызмет үшін төлемді өз уақытында
және алған қаражатымен тез арада қолдана алатындай формада талап етуі
мүмкін. Экономикалық үдеріске қатысушылар өз міндеттемелері бойынша жауап
беру үшін қолма - қол немесе банктік шотта орналасқан қаражатты
пайдаланады.
Біздің пікірімізше, отандық төлем жүйесінде қазіргі уақытта есеп
айырысулар негізінен қолма - қолсыз ақша ақшалармен жүргізіледі. Себебі
қолма - қол ақшамен есеп айырысу төлемнің мерзімі мен шарттарының
өзгермелілігі, сенімді қорғаудың қажеттілігі, географиялық тұрғыдағы
орналасқандығы сияқты басқа да себептерге байланысты қолайсыз болады.
Осыған орай шаруашылық жүргізуші тұлғалар өздерінің төлемдерін жүзеге асыру
үшін банктердің қызметін пайдаланады.
Төлем жүйелерінің әр түрлі формалары болғанымен, бірақ олардың
мақсаттары бір: бір банктік шоттан екінші банктік шотқа ақшалай аударымды
жүзеге асыру болып табылады. Демек, біздің ойымызша төлем жүйесін осы
мемлекетте бекітілген заңдар, ережелер мен стандарттарға сәйкес төлемдер
мен ақшалай аударымдарды бір банктік шоттан екіншісіне аудару механизмі
ретінде қарастыруға болады.
Төлем жүйесіндегі қателіктер нәтижесінде экономикалық үдеріске бір
немесе бірнеше қатысушысы өз міндеттемелері бойынша уақтылы жауап бере
алмайды. Осыған орай бір қатысушыға ғана емес, жалпы экономиканың
түрақтылығына сенім жоғалуы мүмкін. Бұл кұбылыстың теріс әсері де бар.
Мысалы: бір немесе бірнеше қатысушының қаржылық тұрақсыздығы төлем
жүйесінің жұмысына теріс әсерін тигізеді. Бір немесе бірнеше қатысушыда
қаржылық қиындық туындайтын болса, басқа қатысушылардың оларға деген сенімі
жоғалады. Бұл төлемдердің кешіктірілуіне әкеледі, сәйкесінше жүйелі
тәуекелді тудырады.
Қаржылық нарықтар мен банк қызметі нарықтарындағы тұрақтылық пен төлем
жүйесінің тұрақтылығы арасында екі жақты байланыс бар.
Қаржылық нарықтар мен банк секторында төлем жүйесінің алатын орны
маңызды болғандықтан, оның сенімді және тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз
етуге экономикалық қатынастарға қатысушылардың барлығы, әсіресе Ұлттық
банк мүдделі. Төлем жүйесі қаржы жүйесінің маңызды қүрамдас бөлігі
болғандықтан, оның жүмысы мемлекет тарапынан мейлінше аз көлемде
қадағалануы керек.
Қазақстан Республикасының төлем жүйесін реттеудегі Ұлттық Банктің
ролі ҚР Банктер және банктік қызмет туралы Заңында анықталған 1,. Осы
заңға сәйкес Ұлттык Банк төлем жүйесінің қызметін ұйымдастырады,
үйлестіреді және реттейді. Сонымен қатар ҚР ҰБ төмендегі жағдайларды
белгілейді :
Төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыру ережелерін
және төлем нұсқаулықтарының мазмұнына қойылатын талаптарды
анықтайды.
Қолма - қол ақшаны қолданып төлемдерді жүзеге асыру тәртібі
мен шарттарын анықтайды.
Сонымен қатар осы заңның 8 бабына сәйкес Ұлттык Банк төлемдер мен
ақшалай аударымдарға байланысты барлық банктер мен олардың клиенттері үшін
міндетті болып табылатын нормативтік құқықтык актілерді шығарады.
Төлем жүйесіндегі Ұлттық Банктің негізгі қызметтеріне келесілер
жатады:
Жалпы есеп айырысу жүйесі мен клиринг жүйесінің жұмысын
ұйымдастыру. Төлем жүйесінің құқықтық негізін кұрайтын және қызмет
етуін реттейтін нормативтік құқықтык актілерді жасау және бекіту.
Екінші деңгейлі банктерді лицензиялау және төлем жүйесінің
қызметін қадағалауды жүзеге асыру.
Екінші деңгейлі банктер мен жекелеген банктік операцияларды
жүзеге асыратын ұйымдардың корреспонденттік шоттарын жүргізу.
Төлемдердің сенімділігі мен қауіпсіздігін кепілдейтін екінші
деңгейлі банктердің инспекциясын жүргізу.
Төлем жүйесіне қатысушылардың несиелік және өтімділік
тәуекелдерін басқару. Нақты уақыт режимінде төлем
жүйесінің
мониторингін жүзеге асыру.
Түрақты төлем жүйесінің қағидаларын орындауды камтамасыз ету үшін ҚР
ҰБ екінші деңгейдегі банктердің мониторингін жүргізіп отырады. Ұлттық банк
және басқа да қадағалау құзыреті бар мемлекеттік органдар, осы тексеру
барысында банк қызметінің қаншалықты сенімді және түрақты екенін тексереді.
Ұлттық банк коммерциялық банктерге төлем жүйесінде пайда болатын
тәуекелдерді анықтауды және бақылауды міндеттеуі мүмкін. Тәуекелдерді
басқарудың жалпы талаптарын орната отырып, Ұлттық банк банктерде пайда
болатын тәуекелдерді реттеудің механизімін қүрады. Ұлттық банктің маңызы
есеп айырысу мекемесінің қызметін көрсетуінде.Ұлттық банк соңғы есеп
айырысуды жүргізеді, өйткені өзінің мәртебесіне байланысты несиелік және
өтімділік тәуекелін тудырмайды.
Қазақстан Республикасында төлем жүйесінің дамуы 1994 жылы басталды.
Осы кезеңде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі төлем жүйесінің
жетілдірілуі басталды. Нормативтік негізді жасау осы міндетті орындаудың
бірінші кезеңі болды. Осы кезеңде Қазақстан
Республикасының территориясында вексель, чек, төлем карточкаларын пайдалану
ережелерін реттейтін нормативтік қүқықтық актілер дайындалды және
бекітілді.
1995. жылы Қазақстанда бірінші рет Үлттық Банктің негізінде Алматы
клирингтік палатасы кұрылды (Бөлшек төлемдер жүйесі). Ол көп жақты есепке
алу әдісі негізінде жұмыс істеді. Соңғы есеп айырысу операциондық күннің
аяғында әр қатысушының таза позициясы негізінде жүзеге асырылады. Бұл
жүйенің келесідей кемшілігі болды: операционды күннің аяғында қатысушы -
банктер төлем тапсырмаларымен қағаз бетінде алмасуы керек боды. Бұл
нормативтік бекітілмеген электронды төлем тапсырмасы
түсінігінің болмауынан және төлемді электронды түрде жүзеге асыру
мүмкіндігінің болмауынан туындады. Төлем жүйесін дамыту және жетілдіру
мақсатында
Ұлттық Банктің облыстық филиалдары негізінде аймақтық
клирингтік пошталар қүрылды. Олар аймақ ішілік төлемдердің банкаралық
клирингін жүзеге асырды.
1996. жылы Алматы клирингтік палатасы Қазақстан Банкаралық есеп
айырысу Орталығы болып қайта қүрылды. Қазақстан Банкаралық есеп айырысу
Орталығы қағаз бетіндегі растауды қажет етпейтін, электронды
төлем тапсырмаларымен жұмыс істейді. Бұл Қазақстан Республикасының заңында
төлемдерді электронды тәсіл арқылы жүзеге асыру және электронды төлем
тапсырмасы түсінігі бекітілгеннен кейін мүмкін болды.
Сол жылы Қазақстан Банкаралық есеп айырысу Орталығы негізінде Ірі
төлемдер жүйесі құрылды. Ол электронды төлем тапсырмаларын өңдеуді және
жалпы негізде есеп айырысуды жүзеге асырды.
Екінші деңгейлі банктердің корреспонденттік шоттарын Ұлттық Банктің
филиалдарынан орталық аппаратқа аудару төлем жүйесін жетілдіруге мүмкіндік
берді. Корреспонденттік шоттарды орталықтандыру, Ұлттық Банкке есеп айырысу
банк ретінде қызмет көрсетуге және банк және төлем жүйесінің устінен
бақылау қызметінің тиімділігін жоғарылатуға көмектесті.
1999 жылдың 1 тамызында Бөлшек төлемдер жүйесін дамыту үшін және осы
сферадағы көрсетіліп отырған қызметтердің сапасын жоғарылату үшін Ұлтгық
Банктің облыстық филиалдары негізінде ашылған клирингтік палаталар жабылды.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының территориясында банкаралық
клирингті Қазақстан Банкаралық есеп айырысу Орталығы және жауапкершілігі
шектеулі серіктестік Тимей қаржы өндірістік компаниясы жүзеге асырды.
Банктік және қаржылық секторлардың тиімді және қауіпсіз төлем
жүйесіндегі қажеттілікті қанағаттандыру үшін, Үлттық Банк дамыған шет ел
мемлекеттерінің жалпы есеп айырысу жүйелеріне жақындату үшін Ірі төлемдер
жүйесін жетілдіру жүмыстарын жүргізді. 2000 жылдың аяғында Қазақстан
Банкаралык есеп айырысу Орталығы негізінде күрылған Ірі төлемдер жүйесі
Ақша аударудың банкаралық жүйесі болып қайта қүрылды. Ол пайдаланушылардың
шоттарындағы қалдық қаражат негізінде жүмыс істейді және жүйелі маңызды
төлем жүйесіне қойған талаптарының барлығына жауап береді.
ҚР төлем жүйесінің қалыптасуына жасалған жоғарыдағы
талдау барысында белгіленген ой-түйіндерімізді біз арнайы кестеде
бейнелеуге тырыстық.
Төлем жүйесіне қатысушылар*
1-ші кесте
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі.
Төлем жүйесінің жалпы бақылауын,
ағымдағы
Қазақстан мониторингін және басқаруын жүзеге асырады.
Республикасының Төлем жүйесінің пайдаланушысы ретінде
Ұлттық Банкі Ақша аударудың банкаралық жүйесі және Банкаралық
клиринг арқылы ақшалай аударымдарды жүзеге
асырады.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының банк—
кастодианы (мопетарлық операциялар департаменті).
Қазақстан Республикасының Үлттық Банктің монетарлық
операциялар басқармасының қүрылымдық бөлімшесі.
Қазақстан Республикасыныц Қаржы министрлігі
Қазынашылығының аймақтық бөлімшелері. Қазақстан
Республикасының Қаржы министрлігі Қазынашылық
комитеті арнайы атқарушылық және бақылау -
қадағалау қызметін атқарады, мемлекеттік бюджетті
Қазынашылық жүзеге асырудағы салааралық үйлестікті жүзеге
асырады, мемлекеттік бюджетті есеп айырысу -
кассалық қызмет көрсетеді, мемлекеттік мекемелердің
тапсырмалары бойынша үлттық валютада және шет ел
валютасында ақшалай аударымдарды жүзеге асырады,
мемлекеттік мекемелерге берілген төлем қүжаттарын
бақылайды.
Екінші деңгейлі банктер.
Қазақстан банкаралық есеп айырысу Орталығының
пайдаланушы мәртебесі бар екінші деңгейлі банктер
Банктер және олардың филиалдары. Олар Ақша аударудың
банкаралық жүйесі және Банкаралық клиринг жүйесі
арқылы ақшалай аударымдарды жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының еңбек және әлеуметтік
қорғау министрлігінің Мемлекеттік зейнет ақы төлеу
Орталығы.
Транзитті шотқа міндетті және ерікті зейнет ақы
аударымдарын қабылдап, зейнет ақы қорына аударады.
Уәкілетті банктер арқылы зейнет ақы төлеу
жүзегеасырылады.
Республикалық мемлекеттік пошта
байланыс кәсіпорны.
Ұлттық Банктің банктік операциялардың белгілі бір
түрін жүзеге асыруға лицензиясы негізінде
Республикалық мемлекеттік пошта байланыс кәсіпорны
Ақша аударудың банкаралық жүйесі арқылы ақшалай
Банктік емес аударымдарды жүзеге асырады.
қаржылық мекемелер
Банктік емес
қаржылық мекемелер
Бағалы қагаздардың орталық депозитариі.
Депозитарий Қазақстан қор биржасының немесе
депозитарийдің депоненті болып табылатын келісім -
шартқа қатысушылардың тапсырмасы бойынша биржалық
және биржадан тыс келісім – шарттарды тіркеуге алып
отырады. Келісім - шарттар Жеткізуге қарсы төлем
кағидасымен жүзеге асырылады. Депозитарий арқылы
өткізілген келісім – шарттар бойынша есеп айырысу
Қазақстан Банкаралық есеп
айырысу Орталығының Ақша аударудың банкаралық
жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Бүл жерде әр
депоненттің өзінің шоты болуы керек. Осы шоттар
арқылы депозитарий өзінің қатысушылары арасындағы
есеп айырысуды жүргізеді. Егер келісім - шарт бір
Депо шотының ішінде жүзеге асатын болса, онда
депозитарий осы шоттың ішіндегі бағалы қағаздардың
аударылуын жүзеге асырады, бірақ ақшалай
аударымдардың жүзеге асуын бақыламайды. Оны
депоненттің өзі жүзеге асыруы керек.
Қазақстан қор биржасы.
Қазақстан қор биржасы биржалық сауданың
қорытындылары нәтижесінде есеп айырысуды жүзеге
асырады. Есеп айырысу нетто - міндеттемелер
негізінде ұлттық және шет ел валютасындағы келісім
- шарттар бойынша жүзеге асырылады. Ұлттық
валютадағы есеп айырысулар Қазақстан Банкаралық
есеп айырысу Орталығының Ақша аударудың банкаралық
жүйесі аркылы жүзеге асырылады :
Саудаға қатысушы сатып алған шет ел валютасы
бойынша Биржаның алдындағы нетто - міндеттемесі
бойынша есеп айырысу кезінд ұлттық валютаны
Биржаның корреспонденттік шотына аударады.
Биржада сатылған шет ел валютасы бойынша
қатысушылардың нетто - міндеттемелерін төлеу
барысында биржа теңгедегі аударымдарды жүзеге
асырады.
Клирингтік палаталар.
Банкаралық клирингті, шаруашылық субъектілер мен
бюджеттік ұйымдар арасындағы клирингті жүзеге
асырады.
Ақша аударудың банкаралық жүйесі арқылы
клирингтік палаталардың пайдаланушыларының таза
позицияларының қорытындылары бойынша ақшалай
аударым жүзеге асырылып отырады.
Несиелік серіктестіктер.
Несиелік серіктестіктер Ұлттық Банктің банктік
операциялардың белгілі бір түрін жүзеге асыруға
лицензиясы негізінде Ақша аударудың банкаралық
жүйесі арқылы ақшалай аударымдарды жүзеге асырады.
* Кестені автор ғылыми әдебиетті талдау арқылы құрды
1.2 ҚР төлем жүйесінің элементтері, қағидалары, тұлғалары
Ақша айналымыньң негізгі бөлігін қолма - қолсыз төлемдер айналымы
кұрайды. Бұл жерде ақша қозғалысы несиелік мекемелердің шоттары бойьшша
аударымдар түрінде және өз ара талаптарды есепке алу арқылы жүзеге
асырылады. Қолма - қолсыз төлем айналымы толық банктік мекемелер арқылы
жүзеге асырылады. Банктерде мекемелер мен үйымдардың шоттары жүргізіледі.
Төлем жүйесі - ақша жүйесінің бір бөлігі ретінде экономикалык қызмет
процесінде туындайтын тауарлар немесе көрсетілген қызметтер үшін
төлемдердің, сонымен қатар борыштық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз
ететін заңды түрде реттелген элементтердің жиынтығын білдіреді.
Банктерді халық шаруашылығының барлығынан өтетін қан айналым жүйесі
деп атайды. Ондай жүйеге ақшалай аударымдар жатады. Есеп айырысу
процессінде ақшалай қаражаттар барлық бағыттарда қозғалады және шаруашылық
организімнің барлық бөліктеріне енеді.
Кеңес Одағындағы банк жүйесінің эволюция процесінде банкаралық есеп
айырысу жүйесі жақсы жүмыс істеді. Оның мәні келесідей болды : Кеңес
Одағының мемлекеттік банкі эмиссионды - кассалык және несие - есеп айырысу
орталығы ретінде басқа несиелік мекемелермен корреспонденттік шоттар арқылы
жүзеге асырылып отырды.
Мемлекеттік банктің филиалдарымен есеп айырысу 1993 жылы енгізілді
және филиал аралық шоттар айналым жүйесі арқылы жүргізілді. Жыл сайын
мемлекеттік банктің филиаларалык есеп айырысуы арқылы 200 миллион аударым
жүзеге асырылып отыратын.
Кеңес Одағындағы ыдырағаннан кейін Қазақстанда орталықтандырылған
-жоспарлы төлем жүйесі нарықтық экономикалық қатынастарға көшетін
Қазақстанға сай келмеді, сондықтан осы мақсатта банк жүйесін реформалау
керек болды.
Осы реформалаудың нәтижесінде Ұлттық банк және көптеген коммерциялық
банктер қолма - колсыз есеп айырысуды жетілдіру процесіне белсенді қатысты.
Қолма - қолсыз есеп айырысу жүйесінің маңызды мәселесі -төлемдерді жүргізу
тәсілі болып табылады. Кәсіп орындардың және халық шаруашылығының
өтімділігі осы мәселені шешуге тәуелді болып келеді. Төлемдер туралы
ақпаратты қағаз формасында жіберудің үлгісі келесідей:
Клиент - Жіберуші = Банк - Жіберуші = Есеп Айырысу Кассалык Орталык
= Мемлекеттік Есеп Айырысу Кассалық Орталық = Есеп Айырысу Кассалык
Орталық = Банк - Алушы = Клиент - Алушы
Төлемдердің өту жылдамдығы, қалалық және аймақтық Есеп Айырысу
Кассалық Орталыктардың өз банктерінің операционды күндерінің аяғында қайта
есептеу жасаумен тежелді. Бұл ірі банктердің қажеттіліктерін
канағаттандырмады. Мемлекеттік кәсіп орындарға қызмет көрсететін бүл
банктер өз ара есеп айырысудың ішкі төлемдер күрылымын жасады. Бүл жағдайда
төлемдер нақты клиентке бағытталды, оны төмендегі үлгіде көруге болады :
Клиент - Жіберуші = Банк - Жіберуші = Есеп Айырысу Кассалық Орталык
= Банк - Алушы = Клиент - Алушы
Бұл жүйеде Банк - Жіберушінің шотынан қаражат есептен шығарылған күні
Банк - Алушының шотына келіп түсетін. Ал ол қаражатты Клиент -
Алушының шотына есепке алу сол күні немесе қағаз құжат келгеннен кейін
жүзеге асыру әр банктің өз еркінде болды.
Тура есеп айырысу арқылы төлемдерді жіберу және алудың техникалык
мүмкіндіктері бар. Ол үшін 1996 жылы Ұлттық Банктің ішінде - аралық төлем
жүйесі ретінде - Қазақстан Банкаралық есеп айырысу Орталығы күрылды.
Аралық төлем жүйесі облыстың ішінде келесі күні, облыстан тысқары
жерде екі күннен кейін есеп айырысуды жүзеге асыруға сенімді және қауіпсіз
орта жасады, сонымен қатар күнделікті Ұлттық Банкке ақпарат жинауды
қамтамасыз етіп отырды.
Төлем жүйесінің иерархиялық құрылымын үш деңгейден тұратын пирамида
ретінде көрсетуге болады. Оның төменгі деңғейінде күнделікті қызметі төлем
міндеттемелерімен байланысты заңды және жеке түлғалар қүрайды. Ортаңғы
деңгейде екінші деңгейлі банктер және банктік операциялардың белгілі бір
түрлерін жүзеге асыратын мекемелер. Жоғары деңгейде Ұлттық банк орналасқан,
ол барлық банктік мекемелердің шоттарын жүргізеді және соңғы есеп айырысу
органы ретінде қызмет көрсетеді.
Төлем жүйесі негізгі бес элементтен тұрады 2:
1. Заңнамалық негіз, оған заңдар және Ұлттық банктің нормативтік
құқықтық актілері жатады. Заңнамалық негіз қандай да болмасын төлем
үйесінің ең маңызды бөлігі болып табылады. Төлем жүйесінің механизімі
заңдарға, ережелерге және стандарттарға негізделіп күрылады. Төлем
үйесінің басқа элементтері де заңнамалықтарға негізделіп кұрылады.
Заңнамалық негіз төлем жүйесіне қатысушылардың нақты қүкықтары мен
міндеттерін анықтап береді. Төлем жүйесінің дамуына байланысты заңнамалық
база әр дайым жетілдіріліп және жаңартылып отыруы керек.
2. Жүйеге катысушылар. Оларға: Ұлттық банк, коммерциялық банктер
және банктік операциялардың белгілі бір түрлерін жүзеге асыратын
мекемелер, төлем жүйесінің операторы, клирингтік мекемелер. Төлем
жүйесіндегі төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыру процессіндегі
қатысушылардың күкықтары мен міндеттері нақты анықталып көрсетілуі керек.
Бұл Орталық банктің нормативтік қүқықтық актілерінде көрсетіледі, сонымен
қатар келісім - шарттарда көрсетіледі. Осы келісім - шарттар негізінде
олар төлем жүйесінің пайдаланушысы бола алады.
Төлем жүйесіне қатысушыларды үш категорияға бөлуге болады :
• Шаруашылық субъектілер мен жеке тұлғалар, олардың күнделікті қызметі
төлем міндеттемелерін туғызады. Осы міндеттемелер бойынша
төлемдерді жүзеге асыру үшін олар банктердің қызметін пайдаланады.
• Коммерциялық банктер, олар заңды және жеке тұлғалардың
төлемдері мен ақшалай аударымдарын жүзеге асыру үшін
қызмет көрсетеді.
• Ұлттық банк, коммерциялык банктердің шоттарына қызмет
көрсетеді және соңғы банкаралық есеп айырысуды жүзеге асыратын есеп
айырысу банк қызметін атқарады.
3. Төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыру әдісі (төлем
құралдары), яғни: төлем тапсырмасы, төлем талап - тапсырмасы, чек, төлем
карточкалары, вексель, инкассалык үкім, банктік шотты тікелей дебеттеу,
қолма - қол ақша және баскалары. Төлем құралы негізінде төлемдер мен
ақшалай аударымдар жүзеге асырылады. Төлем құралын таңдап алу келесідей
факторларға байланысты болады :
* Төлемді жүзеге асыру мақсаты. Клиент өзінің шотын дебеттеп қаражатты
алушыға аударым жасауды бұйыра ма, әлде жіберушінің шотын дебеттеп өз
шотына ақша қаражатын есепке алуды бұйырады ма?
* Төлем құралдарын пайдаланудың бағасы. Құралдарды
пайдаланудың бағасы оны өңдеу құнына байланысты, сонымен қатар бұл баға
банкаралық бәсекелестікке байланысты. Клиенттерді тарту мақсатында
банктер өз қызметтеріне тарифтерді төмендетеді.
* Операция көзбе көз немесе контрагенттердің бір бірінен алыс орналасуына
байланысты болады. Қалыптасқан жағдайға байланысты әр түрлі төлем
қүралдары пайдаланылады. Мысалы : дүкенде тауар сатып алғанда чекпен
есеп айырысуға болады, бірақ бүл жағдайда төлем тапсырмасын
пайдалануға болмайды.
* Төлем сомасының үлкен, кішілігіне байланысты. Бөлшек сауда кезінде кіші
сомаларға төлем жасалғанда, төлем карточкасын немесе чекті пайдалануға
болады. Ірі сомадағы төлемдерді жүзеге асыру үшін
[жылжымайтын мүлік сатып алғанда, келісім - шарт бойынша
есеп айырысқанда) төлем карточкасын қолдана алмаймыз. Бүл жағдайда чек
немесе төлем тапсырмасы арқылы есеп айырыскан ыңғайлы. Қүралды белгілі
бір жағдайға байланысты қолданылған ыңғайлы, өйткені бір төлемді әр түрлі
төлем қүралдары арқылы жүзеге асыруға болады. Құралды таңдау клиенттің
талғамына және жоғарыда айтылған факторларға байланысты болады. Төлем
құралдарын екі топқа бөлуге болады:
* Кредиттік күрал
* Дебеттік қүрал.
Төлем тапсырмасы кредиттік құрал болып табылады. Кредиттік
аударымды жүзеге асыру үшін қаражатты жіберуші өзіне қызмет көрсететін
банкісіне өз шотынан қаражатты есептен шығарып, алушыға қызмет көрсететін
банкке аударуына нүсқау береді. Бүл жағдайда төлем қүжаттары мен қаражат
бір жақты қозғалады. Кредиттік аударым жасау үлгісін 1-ші суреттен көре
аламыз.
Сурет № 1.
Төлеуші
Алушы
Төлеушінің Банкі
Алушының Банкі
Мұнда:
1) Ақша қаражатының қозғалысы.
2) Төлем қүралы.
Дебеттік құралдарға қарағанда кредиттік қүралдарды кең
қолданады: чектер, төлем талап - тапсырмалары, инкассалық үкімдер,
вексельдер және тағы басқалары. Өйткені кредиттік қүралға қарағанда
дебеттік қүралда қаражатты алушы төлем инициатор болады. Қаражатты
алушы өзіне қызмет көрсететін банкісіне төлеушінің шотын дебеттеу
туралы нүсқау береді. Банк өз кезегінде бүл нүсқауды төлеушінің
банкісіне, ақшалай аударымды жүзеге асыру үшін жібереді. Бүл
жағдайда төлем қүжаты мен ақшалай қаражат әр түрлі бағытта
қозғалады. Дебеттік ақшалай аударымды жүзеге асыру үлгісі 2-ші
суретте көрсетілген.
2-ші сурет
Төлеуші Алушы
Төлеушінің1 Алушының
2 Банкі
Банкі
Банкі
Банкі
Банкі
Банкі
нкі
Мұндағы :
1) Ақша қаражатының қозғалысы.
2) Төлем құралы.
Төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыруда келесідей
төлем қүралдары колданылады :
* Төлем тапсырмасы.
* Төлем талап - тапсырмасы.
* Тікелей банктік шотты дебеттеу.
* Инкассалық үкім.
* Чек.
* Вексель.
* Төлем карточкасы.
Жоғарыда атап өткен қүралдарға толығырақ тоқталайық :
* Төлем тапсырмасы - төлеушінің өзіне қызмет көрсететін банкісіне
төлем тапсырмасында көрсетілген соманы аударуын білдіретін
тапсырмасы. Төлем тапсырмасы бойынша есеп айырысу төлеушінің
банктік есеп шотында қаражат жеткілікті болған жағдайда ғана
жүзеге асырылады.
* Төлем талап - тапсырмасы - дебеттік күрал болып табылады және
ақшаны алушы бастаушы болып табылады. Төлем талап - тапсырмасы
қаражатты алушының сатқан тауарлары мен көрсеткен қызметтері үшін
төлеушіге талабын білдіреді. Төлем талап - тапсырмасы оны растайтын
кұжаттар негізінде қабылданады. Төлеушінің банкі төлем талап -
тапсырмасындағы
төлемді төлеушінін рүксатымен (акцепт) ғана жүзеге асырады.
Сондықтан төлеушіге қызмен көрсететін банк төлем талап -
тапсырмасын алғаннан кейінгі күннен кешіктірмей төлеушіге
акцепттеуге беруі тиіс. Акцепт расталса, төлеуші – банк
төлеушінің есеп шотынан қаражатты алушыға аударуы керек.
* Тікелей банктік шотты дебеттеу - негізінен клиенттің жүйелі
төлемдерін жасауға қолданылады. Тікелей банктік шотты дебеттеу
арқылы төлем жасау үшін, төлеуші алдын ала өзіне қызмет көрсететін
банкісіне алушыныңтауарды сатқандығын және қызметті көрсеткендігін
растайтын қүжаттар негізінде өзінің есеп шотынан ақшалай
аударымдарды жасауға рұқсатын білдіреді. Мұндай рұқсат белгілі
уақыт мерзіміне және белгіленген сомада беріледі.
Инкассалық үкім - төлеушінің рұқсатынсыз оның есеп шотынан
қаражатты алуға қолданылады. Инкассалық үкім төлеушіге қызмет
көрсететін банкке оны растайтын қүжаттармен бірге тапсырылады.
Инкассалық үкім соттың шешімі негізінде тапсырылады, онда міндетті
түрде заң актісіне сілтеме болуы керек. Салық және кеден органдары
инкассалық үкімді растаушы құжаттарсыз тапсырады.
Чек - төлем құжаты, чекті берген банкке чекте көрсетілген
соманы чек үстаушыға төлеуді жазбаша бұйыруын білдіреді. Чектерді
дүкенде тауарлар мен қызметтер үшін қолма - қолсыз есеп айырысқанда
және қолма - қол ақша алуға да қолданылады. Чектер қамтамасыз
етілген және қамтамасыз етілмеген болып бөлінеді. Алдын-ала банкке
депозит салынған болса, онда чек қамтамасыз етілген болады. Ал
алдын-ала банкке депозит салынбаған болса, онда қамтамасыз
етілмеген болып саналады.
* Вексель - қатаң бекітілген формадағы құжат, бір жақты
ақшалай міндеттемені білдіреді. Вексель келісім – шарттағы тауар
жеткізу бойынша есеп айырысуды кейінге қалдыру мақсатында беріледі.
Вексельді пайдалана отырып төлемді жүзеге асыру үлгісі :
жеткізілген тауар үшін төлемді кейінге қалдыру мақсатында вексель
беруші вексельді үстаушының пайдасына вексель жазып береді.
Мерзімі жеткенде вексельді ұстаушы вексельді вексель берушіге
ұсынады. Вексель беруші ол бойынша төлем жасайды. Вексельдің басқа
төлем құралдарынан ерекшелігі, ол бір түлғадан екінші тұлғаға
берілу мүмкіндігі бар.
* Төлем карточкалары - ұсақ төлемдерді жүзеге асыру үшін ең қолайлы
төлем құралы болып табылады. Чек сияқты төлем карточкасы да,
тауарлар мен қызметтер үшін қолма - колсыз есеп айырысуға және
қолма - қол ақша алуға қолданылады. Төлем карточкалары дебеттік,
кредиттік және дебеттік - кредиттік болып бөлінеді. Кредиттік төлем
карточкалары бойынша есеп айырысу эмитент - банктің
кредиттік төлем карточкасын ұстаушыға берілген несие
көлемінде жүзеге асырылады. Несие сомасы белгілі уақыт кезеңінде
өтелуі керек және эмитент - банк берілген несие үшін сыйақы немесе
пайыз алып отырады. Дебеттік төлем карточкасымен есеп айырысу
ұстаушының карт - шотындағы қалдық көлемінде жүзеге асырылады.
Банктік тәжірибеде магнитті таспасы бар және микропроцессоры бар
төлем карточкалары қолданылады. Қазіргі кезде магнитті таспасы
бар төлем карточкаларынан микропроцессоры бар төлем
карточкаларына көшу орын алып отыр, өйткені олардың сенімділігі
мен қауіпсіздігі жоғары болып табылады.
Электронды ақшалар. Микропроцессорлык технологиялардың
дамуына байланысты және төлем карточкаларының мүмкіндіктерінің
өсуіне байланысты дүние жүзінде электронды ақшаларды пайдаланатын
әр түрлі төлем жүйелері пайда болды.
Электронды ақша қолма - қол ақшаның аналогы болып табылады.
Электронды ақшалар микропроцессорлық карточканың (электронды әмиян)
жадына енгізіледі және әмияндағы қолма - қол ақшалар сияқты
сақталады. Бүл жағдайда электроны әмиянды ұстаушының банктік есеп
шоты электронды акша сомасына дебеттеледі немесе бүл сома банкке
қолма - қол тапсырылады.
Электронды ақшамен есеп айырысқан кезде төлем сол уақытта
жүзеге асырылады, бүл төлеушінің электронды әмиянынан есептен
шығарылып, сатушының электронды әмиянына есепке алынады. Салыстыру
үшін дебеттік төлем карточкасы бойынша есеп айырысу дүкенде емес,
карточканы устаушының карт - шотынан есептен шығарылып, алушының
есеп шотына есепке алынғаннан кейін орындалады. Егер электронды
әмиянды жоғалтса, онда оның жадындағы ақша каражатын да жоғалтады.
Қазақстан Республикасында есеп айырысу үшін төлем
тапсырмасын кең қолданады. 2-ші кесте
Қазақстан Республикасындағы төлем құжаттарды қолданудың үлес
салмағы, 2004 жыл
2-ші кесте
Төлем қүралдары Үлес салмағы, %
Төлем тапсырмасы 38,9
Төлем талап - тапсырмасы 0,3
Банктік шотты тура дебеттеу 0,4
Төлем карточкалары 59,6
Инкассалық үкім 0,7
Барлығы 100
Барлық төлем қүралдарының анықталған формалары және заңға
негізделген қолданылу ережелері бар. Төлем карточкаларынан басқа
төлем кұралдары қағаз бетінде және электронды түрде рәсімделуі
мүмкін.
Төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыру механизмдері:
жалпы және нетто негіздегі төлемдер жүйесі. Ақшалай аударымдарды
жүзеге асырудың ең қарапайым үлгісі 1-ші және 2-ші суреттерде
көрсетілді. Келесі әдіс екі жақты корреспонденттік қатынастар
орнату. Бүл жағдайда аударым екі жолмен жүзеге асырылады:
төлеушінің банкісінде ашылған алушы банктің орреспонденттік шотына
ақша қаражатын есепке алу; алушы банкте ашылған өлеуші банктің
корреспонденттік шотынан ақша қаражатын есептен шығару. Бірақ
корреспонденттік қатынастарды орнату барлык уақытта мақсатты болып
табылмайды, өйткені басқа банкте орналастырылған қаражаттың
несиелік тәуекелі артады. Неғұрлым көп корреспонденттік шоттар
ашатын болса, соғұрлым көп қаражат аударылып әкетіледі, бүл өз
кезегінде банктің өтімділігін төмендетеді.
Осыған орай банк аралық есеп айырысуды жүзеге асыру үшін
төлем жүйесінің барлық катысушыларының корреспонденттік шоттары
ашылған бір банктің қызметін пайдаланған ыңғайлы. Негізінен есеп
айырысу банк ретінде Ұлттық банк қызмет көрсетеді. Өйткені Ұлттық
банктің мәртебесіне сәйкес несиелік және өтімділік тәуекеліне
ұшырамайды.
Төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асырудың екі әдісін
карастырайық - жалпы негізде төлемдерді жүзеге асыру (жалпы есеп
айырысу жуйесі) және клиринг негізінде (нетто есеп айырысу жүйесі).
Жалпы есеп айырысу жүйесі. Жалпы есеп айырысу жүйесінде әр төлем
кужаты дербес өңделеді және әр төлем қүжаты негізінде төлем
жасалады. Жалпы есеп айырысу жүйесі негізінде төлем жүргізудің
үлгісін қарастырайық. 3-ші сурет
3-ші сурет
А-банкі Б-банкі
10
50 30
70 90
60 40
80
В-банкі 20 Г-банкі
Көрсетілген үлгіде ақшалай аударым әр төлем қүжаты негізінде
жүзеге асырылады: төлеуші - банктің шоты дебеттеледі және алушы -
банктің шоты кредиттеледі. Жалпы бүл үлгіде 450 бірлік сомадағы 9
ақшалай аударым жасалды. Қатысушылардың саны көп болғандықтан
аударымдар есеп айырысу банкі арқылы, төлеуші - банктен қаражат келіп
түскеннен кейін алушы -банкке аудару арқылы жүзеге асырылады.
Нетто есеп айырысу жүйесі (клиринг). Клиринг кезінде қатысушы
банктердің міндеттерін өз ара есепке алу жүзеге асырылады. Әр қатысушы
үшін таза позиция анықталады (жалпы алынған және жіберілген
төлемдердің айырмасы), осының негізінде ақшалай аударым жүзеге
асырылады.
Клиринг екі жақты және көп жақты негізде жүзеге асырылуы мүмкін.
Екі жақты клиринг кезінде екі банк арасындағы міндеттемелерді өз ара
есепке алады. Осындай клиринг негізінде өзінің дебеттік таза
позициясына байланысты бір банк екінші банктің пайдасына ақшалай
аударым жасайды. Екі жақты клирингті жүзеге асырудың үлгісін 4-ші
суретте көрсетеміз. 3-ші суретті негізге аламыз.
Екі жақты клирингтен кейін А - банк В - банкіне 20 бірлік төлеуі
керек. Жалпы есеп айырысу жүйесінде олар бір біріне 70 және 90
бірлікке ақшалай аударымдар жасауы керек еді.
4-ші сурет
А-банкі Б-банкі
10
20 50
50
20
В-банкі 20 Г-банкі
Көп жақты клиринг кезінде әр қатысушының басқаларға қатысты
міндеттемелерін өз ара есепке алу жүзеге асырылады. Әр банктің таза
позициясы барлық алынған төлемдер мен жіберілген төлемдердің
арасындағы айырма арқылы анықталады.5-ші сурет
5-ші сурет
А-банкі Б-банкі
Клирингтік мекеме
В-банкі Г-банкі
Көп жақты клиринг нәтижесінде ақшалай аударым есеп айырысу
мекемесінде ашылған клиринг мекемесінің шоты арқылы жүзеге
асырылады. Дебеттік таза позициясы анықталған банктің шотынан ақша
клирингтік
мекеменің шотына аударылады, осыдан кейін клирингтік мекеменің
шотынан ақша кредиттік таза позициясы анықталған банктің шотына
аударылады.
Клиринг жүйесіне қатысушы - банктердің төлемді жүзеге асыру
үшін шоттарында қаражат үстау қажеттіліғі болмайды. Бірак
бүл жүйедегі тәуекелдер жалпы есеп аиырысу жүиесшдеп
тәуекелдерден жоғары, өиткені операционды күннің соңында клирингке
қатысушылардың таза позицияларына байланысты ақшалай аударым жасау
үшін шоттарында қажетті қаражат сомасы болуы керек.
Есептеп шығару техникасы және бағдарламалық қамтамасыз ету.
Қаржылық нарықтың және банк жүйесінің тиімді қызмет етуі елдегі
төлем жүйесіне тәуелді. Бүл элементке төлемді аудару жылдамдығы,
сенімділігі, қауіпсіздігі тәуелді. Сонымен қатар төлем жүйесіндегі
бағдарлама -техникалық қүралдар төлем жүйесі жүмысының
үздіксіздігін қамтамасыз етуі керек. Бұл құралдар төлем жүйесі
арқылы өтетін төлемдердің ағымдағы көлемін өңдеп қана қоймай,
болашақтағы төлемдер көлемінің көбеюіне де бейімделген болуы керек.
Нарықтық экономиканың талаптарына сай келетін төлем жүйесінің
критерийлері төмендегідей :
1. Төлемдерді жүргізу оперативтілігі және жылдамдығы.
2. Төлем жүйесінің автоматтандырылу деңгейі және сенімділігі.
3. Банк операцияларының тәуекел деңгейінің төмен болуы.
Шетел мемлекеттерінің тәжірибелеріне сай төлем жүйесін
анықтайтын негізгі қағидаларын көрсетуге болады.
Бірінші қағида - төлемдер мен есеп айырысуларды жүзеге
асырудың заннамалық негізі, бүл әр қоғамдағы төлем жүйесінің
орнымен анықталады. Есеп айырысу қатынастарының қиындығы мен
маңыздылығына байланысты, оған реттеу жүргізуді қажет етеді. Заң
актілері және есеп айырысуларды реттеу кузыреті берілген
мемлекеттік органдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТӨЛЕМ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ
Орындаған:
Сулейманов Д.
Рецензент:
Жарылгаганова Ф.
Ғылыми жетекші:
Супугалиева Г.И.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
Э.ғ.к., доцент
Ермекбаева Б.Ж.
Алматы, 2006
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Нарық экономикасына өту жағдайындағы Қазақстан Республикасының төлем
жүйесіне жалпы сипаттама: теориялық және тәжірибелік
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..6
1.1 Қазақстан Республикасындағы төлем жүйесінің маңызы және қалыптасу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..6
1.2 Қазақстан Республикасындағы төлем жүйесінің элементтері, қағидалары,
тұлғалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...11
1.3 Төлем жүйесінің деңгейлері және
тәуекелдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
ІІ. Қазақстан Республикасы төлем жүйесінің қазіргі даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.1 Қазақстан Республикасының төлем жүйесіндегі негізгі тенденциялар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
2.2 Қазақстан Республикасы төлем жүйесінің қазіргі жағдайына талдау
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .48
ІІІ. Қазақстан Республикасындағы төлем жүйесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 5
КІРІСПЕ
Экономикадағы қаржы нарығы және банк секторының тиімді қызмет етуі
төлем жүйесіне тәуелді. Төлем жүйесі - ақша жүйесінің бір бөлігі ретінде
экономикалык қызмет процесінде туындайтын тауарлар немесе көрсетілген
қызметтер үшін төлемдердің, сонымен катар борыштық міндеттемелердің
орындалуын қамтамасыз ететін заңды түрде реттелген элементтердің жиынтығы.
Төлем жүйесінің мақсаты - банктік және қаржылық сектордың сол күні
жузеге асырылатын операциялардың тиімді және қауіпсіз төлем жүйесіндегі
қажеттілікті қанағаттандыру болып табылады. Демек төлем жүйесінің
экономикалық маңыздылығы жабдықтаушы мен түтынушы арасында болатын есеп
айырысуларда ақша қаражаттарын тиімді және өз мерзімінде аударуды
қамтамасыз етуден көрінеді. Бүл өз кезегінде экономикалық және каржылық
қызмет нәтижесінде пайда болған міндеттемелердің орындалуына ықпал етеді.
Қазіргі уақытта әлемдік жаму тәжірибесінде банкаралық есеп айырысудың
сапасы, жылдамдығы және қолма қолсыздығы банк жүйесінің маңызды даму
көрсеткіші ретінде қарастырылады. Себебі неғүрлым қаражаттарды жеткізудің
мүмкіндігі жоғары болса, соғұрлым төлемді жіберудің ең тиімді тәсілі
табылады. Осыдан бірнеше жыл бүрын Қазақстан Республикасында банктер
арасында төлемдерді жіберу жалғыз әдісі - Есеп айырысу орталығы арқылы
жүзеге асырылған. Алайда бұл жүйенің кемшілігі жоғары трансакционды
шығындардың орын алуы, нәтижесінде төлемдердің кешіктірілуімен
түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасы өз егемендігін алғаннан кейін нарыктық
экономикаға көшу үдерісі басталды. Нарықтық реформалар экономиканың барлық
салаларын, соның ішінде банк жүйесін де қамтыды. ҚР банк жүйесін реформалау
алдымен заңды-нормативті базаны, институционалды ортаны қалыптастырумен
байланысты болды. Осыған орай банк жүйесін реформалауға 1990 жылғы ҚазССР
- дағы банктер және банктік қызмет туралы және 1995 жылғы ҚР Банктер және
банктік қызмет туралы Заңы негіз болды. Бұл заң Ұлттық Банктің міндетін,
қызмет ету кағидаларын, құқықтық мәртебесін, құзыретін, банк жүйесіндегі
орнын, сонымен қатар Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарымен
карым - қатынасын анықтайды.
Банк жүйесін реформалау жаңа төлем жүйесін қалыптастыру қажеттілігін
тудырды. Бүл төлем жүйесі - сенімді, қауіпсіз, тиімді болуы керек, сонымен
катар төлемдерді мейлінше аз тәуекелмен өткізуге мүмкіндік беруі керек
болды. Ұлттык Банктің төлем жүйесін дамытудағы негізгі бағыттары
тиімділікті, сенімділікті және төлемдердің өту жылдамдығын, яғни
өтімділігін жоғарылату, сонымен қатар тәуекелдерді төмендетуге және әр
түрлі төлем кұралдарын қолдануға қолайлы ахуал жасауға бағытталған.
Ұлттык Банк ақша - несие саясатын реттеуші орган ретінде мемлекеттің
қаржы жүйесінің түрақтылығына жауапты. Қаржы жүйесінің тұрақтылығы оның
басты элементі төлем жүйесіне тәуелді болғандықтан тиімді төлем жүйесін
кұру өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Төлемдердің жылдам және сапалы
жүзеге асырылуы, қаржылық және тауар нарықтарындағы операциялардың өз
мерзімінде аяқталуының кепілі болып табылады. Бүл өз кезегінде шет ел
инвестицияларын тартуға алғы шарт болып табылады.
Ақшалай аударымдардың жылдамдығынан әр шаруашылык субъектінің
қаржылық тұрақтылығы және бюджетке түсімдердің өз уақтылығы тәуелді,
сәйкесінше жалпы мемлекеттің экономикалық және саяси тұрақтылығы тәуелді.
Қазіргі заман талаптарына жауап беретін төлем жүйесін кұру елдегі оң
өзгерістердің көрсеткіші болып келеді.
Халықаралық стандарттарға сай тиімді төлем жүйесін құру мақсатында
1994 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық төлем жүйесін кұрудағы
ынтымақтастық және Ұлттық Төлем Кеңесін құру туралы келіссөз қабылданды.
Ұлттық Төлем Кеңесі қызметінің басты бағыттарына:
- қатысушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын Ұлттық Төлем Жүйесінің
жобасын жасау;
- екінші деңгейлі банктердің жұмысын тұрақтандыру және клиенттерге қызмет
көрсетудің сапасын жақсартудың методикалық ұсыныстарын жасау;
- халықаралық банктік жүйелерге шығу үшін мемлекет аралық стандарттарға
көшу;
- қауіпсіздігі мен байланысты техникалык және бағдарламалық қамтамасыз
ету проблемаларын шешу, сонымен катар Ұлттық Төлем Жүйесіне қатысушы
банктердің мамандарын оқыту проблемаларын шешу болып табылады.
Халықаралық Валюталық Қор мен халықаралық қаржылық ұйымдардың
жүргізген тексеруінен кейін, Қазақстан Республикасының төлем жүйесі маңызды
төлем жүйелерінің он қағидасына жауап береді деген қорытындыға келді.
Төлем жүйесін кұру бірқатар маңызды мәселелерді шешуге мүмкіндік
берді деуге болады:
1. банк қаражаттарын аударудағы кешіктірулер дәрежесі төмендеді;
2.банк өтімділігінің тепе - теңсіздігі жойылды;
3. ақша- несие саясатын жүргізудің мүмкіндіктері кеңейді.
Ұлттық төлем жүйесінің мақсаты - банктік және қаржылық сектордың
тиімді және қауіпсіз төлем жүйесіндегі қажеттілікті қанағаттандыру болып
табылады. Төлем жүйесін дамытудың негізінде Ұлттық Банктің және
коммерциялық банктердің жаңа шот жоспары, электронды формада берілетін жаңа
төлем құжаттары енгізілді, өйткені халықаралық стандарттарға сай болуы
керек және автоматты машиналармен өңделуі керек еді.
Тақырыптың өзектілігі. Төлем жүйесі экономиканың әр түрлі
секторларында қолданылады, сонымен қатар ұлттық және әлемдік экономикада
басты рольді алады. Осыған орай төлем жүйесінің қазіргі заман талаптарына
сай болуы және жалпы экономиканың өсуіне ықпал етуі өте маңызды. Ол үшін
төлем жүйесін әрдайым дамытып отыру керек, сонда ол экономикадағы болып
жатқан өзгерістерге икемді болады.
Тиімді төлем жүйесін құру өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Ақшалай аударымдардың жылдамдығынан шаруашылық процестің қатысушыларының
қаржылық жағдайы, бюджетке салықтардың және баска да алымдардың уақтылы
түсуі тәуелді, сондықтан жалпы мемлекеттің экономикалық және саяси
түрақтылығы да тәуелді. Жылдам және нақты өткізілген төлемдер тауар және
қаржы нарықтарындағы операциялардың дер кезінде аяқталуын қамтамасыз етеді
және шет ел инвестицияларын тартуға ықпал жасайды. Осының барлығы жаңа есеп
айырысу формаларын дамытып, төлем жүйесіне ендіру қажеттігін көрсетіп отыр.
Бірақ, осының барлығы экономикалық, ұйымдастыру, техникалық қиындықтарға
келіп тіреледі. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында халықаралық
стандарттарға сай төлем жүйесі жұмыс істеп жатыр.
Осыған байланысты таңдап алған тақырыбым бойынша
диплом жұмысымның алға қойған мақсаты төлем жүйесінің, оның құрылымын,
ұйымдастыру қағидаларын, құрамдас бөліктерін және критерийлерінің талдауын
жасау, жетілдіру жолдарын, сонымен қатар Қазақстан Республикасының төлем
жүйесіндегі Ұлттық Банктің ролін, төлем жүйесіндегі тәуекелдер мен
мәселелерді, Қазақстан Республикасының төлем жүйесінің даму
перспективаларын және жетілдіру жолдарын карастыру болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей зерттеу міндеттері қамтылды:
клиринг негізінде ұйымдастырылған банкаралық есеп айырысудың
экономикалық мақсаттылығы мен пайдалылығын дәйектеу;
төлем жүйесінің құрылымын жүйелеу;
банкаралық есеп айырысуларды тиімді жүргізу мақсатында қолданыстағы есеп
айырысу механизімдері қарастырылды;
есеп айырысу жүргізудегі тәуекелдердің ролі мен орны
нақтыланды;
республикадағы төлем жүйесінің қазіргі жағдайы талданып, даму бағдары
белгіленді.
Бітіру жұмысының ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының
нормативтік - кұқықтық заң актілері, Ұлттық Банктің статистикалык
мәліметтері, отандық және шет елдік оқу әдебиеттері, мерзімді басылымдар,
банктің қаржылық есеп беру құжаттарындағы жедел мәліметтер құрайды.
Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен, кестелер және суреттерден тұрады.
І. НАРЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНА ӨТУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТӨЛЕМ
ЖҮЙЕСІНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА: ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ТӘЖІРИБЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы төлем жүйесінің маңызы және қалыптасу
ерекшеліктері
Төлем жүйесінін ролі - жабдықтаушы мен тұтынушы арасындағы ақшалай
қаражатты өз уақытында және тиімді аударуын қамтамасыз ету болып табылады.
Бұл экономикалық және қаржылық қызмет нәтижесінде өзіне алған
міндеттемелерін өз уақытында орындауға мүмкіндік береді. Осыған орай
экономикадағы қаржылық нарықтар мен банк секторының қызмет етуі елдегі
төлем жүйесіне байланысты.
Экономикалық үдеріске катысушылардың бастамасы бойынша тауар мен
кызметті сатушылар мен сатып алушылар арасында көптеген келісім - шарттар
жасалады. Көп жағдайда сатушылар тауар мен қызмет үшін төлемді өз уақытында
және алған қаражатымен тез арада қолдана алатындай формада талап етуі
мүмкін. Экономикалық үдеріске қатысушылар өз міндеттемелері бойынша жауап
беру үшін қолма - қол немесе банктік шотта орналасқан қаражатты
пайдаланады.
Біздің пікірімізше, отандық төлем жүйесінде қазіргі уақытта есеп
айырысулар негізінен қолма - қолсыз ақша ақшалармен жүргізіледі. Себебі
қолма - қол ақшамен есеп айырысу төлемнің мерзімі мен шарттарының
өзгермелілігі, сенімді қорғаудың қажеттілігі, географиялық тұрғыдағы
орналасқандығы сияқты басқа да себептерге байланысты қолайсыз болады.
Осыған орай шаруашылық жүргізуші тұлғалар өздерінің төлемдерін жүзеге асыру
үшін банктердің қызметін пайдаланады.
Төлем жүйелерінің әр түрлі формалары болғанымен, бірақ олардың
мақсаттары бір: бір банктік шоттан екінші банктік шотқа ақшалай аударымды
жүзеге асыру болып табылады. Демек, біздің ойымызша төлем жүйесін осы
мемлекетте бекітілген заңдар, ережелер мен стандарттарға сәйкес төлемдер
мен ақшалай аударымдарды бір банктік шоттан екіншісіне аудару механизмі
ретінде қарастыруға болады.
Төлем жүйесіндегі қателіктер нәтижесінде экономикалық үдеріске бір
немесе бірнеше қатысушысы өз міндеттемелері бойынша уақтылы жауап бере
алмайды. Осыған орай бір қатысушыға ғана емес, жалпы экономиканың
түрақтылығына сенім жоғалуы мүмкін. Бұл кұбылыстың теріс әсері де бар.
Мысалы: бір немесе бірнеше қатысушының қаржылық тұрақсыздығы төлем
жүйесінің жұмысына теріс әсерін тигізеді. Бір немесе бірнеше қатысушыда
қаржылық қиындық туындайтын болса, басқа қатысушылардың оларға деген сенімі
жоғалады. Бұл төлемдердің кешіктірілуіне әкеледі, сәйкесінше жүйелі
тәуекелді тудырады.
Қаржылық нарықтар мен банк қызметі нарықтарындағы тұрақтылық пен төлем
жүйесінің тұрақтылығы арасында екі жақты байланыс бар.
Қаржылық нарықтар мен банк секторында төлем жүйесінің алатын орны
маңызды болғандықтан, оның сенімді және тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз
етуге экономикалық қатынастарға қатысушылардың барлығы, әсіресе Ұлттық
банк мүдделі. Төлем жүйесі қаржы жүйесінің маңызды қүрамдас бөлігі
болғандықтан, оның жүмысы мемлекет тарапынан мейлінше аз көлемде
қадағалануы керек.
Қазақстан Республикасының төлем жүйесін реттеудегі Ұлттық Банктің
ролі ҚР Банктер және банктік қызмет туралы Заңында анықталған 1,. Осы
заңға сәйкес Ұлттык Банк төлем жүйесінің қызметін ұйымдастырады,
үйлестіреді және реттейді. Сонымен қатар ҚР ҰБ төмендегі жағдайларды
белгілейді :
Төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыру ережелерін
және төлем нұсқаулықтарының мазмұнына қойылатын талаптарды
анықтайды.
Қолма - қол ақшаны қолданып төлемдерді жүзеге асыру тәртібі
мен шарттарын анықтайды.
Сонымен қатар осы заңның 8 бабына сәйкес Ұлттык Банк төлемдер мен
ақшалай аударымдарға байланысты барлық банктер мен олардың клиенттері үшін
міндетті болып табылатын нормативтік құқықтык актілерді шығарады.
Төлем жүйесіндегі Ұлттық Банктің негізгі қызметтеріне келесілер
жатады:
Жалпы есеп айырысу жүйесі мен клиринг жүйесінің жұмысын
ұйымдастыру. Төлем жүйесінің құқықтық негізін кұрайтын және қызмет
етуін реттейтін нормативтік құқықтык актілерді жасау және бекіту.
Екінші деңгейлі банктерді лицензиялау және төлем жүйесінің
қызметін қадағалауды жүзеге асыру.
Екінші деңгейлі банктер мен жекелеген банктік операцияларды
жүзеге асыратын ұйымдардың корреспонденттік шоттарын жүргізу.
Төлемдердің сенімділігі мен қауіпсіздігін кепілдейтін екінші
деңгейлі банктердің инспекциясын жүргізу.
Төлем жүйесіне қатысушылардың несиелік және өтімділік
тәуекелдерін басқару. Нақты уақыт режимінде төлем
жүйесінің
мониторингін жүзеге асыру.
Түрақты төлем жүйесінің қағидаларын орындауды камтамасыз ету үшін ҚР
ҰБ екінші деңгейдегі банктердің мониторингін жүргізіп отырады. Ұлттық банк
және басқа да қадағалау құзыреті бар мемлекеттік органдар, осы тексеру
барысында банк қызметінің қаншалықты сенімді және түрақты екенін тексереді.
Ұлттық банк коммерциялық банктерге төлем жүйесінде пайда болатын
тәуекелдерді анықтауды және бақылауды міндеттеуі мүмкін. Тәуекелдерді
басқарудың жалпы талаптарын орната отырып, Ұлттық банк банктерде пайда
болатын тәуекелдерді реттеудің механизімін қүрады. Ұлттық банктің маңызы
есеп айырысу мекемесінің қызметін көрсетуінде.Ұлттық банк соңғы есеп
айырысуды жүргізеді, өйткені өзінің мәртебесіне байланысты несиелік және
өтімділік тәуекелін тудырмайды.
Қазақстан Республикасында төлем жүйесінің дамуы 1994 жылы басталды.
Осы кезеңде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі төлем жүйесінің
жетілдірілуі басталды. Нормативтік негізді жасау осы міндетті орындаудың
бірінші кезеңі болды. Осы кезеңде Қазақстан
Республикасының территориясында вексель, чек, төлем карточкаларын пайдалану
ережелерін реттейтін нормативтік қүқықтық актілер дайындалды және
бекітілді.
1995. жылы Қазақстанда бірінші рет Үлттық Банктің негізінде Алматы
клирингтік палатасы кұрылды (Бөлшек төлемдер жүйесі). Ол көп жақты есепке
алу әдісі негізінде жұмыс істеді. Соңғы есеп айырысу операциондық күннің
аяғында әр қатысушының таза позициясы негізінде жүзеге асырылады. Бұл
жүйенің келесідей кемшілігі болды: операционды күннің аяғында қатысушы -
банктер төлем тапсырмаларымен қағаз бетінде алмасуы керек боды. Бұл
нормативтік бекітілмеген электронды төлем тапсырмасы
түсінігінің болмауынан және төлемді электронды түрде жүзеге асыру
мүмкіндігінің болмауынан туындады. Төлем жүйесін дамыту және жетілдіру
мақсатында
Ұлттық Банктің облыстық филиалдары негізінде аймақтық
клирингтік пошталар қүрылды. Олар аймақ ішілік төлемдердің банкаралық
клирингін жүзеге асырды.
1996. жылы Алматы клирингтік палатасы Қазақстан Банкаралық есеп
айырысу Орталығы болып қайта қүрылды. Қазақстан Банкаралық есеп айырысу
Орталығы қағаз бетіндегі растауды қажет етпейтін, электронды
төлем тапсырмаларымен жұмыс істейді. Бұл Қазақстан Республикасының заңында
төлемдерді электронды тәсіл арқылы жүзеге асыру және электронды төлем
тапсырмасы түсінігі бекітілгеннен кейін мүмкін болды.
Сол жылы Қазақстан Банкаралық есеп айырысу Орталығы негізінде Ірі
төлемдер жүйесі құрылды. Ол электронды төлем тапсырмаларын өңдеуді және
жалпы негізде есеп айырысуды жүзеге асырды.
Екінші деңгейлі банктердің корреспонденттік шоттарын Ұлттық Банктің
филиалдарынан орталық аппаратқа аудару төлем жүйесін жетілдіруге мүмкіндік
берді. Корреспонденттік шоттарды орталықтандыру, Ұлттық Банкке есеп айырысу
банк ретінде қызмет көрсетуге және банк және төлем жүйесінің устінен
бақылау қызметінің тиімділігін жоғарылатуға көмектесті.
1999 жылдың 1 тамызында Бөлшек төлемдер жүйесін дамыту үшін және осы
сферадағы көрсетіліп отырған қызметтердің сапасын жоғарылату үшін Ұлтгық
Банктің облыстық филиалдары негізінде ашылған клирингтік палаталар жабылды.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының территориясында банкаралық
клирингті Қазақстан Банкаралық есеп айырысу Орталығы және жауапкершілігі
шектеулі серіктестік Тимей қаржы өндірістік компаниясы жүзеге асырды.
Банктік және қаржылық секторлардың тиімді және қауіпсіз төлем
жүйесіндегі қажеттілікті қанағаттандыру үшін, Үлттық Банк дамыған шет ел
мемлекеттерінің жалпы есеп айырысу жүйелеріне жақындату үшін Ірі төлемдер
жүйесін жетілдіру жүмыстарын жүргізді. 2000 жылдың аяғында Қазақстан
Банкаралык есеп айырысу Орталығы негізінде күрылған Ірі төлемдер жүйесі
Ақша аударудың банкаралық жүйесі болып қайта қүрылды. Ол пайдаланушылардың
шоттарындағы қалдық қаражат негізінде жүмыс істейді және жүйелі маңызды
төлем жүйесіне қойған талаптарының барлығына жауап береді.
ҚР төлем жүйесінің қалыптасуына жасалған жоғарыдағы
талдау барысында белгіленген ой-түйіндерімізді біз арнайы кестеде
бейнелеуге тырыстық.
Төлем жүйесіне қатысушылар*
1-ші кесте
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі.
Төлем жүйесінің жалпы бақылауын,
ағымдағы
Қазақстан мониторингін және басқаруын жүзеге асырады.
Республикасының Төлем жүйесінің пайдаланушысы ретінде
Ұлттық Банкі Ақша аударудың банкаралық жүйесі және Банкаралық
клиринг арқылы ақшалай аударымдарды жүзеге
асырады.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының банк—
кастодианы (мопетарлық операциялар департаменті).
Қазақстан Республикасының Үлттық Банктің монетарлық
операциялар басқармасының қүрылымдық бөлімшесі.
Қазақстан Республикасыныц Қаржы министрлігі
Қазынашылығының аймақтық бөлімшелері. Қазақстан
Республикасының Қаржы министрлігі Қазынашылық
комитеті арнайы атқарушылық және бақылау -
қадағалау қызметін атқарады, мемлекеттік бюджетті
Қазынашылық жүзеге асырудағы салааралық үйлестікті жүзеге
асырады, мемлекеттік бюджетті есеп айырысу -
кассалық қызмет көрсетеді, мемлекеттік мекемелердің
тапсырмалары бойынша үлттық валютада және шет ел
валютасында ақшалай аударымдарды жүзеге асырады,
мемлекеттік мекемелерге берілген төлем қүжаттарын
бақылайды.
Екінші деңгейлі банктер.
Қазақстан банкаралық есеп айырысу Орталығының
пайдаланушы мәртебесі бар екінші деңгейлі банктер
Банктер және олардың филиалдары. Олар Ақша аударудың
банкаралық жүйесі және Банкаралық клиринг жүйесі
арқылы ақшалай аударымдарды жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының еңбек және әлеуметтік
қорғау министрлігінің Мемлекеттік зейнет ақы төлеу
Орталығы.
Транзитті шотқа міндетті және ерікті зейнет ақы
аударымдарын қабылдап, зейнет ақы қорына аударады.
Уәкілетті банктер арқылы зейнет ақы төлеу
жүзегеасырылады.
Республикалық мемлекеттік пошта
байланыс кәсіпорны.
Ұлттық Банктің банктік операциялардың белгілі бір
түрін жүзеге асыруға лицензиясы негізінде
Республикалық мемлекеттік пошта байланыс кәсіпорны
Ақша аударудың банкаралық жүйесі арқылы ақшалай
Банктік емес аударымдарды жүзеге асырады.
қаржылық мекемелер
Банктік емес
қаржылық мекемелер
Бағалы қагаздардың орталық депозитариі.
Депозитарий Қазақстан қор биржасының немесе
депозитарийдің депоненті болып табылатын келісім -
шартқа қатысушылардың тапсырмасы бойынша биржалық
және биржадан тыс келісім – шарттарды тіркеуге алып
отырады. Келісім - шарттар Жеткізуге қарсы төлем
кағидасымен жүзеге асырылады. Депозитарий арқылы
өткізілген келісім – шарттар бойынша есеп айырысу
Қазақстан Банкаралық есеп
айырысу Орталығының Ақша аударудың банкаралық
жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Бүл жерде әр
депоненттің өзінің шоты болуы керек. Осы шоттар
арқылы депозитарий өзінің қатысушылары арасындағы
есеп айырысуды жүргізеді. Егер келісім - шарт бір
Депо шотының ішінде жүзеге асатын болса, онда
депозитарий осы шоттың ішіндегі бағалы қағаздардың
аударылуын жүзеге асырады, бірақ ақшалай
аударымдардың жүзеге асуын бақыламайды. Оны
депоненттің өзі жүзеге асыруы керек.
Қазақстан қор биржасы.
Қазақстан қор биржасы биржалық сауданың
қорытындылары нәтижесінде есеп айырысуды жүзеге
асырады. Есеп айырысу нетто - міндеттемелер
негізінде ұлттық және шет ел валютасындағы келісім
- шарттар бойынша жүзеге асырылады. Ұлттық
валютадағы есеп айырысулар Қазақстан Банкаралық
есеп айырысу Орталығының Ақша аударудың банкаралық
жүйесі аркылы жүзеге асырылады :
Саудаға қатысушы сатып алған шет ел валютасы
бойынша Биржаның алдындағы нетто - міндеттемесі
бойынша есеп айырысу кезінд ұлттық валютаны
Биржаның корреспонденттік шотына аударады.
Биржада сатылған шет ел валютасы бойынша
қатысушылардың нетто - міндеттемелерін төлеу
барысында биржа теңгедегі аударымдарды жүзеге
асырады.
Клирингтік палаталар.
Банкаралық клирингті, шаруашылық субъектілер мен
бюджеттік ұйымдар арасындағы клирингті жүзеге
асырады.
Ақша аударудың банкаралық жүйесі арқылы
клирингтік палаталардың пайдаланушыларының таза
позицияларының қорытындылары бойынша ақшалай
аударым жүзеге асырылып отырады.
Несиелік серіктестіктер.
Несиелік серіктестіктер Ұлттық Банктің банктік
операциялардың белгілі бір түрін жүзеге асыруға
лицензиясы негізінде Ақша аударудың банкаралық
жүйесі арқылы ақшалай аударымдарды жүзеге асырады.
* Кестені автор ғылыми әдебиетті талдау арқылы құрды
1.2 ҚР төлем жүйесінің элементтері, қағидалары, тұлғалары
Ақша айналымыньң негізгі бөлігін қолма - қолсыз төлемдер айналымы
кұрайды. Бұл жерде ақша қозғалысы несиелік мекемелердің шоттары бойьшша
аударымдар түрінде және өз ара талаптарды есепке алу арқылы жүзеге
асырылады. Қолма - қолсыз төлем айналымы толық банктік мекемелер арқылы
жүзеге асырылады. Банктерде мекемелер мен үйымдардың шоттары жүргізіледі.
Төлем жүйесі - ақша жүйесінің бір бөлігі ретінде экономикалык қызмет
процесінде туындайтын тауарлар немесе көрсетілген қызметтер үшін
төлемдердің, сонымен қатар борыштық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз
ететін заңды түрде реттелген элементтердің жиынтығын білдіреді.
Банктерді халық шаруашылығының барлығынан өтетін қан айналым жүйесі
деп атайды. Ондай жүйеге ақшалай аударымдар жатады. Есеп айырысу
процессінде ақшалай қаражаттар барлық бағыттарда қозғалады және шаруашылық
организімнің барлық бөліктеріне енеді.
Кеңес Одағындағы банк жүйесінің эволюция процесінде банкаралық есеп
айырысу жүйесі жақсы жүмыс істеді. Оның мәні келесідей болды : Кеңес
Одағының мемлекеттік банкі эмиссионды - кассалык және несие - есеп айырысу
орталығы ретінде басқа несиелік мекемелермен корреспонденттік шоттар арқылы
жүзеге асырылып отырды.
Мемлекеттік банктің филиалдарымен есеп айырысу 1993 жылы енгізілді
және филиал аралық шоттар айналым жүйесі арқылы жүргізілді. Жыл сайын
мемлекеттік банктің филиаларалык есеп айырысуы арқылы 200 миллион аударым
жүзеге асырылып отыратын.
Кеңес Одағындағы ыдырағаннан кейін Қазақстанда орталықтандырылған
-жоспарлы төлем жүйесі нарықтық экономикалық қатынастарға көшетін
Қазақстанға сай келмеді, сондықтан осы мақсатта банк жүйесін реформалау
керек болды.
Осы реформалаудың нәтижесінде Ұлттық банк және көптеген коммерциялық
банктер қолма - колсыз есеп айырысуды жетілдіру процесіне белсенді қатысты.
Қолма - қолсыз есеп айырысу жүйесінің маңызды мәселесі -төлемдерді жүргізу
тәсілі болып табылады. Кәсіп орындардың және халық шаруашылығының
өтімділігі осы мәселені шешуге тәуелді болып келеді. Төлемдер туралы
ақпаратты қағаз формасында жіберудің үлгісі келесідей:
Клиент - Жіберуші = Банк - Жіберуші = Есеп Айырысу Кассалык Орталык
= Мемлекеттік Есеп Айырысу Кассалық Орталық = Есеп Айырысу Кассалык
Орталық = Банк - Алушы = Клиент - Алушы
Төлемдердің өту жылдамдығы, қалалық және аймақтық Есеп Айырысу
Кассалық Орталыктардың өз банктерінің операционды күндерінің аяғында қайта
есептеу жасаумен тежелді. Бұл ірі банктердің қажеттіліктерін
канағаттандырмады. Мемлекеттік кәсіп орындарға қызмет көрсететін бүл
банктер өз ара есеп айырысудың ішкі төлемдер күрылымын жасады. Бүл жағдайда
төлемдер нақты клиентке бағытталды, оны төмендегі үлгіде көруге болады :
Клиент - Жіберуші = Банк - Жіберуші = Есеп Айырысу Кассалық Орталык
= Банк - Алушы = Клиент - Алушы
Бұл жүйеде Банк - Жіберушінің шотынан қаражат есептен шығарылған күні
Банк - Алушының шотына келіп түсетін. Ал ол қаражатты Клиент -
Алушының шотына есепке алу сол күні немесе қағаз құжат келгеннен кейін
жүзеге асыру әр банктің өз еркінде болды.
Тура есеп айырысу арқылы төлемдерді жіберу және алудың техникалык
мүмкіндіктері бар. Ол үшін 1996 жылы Ұлттық Банктің ішінде - аралық төлем
жүйесі ретінде - Қазақстан Банкаралық есеп айырысу Орталығы күрылды.
Аралық төлем жүйесі облыстың ішінде келесі күні, облыстан тысқары
жерде екі күннен кейін есеп айырысуды жүзеге асыруға сенімді және қауіпсіз
орта жасады, сонымен қатар күнделікті Ұлттық Банкке ақпарат жинауды
қамтамасыз етіп отырды.
Төлем жүйесінің иерархиялық құрылымын үш деңгейден тұратын пирамида
ретінде көрсетуге болады. Оның төменгі деңғейінде күнделікті қызметі төлем
міндеттемелерімен байланысты заңды және жеке түлғалар қүрайды. Ортаңғы
деңгейде екінші деңгейлі банктер және банктік операциялардың белгілі бір
түрлерін жүзеге асыратын мекемелер. Жоғары деңгейде Ұлттық банк орналасқан,
ол барлық банктік мекемелердің шоттарын жүргізеді және соңғы есеп айырысу
органы ретінде қызмет көрсетеді.
Төлем жүйесі негізгі бес элементтен тұрады 2:
1. Заңнамалық негіз, оған заңдар және Ұлттық банктің нормативтік
құқықтық актілері жатады. Заңнамалық негіз қандай да болмасын төлем
үйесінің ең маңызды бөлігі болып табылады. Төлем жүйесінің механизімі
заңдарға, ережелерге және стандарттарға негізделіп күрылады. Төлем
үйесінің басқа элементтері де заңнамалықтарға негізделіп кұрылады.
Заңнамалық негіз төлем жүйесіне қатысушылардың нақты қүкықтары мен
міндеттерін анықтап береді. Төлем жүйесінің дамуына байланысты заңнамалық
база әр дайым жетілдіріліп және жаңартылып отыруы керек.
2. Жүйеге катысушылар. Оларға: Ұлттық банк, коммерциялық банктер
және банктік операциялардың белгілі бір түрлерін жүзеге асыратын
мекемелер, төлем жүйесінің операторы, клирингтік мекемелер. Төлем
жүйесіндегі төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыру процессіндегі
қатысушылардың күкықтары мен міндеттері нақты анықталып көрсетілуі керек.
Бұл Орталық банктің нормативтік қүқықтық актілерінде көрсетіледі, сонымен
қатар келісім - шарттарда көрсетіледі. Осы келісім - шарттар негізінде
олар төлем жүйесінің пайдаланушысы бола алады.
Төлем жүйесіне қатысушыларды үш категорияға бөлуге болады :
• Шаруашылық субъектілер мен жеке тұлғалар, олардың күнделікті қызметі
төлем міндеттемелерін туғызады. Осы міндеттемелер бойынша
төлемдерді жүзеге асыру үшін олар банктердің қызметін пайдаланады.
• Коммерциялық банктер, олар заңды және жеке тұлғалардың
төлемдері мен ақшалай аударымдарын жүзеге асыру үшін
қызмет көрсетеді.
• Ұлттық банк, коммерциялык банктердің шоттарына қызмет
көрсетеді және соңғы банкаралық есеп айырысуды жүзеге асыратын есеп
айырысу банк қызметін атқарады.
3. Төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыру әдісі (төлем
құралдары), яғни: төлем тапсырмасы, төлем талап - тапсырмасы, чек, төлем
карточкалары, вексель, инкассалык үкім, банктік шотты тікелей дебеттеу,
қолма - қол ақша және баскалары. Төлем құралы негізінде төлемдер мен
ақшалай аударымдар жүзеге асырылады. Төлем құралын таңдап алу келесідей
факторларға байланысты болады :
* Төлемді жүзеге асыру мақсаты. Клиент өзінің шотын дебеттеп қаражатты
алушыға аударым жасауды бұйыра ма, әлде жіберушінің шотын дебеттеп өз
шотына ақша қаражатын есепке алуды бұйырады ма?
* Төлем құралдарын пайдаланудың бағасы. Құралдарды
пайдаланудың бағасы оны өңдеу құнына байланысты, сонымен қатар бұл баға
банкаралық бәсекелестікке байланысты. Клиенттерді тарту мақсатында
банктер өз қызметтеріне тарифтерді төмендетеді.
* Операция көзбе көз немесе контрагенттердің бір бірінен алыс орналасуына
байланысты болады. Қалыптасқан жағдайға байланысты әр түрлі төлем
қүралдары пайдаланылады. Мысалы : дүкенде тауар сатып алғанда чекпен
есеп айырысуға болады, бірақ бүл жағдайда төлем тапсырмасын
пайдалануға болмайды.
* Төлем сомасының үлкен, кішілігіне байланысты. Бөлшек сауда кезінде кіші
сомаларға төлем жасалғанда, төлем карточкасын немесе чекті пайдалануға
болады. Ірі сомадағы төлемдерді жүзеге асыру үшін
[жылжымайтын мүлік сатып алғанда, келісім - шарт бойынша
есеп айырысқанда) төлем карточкасын қолдана алмаймыз. Бүл жағдайда чек
немесе төлем тапсырмасы арқылы есеп айырыскан ыңғайлы. Қүралды белгілі
бір жағдайға байланысты қолданылған ыңғайлы, өйткені бір төлемді әр түрлі
төлем қүралдары арқылы жүзеге асыруға болады. Құралды таңдау клиенттің
талғамына және жоғарыда айтылған факторларға байланысты болады. Төлем
құралдарын екі топқа бөлуге болады:
* Кредиттік күрал
* Дебеттік қүрал.
Төлем тапсырмасы кредиттік құрал болып табылады. Кредиттік
аударымды жүзеге асыру үшін қаражатты жіберуші өзіне қызмет көрсететін
банкісіне өз шотынан қаражатты есептен шығарып, алушыға қызмет көрсететін
банкке аударуына нүсқау береді. Бүл жағдайда төлем қүжаттары мен қаражат
бір жақты қозғалады. Кредиттік аударым жасау үлгісін 1-ші суреттен көре
аламыз.
Сурет № 1.
Төлеуші
Алушы
Төлеушінің Банкі
Алушының Банкі
Мұнда:
1) Ақша қаражатының қозғалысы.
2) Төлем қүралы.
Дебеттік құралдарға қарағанда кредиттік қүралдарды кең
қолданады: чектер, төлем талап - тапсырмалары, инкассалық үкімдер,
вексельдер және тағы басқалары. Өйткені кредиттік қүралға қарағанда
дебеттік қүралда қаражатты алушы төлем инициатор болады. Қаражатты
алушы өзіне қызмет көрсететін банкісіне төлеушінің шотын дебеттеу
туралы нүсқау береді. Банк өз кезегінде бүл нүсқауды төлеушінің
банкісіне, ақшалай аударымды жүзеге асыру үшін жібереді. Бүл
жағдайда төлем қүжаты мен ақшалай қаражат әр түрлі бағытта
қозғалады. Дебеттік ақшалай аударымды жүзеге асыру үлгісі 2-ші
суретте көрсетілген.
2-ші сурет
Төлеуші Алушы
Төлеушінің1 Алушының
2 Банкі
Банкі
Банкі
Банкі
Банкі
Банкі
нкі
Мұндағы :
1) Ақша қаражатының қозғалысы.
2) Төлем құралы.
Төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыруда келесідей
төлем қүралдары колданылады :
* Төлем тапсырмасы.
* Төлем талап - тапсырмасы.
* Тікелей банктік шотты дебеттеу.
* Инкассалық үкім.
* Чек.
* Вексель.
* Төлем карточкасы.
Жоғарыда атап өткен қүралдарға толығырақ тоқталайық :
* Төлем тапсырмасы - төлеушінің өзіне қызмет көрсететін банкісіне
төлем тапсырмасында көрсетілген соманы аударуын білдіретін
тапсырмасы. Төлем тапсырмасы бойынша есеп айырысу төлеушінің
банктік есеп шотында қаражат жеткілікті болған жағдайда ғана
жүзеге асырылады.
* Төлем талап - тапсырмасы - дебеттік күрал болып табылады және
ақшаны алушы бастаушы болып табылады. Төлем талап - тапсырмасы
қаражатты алушының сатқан тауарлары мен көрсеткен қызметтері үшін
төлеушіге талабын білдіреді. Төлем талап - тапсырмасы оны растайтын
кұжаттар негізінде қабылданады. Төлеушінің банкі төлем талап -
тапсырмасындағы
төлемді төлеушінін рүксатымен (акцепт) ғана жүзеге асырады.
Сондықтан төлеушіге қызмен көрсететін банк төлем талап -
тапсырмасын алғаннан кейінгі күннен кешіктірмей төлеушіге
акцепттеуге беруі тиіс. Акцепт расталса, төлеуші – банк
төлеушінің есеп шотынан қаражатты алушыға аударуы керек.
* Тікелей банктік шотты дебеттеу - негізінен клиенттің жүйелі
төлемдерін жасауға қолданылады. Тікелей банктік шотты дебеттеу
арқылы төлем жасау үшін, төлеуші алдын ала өзіне қызмет көрсететін
банкісіне алушыныңтауарды сатқандығын және қызметті көрсеткендігін
растайтын қүжаттар негізінде өзінің есеп шотынан ақшалай
аударымдарды жасауға рұқсатын білдіреді. Мұндай рұқсат белгілі
уақыт мерзіміне және белгіленген сомада беріледі.
Инкассалық үкім - төлеушінің рұқсатынсыз оның есеп шотынан
қаражатты алуға қолданылады. Инкассалық үкім төлеушіге қызмет
көрсететін банкке оны растайтын қүжаттармен бірге тапсырылады.
Инкассалық үкім соттың шешімі негізінде тапсырылады, онда міндетті
түрде заң актісіне сілтеме болуы керек. Салық және кеден органдары
инкассалық үкімді растаушы құжаттарсыз тапсырады.
Чек - төлем құжаты, чекті берген банкке чекте көрсетілген
соманы чек үстаушыға төлеуді жазбаша бұйыруын білдіреді. Чектерді
дүкенде тауарлар мен қызметтер үшін қолма - қолсыз есеп айырысқанда
және қолма - қол ақша алуға да қолданылады. Чектер қамтамасыз
етілген және қамтамасыз етілмеген болып бөлінеді. Алдын-ала банкке
депозит салынған болса, онда чек қамтамасыз етілген болады. Ал
алдын-ала банкке депозит салынбаған болса, онда қамтамасыз
етілмеген болып саналады.
* Вексель - қатаң бекітілген формадағы құжат, бір жақты
ақшалай міндеттемені білдіреді. Вексель келісім – шарттағы тауар
жеткізу бойынша есеп айырысуды кейінге қалдыру мақсатында беріледі.
Вексельді пайдалана отырып төлемді жүзеге асыру үлгісі :
жеткізілген тауар үшін төлемді кейінге қалдыру мақсатында вексель
беруші вексельді үстаушының пайдасына вексель жазып береді.
Мерзімі жеткенде вексельді ұстаушы вексельді вексель берушіге
ұсынады. Вексель беруші ол бойынша төлем жасайды. Вексельдің басқа
төлем құралдарынан ерекшелігі, ол бір түлғадан екінші тұлғаға
берілу мүмкіндігі бар.
* Төлем карточкалары - ұсақ төлемдерді жүзеге асыру үшін ең қолайлы
төлем құралы болып табылады. Чек сияқты төлем карточкасы да,
тауарлар мен қызметтер үшін қолма - колсыз есеп айырысуға және
қолма - қол ақша алуға қолданылады. Төлем карточкалары дебеттік,
кредиттік және дебеттік - кредиттік болып бөлінеді. Кредиттік төлем
карточкалары бойынша есеп айырысу эмитент - банктің
кредиттік төлем карточкасын ұстаушыға берілген несие
көлемінде жүзеге асырылады. Несие сомасы белгілі уақыт кезеңінде
өтелуі керек және эмитент - банк берілген несие үшін сыйақы немесе
пайыз алып отырады. Дебеттік төлем карточкасымен есеп айырысу
ұстаушының карт - шотындағы қалдық көлемінде жүзеге асырылады.
Банктік тәжірибеде магнитті таспасы бар және микропроцессоры бар
төлем карточкалары қолданылады. Қазіргі кезде магнитті таспасы
бар төлем карточкаларынан микропроцессоры бар төлем
карточкаларына көшу орын алып отыр, өйткені олардың сенімділігі
мен қауіпсіздігі жоғары болып табылады.
Электронды ақшалар. Микропроцессорлык технологиялардың
дамуына байланысты және төлем карточкаларының мүмкіндіктерінің
өсуіне байланысты дүние жүзінде электронды ақшаларды пайдаланатын
әр түрлі төлем жүйелері пайда болды.
Электронды ақша қолма - қол ақшаның аналогы болып табылады.
Электронды ақшалар микропроцессорлық карточканың (электронды әмиян)
жадына енгізіледі және әмияндағы қолма - қол ақшалар сияқты
сақталады. Бүл жағдайда электроны әмиянды ұстаушының банктік есеп
шоты электронды акша сомасына дебеттеледі немесе бүл сома банкке
қолма - қол тапсырылады.
Электронды ақшамен есеп айырысқан кезде төлем сол уақытта
жүзеге асырылады, бүл төлеушінің электронды әмиянынан есептен
шығарылып, сатушының электронды әмиянына есепке алынады. Салыстыру
үшін дебеттік төлем карточкасы бойынша есеп айырысу дүкенде емес,
карточканы устаушының карт - шотынан есептен шығарылып, алушының
есеп шотына есепке алынғаннан кейін орындалады. Егер электронды
әмиянды жоғалтса, онда оның жадындағы ақша каражатын да жоғалтады.
Қазақстан Республикасында есеп айырысу үшін төлем
тапсырмасын кең қолданады. 2-ші кесте
Қазақстан Республикасындағы төлем құжаттарды қолданудың үлес
салмағы, 2004 жыл
2-ші кесте
Төлем қүралдары Үлес салмағы, %
Төлем тапсырмасы 38,9
Төлем талап - тапсырмасы 0,3
Банктік шотты тура дебеттеу 0,4
Төлем карточкалары 59,6
Инкассалық үкім 0,7
Барлығы 100
Барлық төлем қүралдарының анықталған формалары және заңға
негізделген қолданылу ережелері бар. Төлем карточкаларынан басқа
төлем кұралдары қағаз бетінде және электронды түрде рәсімделуі
мүмкін.
Төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыру механизмдері:
жалпы және нетто негіздегі төлемдер жүйесі. Ақшалай аударымдарды
жүзеге асырудың ең қарапайым үлгісі 1-ші және 2-ші суреттерде
көрсетілді. Келесі әдіс екі жақты корреспонденттік қатынастар
орнату. Бүл жағдайда аударым екі жолмен жүзеге асырылады:
төлеушінің банкісінде ашылған алушы банктің орреспонденттік шотына
ақша қаражатын есепке алу; алушы банкте ашылған өлеуші банктің
корреспонденттік шотынан ақша қаражатын есептен шығару. Бірақ
корреспонденттік қатынастарды орнату барлык уақытта мақсатты болып
табылмайды, өйткені басқа банкте орналастырылған қаражаттың
несиелік тәуекелі артады. Неғұрлым көп корреспонденттік шоттар
ашатын болса, соғұрлым көп қаражат аударылып әкетіледі, бүл өз
кезегінде банктің өтімділігін төмендетеді.
Осыған орай банк аралық есеп айырысуды жүзеге асыру үшін
төлем жүйесінің барлық катысушыларының корреспонденттік шоттары
ашылған бір банктің қызметін пайдаланған ыңғайлы. Негізінен есеп
айырысу банк ретінде Ұлттық банк қызмет көрсетеді. Өйткені Ұлттық
банктің мәртебесіне сәйкес несиелік және өтімділік тәуекеліне
ұшырамайды.
Төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асырудың екі әдісін
карастырайық - жалпы негізде төлемдерді жүзеге асыру (жалпы есеп
айырысу жуйесі) және клиринг негізінде (нетто есеп айырысу жүйесі).
Жалпы есеп айырысу жүйесі. Жалпы есеп айырысу жүйесінде әр төлем
кужаты дербес өңделеді және әр төлем қүжаты негізінде төлем
жасалады. Жалпы есеп айырысу жүйесі негізінде төлем жүргізудің
үлгісін қарастырайық. 3-ші сурет
3-ші сурет
А-банкі Б-банкі
10
50 30
70 90
60 40
80
В-банкі 20 Г-банкі
Көрсетілген үлгіде ақшалай аударым әр төлем қүжаты негізінде
жүзеге асырылады: төлеуші - банктің шоты дебеттеледі және алушы -
банктің шоты кредиттеледі. Жалпы бүл үлгіде 450 бірлік сомадағы 9
ақшалай аударым жасалды. Қатысушылардың саны көп болғандықтан
аударымдар есеп айырысу банкі арқылы, төлеуші - банктен қаражат келіп
түскеннен кейін алушы -банкке аудару арқылы жүзеге асырылады.
Нетто есеп айырысу жүйесі (клиринг). Клиринг кезінде қатысушы
банктердің міндеттерін өз ара есепке алу жүзеге асырылады. Әр қатысушы
үшін таза позиция анықталады (жалпы алынған және жіберілген
төлемдердің айырмасы), осының негізінде ақшалай аударым жүзеге
асырылады.
Клиринг екі жақты және көп жақты негізде жүзеге асырылуы мүмкін.
Екі жақты клиринг кезінде екі банк арасындағы міндеттемелерді өз ара
есепке алады. Осындай клиринг негізінде өзінің дебеттік таза
позициясына байланысты бір банк екінші банктің пайдасына ақшалай
аударым жасайды. Екі жақты клирингті жүзеге асырудың үлгісін 4-ші
суретте көрсетеміз. 3-ші суретті негізге аламыз.
Екі жақты клирингтен кейін А - банк В - банкіне 20 бірлік төлеуі
керек. Жалпы есеп айырысу жүйесінде олар бір біріне 70 және 90
бірлікке ақшалай аударымдар жасауы керек еді.
4-ші сурет
А-банкі Б-банкі
10
20 50
50
20
В-банкі 20 Г-банкі
Көп жақты клиринг кезінде әр қатысушының басқаларға қатысты
міндеттемелерін өз ара есепке алу жүзеге асырылады. Әр банктің таза
позициясы барлық алынған төлемдер мен жіберілген төлемдердің
арасындағы айырма арқылы анықталады.5-ші сурет
5-ші сурет
А-банкі Б-банкі
Клирингтік мекеме
В-банкі Г-банкі
Көп жақты клиринг нәтижесінде ақшалай аударым есеп айырысу
мекемесінде ашылған клиринг мекемесінің шоты арқылы жүзеге
асырылады. Дебеттік таза позициясы анықталған банктің шотынан ақша
клирингтік
мекеменің шотына аударылады, осыдан кейін клирингтік мекеменің
шотынан ақша кредиттік таза позициясы анықталған банктің шотына
аударылады.
Клиринг жүйесіне қатысушы - банктердің төлемді жүзеге асыру
үшін шоттарында қаражат үстау қажеттіліғі болмайды. Бірак
бүл жүйедегі тәуекелдер жалпы есеп аиырысу жүиесшдеп
тәуекелдерден жоғары, өиткені операционды күннің соңында клирингке
қатысушылардың таза позицияларына байланысты ақшалай аударым жасау
үшін шоттарында қажетті қаражат сомасы болуы керек.
Есептеп шығару техникасы және бағдарламалық қамтамасыз ету.
Қаржылық нарықтың және банк жүйесінің тиімді қызмет етуі елдегі
төлем жүйесіне тәуелді. Бүл элементке төлемді аудару жылдамдығы,
сенімділігі, қауіпсіздігі тәуелді. Сонымен қатар төлем жүйесіндегі
бағдарлама -техникалық қүралдар төлем жүйесі жүмысының
үздіксіздігін қамтамасыз етуі керек. Бұл құралдар төлем жүйесі
арқылы өтетін төлемдердің ағымдағы көлемін өңдеп қана қоймай,
болашақтағы төлемдер көлемінің көбеюіне де бейімделген болуы керек.
Нарықтық экономиканың талаптарына сай келетін төлем жүйесінің
критерийлері төмендегідей :
1. Төлемдерді жүргізу оперативтілігі және жылдамдығы.
2. Төлем жүйесінің автоматтандырылу деңгейі және сенімділігі.
3. Банк операцияларының тәуекел деңгейінің төмен болуы.
Шетел мемлекеттерінің тәжірибелеріне сай төлем жүйесін
анықтайтын негізгі қағидаларын көрсетуге болады.
Бірінші қағида - төлемдер мен есеп айырысуларды жүзеге
асырудың заннамалық негізі, бүл әр қоғамдағы төлем жүйесінің
орнымен анықталады. Есеп айырысу қатынастарының қиындығы мен
маңыздылығына байланысты, оған реттеу жүргізуді қажет етеді. Заң
актілері және есеп айырысуларды реттеу кузыреті берілген
мемлекеттік органдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz