Жаhандану жағдайында мектеп жасындағы балаларды гендерлік толерантылыққа тәрбиелеу жолдары
ҚР БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Жаратылыстану педагогикалық факультеті
Білім беру технологиясы кафедрасы
ҒЫЛЫМИ ЖОБА
Тақырыбы:Жаhандану жағдайында мектеп жасындағы балаларды гендерлік
толерантылыққа тәрбиелеу жолдары.
Орындаған:050103 Педагогика және психология
мамандығының студенті:
Әйтен А.
Ғылыми жетекші: аға оқытушы Г.Ш.Пазылова,
Мазмұны
Кіріспе
1.Тарау. Мектеп жасындағы балаларды гендерлік толеранттылыққа тәрбиелеудің
теориялық негіздері.
1.1. Толеранттылық және гендерлік толеранттылық
ұғымдарына сипаттама,зерттелу жайы.
2. Мектеп жасындағы балаларда гендерлік толеранттылықтың көріну
ерекшеліктері.
2.Тарау. Мектеп жасындағы балаларда гендерлік толеранттылықты
қалыптастыруда тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар.
2.1 Мектеп жасындағы балалардың гендерлік толеранттылығын диагностикалау.
2.2. Мектеп жасындағы балаларда гендерлік толеранттылықты қалыптастыру
жолдары мен құралдары.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі.
Білім беру ұзақ мерзімді Қазақстан - 2030 Стратегиясының негізгі
приоритеттерінің бірі болып отыр. Қазақстандағы білім беру реформаларының
ортақ мақсаты білім беру жүйесінің жаңа әлеуметтік-экономикалық ортаға
бейімделуі болып табылады. Қазақстан Президенті әлемдегі бәсекеге қабілетті
50 елдің қатарына республиканы кіргізу туралы мақсат қойған болатын. Осы
мақсатты жүзеге асыруда білім беру жүйесін дамыту маңызды рөл атқарады. [1]
Қазақстанның 2010 жылы Еуропа Ынтымақтастығы мен Қауіпсіздігі Ұйымына
(бұдан әрі - ЕЫҚҰ) басшылық жасауы Қазақстанның әлемдік білім кеңістігіне
шығуына мүмкіндік беретін қосымша факт болып табылады. Осылайша, біздің
республикамыз кеңес үкіметі елдерінің және Азия елдерінің ішінде алғашқы
беделді халықаралық ұйымдардың бірін басқаруға ие болған ел болды. Сонымен
қатар, бұл – бүгінде біздің мемлекетімізді алдыңғы қатарлы батыс елдерінің
толық құқықты әріптес ретінде қабылдауын көрсететін Қазақстанның әлемдік
кеңістікке белсенді кірігуінің тағы бір дәлелі.
Еліміздің қазіргі әлемдегі орны адам капиталының сапасымен, білім
берудің жай-күйімен және өндірісте техника мен ғылымды пайдалану деңгейімен
анықталады. Технологияның дамуы жаһанданудың катализаторы және еліміздің
бәсекелестік басымдылығы дамуының маңызды факторы болып табылады. Қазіргі
білім мен технологияларға негізделген экономика жоғары технологиялы қоғам
құрудағы сапалы жаңа өзгерістерге жетудегі табыстың кепілі болып табылады.
Сондықтан қазіргі таңда жаhандану термині қоғамдық өмірдің әр түрлі
салаларында соның ішінде білім берудің ең көп қолданысқа енген терминдердің
бірі болып табылады. Ал жаhандану терминін алғашқы рет Гарвард бизнес
мектебінің профессоры Теодор Левит өзінің Нарықтардың жаһандануы атты
мақаласында ұсынған.
Жаhандану мәселелерімен айналысатын әртүрлі қоғамдық-ғылыми пәндер
осы ұғымға нақты бір ғылымға тән ерекше мәндерді айтуға болады.
М.А.Чешковтың пайымдауынша, жаhандану термині әлемдік қоғамдастықтың әр
түрлі бөліктерінің бір-біріне тәуелділік, өзара бірігу және өзара шарттасу
процесі ретінде көрсетуге болатын процестер мен құрылымдардың кең жиынтығын
білдіреді. Басқаша айтқанда, қазіргі заманда аумақтағы жағдайлармен
анықталатын біртұтас нәрсе құрылады [2].
Жаһандық білім беру дегеніміз - әлемді перспективада қабылдау, басқа
адамның көзімен, санасымен қабылдау деген сөз, адамдардың дүниеге көзқарасы
әртүрлі болғанымен, олардың мұқтаждары мен тілегі ортақ. Осыған орай әр
адамның жыныстық ерекшелігіне баса назар аударып қана қоймай,оның қоғамда
алатын орны мен әлеуметтік белсенділігіне қарай бағалануы маңызды мәселе.
Сондықтан қазіргі кездегі мектептердің басты міндеттерінің бірі -
өскелең ұрпақтың толерантылығы болып табылады, осы үрдістің барысында
тұлғаның дұрыс дамуына жағдайлар жасалады.
Осындай түрлерінің бірі тәрбиеленушілердің болашағына маңызды әсерін
беретін гендерлік толеранттылық болып табылады.
Педагогикада гендірлік толеранттылық ұғымы екі жақты әлеуметтік-
педагогикалық үрдіс, ұлдар мен қыздарда батылдық және нәзіктік туралы
түсінік қалыптастыру, олардың жыныстық мәніне қарай мінез-құлқын дамыту мен
қалыптастыру бағытылығы мен дербестілігін жетілдіруге бағытталған.
ҚР-ң гендерлік стратегиясында жыныстардың еркін рухани даму
мүмкіншілігін кеңейту үшін, гендерлік бағытталған бағдарламаларды енгізу,
білім беру жүйесін реформалауда есепке алу керектігі айтылған.[3]
Жалпы тұлғада толеранттылықтың қалыптасуы үшін ол рухани дамудың белгілі
бір сатыларынан өтуі тиіс, ал ол педагогикалық проблема болып табылады.
Сондықтан 1995 жылғы 16 қарашада ЮНЕСКО-ға мүше елдер қабылдаған
Толеранттылық принциптерінің Декларациясында білім беру саласында
толеранттылық идеясын насихаттауға басымдық берілген. Педагогика ғылымында
оның саласы ретінде толеранттылық педагогикасы даму үстінде, онда
толеранттылықтың мәнін зерттеу және оны әлеуметтік норма, әлеуметтік
құндылық ретінде практикаға ендіруге негізгі көңіл бөлінеді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында, Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
Мемлекеттік бағдарламасында қазақстандық патриотизмге, толеранттылыққа,
биiк мәдениетке, адам құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуге тәрбиелеу
отандық білім беру жүйесінің негізгі міндеттері ретінде көрсетіледі. Яғни,
білім беру мазмұны адамдардың нәсілі мен ұлтынан, жынысынан, мәдени және
конфессиональдық белгілерінен тәуелсіз олардың арасындағы өзара түсіністік
пен ынтымақтастыққа, тұлғаның жалпы адамзаттық қасиеттерін қалыптастыруға
ықпал етуі тиіс. [4,5]
Қоғамдық өмірдегі толеранттылықтың орны мен рөлі туралы қағидалар
Б.С. Гершунский, В.А. Лекторский, А.Н. Леонтьев,А.В. Петровский, В.А.
Тишков, О. Хеффе, т.б. еңбектерінде кездеседі. Бұл авторлар негізінен
толеранттылықтың әлеуметтік-мәдени және этникалық сипаттарына көңіл бөледі.
Толеранттылықтың жекелеген аспектілері қазақстандық ғалымдардың
зерттеулеріне де арқау болды: Г.К.Искакова, М.А. Кучерова, П.И. Мамедова,
Б.А. Тұрғынбаева, т.б. толеранттылықты қалыптастырудың жалпы мәселелерін
қарастырса, С. Әмірғазин еңбектерінде дінаралық толеранттылық мәселелерінің
әр жақтары ашылған. Г.А. Уманов ұлтаралық қатынастар педагогикасының
теориялық негіздерін қарастырды.
Сонымен, жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, мектеп оқушыларын гендерлік
толеранттылығын қалыптастыру қажеттілігі бүгінгі күнде шешімін қажет ететін
өзекті мәселелердің бірі екені байқалды. Зерттеудің көкейкестілігі,
теориялық және практикалық маңыздылығы бізге төмендегі ғылыми зерттеу
жобамыздың тақырыбын былай деп алуға негіз болды Жаhандану жағдайында
мектеп жасындағы балаларды гендерлік толерантылыққа тәрбиелеу жолдары .
Зерттеу нысаны: Мектептегі оқу -тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: Мектеп жасындағы балаларды толеранттылыққа тәрбиелеу
жолдары.
Зерттеу мақсаты: Мектеп жасындағы балаларды гендерлік толеранттылыққа
тәрбиелеудің кешенді педагогикалық шарттарын ғылыми негіздеу және
эксперименттік бақылау.
Зерттеу болжамы: Мектеп жасындағы балаларды гендерлік толеранттылыққа
тәрбиелеу үрдісі тиімді болады, егер де:
- Оқу-тәрбие мекемелерінде мектеп жасындағы балаларды гендерлік
толеранттылыққа тәрбиелеу, қазіргі кездегі білім берудің бір мақсаты
ретінде қарастырып, арнайы мазмұнды қамтамасыз етуді қажетсінсе;
- Мектеп жасындағы бірдей балаларды гендерлік толеранттылыққа тәрбиелеу
үрдісіне әсерін тигізетін педагогикалық орта факторлары қолданылып және
іске асырылса;
- Мектеп жасындағы балалардың бірдей дәлме-дәл гендерлік қалыптасуына
жағдайлар жасалса;
- Гендерлік толеранттылыққа тәрбиелеу жұмысына педагогикалық ұжым
дайындалса.
Зерттеу міндеттері:
1. Педагогикалық теориялар мен тәжірибеде гендерлік толеранттылық
мәселелерін оқып, меңгеру, сараптау.
2. Мектеп жасындағы балалардың гендерлік ұқсастығының бар болу
ерекшелігін айқындап көрсету.
3. Оқу-тәрбие үрдісінде гендерлік толеранттылыққа тәрбиелеуге
тәжірибелік - эксперимент жүргізу және алынған нәтижені өңдеу.
4. Мектеп жасындағы балаларды гендерлік толеранттылыққа
тәрбиелеудің Толеранттылық сабақтар әдістемелік материалдар
жинағының үлгісін жасау.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері:
Зерттеу мәселесі бойынша философиялық, педагогикалық, психологиялық
және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; бақылау, әңгіме,
сауалнама жүргізу, эксперименттерін В.В.Бойконың эмпатиялық қабілеттердің
деңгейін анықтау әдістемесі,Басса – Дарки сауалнамасы,С.Бемнің Маскулиндік
Феминдік әдістемесі.
1.Тарау. Мектеп жасындағы балаларды гендерлік толеранттылыққа тәрбиелеудің
теориялық негіздері.
1.1. Толеранттылық және гендерлік толеранттылық ұғымдарына
сипаттама,зерттелу жайы.
Қазақстан қоғамы күрделі конглемерат ретінде қалыптасты. Қазіргі уақытта
оның құрамына 100-ден астам ұлттар мен ұлыстар кіреді, олар бірнеше діни-
конфессионалдық бірлестіктерге біріккен. Осындай әртектілік жағдайында
әлемді алаңдатып отырған ұлтаралық, дінаралық қақтығыстарға ұшырамай,
халықтардың бейбіт қатар өмір сүруіне мүмкіндік беретін күш қандай? Ғылымда
толеранттылық атауымен белгілі ұғым, міне, осы жерде маңыздылыққа ие
болады.
Президент Н.Назарбаевтың өткен жылғы халыққа жолдауында анықтағандай,
Қазақстан төрағалығының ұраны төрт Т - траст (сенім), традишн
(дәстүр), транспаренси (ашықтық) және толеранс (төзімділік) болады.
Қазақстан Ұйымның күн тәртібіндегі негіз қалаушы мәселелер бойынша
консенсусты нығайтуды, оның тиімділігін және қазіргі қауіп-қатерлерді
тиісінше тойтаруға қабілеттілігін арттыруға септесуді ЕЫҚҰ-ны дамытудың
өзекті мәселелерінің бірі деп қарайды. Жуырда Астанада болған сапарында
ЕЫҚҰ-ның қазіргі төрағасы Карл де Гюхт “бүкіл әлемде өркениеттер қақтығысы
деп аталатын құбылыс байқалып тұрғанда, Қазақстанда қазір орын алып отырған
толеранттылық ахуалын” атап өтті.
Толеранттылық (лат. tolerantia - шыдам, төзім) терминіне шет тілдері
сөздігінде екі мағынада түсініктеме беріледі: 1) бір нәрсеге, біреуге
төзімділік, төзу, шыдау; 2) биологиялық, медициналық тұрғыда – иммундық
реакцияның жартылай немесе толықтай болмауы, яғни организмнің ауруға қарсы
тұратын антиденелер шығару қабілетінің болмауы. Ал педагогикалық
сөздіктерде бұл ұғымға қайсыбір жағымсыз факторға жауап әрекеттің болмауы
не бәсеңсуі; оның әсеріне сезгіштіктің төмендеуінің нәтижесі деген
анықтама беріледі.
Жалпы алғанда, толеранттылықтың негізі – өзінің басқаға, бөтенге
қатынасын бақылау болып табылады. Бұл күнделікті кездесетін, тұрмыстық
деңгейден бастап кәсіби қарым-қатынас жасауға дейінгі аралықты қамтитын
мәселе болып саналады.
Толеранттылық терминін саралау барысында ғалымдар арасында елеулі
қайшылықтар туындайды. Біраз жағдайда оны тікелей төзімділік сөзімен
байланыстырады. Қазақ тілінде төзім сөзі шыдам, сабыр, тағат
мағынасында да қолданылады. Яғни, төзімді болу - басқаға, оның ісіне,
құбылыстарға шексіз төзу, шыдауды білдіреді. Толеранттылыққа қарсы
“интолеранттылық” деген ұғым да бар. Оны төзімсіздік, ымырасыздық,
шыдамсыздық, тағатсыздық, кейістілік, менмендік, бірбеткейлік, оспадарлық,
парықсыздық деп адам, әлеуметтік топтар, мемлекеттерге байланысты айтуға
болады.
Толеранттылық мәселесіне байланысты ертеде халық үлкен мән бергенін
түрлі мақал мәтелдерден де байқауға болады. Халық Сабыр түбі сары алтын,
Береке бірлікте - деп текке айтпаған. Бүгінде толеранттылық мәселесіне
философтардың, психологтардың, социологтардың, педагогтардың назары
аударылуда.
Толеранттылық мәселесін зерттеп жүрген ғалымдар қатарына
Ю.М.Политова, В.Г.Палаткина, Е.Ю.Клепцова, Н.М.Лебедева, Ф.М.Малхозова,
А.В.Мудрик, Р.Р.Валитова, В.А.Лекторский, В.А.Перовскийлерді атауға
болады. Осы ғалымдардың еңбектерінде толеранттылық ұғымын екі тұрғыдан:
біріншіден, жалпы адамдарға деген құндылық қатынас ретінде, екіншіден,
адамдарды этнос, конфессия мүшесі ретінде қарастырылады. В.С.Кукушин
толеранттылықтың үш түрін белгілеген: ұлтаралық, нәсіларалық, дінаралық.
Е.Ю.Клепцова толеранттылықты басқаға қызығушылық таныту, оны түсінуге
ұмтылу, онымен жағымды әрекеттесу дейді. Ғылыми зерттеулерде
толеранттылыққа тәрбиелеу қажеттілігін әлеуметтік тұрғыдан қарастырғандар:
А.М.Байбаков, Б.З.Вульфов т.б. Валитова Р.Р.Дробижева, Л.М. т.б.
Толеранттылықты этникалық проблема деп қарастырады. Р.Р.Валитова:
Толераттылық дегеніміз - адамның өзгені түсінуін және онымен әрекетке
түсуге бет бұруын білдіреді,- деп жазды. Э.Фромм толеранттылықты еркіндік
деген қасиетпен де тығыз байланысты дейді. Скрябина О.Б. Коммуникативтік
толеранттылықты қалыптастыруды қажет дейді. Толеранттылықты педагогикалық
проблема ретінде зерттеген: А.Н.Зятькова, Байбаков А.М. Степанов П.В. т.б.
Қырғыз ғалымы Алдашев К.Б. Толеранттылыққа тәрбиелеу әлемдік кеңістікке
енуге мүмкіндік туғызады дейді. Шетелдерде зерттеген ғалымдар Дж. Берри,
Г.Мейн, Б.Барбер, Ы.Плизент т.б. Қазақстанда Ж.Наурызбай, К.Сүюнова,
Қ.Қожахметова, Қ.Бөлеев т.б.
Қазіргі кезде мұғалімге қойылатын талаптардың ішінде мұғалімнің
толерантты болуы маңызды мәселе. Өйткені оқушымен қарым-қатынас жасауда
шыдамдылық, әдептілік, оқушыны сыйлай білу, кешіре білу оның мұғаліммен
қарым-қатынас жасауына қолайлы жағдай тудырады.
Педагогикалық толеранттылық – мұғалімнің кәсіби әрекетіндегі
құзырлылығы, төзімділігі, адамгершілігі, әдебі, шыдамдылығы.Педагогикалық
толеранттылықтың тағы бір элементіне дау- дамайға бармауды да жатқызған.
Толеранттылықтың функциясына ізгілік, идентификация әлеуметтік адаптацияны
жатқызады. Толеранттылыққа өзін- өзі танып білу, сақтану, жауапкершілік,
нақты білуді қажетсіну, өзіне, басқаға бағыты, эмпатия, әзілге жақындық
демократиялық бағыт т.б. қамтиды.
Толеранттылық қазіргі ғылымда әр түрлі аспектіде қарастырылады:
әлеуметтік, діни, саяси, жыныстық, этникалық және гендерлік т.б. Осылардың
ішінен біздің зерттеу пәнімізге байланысты гендерлік толеранттылықты жеке
бөліп қарастырайық.
Педагогикада гендерлік толеранттылық ұғымы екіжақты әлеуметтік
педагогикалық үрдіс, ұлдар мен қыздарда батылдық және нәзіктік туралы
түсінік қалыптастыру, олардың жыныстық мәніне қарай мінез құлқын дамыту мен
қалыптастыру бағытылығы мен дербестілігін жетілдіруге бағытталған.
А.В.Мудрик бойынша оның маңызы ұлдар мен қыздардың нақтылы қоғамдық
өмірдің жағдайында дамиды, онда қабылданған гендерлік рөлдер мен жыныстық
өзара қарым қатынас мәдениетін меңгереді және ұдайы өңдіреді деп
тұжырымдайды. [6]
Гендерлік толеранттылық үрдісінде айқындаушы рөлді білдіретін білім
берудің басты институты мектеп болып табылады. Атап айтқанда,дәл осында
оқушылар гендерлік қарым қатынас жайлы әр түрлі сабақтар алады.
Дегенмен, бірқатар ғалымдардың пайымдауынша (И.С.Кона, А.В.Мудрик,
Р.Сабирова және т.б.), мектептегі білім оқушылардың тиесілік жыныстық
қатынасына бойкиездік (пейілсіздік)байқатады.[7]
Педагогикалық жүйенің төрт элементі– мақсат, мазмұны, оқытудың әдіснамасы
мен формалары – дәстүрлі жыныссыз.
Гендерлік толеранттылық туралы түсінік. Гендер ұғымы 16 ғасырдан
бастап филология саласында пайда болды. Адамдардың жынысына байланысты
бөлінуі. 1958 жылы Калифорнияда Лос-Анджелес қаласында бұл мәселені
зерттеумен айналысатын орталық ашылды. Психоаналитик Роберт Столлер 1963
жылы Гендерлік бірегейлік деген түсінікті енгізді. Содан бастап адамның
жыныстық ерекшелігі биология ғылымымен байланысты , ал гендер деген
түсінік мәдениетке қатысты екені анықталды. Яғни адамның әлеуметтік
өмірімен.1968 жылы Столлердің Жыныс және гендер деген кітабы жарық көріп
сенсацияға айналды. Әйелдер қозғалысы оны қолдап өздерінің теңсіздіктері
туралы мәселе қөтерді. Қазақстандық ғалым С.Шакирова бұл мәселені әрі
қарай дамуына үлес қосты.[8]
Педагогика және тәрбие тұтасымен педагогикалық құбылыс ретінде,
Л.В. Штылева бойынша, тәрбиеленушілерді гендерлік әлеуметтендіру
сауалдарына өзіндік ұстанымдарын ұғыну мен түзетуді қажетсінеді, себебі
мектептің нәзіктік және батылдық, жігерлік қатынасына қатаң стандарттардың
бар болуы, әлемде өзгермелі әлеуметтік құбылыс ретінде тәрбиеленушілерді
тиімді әлеуметтендіруге кедергі келтіреді.Автор жағымды гендерлік
бірегейлікті қалыптастыру үшін мынадай балалармен жұмыс жүргізу бағыттары
әсерін тигізеді.[9]
▪ балалардың өзін - өзі дамыту аймағын кеңейту (мысалы, қыздарды
спортпен айналысқаны үшін марапаттау, ал балаларды өзіне - өзі қызмет
көрсетуге үйрету);
▪ өзара дербес жұмыс істеу барысындыа қыздармен ұлдардың
ынтымақтастығын теңдей ұйымдастыру;
▪ ұлдардың эмоциялық тұрғыда өзін - өзі көрсетуге байланысты дәстүрлі
мәдени тиымдарды алып тастау, олардың сезімдерін еркін айтуына
ынталандыру ;
▪ қыздарда өзін -өзі ынталандыру мен өздеріне деген бағасын арттыру
тәжірибесін қалыптастыру;
▪ өзара жыныстарына байланысты сезімталдықты қалыптастыру үшін жағдай
жасау (тренингтік жаттығулар мен ойындар, қойылымдар, рөлдермен алмасу);
▪ екі жыныстағы оқушылардың ата – анасын тәрбиеге араластыру;
Білім берудегі гендерлік және жыныстық рөлдік қатынас
Гендерлік қатынас Жыныстық рөлдік қатынас
1.Жыныс арасындағы айырмашылықты 1.Жыныстар арасындағы айырмашылықты
жеңілдетіп, бір ортаға келтіруге баса айтып көрсетуге бағытталған.
бағытталған. 2. Жыныстық бірегейлікті қатаң түрде
2.Гендерлік бірегейлік таңдауды тәрбиелеу;
ерікті түрде тәрбиелеу. 3. Ер адаммен әйелдердің ерекше бар
3.Ер адам мен әйелдердің ерекше белгілеріне бағытталады.
белгілерінің жоқ болуына 4.Жынысқа ғана қатысты іс -
бағытталу. әрекеттерді қалыптастыру
4. Тұлға көзқарасына сәйкес 5.Жынысқа қатысты мінез құлық
келетін іс -әрекеттерді ынталандыру.түрлерін таңдау
5. Нақты жағдаяттардан шығатын мінез6. Әр жынысты жеке оқытуда мақсатқа
құлық түрлерін таңдау. лайықты деп негіздеу.
6.Жынысқа бөліп оқытуда мақсатқа 7.Қатаң мәдени қалыптасқан гендерлік
лайық еместігін негіздеу. кестелердің болуы.
7.Қалыптасқан мәдени гендерлік 8.Дәстүрлі патриархаттық қоғам
кестелерді ыдырату тенденциясы. моделдерінен бас тартуды талқылау
8. Дәстүрлі патриархаттық қоғам
модельдерінен бас тарту.
Жыныс арасындағы қарым – қатынасындағы толеранттылық принциптері
мынадай болып табылады:
▪ Жыныстар өкілдерінің топтардың ынтымақтастығы;
▪ Қарама - қарсы жыныстағы серіктердің көзқарасын қабылдай алу
дайындығы немесе жыныстық рөлдік ұстанымдарға басқа қатынасы бар
серіктестер;
▪ Жыныстық биологиялық немесе әлеуметтік мәдени жағдайына қарамай
адами құндылықтарды құрметтеу, жыныстық өзіндік бірегейлік ;
▪ Басқаның құқығын және басқаға деген құқықты құрметтеу;
▪ Өзіңді басқаның орнына қоя білу;
▪ Басқалардың құқығын қадірлеу;
▪ Жыныстық және гендерлік өзін өзі бірегейлеу деген әртүрлі
көзқарастарды қабылдау ;
▪ Теңдікті қабылдау;
▪ Басқа мінез көріністеріне деген шыдамдылық;
▪ Басым болудан , зақым келтіру мен зомбылық көрсетуден бас тарту;
Гендерлік толеранттылықты дамытудың позитивті жақтары :
1. Әртүрлі көзқарастар мен ортаның түрлілігін анықтайды.
2. Бір – бірімен жынысы арқылы ерекшеленетін өкілдердің ізгілік,
бейбітшілік өмірде тұруы.
3.Жыныстық рөлдік ұстанымға қатысты қолсұқпаушылық пен зорлық зомбылық
болмау үшін қоғамдық кепіл болады.
4. Жағымсыз реакцияны жағымдыға ауысуына мүмкіндік береді.
5. Дау – дамайлық жағдайларға конструктивті тұрғыда қарау.
6. Биологиялық және дүниетанымдық басымдылығын негізге алмай қарым –
қатынасты тең құқылықты сақтау, сыйластық, тұлғаның еркіндікке
бағытталуы.
7. Қоғамда, топта және жеке тұлға өміріндегі психологиялық атмосферены
қалыпқа келтіруге негіз болады.
8.Гендерлік өзіндік сананы қалыптастырып дамытады.
9. Гендерлік және әлеуметтік өзін - өзі бірегейліктің жағымды болуын
қамтамасыз етеді.
10. Топтық , жеке тұлғаның өзін - өзі бағалауын дамытып, қолдайды.
11. Топ өкілдері адамдар арасындағы жалпы азаматтық әлеуметтік өзара
әсер етуінің жағымды тәжірибесін беруді қамтамасыз етеді.
12. Әлеуметтік орта мен отбасы өмірін ұйымдастырудың үлгісі болып
табылады.
13. Биологиялық ерекшеліктерге қарамай жақсы әлеуметтенуді жүзеге
асырады.
14. Басқалардың іс - әрекетіне түсіністілік пен адамгершілік тұрғыда
қарауды дамытады.
15. Қарым – қатынас жасауға, түсінушілікке, өзара ынтымақтастықтыққа
дайындықты дамытады.
16. Қоршаған әрекеттерге шығармашылықпен қарауға деген мүмкіншілікті
қамтамасыз етеді.
17.Шығармашылық белсенділіктің көрінуіне жағдай жасайды.
18. Шығармашылық өзін - өзі бекітуіне жағдай жасалады.
19.Басқа жыныстағы өкілдермен қарым – қатынастан бақытты сезінуші
өзінің жеке даралықтық саналы түсінуін, қамтамасыз етеді.
20. Топта және жалпы қоғамда , индивидтің жеке қасиеттерін арттырады.
Гендерлік толеранттылықты ер адам мен әйел адамның қоғамдық ,
экономикалық, саяси ортадағы және отбасы өміріндегі бейбіт өмір сүруімен
сипаттауға болады. Толеранттылық және гендерлік толеранттылық
ұғымдарын сараптау негізінде осы терминдердің жалпы және жеке дара
ерекшеліктері бар екенін көреміз. Гендерлік толерантылықтың
ерекшелігін, 1-ден қарама – қарсы жыныстағы адамдардың ерекшелігін
қабылдаудың негізінде болатын толеранттылықтың түрі, 2-ден,
толеранттылықты, жеке тұлғада көрінетін жеке тұлғаның құбылыстары деп
алсақ, ал гендерлік толеранттылық басқа жынысқа деген қатынасының
ұстанымдар кешені деп қарастырамыз. Осыдан барып, толеранттылықты қалыпты
жеке тұлғаның белгісі, ал гендерлік толерантылықинтолеранттылық ішкі
және сыртқы факторлармен негізделген өзгеріске тез түседі.
Гендерлік толеранттылық ұстанымдар кешені деп қарастыра отырып, оның
құрылымындағы келесі критерилерді көрсетуге болады:[10]
▪ Когнитивті (жыныстық рөлдік қатынас, жыныстық бірегейлік,
тұлғааралық қатынас жөніндегі түсінік,толеранттылық жөніндегі,
жынысқа қарамай адамдардың құқығы жөніндегі білімдер)
▪ Эмоционалдық ( қарама қарсы жынысқа деген қатынас)
▪ Мінез – құлықтық (толеранттылыққаинтолерантылыққа нақты
әсерленгіш, қарсы жынысқа деген агрессивті қатынасты көрсету)
Мектеп жасындағы балалардағы гендерлік толерантылық сипаттамасы.
Дайындық Сипаттамасы
деңгейі
Төмен Әңгімелесуші адамды зейін қойып тыңдамауды
білдіреді. Неготивизм, агрессия көрсету,
бәсекелестікке бағытталған; вербальді емес сигналдар
жиі ауызша хабарламаларға қайшылық білдіреді. Қарым
қатынаста серіктестік бағытты жүзеге асыру қиынға
соғады
Орташа Әңгімелесуші адамды зейін қойып тыңдайды,бірақ соңына
дейін емес; жағдайға байланысты ынтымақтастық бағытты
көрсетеді немесе одан қашу, бәсекелестік аз жағдайда
эмоционалды түрде зақым келтірмей сауатты түрде кері
байланыс жасау
Жоғары Әңгімелесуші адамды соңына дейін зейін қойып тыңдау;
серіктестік бағытты жүзеге асырады; ынтымақтастыққа
бағытталған, қысымсыз көз жеткізу, эмоциялық жағдайды
төмендетеді.
1.2. Мектеп жасындағы балаларда гендерлік толеранттылықтың көріну
ерекшеліктері
Тұлғаның дене және ақыл ойының дамуы бірге жүретіндігі бұрыннан
анық. Жас келе бойы ұзарады, денесі өседі, жастан жасқа даналық келеді,
тәжірибе жиналады, білімі көбейеді. Әрбір жаста өзінің физикалық,
психикалық және әлеуметтік дамуының дәрежесі болады. Даму үрдісінің бір
қалыпты дұрыс дамуы үшін педагогтар бұрыннан жіктемелер жасап келеді.
Қазіргі кезде дамудың көптеген кезеңдері бар. Сондай ақ дамудың
ерекшелігіне анатомиялық- физиологиялық және психикалық сапаларда жатады.
Адамның биологиялық және руханилық дамуы бір-бірімен тығыз байланысты
болғандықтан, жасқа сай өзгерулер психикалық өріске сәйкес келеді. Бұл
жас ерекшелік кезеңдердің құрылуы мен адамның даму кезеңдерінің
реттілігінің бөлінуіне шынайы негіз болып табылады. Дамудың толық
кезеңдендіруі адамның барлық өмірін бөліп алады, ал толық емес
кезеңдеңдіруде тек қана дамудың анықталған ғылыми орталығын ғана
қызықтырады. Мектеп педагогикасында ең үлкен қызығушылық білдіретін
кезең бұл адамның мектеп кезеңдегі шағы. Қазіргі кезеңдегі ғылымда
балалық шақтың келесі кезеңдері қабылданған:
Психологиялық Педагогикалық
Пренаталдық кезең Нәрестелік (өмірінің 2ші жылы)
Сәбилік кезең (жаңа туылған өмірініңБалабақшаға дейінгі кезең (1-3жас
бірінші 6 жұмасы ) аралығы)
Емшектік кезең (1жасқа дейін) Мектепке дейінгі кезең (3-6жас
аралығы)
Еңбектеушілік кезең (1-3жас аралығы)Кіші мектепке дейінгі жас (3-4 жас)
Мектепке дейінгі кезең (3-6жас Орта мектепке дейінгі жас (4-5 жас
аралығы) аралығы)
Жоғары мектепке дейінгі (5-6 жас жас
аралығы)
Мектеп жасы (6-11 жас аралығы) Кіші мектеп жасы 6-10 жас аралығы
Пубертаттық кезең (11-15 жас Орта мектеп жасы 10-15 жас аралығы
аралығы)
Жасөспірімдік кезең 15-20 жас Жоғары мектеп жасы 15-18 жас аралығы
аралығы
Педагогикалық кезеңдендіруді оқушылардың физикалық және психикалық
дамуы жазылып кеткені анық.
Оқу -тәрбиелік жұмыста балалардың жас ерекшелігінің дамуының
ерекшелігі жайлы ең алғаш болып айтқан ғалым Я.А.Коменский. Оқыту мен
тәрбиелеу дамудың жас ерекшелігіне сай келетіндей, ол табиғатқа сәйкестілік
принципін негіздеп жасаған. Табиғаттағыдай тәрбиеде де барлығы өз
кезегімен,уақытында жүріп отыру керек деген. Жас ерекшеліктің ерекшелігін
есепке алу – педагогикалық принциптердің маңыздысы болып табылады. Яғни
соған сәйкес мұғалімдер оқыту жүктемесін регламенттайды, түрлі еңбек
түрлерімен айналысуға бағдар береді, бала дамуына қолайлы деген күн
тәртібін құрастыруға көмектеседі және еңбекпен демалу тәртібін ойластырады.
Сонымен қатар олар оқыту формасы мен әдісін таңдауда да өзінің ықпалын
тигізеді.[11]
Мектеп жасына ауысу баланың өміріне жаңа өзгерістер әкеледі, яғни
ол баланың негізгі іс- әрекетін өзгертеді және жаңа, басқа адамдармен қарым-
қатынасқа түсіреді. Баланың негізгі іс-әрекеті — оқуға ауысады, өмірдің
реті ауысады, жаңа міндеттер пайда болады. Кіші мектеп жасындағы балалардың
зейіні ырықсыз, тұрақсыз және көлемі жағынан тар келеді. Сондықтан да
бастауыш сыныптағы оқушыларды оқытудағы оқыту және тәрбие көзіне мәдениетке
бағытталады. Мектеп өмірі балалардың зейінің тұрақтандыруға жаттығулар
жігерлі күшті талап етеді. Сол кезеңде есте сақтаудың артықшылығы көрнекі
-бейнелі мінезі. Қызықты, нақты, жарқын ақпараттар есте қатесіз сақталады.
Бірақ та бастауыш сынып оқушылары өздерінің есте сақтау қабілетін дұрыс
толық меңгере алмайды. Мұғалімдерге оқушыларда оқу кезінде өзін-өзі
реттеушілікті, өзін-өзі тексеріп отыру дағдысын қалыптастыру көп күшті
талап етеді. Кіші сыныптарда қыздарға қарағанда ұлдардың дамуы баяу
жүретіні байқалады. Олар сабақта алаңғасарланып отырады және ойлары басқада
болады. Жоғары моральды тұлғаны қалыптастыру кезінде мұғалімнің беделі де
үлкен рөл ойнайды. Яғни оқу үрдісімен қатар мұғалім оқушылардың
тұйықтылығымен, сенімшілдіктерімен де күресу керек. Адамгершілік мінез-
құлықтың негізі бастауыш сыныпта қалыптасады,яғни оның әлеуметтендіру
кезінде алатын рөлі зор. Бастауыш мектеп өзінің тәрбиеленушілерін саналы
түрде ұйымдасқан еңбекке де үйретуі тиіс, өйткені ол оқушыда әлеуметтік
сапаларды қалыптастырады.
Ең алғашқы баланың жыныстық әлеуметтенуі туған сәтінен басталады,
баланың анатомиялық жынысы анықталған соң, оның ата-аналары мен басқа
адамдар ұлдар мен қыздарды жыныстық рөлдерге үйрете бастайды. Бала өзінің
жыныстық жетілгендігін бір жарым жасқа қарай сана-сезімімен түсіне
бастайды. Жас сайын көлемімен құрамы өзгереді. Екі жастағы бала өзінің
жынысын біледі, бірақ толығымен түсіндіре алмайды. Ал 3-4 жасында бала
айналысындағы адамдардың жынысын айыра алады, бірақ кез келген келбеттің
белгілерімен, мысалы киіммен бірлестіреді және ұстанымды назар аударады. 6-
7 жасында толығымен жынысына назар аудармашылықты сезінеді, сонымен бұл
жыныстық- күшеюдің қарқынды мінез-құлқын және қалыптасқан кезімен сәйкес
келеді. Қыздар мен ұлдар өздерінің қалаулары бойынша әртүрлі ойындарға
серіктестігін таңдайды, әртүрлі қызығушылығын мінез-құлық стилі және т.б.
көрсетеді, осындай стихиялық жыныстық сегрегация (бөлу) жыныстық
айырмашылықты тану және кристаллизациямен (белгілі бір түрде түзілу)
түсіндіріледі. Ата -аналар әр түрлі жыныстық балалардың мінез-құлқының
нормативтілікке сай болғанына көп көңіл бөледі. Осыдан шығатыны, ұлдарды
күші мен жарыс құмарлығы үшін, ал қыздарды тілалғыштығы мен қамқорлығы үшін
мақтайды.Сол себептен жыныссыздық айырмашылықтар қыздар мен ер балаларда
туғаннан ата-аналарын әртүрлі ынталандырылады. Сонымен қатар олардың өзіне
деген қарым-қатынасының әртүрлі болғандығын қалайды. Одан басқа, туғаннан
болған айырмашылықтардың себебінен ата-ананың бірқалыпты қарым-қатынасы ер
балалар мен қыздарда әртүрлі реакциясы қалыптасады. Э. Маккоби және
К.Джэкмен зерттеулері бойынша, қыздарға қарағанда ұлдар интенсивті жыныстық
әлеуметтенуге ұшырайды. Ұлдарды жиі және қатты жазалайды. Сонымен қатар көп
кешірім алады. Мұның себебін былай түсіндіреміз: ер балалар табиғатынан
белсенді және қобалжулы болып келеді, сондықтан үлкендердің назары жиі
оларға аударылады. Ер балалар ерте балалық шақтан әлеуметтік белсенділікке,
отбасылық емес қатысты көп жағдайда автономиялықты ұсынады. Өмір іс-
әрекетіндегі ер адамдық стилінің құрылуы жолдастарының тобы сияқты,
отбасылық емес фактор маңызды рөл ойнайды. Ал қыздарда ерте жаста жоғары
талаптар, яғни үй шаруасы кішкентай балаларды күту сияқты жұмыстар
ұсынылады. Нәтижесінде ұлдарға қарағанда қыз балаларда еркін ойынға деген
уақыт саналы түрде аз қалады. Бұл әлеуметтенудің саралану мақсатымен
байланысты: қыздар үй міндеттерін, ал ер балаларды — отбасылық емес,
көпшілік іс-әрекетін орындауға үйретіндіктен, ер балаларға көп жағдайда
бостандық беріледі. [12]
Кіші мектеп жасындағы қыздар мен ұлдар өзімен жасты қарама-қарсы
жынысқа жыныстық ерекшелікті білдіреді, бұлар ересек үлкен адамдар
қатынасында көрінеді. Қыздар эмоционалды, біршама импульсивті және
белгісіз, қатынас үрдісіне бағытталған. Ұлдар қыздармен қатынаста сабырлы
болып келеді, олардың берік бағалау мақсаттары қатынас нәтижесіне
бағытталған. Және ұлдарда да, қыздарда да өзімен жасты қарама-қарсы жынысқа
қатынас моделі шегінде толеранттылық танытуға қабілетті, бірақ егер
балалардың жынысаралық стереотип туралы білім болса, және өз мінез құлқында
оған белсенді бағыттала алса. Жеткіншек балалық шақ (11-12ден 13-15жасқа
дейін), өткінші шақ деп те аталады. Жеткіншек шақ-адам дамуының ең күрделі
кезеңінің бірі болып келеді. Қысқа мерзімге қарамастан, бұл индивидтің
болашақ дерлік өмірін анықтайды. Көбінісе жеткіншек шақта мінез және басқа
да тұлғалық негіздер қалыптасуы жүреді. Бұл жағдайлар үлкендердің балалық
қамқорлығынан дербес кезеңге үйреншікті шектеп оқуынан басқа да әлеуметтік
іскерлікке ауысады, сонымен қатар ағзаның гормондық қайта құрылады- бұл
жеткіншекті әсіресе ортаның теріс әсеріне осал және көнгіш қылады. Сонымен
қоса жеткіншектерге тән туысқандардың, мұғалімдердің, басқа да
тәрбиешілердің қамқорлығынан және бақылауынан босауға тырысатынын
ескеруіміз керек. Жеке тұрақсыздық қайшы тілектер және іс әрекет тудырады:
жеткіншектер өзімен жастыларға ұқсауға тырысады, сонымен қоса топ ішінде
ерекшеленуге тырысады. Құрметке ие болғысы келеді, бірақ кемшілікті
қаламайды. Адалдықты талап етеді, бірақ өздері достарын жиі ауыстырады.
Жеткіншектер бірыңғай өзімшіл, өзін Әлем орталығы деп есептейді және
жалғыз қызығушылыққа лайықтымын деп ойлайды және сол уақытта олардың біреуі
де өзінің келесі өмір кезеңінде мұндай адамдық пен өзін құрбандық шалуға
қабілетті емес. Бір жағынан, қоғам өміріне ынтамен араласады,ал басқа
жағынан олар жалғыздыққа қамтылуға бейім. Олар өздерімен таңдалған
басшымен (лидермен) және кез келген және түрлі басқарушыларға қарсы
көтеріліс тудыратынға кәміл сенеді. Олар өзімшіл және метасыншыл және
уақытта жоғарылатылған идеализмге бейімделген. Кейде олардың басқа
адамдарға қатынасы дөрекі және қалыпсыз, дегенмен өздері сезімтал болып
келеді. Олардың көңіл күйі жадыраңқы оптимизм мен ең жабыңқы төзушілік
арасында ауысып отырады. Үлкендік сезім дербестікке ұмтылу кезінде
көрінеді, ата-аналарының араласуынан өз өмірінің кейбір жақтарын қорғағысы
келеді. Үлкендік сезімі жас кезеңі аяғында, шамамен 15 жаста, кіші
жеткіншек емес жастың ортаңғы жаңа бейнесі болады, бала өзінің жеке
дамуында тағы бір қадам жасайды[13]. Өзін іздегеннен кейін онда Мен
тұжырымдамасы жеке тұрақсыздығы қалыптасады. Мен бейнесі, өзі туралы
ішкі келісілген көріністерінің жүйесі. Шығармашылық рефлексивті ойлаудың
ерекшеліктері жеткіншектерге абстракты идеялар сараптауға, қателіктерді
іздеуге және талқылау барысында логикалық қарсы тұруға мүмкіндік береді.
Жеткіншек интелектуалды тапсырмаларды болжамдармен талқылайды, орындайды.
Ол жүйелі шешім табуға қабілетті. Жаңа тапсырмаға кез болып, оның шешіміне
бірнеше әр түрлі шешім табуға тырысады.
Соңғы жылдары ғалымдар акселерация жеделдеу деп аталатын көрініспен
қамтылған. Бұл көріністің мәні адамның денелік дамуы жеделдейтінінен тұрады
(осы және жыныстықпен қатар), көптеген мәліметтермен 7-8 он жылдықта барлық
әлем елдерінде денелік және жыныстық дамуы бір жарым-екі жылға
жеделтетілгені дәлелденген. Бұл жеделдеу ересек балалық шақ және ерте
жастық жылдарына түседі. Қазіргі он төрт жасар қыз он жыл бұрын он алты
жаста жететін осындай денелік және жыныстық дамуға жетеді. Ғалымдар
акселерациялық құбылысты әр түрлі түсіндіреді (тағамның жақсаруы және
өмірдің жалпы жағдайы, мәдениеттік тегістеудің жоғарылауы, физикалық еңбек
рөлінің азаюы және т.б.). 13-14 жаста ұл балалардың бойлары өседі, олар
жетінші сынып оқып жатқан кезде. Ал қыз балалардың бойларының өсуі 10-11
жас аралығында, ұл балалардан қарағанда екі-үш жылға ертерек. Ұлдарға
қарағанда, қыз балалардың бойлары жылдам дамиды,содан кейін тез тоқтайды.
Жыныстың жетілуі күрделі процесс, бойымен байланысты, психикаға байланысты
және сол кезде психикаға байланысты болады. Оны ұғыну, ол да сол сияқты
еркек, әкесі сияқты, бұл ұл балаға үлкен ашық құбылыс. Ол әкесі мен
анасының арасындағы қарым-қатынасты жаңа көзқарасымен қарай бастайды,
олардан алдында көрмегенді көреді. Ұл балаларға қарағанда, қыз балалардың
жыныстық кезеңнің жетілуі ерте дамиды. Бала жасөспірім жасқа келгенде (7-
сынып), сана-сезімінде маңызды өзгеріс дами бастайды. Ол пайда болған
ересектік сезімге байланысты болады. Ол өзіне және әлемге жаңа қарым
–қатынастағы сезімін білдіреді. Үлкендермен өзін салыстыра отырып,
жасөспірім бір қорытындыға келеді, үлкендермен олардың арасында ешқандай
айырмашылық жоқ. Ол айналасындағылардан талап етеді, оны кішкентай деп
санамауға, оның оған құқығы бар екенін бала түсінеді. Бұл жастың құрылымы –
бала өзін үлкендермен тең қояды, бірақ онда үлкенге нағыз сезім керектігі
жоқ,бірақ онда үлкен арманы бар оны үлкендер арасына қабыл алуы. Мен
мінезін берілген жасында ашу, өзінің индивидуалдығын ұғыну, ол өзінен
кемшіліктерді іздеп табады. Кейбіреулерінде қанағатсыздық пайда болады.
Кейбіреулері өздерінің кемшіліктерін байқайды, ал басқалары өздеріне жоғары
баға береді, бірақ анағұрлым жаман, кейде керісінше, өйткені жасөспірім
басқалардан өзін нашар сезінсе, ол қатты қиналады. Бұл жаста жыныстық
дамиды және жасөспірімдердің сезімдері біршама сезімтал болады. Бұл кезеңде
жағымсыз сатысы болады, жоғарғы себепшісі тітіркенгіштік, еркелік және т.б.
пайда болады. Агрессивтік мінез-құлық немесе меланхолия кейде өзімен
наразылықты білдіреді. Жауабында қайшылықтарды кездестіруге болады. Өз-
өзіне сенімді болу аралық ұялшақтық, көңілді тұйықтыққа ауысады.
Индивидуалдық сезімді жасөспірім дағдарыстан кейін өзіндік сана сезімін
тауып алады. Өзін-өзі тәрбиелеу кезеңі, ұл бала нағыз еркек идеялына
ұмтылып іздейді, ал қыздар нағыз әйел. Жасөспірімдер үлкендерді саналы
және санасыз түрінде байқайды. Қазіргі жасөспірімдер ерлермен және
әйелдермен ғана емес, өмірден және өнерден, сондай-ақ, көркем әдебиет пен
кинода өзара қарым-қатынас арқылы танысуға мүмкіндік болады. Жасөспірім
балалық шақтан шығады. Әйел мен еркектің мінез-құлық байланысындағы
қатынаста жасөспірім олардың кәсіби әрекет түрлерінде қалыптасады. Ерекше
мағыналық байланыс жеке тартымдылыққа беріледі – бұл құрдастарының көзінше
ең бірінші мағынада болады. Үйлеспеудің дамуы ер бала мен қыз баланың
арасында қиналу негізгі қызметінің бірі болуы мүмкін. Ер балалардың төмен
бойлары ұқсас сезімдерді шақырады. Қыз бала, басқалардан бойымен алға
шықса, сапасы толық еместігіне қиналуы мүмкін.[14]
Кіші жеткіншек шақтағыларда қарама-қарсы жынысқа деген қызығушылық
тепе-тең емес формада туындайды. Мұндайда ұлдарға сай қатынас формасына
әдейі тиісу, жаман әрекет-қылықтарды жатқызуға болады. Ал қыздар болса
мұндай әрекеттердің себебін біле отырып, қатты ренжімей, оларға жауап
қайтарады. Ұлдар да оларға оң көзбен қарайды. Кейін мұндай қатынас
күрделенеді. Өзге жыныспен қарым-қатынас ұялшақтық пайда болады, және де
осы кезде қарама-қарсы жыныстағыларға ғашықтық сезімі пайда болады,
қысымдағы қатынас орнайды. Түрлі жыныстағы адамдардың бір-біріне деген
қатты қызығушылық кезеңдері туындайды, яғни кім кімге ұнайтыны белгілі
болады. Қыздарда бұл қызығушылық ұлдарға қарағанда ерте туындайды:
өздерінің сезім ұнаушылықтары жайлы достарына айтады, және өздерінің
құрдастарына айтады. Бірақ та ашық достық қатынастар көрінбейді, өйткені
өзгелері оларға күліп, мазақ етуі мүмкін. Үлкен жеткіншектерде ұлдар мен
қыздар арасындағы қарым – қатынас болып табылады: яғни қарым-қатынас
ортасына 2 жыныс жеткіншектері кіреді. Өзге жыныс өкіліне жақындасу дұрыс
байланыс. Оған көп мән беріледі. Өзге жыныс өкіліне деген қызығушылық әр
біреуінің бағалау әрекетімен рефлексиялық дамуына әкеледі. Алғашқы
қызығушылық өзгені түсінуге ұмтылдырады. Романтикалық қатынастар бірге
өткізілген уақыт кезінде пайда болуы мүмкін: кездескенде, мұражай, театрға
барғанда, бимен шұғылданса, киноға барғанда және т.б. Жеткіншектер атақты
адамдарға ұқсап жүргілері келеді. Өздерінің дене бітіміндегі және
күйлерінде болып жатқан өзгешеліктерді байқайды. Біреулері бұдан ұялады.
Өзгелері үлкен қызу сезімін сезініп,өздерін үлкен деп сезінеді. Жас
ерекшелік психологиясында жасөпірімдік шақ ең алғашқы жыныстық дамудың
кезеңіне байланысты немесе жоғары мектептік шақ (14.5-17-18 жас) бұл
алтыншы кезеңге жатады. Жеткіншек бұл ересек пен балалық шақ арасындағы
өтпелі кезең. Жеткіншектік – бұл тұлға дамуының толығымен дамып қалыптасуын
аяқтайтын кезең. Өз дене бітіміне деген сыртқы өзгерістер, жыныстық
белгілер, бет әлпеттерінің ұлғаюы, мінезінің өзгеруі –осындай ерекшеліктер
бұл кезеңде байқалады. Жеткіншек өз мінез- құлқын таңдалған және қайта
құрылған критерий мен нормаға сай өзгертеді. Ерте жеткіншектік шақ
қайталанбас, жеке даралық сезімді білдіреді: Мен сезімі туындап, жеке
тұлғалық ой қалыптасады, рефлексияның дамуы өмірлік мұқтаждықтың болуы,
өмір мәнін түсіну. Жағымды қасиеттердің пайда болуы мамандық таңдаумен,
қоғамдағы өмірмен байланысты. Жеткіншектер мен қыздардың ойлау қабілетінің
дамуы негізінде, өздерінің философиялық теориялары, бағыттары, махаббаттары
пайда болады. Қыздар махаббатқа тез беріледі, ал жеткіншектер болашақты
ойлайды. Жеткіншектер мен сол жастағы қыздарға есею мен сырт келбеттің
өзгеруі әлеуметтік құндылыққа ие. Олардағы сырт келбеттің өзгеріп,
сұлулануы өзгенің көзқарасына тез түседі. Олар үшін көсем және ұлылық
синонимдес болып келеді. Жеткіншектік шақ бұл ойлау қабілетінің даму
кезеңі. Үлкен сыныптағылар неге? деген сұрақты көп қояды, және оған
қатысты өз ой пікірлерін айтады. Бұл жастағылар принципке сай өмір сүреді,
өздеріне заңдылық құрып белгілі бір фактлерге сүйенеді.
Жеке тұлғалық ең негізгі бір дифференциалды- психологиялық
сипаттамасы- бұл өзін-өзі құрметтеу, яғни өзіне деген дұрыс қарым-қатынас.
Жоғары өзін- өзі құрметтеушілік бұл яғни өзін-өзі қабылдай білу, өзіне оң
көзқараспен қарау, ал төмен дәрежедегі өзін-өзі құрметтеу өз-өзіне
қанағаттанбауды білдіреді, яғни дұрыс емес бағасы. Өзін-өзі құрметтеу –бұл
жеке тұлғаның өзге қасиеттерімен тығыз байланысты тұрақты да маңызды
қасиет. Мұндай адамдар жауапкершілігі мол болады, өзгенің сендіруіне
берілмейді. [15]
Жасөспірім шақта тұлғаның бағыттылығы анық көрінеді. Кейбіреулері
жоғары сынып оқушылары нақты әрекетке: жалпы негізгі іс-әрекет бағыты
анықталмаса да, бұндай оқушылар жетістікке жету қажеттілігімен, алдарына
нақты мақсат қоя білулері мен өз уақыттарын дұрыс жоспарлап, бөлістіруімен
ерекшеленеді. Ал кейбіреулері қиялдың негізімен өмір сүреді, олардың
фантазиясы мен армандауы, көбінесе өмір тәжірибесіне сай келмей жатады.
Үшіншілері қарым қатынас арасындағы өздерінің күнделікті қажеттіліктерін,
эмоциялық жайлылығын, болашақты көп ойламастан өмірдің ағынымен бәсең түрде
жүре береді. Ал төртіншілері барлығымен кішкене араласады. Жасөспірім шақ
педагогикасы өскен, бірақ есеймеген, қалыптасқан, бірақ құзіретті емес
адамдар мен жұмысын көрсетеді.
2.Тарау. Мектеп жасындағы балаларда гендерлік толеранттылықты
қалыптастыруда тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар.
2.1. Мектеп жасындағы балалардың гендерлік толеранттылығына диагностика.
Біздің қоғамымызға жуық уақытқа дейін жыныстық тәрбиенің патриархалдық
түрі болды. Онда ер адамдар сарбаз, қорғаушы, асыраушы рөлін жүзеге
асырды. Ал әйелдер отбасының қорғаушысы болып, бала тәрбиесімен айналысты.
Бұл түсінікте әр бала өз орнымен, жыныстық ерекшеліктеріне қарай: қыз бала-
ана, тәрбиеші, жар, ұл-бала-жұмысшы, жолдас, әке деген түсінікте
тәрбиеленді. Бірақ даму өзінің өзгертулерін әйел мен ер адамның арасында да
енгізді. Олардың отбасы, бала тәрбиесіне деген көзқарастарында, мысалы:
Батыста әйелдер теңқұқылықты қолдап күресуде. Олар үшін ер адам ғана
отбасының асыраушысы болып жұмыс жасауы, әйел үшін үй ғана енші болуын
қорлық деп қабылдайды.
Кеш құрылған некелер, балаға жеткілікті көңіл бөлмеу, сияқты қиын
ара қатынастар өзінің септігін тигізіп, енді балалар да "бәрі тең" деген
заң бойынша тәрбиеленуде: қыз бала өскенде жұмыс істеп отбасын асырауға
құқылы, ер адам сияқты, ұл бала да шаруашылық тәрбиемен айналыса алады. Ер
адам мен әйел міндетерінің арасындағы шекара жойылып, әр қайсысында отбасын
асырауға және бала тәрбиесінде бірдей құқылы. Ал біздің ата-аналарымыздың
тәрбие түрінің негізі не? Олар өскелең ұрпақты қандай сендіру мен
принциптердің негізінде тәрбиелейді.
Біз бұны Көкшетау қаласындағы №2 орта мектебі арқылы балалармен
адамдардың суреті тесті және "қыздар өздерін қалай ұстауы керек?", "ұлдар
өздерін қалай ұстауы керек?" тақырыбында шағын шығарма жазғызу арқылы
анықтадық. Шығарманың бірінші тақырыбын балалар абыржып қояды, ал екінші
тақырыбында сынып біршама жанданып, әсіресе қыздар бір-бірімен сөйлесе
бастады, сыныпта сыбырлар естілді, кейін бәрі бір нәрселер сыза бастады.
Сонымен шығарма бойынша қорытынды кесте:
Қыздардың мінез-құлқы Қыздардың жауабы Ұлдардың жауабы
1)әдепті, сыпайы 2 1
2)ақылды 3 0
3)жақсы 5 7
4)байсалды 3 1
5)адал 1 0
6)таза 2 0
7)ұқыпты 2 0
8)әдемі 3 0
9)төбелеспеуі керек 0 1
10)ұрыспауы керек 2 0
11)көмекші 1 0
12)мәдениетті 1 0
13)білімді 4 0
14)тістемейтін 0 1
15)еркелемеу 0 0
16)қоңырауда жүгірмеу 0 1
17)"5-ке"оқу керек 0 2
18)айқайламау 1 0
19)лайықты 0 1
20)сүйкімді 0 1
2 кесте
Ұлдардың мінез-құлқы Қыздардың жауабы Ұлдардың жауабы
1)қыздарды сыйлау 1 0
2)қыздарды ұрмау 3 2
3)ақылды 1 0
4)үлкенді сыйлау 1 0
5)төбелеспеу 6 0
6)түкірмеу 1 1
7)итермеу, дөрекі 1 0
сөйлемеу керек
8)қыздармен дос болу 1 0
9)қыздарды қорғау 2 0
10)кішкентай балаларды 2 1
қорғау
11)жинастыруға көмектесу0 1
12)жақсы 2 2
13)күшті 0 1
14)әдемі 1 1
15)мазақтамау 3 0
16)"сотка"ойнамау 1 0
17)шаштан жұлу 1 0
18)сабырлы 1 0
19)білімді 0 1
20)мәдениетті 0 2
21)көңілді 0 1
22)қатал 0 1
23)зиялы 1 0
24)тік 0 2
25)ақырын 1 0
26)қорықпау 1 0
27)жігіт болу 0 0
28)зияткерлі 0 1
29)тәрбиелі 1 1
30)ұлдармен дауласпау 0 0
31)жуас 1 0
Балалар міне осындай жауаптар берді. Бұдан мынадай қорытынды
шығарамыз, яғни балалар жыныстық рөлдің қандай болу керектігін әлі дұрыс
білмейді. 7 ұл бала 6 қыз бала қыздар жақсы болу керек деп жазыпты. Ал бұл
нақты сөзбен түсіндірілмеген, мұнда мәселе түсіндіргенде емес, оны сөзбен
жеткізуде.Қыздар үшін қыздың бойындағы маңызды олардың жақсы болғаны, (6),
мәдениеттілігі(4), әдемі(3), ақылды(3). Ұл балаларға қыздардың бойында: тек
жақсы(7).Қыздар үшін ұлдардың бойында: олардың төбелеспеуі(6), олар
төбелеспесе де, мазақтамауы(3), ол да әлі жоқ. Ұл балалардың ұлдар туралы
бір жақты ой жоқ, жауаптың максималды саны 2-ден аспайды, олар мынадай
қасиеттер: қыздарды ұрмау, оларды қорғау, жақсы болу, мәдениетті жігіт
болу. Бірақ бір ұл бала қыздар сүйкімді болу керек деп жауап беріпті, бірақ
ол қалай екенін әлі түсінбейтін шығар.
Кіші мектеп жасындағы балалардың жыныстық тиесімін табу үшін "Адам
суретін салу тесті" өткізіледі. Бұл әдістеменің көмегімен балалар өздерін
жыныстық тиесілігінің бірегейлігін анықтаймыз.
Тесттің нәтижесі №4 кестеде көрсетілген:
Ұлдар саны 13 Қыздар саны 14
Ұлды салғандар 11 Қыздарды салғандар13
Жай адамды 1 Жай адамды 0
Ұлды да, қызды 1 Ұлды да, қызды да 1
да
№4 кестенің негізінде мынадай қорытынды жасауға болады: балалардың
жыныстық тәрбиесі дәстүрлі түрде жүріп жатқанын байқаймыз. Ұлдар ұлдарды
күштің белгісі ретінде бейнелеген; қыздар қыздарды отбасының панасы ретінде
бейнелеген. Қыздар әдетте көпшілігі жас ерекшелігіне тән ханшайым
бейнесінде бейнелейді. Ал ұлдар көбіне заманауи баланы, сөмке ұстаған
баланы бейнелеген. №5 кестеде балалардың салған суреттерінің бөлшектері
және түсініктемесі берілген.
№ 5 кесте
Ұлдар
Суреттің бөлшектері Адамдар саны
Ірі сурет 4
Ұсақ сурет 4
Сөмкемен сурет 3
Адамдардың басы үлкен 1
Қару-жарағы бар 1
Ұл мен қыз жұпта 1
Оқулықтан қарап салған сурет 1
Жоғарыда көрсетілген мәліметтен балалардың әр түрлі мінезі мен
темпераментіне қорытынды жасауға болады. Қыз бен ұлдың жұпта салынған
суреті сол салған жыныс өкілі мен қарама-қарсы жыныс өкілі арасындағы
жарысуды білдіреді. Суретте тек бір оқушы қарулы ер адамның суретін
бейнеледі, бірақ ол батыр немесе сарбаз емес, бақташы. Қалғандары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Жаратылыстану педагогикалық факультеті
Білім беру технологиясы кафедрасы
ҒЫЛЫМИ ЖОБА
Тақырыбы:Жаhандану жағдайында мектеп жасындағы балаларды гендерлік
толерантылыққа тәрбиелеу жолдары.
Орындаған:050103 Педагогика және психология
мамандығының студенті:
Әйтен А.
Ғылыми жетекші: аға оқытушы Г.Ш.Пазылова,
Мазмұны
Кіріспе
1.Тарау. Мектеп жасындағы балаларды гендерлік толеранттылыққа тәрбиелеудің
теориялық негіздері.
1.1. Толеранттылық және гендерлік толеранттылық
ұғымдарына сипаттама,зерттелу жайы.
2. Мектеп жасындағы балаларда гендерлік толеранттылықтың көріну
ерекшеліктері.
2.Тарау. Мектеп жасындағы балаларда гендерлік толеранттылықты
қалыптастыруда тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар.
2.1 Мектеп жасындағы балалардың гендерлік толеранттылығын диагностикалау.
2.2. Мектеп жасындағы балаларда гендерлік толеранттылықты қалыптастыру
жолдары мен құралдары.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі.
Білім беру ұзақ мерзімді Қазақстан - 2030 Стратегиясының негізгі
приоритеттерінің бірі болып отыр. Қазақстандағы білім беру реформаларының
ортақ мақсаты білім беру жүйесінің жаңа әлеуметтік-экономикалық ортаға
бейімделуі болып табылады. Қазақстан Президенті әлемдегі бәсекеге қабілетті
50 елдің қатарына республиканы кіргізу туралы мақсат қойған болатын. Осы
мақсатты жүзеге асыруда білім беру жүйесін дамыту маңызды рөл атқарады. [1]
Қазақстанның 2010 жылы Еуропа Ынтымақтастығы мен Қауіпсіздігі Ұйымына
(бұдан әрі - ЕЫҚҰ) басшылық жасауы Қазақстанның әлемдік білім кеңістігіне
шығуына мүмкіндік беретін қосымша факт болып табылады. Осылайша, біздің
республикамыз кеңес үкіметі елдерінің және Азия елдерінің ішінде алғашқы
беделді халықаралық ұйымдардың бірін басқаруға ие болған ел болды. Сонымен
қатар, бұл – бүгінде біздің мемлекетімізді алдыңғы қатарлы батыс елдерінің
толық құқықты әріптес ретінде қабылдауын көрсететін Қазақстанның әлемдік
кеңістікке белсенді кірігуінің тағы бір дәлелі.
Еліміздің қазіргі әлемдегі орны адам капиталының сапасымен, білім
берудің жай-күйімен және өндірісте техника мен ғылымды пайдалану деңгейімен
анықталады. Технологияның дамуы жаһанданудың катализаторы және еліміздің
бәсекелестік басымдылығы дамуының маңызды факторы болып табылады. Қазіргі
білім мен технологияларға негізделген экономика жоғары технологиялы қоғам
құрудағы сапалы жаңа өзгерістерге жетудегі табыстың кепілі болып табылады.
Сондықтан қазіргі таңда жаhандану термині қоғамдық өмірдің әр түрлі
салаларында соның ішінде білім берудің ең көп қолданысқа енген терминдердің
бірі болып табылады. Ал жаhандану терминін алғашқы рет Гарвард бизнес
мектебінің профессоры Теодор Левит өзінің Нарықтардың жаһандануы атты
мақаласында ұсынған.
Жаhандану мәселелерімен айналысатын әртүрлі қоғамдық-ғылыми пәндер
осы ұғымға нақты бір ғылымға тән ерекше мәндерді айтуға болады.
М.А.Чешковтың пайымдауынша, жаhандану термині әлемдік қоғамдастықтың әр
түрлі бөліктерінің бір-біріне тәуелділік, өзара бірігу және өзара шарттасу
процесі ретінде көрсетуге болатын процестер мен құрылымдардың кең жиынтығын
білдіреді. Басқаша айтқанда, қазіргі заманда аумақтағы жағдайлармен
анықталатын біртұтас нәрсе құрылады [2].
Жаһандық білім беру дегеніміз - әлемді перспективада қабылдау, басқа
адамның көзімен, санасымен қабылдау деген сөз, адамдардың дүниеге көзқарасы
әртүрлі болғанымен, олардың мұқтаждары мен тілегі ортақ. Осыған орай әр
адамның жыныстық ерекшелігіне баса назар аударып қана қоймай,оның қоғамда
алатын орны мен әлеуметтік белсенділігіне қарай бағалануы маңызды мәселе.
Сондықтан қазіргі кездегі мектептердің басты міндеттерінің бірі -
өскелең ұрпақтың толерантылығы болып табылады, осы үрдістің барысында
тұлғаның дұрыс дамуына жағдайлар жасалады.
Осындай түрлерінің бірі тәрбиеленушілердің болашағына маңызды әсерін
беретін гендерлік толеранттылық болып табылады.
Педагогикада гендірлік толеранттылық ұғымы екі жақты әлеуметтік-
педагогикалық үрдіс, ұлдар мен қыздарда батылдық және нәзіктік туралы
түсінік қалыптастыру, олардың жыныстық мәніне қарай мінез-құлқын дамыту мен
қалыптастыру бағытылығы мен дербестілігін жетілдіруге бағытталған.
ҚР-ң гендерлік стратегиясында жыныстардың еркін рухани даму
мүмкіншілігін кеңейту үшін, гендерлік бағытталған бағдарламаларды енгізу,
білім беру жүйесін реформалауда есепке алу керектігі айтылған.[3]
Жалпы тұлғада толеранттылықтың қалыптасуы үшін ол рухани дамудың белгілі
бір сатыларынан өтуі тиіс, ал ол педагогикалық проблема болып табылады.
Сондықтан 1995 жылғы 16 қарашада ЮНЕСКО-ға мүше елдер қабылдаған
Толеранттылық принциптерінің Декларациясында білім беру саласында
толеранттылық идеясын насихаттауға басымдық берілген. Педагогика ғылымында
оның саласы ретінде толеранттылық педагогикасы даму үстінде, онда
толеранттылықтың мәнін зерттеу және оны әлеуметтік норма, әлеуметтік
құндылық ретінде практикаға ендіруге негізгі көңіл бөлінеді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында, Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
Мемлекеттік бағдарламасында қазақстандық патриотизмге, толеранттылыққа,
биiк мәдениетке, адам құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуге тәрбиелеу
отандық білім беру жүйесінің негізгі міндеттері ретінде көрсетіледі. Яғни,
білім беру мазмұны адамдардың нәсілі мен ұлтынан, жынысынан, мәдени және
конфессиональдық белгілерінен тәуелсіз олардың арасындағы өзара түсіністік
пен ынтымақтастыққа, тұлғаның жалпы адамзаттық қасиеттерін қалыптастыруға
ықпал етуі тиіс. [4,5]
Қоғамдық өмірдегі толеранттылықтың орны мен рөлі туралы қағидалар
Б.С. Гершунский, В.А. Лекторский, А.Н. Леонтьев,А.В. Петровский, В.А.
Тишков, О. Хеффе, т.б. еңбектерінде кездеседі. Бұл авторлар негізінен
толеранттылықтың әлеуметтік-мәдени және этникалық сипаттарына көңіл бөледі.
Толеранттылықтың жекелеген аспектілері қазақстандық ғалымдардың
зерттеулеріне де арқау болды: Г.К.Искакова, М.А. Кучерова, П.И. Мамедова,
Б.А. Тұрғынбаева, т.б. толеранттылықты қалыптастырудың жалпы мәселелерін
қарастырса, С. Әмірғазин еңбектерінде дінаралық толеранттылық мәселелерінің
әр жақтары ашылған. Г.А. Уманов ұлтаралық қатынастар педагогикасының
теориялық негіздерін қарастырды.
Сонымен, жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, мектеп оқушыларын гендерлік
толеранттылығын қалыптастыру қажеттілігі бүгінгі күнде шешімін қажет ететін
өзекті мәселелердің бірі екені байқалды. Зерттеудің көкейкестілігі,
теориялық және практикалық маңыздылығы бізге төмендегі ғылыми зерттеу
жобамыздың тақырыбын былай деп алуға негіз болды Жаhандану жағдайында
мектеп жасындағы балаларды гендерлік толерантылыққа тәрбиелеу жолдары .
Зерттеу нысаны: Мектептегі оқу -тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: Мектеп жасындағы балаларды толеранттылыққа тәрбиелеу
жолдары.
Зерттеу мақсаты: Мектеп жасындағы балаларды гендерлік толеранттылыққа
тәрбиелеудің кешенді педагогикалық шарттарын ғылыми негіздеу және
эксперименттік бақылау.
Зерттеу болжамы: Мектеп жасындағы балаларды гендерлік толеранттылыққа
тәрбиелеу үрдісі тиімді болады, егер де:
- Оқу-тәрбие мекемелерінде мектеп жасындағы балаларды гендерлік
толеранттылыққа тәрбиелеу, қазіргі кездегі білім берудің бір мақсаты
ретінде қарастырып, арнайы мазмұнды қамтамасыз етуді қажетсінсе;
- Мектеп жасындағы бірдей балаларды гендерлік толеранттылыққа тәрбиелеу
үрдісіне әсерін тигізетін педагогикалық орта факторлары қолданылып және
іске асырылса;
- Мектеп жасындағы балалардың бірдей дәлме-дәл гендерлік қалыптасуына
жағдайлар жасалса;
- Гендерлік толеранттылыққа тәрбиелеу жұмысына педагогикалық ұжым
дайындалса.
Зерттеу міндеттері:
1. Педагогикалық теориялар мен тәжірибеде гендерлік толеранттылық
мәселелерін оқып, меңгеру, сараптау.
2. Мектеп жасындағы балалардың гендерлік ұқсастығының бар болу
ерекшелігін айқындап көрсету.
3. Оқу-тәрбие үрдісінде гендерлік толеранттылыққа тәрбиелеуге
тәжірибелік - эксперимент жүргізу және алынған нәтижені өңдеу.
4. Мектеп жасындағы балаларды гендерлік толеранттылыққа
тәрбиелеудің Толеранттылық сабақтар әдістемелік материалдар
жинағының үлгісін жасау.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері:
Зерттеу мәселесі бойынша философиялық, педагогикалық, психологиялық
және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; бақылау, әңгіме,
сауалнама жүргізу, эксперименттерін В.В.Бойконың эмпатиялық қабілеттердің
деңгейін анықтау әдістемесі,Басса – Дарки сауалнамасы,С.Бемнің Маскулиндік
Феминдік әдістемесі.
1.Тарау. Мектеп жасындағы балаларды гендерлік толеранттылыққа тәрбиелеудің
теориялық негіздері.
1.1. Толеранттылық және гендерлік толеранттылық ұғымдарына
сипаттама,зерттелу жайы.
Қазақстан қоғамы күрделі конглемерат ретінде қалыптасты. Қазіргі уақытта
оның құрамына 100-ден астам ұлттар мен ұлыстар кіреді, олар бірнеше діни-
конфессионалдық бірлестіктерге біріккен. Осындай әртектілік жағдайында
әлемді алаңдатып отырған ұлтаралық, дінаралық қақтығыстарға ұшырамай,
халықтардың бейбіт қатар өмір сүруіне мүмкіндік беретін күш қандай? Ғылымда
толеранттылық атауымен белгілі ұғым, міне, осы жерде маңыздылыққа ие
болады.
Президент Н.Назарбаевтың өткен жылғы халыққа жолдауында анықтағандай,
Қазақстан төрағалығының ұраны төрт Т - траст (сенім), традишн
(дәстүр), транспаренси (ашықтық) және толеранс (төзімділік) болады.
Қазақстан Ұйымның күн тәртібіндегі негіз қалаушы мәселелер бойынша
консенсусты нығайтуды, оның тиімділігін және қазіргі қауіп-қатерлерді
тиісінше тойтаруға қабілеттілігін арттыруға септесуді ЕЫҚҰ-ны дамытудың
өзекті мәселелерінің бірі деп қарайды. Жуырда Астанада болған сапарында
ЕЫҚҰ-ның қазіргі төрағасы Карл де Гюхт “бүкіл әлемде өркениеттер қақтығысы
деп аталатын құбылыс байқалып тұрғанда, Қазақстанда қазір орын алып отырған
толеранттылық ахуалын” атап өтті.
Толеранттылық (лат. tolerantia - шыдам, төзім) терминіне шет тілдері
сөздігінде екі мағынада түсініктеме беріледі: 1) бір нәрсеге, біреуге
төзімділік, төзу, шыдау; 2) биологиялық, медициналық тұрғыда – иммундық
реакцияның жартылай немесе толықтай болмауы, яғни организмнің ауруға қарсы
тұратын антиденелер шығару қабілетінің болмауы. Ал педагогикалық
сөздіктерде бұл ұғымға қайсыбір жағымсыз факторға жауап әрекеттің болмауы
не бәсеңсуі; оның әсеріне сезгіштіктің төмендеуінің нәтижесі деген
анықтама беріледі.
Жалпы алғанда, толеранттылықтың негізі – өзінің басқаға, бөтенге
қатынасын бақылау болып табылады. Бұл күнделікті кездесетін, тұрмыстық
деңгейден бастап кәсіби қарым-қатынас жасауға дейінгі аралықты қамтитын
мәселе болып саналады.
Толеранттылық терминін саралау барысында ғалымдар арасында елеулі
қайшылықтар туындайды. Біраз жағдайда оны тікелей төзімділік сөзімен
байланыстырады. Қазақ тілінде төзім сөзі шыдам, сабыр, тағат
мағынасында да қолданылады. Яғни, төзімді болу - басқаға, оның ісіне,
құбылыстарға шексіз төзу, шыдауды білдіреді. Толеранттылыққа қарсы
“интолеранттылық” деген ұғым да бар. Оны төзімсіздік, ымырасыздық,
шыдамсыздық, тағатсыздық, кейістілік, менмендік, бірбеткейлік, оспадарлық,
парықсыздық деп адам, әлеуметтік топтар, мемлекеттерге байланысты айтуға
болады.
Толеранттылық мәселесіне байланысты ертеде халық үлкен мән бергенін
түрлі мақал мәтелдерден де байқауға болады. Халық Сабыр түбі сары алтын,
Береке бірлікте - деп текке айтпаған. Бүгінде толеранттылық мәселесіне
философтардың, психологтардың, социологтардың, педагогтардың назары
аударылуда.
Толеранттылық мәселесін зерттеп жүрген ғалымдар қатарына
Ю.М.Политова, В.Г.Палаткина, Е.Ю.Клепцова, Н.М.Лебедева, Ф.М.Малхозова,
А.В.Мудрик, Р.Р.Валитова, В.А.Лекторский, В.А.Перовскийлерді атауға
болады. Осы ғалымдардың еңбектерінде толеранттылық ұғымын екі тұрғыдан:
біріншіден, жалпы адамдарға деген құндылық қатынас ретінде, екіншіден,
адамдарды этнос, конфессия мүшесі ретінде қарастырылады. В.С.Кукушин
толеранттылықтың үш түрін белгілеген: ұлтаралық, нәсіларалық, дінаралық.
Е.Ю.Клепцова толеранттылықты басқаға қызығушылық таныту, оны түсінуге
ұмтылу, онымен жағымды әрекеттесу дейді. Ғылыми зерттеулерде
толеранттылыққа тәрбиелеу қажеттілігін әлеуметтік тұрғыдан қарастырғандар:
А.М.Байбаков, Б.З.Вульфов т.б. Валитова Р.Р.Дробижева, Л.М. т.б.
Толеранттылықты этникалық проблема деп қарастырады. Р.Р.Валитова:
Толераттылық дегеніміз - адамның өзгені түсінуін және онымен әрекетке
түсуге бет бұруын білдіреді,- деп жазды. Э.Фромм толеранттылықты еркіндік
деген қасиетпен де тығыз байланысты дейді. Скрябина О.Б. Коммуникативтік
толеранттылықты қалыптастыруды қажет дейді. Толеранттылықты педагогикалық
проблема ретінде зерттеген: А.Н.Зятькова, Байбаков А.М. Степанов П.В. т.б.
Қырғыз ғалымы Алдашев К.Б. Толеранттылыққа тәрбиелеу әлемдік кеңістікке
енуге мүмкіндік туғызады дейді. Шетелдерде зерттеген ғалымдар Дж. Берри,
Г.Мейн, Б.Барбер, Ы.Плизент т.б. Қазақстанда Ж.Наурызбай, К.Сүюнова,
Қ.Қожахметова, Қ.Бөлеев т.б.
Қазіргі кезде мұғалімге қойылатын талаптардың ішінде мұғалімнің
толерантты болуы маңызды мәселе. Өйткені оқушымен қарым-қатынас жасауда
шыдамдылық, әдептілік, оқушыны сыйлай білу, кешіре білу оның мұғаліммен
қарым-қатынас жасауына қолайлы жағдай тудырады.
Педагогикалық толеранттылық – мұғалімнің кәсіби әрекетіндегі
құзырлылығы, төзімділігі, адамгершілігі, әдебі, шыдамдылығы.Педагогикалық
толеранттылықтың тағы бір элементіне дау- дамайға бармауды да жатқызған.
Толеранттылықтың функциясына ізгілік, идентификация әлеуметтік адаптацияны
жатқызады. Толеранттылыққа өзін- өзі танып білу, сақтану, жауапкершілік,
нақты білуді қажетсіну, өзіне, басқаға бағыты, эмпатия, әзілге жақындық
демократиялық бағыт т.б. қамтиды.
Толеранттылық қазіргі ғылымда әр түрлі аспектіде қарастырылады:
әлеуметтік, діни, саяси, жыныстық, этникалық және гендерлік т.б. Осылардың
ішінен біздің зерттеу пәнімізге байланысты гендерлік толеранттылықты жеке
бөліп қарастырайық.
Педагогикада гендерлік толеранттылық ұғымы екіжақты әлеуметтік
педагогикалық үрдіс, ұлдар мен қыздарда батылдық және нәзіктік туралы
түсінік қалыптастыру, олардың жыныстық мәніне қарай мінез құлқын дамыту мен
қалыптастыру бағытылығы мен дербестілігін жетілдіруге бағытталған.
А.В.Мудрик бойынша оның маңызы ұлдар мен қыздардың нақтылы қоғамдық
өмірдің жағдайында дамиды, онда қабылданған гендерлік рөлдер мен жыныстық
өзара қарым қатынас мәдениетін меңгереді және ұдайы өңдіреді деп
тұжырымдайды. [6]
Гендерлік толеранттылық үрдісінде айқындаушы рөлді білдіретін білім
берудің басты институты мектеп болып табылады. Атап айтқанда,дәл осында
оқушылар гендерлік қарым қатынас жайлы әр түрлі сабақтар алады.
Дегенмен, бірқатар ғалымдардың пайымдауынша (И.С.Кона, А.В.Мудрик,
Р.Сабирова және т.б.), мектептегі білім оқушылардың тиесілік жыныстық
қатынасына бойкиездік (пейілсіздік)байқатады.[7]
Педагогикалық жүйенің төрт элементі– мақсат, мазмұны, оқытудың әдіснамасы
мен формалары – дәстүрлі жыныссыз.
Гендерлік толеранттылық туралы түсінік. Гендер ұғымы 16 ғасырдан
бастап филология саласында пайда болды. Адамдардың жынысына байланысты
бөлінуі. 1958 жылы Калифорнияда Лос-Анджелес қаласында бұл мәселені
зерттеумен айналысатын орталық ашылды. Психоаналитик Роберт Столлер 1963
жылы Гендерлік бірегейлік деген түсінікті енгізді. Содан бастап адамның
жыныстық ерекшелігі биология ғылымымен байланысты , ал гендер деген
түсінік мәдениетке қатысты екені анықталды. Яғни адамның әлеуметтік
өмірімен.1968 жылы Столлердің Жыныс және гендер деген кітабы жарық көріп
сенсацияға айналды. Әйелдер қозғалысы оны қолдап өздерінің теңсіздіктері
туралы мәселе қөтерді. Қазақстандық ғалым С.Шакирова бұл мәселені әрі
қарай дамуына үлес қосты.[8]
Педагогика және тәрбие тұтасымен педагогикалық құбылыс ретінде,
Л.В. Штылева бойынша, тәрбиеленушілерді гендерлік әлеуметтендіру
сауалдарына өзіндік ұстанымдарын ұғыну мен түзетуді қажетсінеді, себебі
мектептің нәзіктік және батылдық, жігерлік қатынасына қатаң стандарттардың
бар болуы, әлемде өзгермелі әлеуметтік құбылыс ретінде тәрбиеленушілерді
тиімді әлеуметтендіруге кедергі келтіреді.Автор жағымды гендерлік
бірегейлікті қалыптастыру үшін мынадай балалармен жұмыс жүргізу бағыттары
әсерін тигізеді.[9]
▪ балалардың өзін - өзі дамыту аймағын кеңейту (мысалы, қыздарды
спортпен айналысқаны үшін марапаттау, ал балаларды өзіне - өзі қызмет
көрсетуге үйрету);
▪ өзара дербес жұмыс істеу барысындыа қыздармен ұлдардың
ынтымақтастығын теңдей ұйымдастыру;
▪ ұлдардың эмоциялық тұрғыда өзін - өзі көрсетуге байланысты дәстүрлі
мәдени тиымдарды алып тастау, олардың сезімдерін еркін айтуына
ынталандыру ;
▪ қыздарда өзін -өзі ынталандыру мен өздеріне деген бағасын арттыру
тәжірибесін қалыптастыру;
▪ өзара жыныстарына байланысты сезімталдықты қалыптастыру үшін жағдай
жасау (тренингтік жаттығулар мен ойындар, қойылымдар, рөлдермен алмасу);
▪ екі жыныстағы оқушылардың ата – анасын тәрбиеге араластыру;
Білім берудегі гендерлік және жыныстық рөлдік қатынас
Гендерлік қатынас Жыныстық рөлдік қатынас
1.Жыныс арасындағы айырмашылықты 1.Жыныстар арасындағы айырмашылықты
жеңілдетіп, бір ортаға келтіруге баса айтып көрсетуге бағытталған.
бағытталған. 2. Жыныстық бірегейлікті қатаң түрде
2.Гендерлік бірегейлік таңдауды тәрбиелеу;
ерікті түрде тәрбиелеу. 3. Ер адаммен әйелдердің ерекше бар
3.Ер адам мен әйелдердің ерекше белгілеріне бағытталады.
белгілерінің жоқ болуына 4.Жынысқа ғана қатысты іс -
бағытталу. әрекеттерді қалыптастыру
4. Тұлға көзқарасына сәйкес 5.Жынысқа қатысты мінез құлық
келетін іс -әрекеттерді ынталандыру.түрлерін таңдау
5. Нақты жағдаяттардан шығатын мінез6. Әр жынысты жеке оқытуда мақсатқа
құлық түрлерін таңдау. лайықты деп негіздеу.
6.Жынысқа бөліп оқытуда мақсатқа 7.Қатаң мәдени қалыптасқан гендерлік
лайық еместігін негіздеу. кестелердің болуы.
7.Қалыптасқан мәдени гендерлік 8.Дәстүрлі патриархаттық қоғам
кестелерді ыдырату тенденциясы. моделдерінен бас тартуды талқылау
8. Дәстүрлі патриархаттық қоғам
модельдерінен бас тарту.
Жыныс арасындағы қарым – қатынасындағы толеранттылық принциптері
мынадай болып табылады:
▪ Жыныстар өкілдерінің топтардың ынтымақтастығы;
▪ Қарама - қарсы жыныстағы серіктердің көзқарасын қабылдай алу
дайындығы немесе жыныстық рөлдік ұстанымдарға басқа қатынасы бар
серіктестер;
▪ Жыныстық биологиялық немесе әлеуметтік мәдени жағдайына қарамай
адами құндылықтарды құрметтеу, жыныстық өзіндік бірегейлік ;
▪ Басқаның құқығын және басқаға деген құқықты құрметтеу;
▪ Өзіңді басқаның орнына қоя білу;
▪ Басқалардың құқығын қадірлеу;
▪ Жыныстық және гендерлік өзін өзі бірегейлеу деген әртүрлі
көзқарастарды қабылдау ;
▪ Теңдікті қабылдау;
▪ Басқа мінез көріністеріне деген шыдамдылық;
▪ Басым болудан , зақым келтіру мен зомбылық көрсетуден бас тарту;
Гендерлік толеранттылықты дамытудың позитивті жақтары :
1. Әртүрлі көзқарастар мен ортаның түрлілігін анықтайды.
2. Бір – бірімен жынысы арқылы ерекшеленетін өкілдердің ізгілік,
бейбітшілік өмірде тұруы.
3.Жыныстық рөлдік ұстанымға қатысты қолсұқпаушылық пен зорлық зомбылық
болмау үшін қоғамдық кепіл болады.
4. Жағымсыз реакцияны жағымдыға ауысуына мүмкіндік береді.
5. Дау – дамайлық жағдайларға конструктивті тұрғыда қарау.
6. Биологиялық және дүниетанымдық басымдылығын негізге алмай қарым –
қатынасты тең құқылықты сақтау, сыйластық, тұлғаның еркіндікке
бағытталуы.
7. Қоғамда, топта және жеке тұлға өміріндегі психологиялық атмосферены
қалыпқа келтіруге негіз болады.
8.Гендерлік өзіндік сананы қалыптастырып дамытады.
9. Гендерлік және әлеуметтік өзін - өзі бірегейліктің жағымды болуын
қамтамасыз етеді.
10. Топтық , жеке тұлғаның өзін - өзі бағалауын дамытып, қолдайды.
11. Топ өкілдері адамдар арасындағы жалпы азаматтық әлеуметтік өзара
әсер етуінің жағымды тәжірибесін беруді қамтамасыз етеді.
12. Әлеуметтік орта мен отбасы өмірін ұйымдастырудың үлгісі болып
табылады.
13. Биологиялық ерекшеліктерге қарамай жақсы әлеуметтенуді жүзеге
асырады.
14. Басқалардың іс - әрекетіне түсіністілік пен адамгершілік тұрғыда
қарауды дамытады.
15. Қарым – қатынас жасауға, түсінушілікке, өзара ынтымақтастықтыққа
дайындықты дамытады.
16. Қоршаған әрекеттерге шығармашылықпен қарауға деген мүмкіншілікті
қамтамасыз етеді.
17.Шығармашылық белсенділіктің көрінуіне жағдай жасайды.
18. Шығармашылық өзін - өзі бекітуіне жағдай жасалады.
19.Басқа жыныстағы өкілдермен қарым – қатынастан бақытты сезінуші
өзінің жеке даралықтық саналы түсінуін, қамтамасыз етеді.
20. Топта және жалпы қоғамда , индивидтің жеке қасиеттерін арттырады.
Гендерлік толеранттылықты ер адам мен әйел адамның қоғамдық ,
экономикалық, саяси ортадағы және отбасы өміріндегі бейбіт өмір сүруімен
сипаттауға болады. Толеранттылық және гендерлік толеранттылық
ұғымдарын сараптау негізінде осы терминдердің жалпы және жеке дара
ерекшеліктері бар екенін көреміз. Гендерлік толерантылықтың
ерекшелігін, 1-ден қарама – қарсы жыныстағы адамдардың ерекшелігін
қабылдаудың негізінде болатын толеранттылықтың түрі, 2-ден,
толеранттылықты, жеке тұлғада көрінетін жеке тұлғаның құбылыстары деп
алсақ, ал гендерлік толеранттылық басқа жынысқа деген қатынасының
ұстанымдар кешені деп қарастырамыз. Осыдан барып, толеранттылықты қалыпты
жеке тұлғаның белгісі, ал гендерлік толерантылықинтолеранттылық ішкі
және сыртқы факторлармен негізделген өзгеріске тез түседі.
Гендерлік толеранттылық ұстанымдар кешені деп қарастыра отырып, оның
құрылымындағы келесі критерилерді көрсетуге болады:[10]
▪ Когнитивті (жыныстық рөлдік қатынас, жыныстық бірегейлік,
тұлғааралық қатынас жөніндегі түсінік,толеранттылық жөніндегі,
жынысқа қарамай адамдардың құқығы жөніндегі білімдер)
▪ Эмоционалдық ( қарама қарсы жынысқа деген қатынас)
▪ Мінез – құлықтық (толеранттылыққаинтолерантылыққа нақты
әсерленгіш, қарсы жынысқа деген агрессивті қатынасты көрсету)
Мектеп жасындағы балалардағы гендерлік толерантылық сипаттамасы.
Дайындық Сипаттамасы
деңгейі
Төмен Әңгімелесуші адамды зейін қойып тыңдамауды
білдіреді. Неготивизм, агрессия көрсету,
бәсекелестікке бағытталған; вербальді емес сигналдар
жиі ауызша хабарламаларға қайшылық білдіреді. Қарым
қатынаста серіктестік бағытты жүзеге асыру қиынға
соғады
Орташа Әңгімелесуші адамды зейін қойып тыңдайды,бірақ соңына
дейін емес; жағдайға байланысты ынтымақтастық бағытты
көрсетеді немесе одан қашу, бәсекелестік аз жағдайда
эмоционалды түрде зақым келтірмей сауатты түрде кері
байланыс жасау
Жоғары Әңгімелесуші адамды соңына дейін зейін қойып тыңдау;
серіктестік бағытты жүзеге асырады; ынтымақтастыққа
бағытталған, қысымсыз көз жеткізу, эмоциялық жағдайды
төмендетеді.
1.2. Мектеп жасындағы балаларда гендерлік толеранттылықтың көріну
ерекшеліктері
Тұлғаның дене және ақыл ойының дамуы бірге жүретіндігі бұрыннан
анық. Жас келе бойы ұзарады, денесі өседі, жастан жасқа даналық келеді,
тәжірибе жиналады, білімі көбейеді. Әрбір жаста өзінің физикалық,
психикалық және әлеуметтік дамуының дәрежесі болады. Даму үрдісінің бір
қалыпты дұрыс дамуы үшін педагогтар бұрыннан жіктемелер жасап келеді.
Қазіргі кезде дамудың көптеген кезеңдері бар. Сондай ақ дамудың
ерекшелігіне анатомиялық- физиологиялық және психикалық сапаларда жатады.
Адамның биологиялық және руханилық дамуы бір-бірімен тығыз байланысты
болғандықтан, жасқа сай өзгерулер психикалық өріске сәйкес келеді. Бұл
жас ерекшелік кезеңдердің құрылуы мен адамның даму кезеңдерінің
реттілігінің бөлінуіне шынайы негіз болып табылады. Дамудың толық
кезеңдендіруі адамның барлық өмірін бөліп алады, ал толық емес
кезеңдеңдіруде тек қана дамудың анықталған ғылыми орталығын ғана
қызықтырады. Мектеп педагогикасында ең үлкен қызығушылық білдіретін
кезең бұл адамның мектеп кезеңдегі шағы. Қазіргі кезеңдегі ғылымда
балалық шақтың келесі кезеңдері қабылданған:
Психологиялық Педагогикалық
Пренаталдық кезең Нәрестелік (өмірінің 2ші жылы)
Сәбилік кезең (жаңа туылған өмірініңБалабақшаға дейінгі кезең (1-3жас
бірінші 6 жұмасы ) аралығы)
Емшектік кезең (1жасқа дейін) Мектепке дейінгі кезең (3-6жас
аралығы)
Еңбектеушілік кезең (1-3жас аралығы)Кіші мектепке дейінгі жас (3-4 жас)
Мектепке дейінгі кезең (3-6жас Орта мектепке дейінгі жас (4-5 жас
аралығы) аралығы)
Жоғары мектепке дейінгі (5-6 жас жас
аралығы)
Мектеп жасы (6-11 жас аралығы) Кіші мектеп жасы 6-10 жас аралығы
Пубертаттық кезең (11-15 жас Орта мектеп жасы 10-15 жас аралығы
аралығы)
Жасөспірімдік кезең 15-20 жас Жоғары мектеп жасы 15-18 жас аралығы
аралығы
Педагогикалық кезеңдендіруді оқушылардың физикалық және психикалық
дамуы жазылып кеткені анық.
Оқу -тәрбиелік жұмыста балалардың жас ерекшелігінің дамуының
ерекшелігі жайлы ең алғаш болып айтқан ғалым Я.А.Коменский. Оқыту мен
тәрбиелеу дамудың жас ерекшелігіне сай келетіндей, ол табиғатқа сәйкестілік
принципін негіздеп жасаған. Табиғаттағыдай тәрбиеде де барлығы өз
кезегімен,уақытында жүріп отыру керек деген. Жас ерекшеліктің ерекшелігін
есепке алу – педагогикалық принциптердің маңыздысы болып табылады. Яғни
соған сәйкес мұғалімдер оқыту жүктемесін регламенттайды, түрлі еңбек
түрлерімен айналысуға бағдар береді, бала дамуына қолайлы деген күн
тәртібін құрастыруға көмектеседі және еңбекпен демалу тәртібін ойластырады.
Сонымен қатар олар оқыту формасы мен әдісін таңдауда да өзінің ықпалын
тигізеді.[11]
Мектеп жасына ауысу баланың өміріне жаңа өзгерістер әкеледі, яғни
ол баланың негізгі іс- әрекетін өзгертеді және жаңа, басқа адамдармен қарым-
қатынасқа түсіреді. Баланың негізгі іс-әрекеті — оқуға ауысады, өмірдің
реті ауысады, жаңа міндеттер пайда болады. Кіші мектеп жасындағы балалардың
зейіні ырықсыз, тұрақсыз және көлемі жағынан тар келеді. Сондықтан да
бастауыш сыныптағы оқушыларды оқытудағы оқыту және тәрбие көзіне мәдениетке
бағытталады. Мектеп өмірі балалардың зейінің тұрақтандыруға жаттығулар
жігерлі күшті талап етеді. Сол кезеңде есте сақтаудың артықшылығы көрнекі
-бейнелі мінезі. Қызықты, нақты, жарқын ақпараттар есте қатесіз сақталады.
Бірақ та бастауыш сынып оқушылары өздерінің есте сақтау қабілетін дұрыс
толық меңгере алмайды. Мұғалімдерге оқушыларда оқу кезінде өзін-өзі
реттеушілікті, өзін-өзі тексеріп отыру дағдысын қалыптастыру көп күшті
талап етеді. Кіші сыныптарда қыздарға қарағанда ұлдардың дамуы баяу
жүретіні байқалады. Олар сабақта алаңғасарланып отырады және ойлары басқада
болады. Жоғары моральды тұлғаны қалыптастыру кезінде мұғалімнің беделі де
үлкен рөл ойнайды. Яғни оқу үрдісімен қатар мұғалім оқушылардың
тұйықтылығымен, сенімшілдіктерімен де күресу керек. Адамгершілік мінез-
құлықтың негізі бастауыш сыныпта қалыптасады,яғни оның әлеуметтендіру
кезінде алатын рөлі зор. Бастауыш мектеп өзінің тәрбиеленушілерін саналы
түрде ұйымдасқан еңбекке де үйретуі тиіс, өйткені ол оқушыда әлеуметтік
сапаларды қалыптастырады.
Ең алғашқы баланың жыныстық әлеуметтенуі туған сәтінен басталады,
баланың анатомиялық жынысы анықталған соң, оның ата-аналары мен басқа
адамдар ұлдар мен қыздарды жыныстық рөлдерге үйрете бастайды. Бала өзінің
жыныстық жетілгендігін бір жарым жасқа қарай сана-сезімімен түсіне
бастайды. Жас сайын көлемімен құрамы өзгереді. Екі жастағы бала өзінің
жынысын біледі, бірақ толығымен түсіндіре алмайды. Ал 3-4 жасында бала
айналысындағы адамдардың жынысын айыра алады, бірақ кез келген келбеттің
белгілерімен, мысалы киіммен бірлестіреді және ұстанымды назар аударады. 6-
7 жасында толығымен жынысына назар аудармашылықты сезінеді, сонымен бұл
жыныстық- күшеюдің қарқынды мінез-құлқын және қалыптасқан кезімен сәйкес
келеді. Қыздар мен ұлдар өздерінің қалаулары бойынша әртүрлі ойындарға
серіктестігін таңдайды, әртүрлі қызығушылығын мінез-құлық стилі және т.б.
көрсетеді, осындай стихиялық жыныстық сегрегация (бөлу) жыныстық
айырмашылықты тану және кристаллизациямен (белгілі бір түрде түзілу)
түсіндіріледі. Ата -аналар әр түрлі жыныстық балалардың мінез-құлқының
нормативтілікке сай болғанына көп көңіл бөледі. Осыдан шығатыны, ұлдарды
күші мен жарыс құмарлығы үшін, ал қыздарды тілалғыштығы мен қамқорлығы үшін
мақтайды.Сол себептен жыныссыздық айырмашылықтар қыздар мен ер балаларда
туғаннан ата-аналарын әртүрлі ынталандырылады. Сонымен қатар олардың өзіне
деген қарым-қатынасының әртүрлі болғандығын қалайды. Одан басқа, туғаннан
болған айырмашылықтардың себебінен ата-ананың бірқалыпты қарым-қатынасы ер
балалар мен қыздарда әртүрлі реакциясы қалыптасады. Э. Маккоби және
К.Джэкмен зерттеулері бойынша, қыздарға қарағанда ұлдар интенсивті жыныстық
әлеуметтенуге ұшырайды. Ұлдарды жиі және қатты жазалайды. Сонымен қатар көп
кешірім алады. Мұның себебін былай түсіндіреміз: ер балалар табиғатынан
белсенді және қобалжулы болып келеді, сондықтан үлкендердің назары жиі
оларға аударылады. Ер балалар ерте балалық шақтан әлеуметтік белсенділікке,
отбасылық емес қатысты көп жағдайда автономиялықты ұсынады. Өмір іс-
әрекетіндегі ер адамдық стилінің құрылуы жолдастарының тобы сияқты,
отбасылық емес фактор маңызды рөл ойнайды. Ал қыздарда ерте жаста жоғары
талаптар, яғни үй шаруасы кішкентай балаларды күту сияқты жұмыстар
ұсынылады. Нәтижесінде ұлдарға қарағанда қыз балаларда еркін ойынға деген
уақыт саналы түрде аз қалады. Бұл әлеуметтенудің саралану мақсатымен
байланысты: қыздар үй міндеттерін, ал ер балаларды — отбасылық емес,
көпшілік іс-әрекетін орындауға үйретіндіктен, ер балаларға көп жағдайда
бостандық беріледі. [12]
Кіші мектеп жасындағы қыздар мен ұлдар өзімен жасты қарама-қарсы
жынысқа жыныстық ерекшелікті білдіреді, бұлар ересек үлкен адамдар
қатынасында көрінеді. Қыздар эмоционалды, біршама импульсивті және
белгісіз, қатынас үрдісіне бағытталған. Ұлдар қыздармен қатынаста сабырлы
болып келеді, олардың берік бағалау мақсаттары қатынас нәтижесіне
бағытталған. Және ұлдарда да, қыздарда да өзімен жасты қарама-қарсы жынысқа
қатынас моделі шегінде толеранттылық танытуға қабілетті, бірақ егер
балалардың жынысаралық стереотип туралы білім болса, және өз мінез құлқында
оған белсенді бағыттала алса. Жеткіншек балалық шақ (11-12ден 13-15жасқа
дейін), өткінші шақ деп те аталады. Жеткіншек шақ-адам дамуының ең күрделі
кезеңінің бірі болып келеді. Қысқа мерзімге қарамастан, бұл индивидтің
болашақ дерлік өмірін анықтайды. Көбінісе жеткіншек шақта мінез және басқа
да тұлғалық негіздер қалыптасуы жүреді. Бұл жағдайлар үлкендердің балалық
қамқорлығынан дербес кезеңге үйреншікті шектеп оқуынан басқа да әлеуметтік
іскерлікке ауысады, сонымен қатар ағзаның гормондық қайта құрылады- бұл
жеткіншекті әсіресе ортаның теріс әсеріне осал және көнгіш қылады. Сонымен
қоса жеткіншектерге тән туысқандардың, мұғалімдердің, басқа да
тәрбиешілердің қамқорлығынан және бақылауынан босауға тырысатынын
ескеруіміз керек. Жеке тұрақсыздық қайшы тілектер және іс әрекет тудырады:
жеткіншектер өзімен жастыларға ұқсауға тырысады, сонымен қоса топ ішінде
ерекшеленуге тырысады. Құрметке ие болғысы келеді, бірақ кемшілікті
қаламайды. Адалдықты талап етеді, бірақ өздері достарын жиі ауыстырады.
Жеткіншектер бірыңғай өзімшіл, өзін Әлем орталығы деп есептейді және
жалғыз қызығушылыққа лайықтымын деп ойлайды және сол уақытта олардың біреуі
де өзінің келесі өмір кезеңінде мұндай адамдық пен өзін құрбандық шалуға
қабілетті емес. Бір жағынан, қоғам өміріне ынтамен араласады,ал басқа
жағынан олар жалғыздыққа қамтылуға бейім. Олар өздерімен таңдалған
басшымен (лидермен) және кез келген және түрлі басқарушыларға қарсы
көтеріліс тудыратынға кәміл сенеді. Олар өзімшіл және метасыншыл және
уақытта жоғарылатылған идеализмге бейімделген. Кейде олардың басқа
адамдарға қатынасы дөрекі және қалыпсыз, дегенмен өздері сезімтал болып
келеді. Олардың көңіл күйі жадыраңқы оптимизм мен ең жабыңқы төзушілік
арасында ауысып отырады. Үлкендік сезім дербестікке ұмтылу кезінде
көрінеді, ата-аналарының араласуынан өз өмірінің кейбір жақтарын қорғағысы
келеді. Үлкендік сезімі жас кезеңі аяғында, шамамен 15 жаста, кіші
жеткіншек емес жастың ортаңғы жаңа бейнесі болады, бала өзінің жеке
дамуында тағы бір қадам жасайды[13]. Өзін іздегеннен кейін онда Мен
тұжырымдамасы жеке тұрақсыздығы қалыптасады. Мен бейнесі, өзі туралы
ішкі келісілген көріністерінің жүйесі. Шығармашылық рефлексивті ойлаудың
ерекшеліктері жеткіншектерге абстракты идеялар сараптауға, қателіктерді
іздеуге және талқылау барысында логикалық қарсы тұруға мүмкіндік береді.
Жеткіншек интелектуалды тапсырмаларды болжамдармен талқылайды, орындайды.
Ол жүйелі шешім табуға қабілетті. Жаңа тапсырмаға кез болып, оның шешіміне
бірнеше әр түрлі шешім табуға тырысады.
Соңғы жылдары ғалымдар акселерация жеделдеу деп аталатын көрініспен
қамтылған. Бұл көріністің мәні адамның денелік дамуы жеделдейтінінен тұрады
(осы және жыныстықпен қатар), көптеген мәліметтермен 7-8 он жылдықта барлық
әлем елдерінде денелік және жыныстық дамуы бір жарым-екі жылға
жеделтетілгені дәлелденген. Бұл жеделдеу ересек балалық шақ және ерте
жастық жылдарына түседі. Қазіргі он төрт жасар қыз он жыл бұрын он алты
жаста жететін осындай денелік және жыныстық дамуға жетеді. Ғалымдар
акселерациялық құбылысты әр түрлі түсіндіреді (тағамның жақсаруы және
өмірдің жалпы жағдайы, мәдениеттік тегістеудің жоғарылауы, физикалық еңбек
рөлінің азаюы және т.б.). 13-14 жаста ұл балалардың бойлары өседі, олар
жетінші сынып оқып жатқан кезде. Ал қыз балалардың бойларының өсуі 10-11
жас аралығында, ұл балалардан қарағанда екі-үш жылға ертерек. Ұлдарға
қарағанда, қыз балалардың бойлары жылдам дамиды,содан кейін тез тоқтайды.
Жыныстың жетілуі күрделі процесс, бойымен байланысты, психикаға байланысты
және сол кезде психикаға байланысты болады. Оны ұғыну, ол да сол сияқты
еркек, әкесі сияқты, бұл ұл балаға үлкен ашық құбылыс. Ол әкесі мен
анасының арасындағы қарым-қатынасты жаңа көзқарасымен қарай бастайды,
олардан алдында көрмегенді көреді. Ұл балаларға қарағанда, қыз балалардың
жыныстық кезеңнің жетілуі ерте дамиды. Бала жасөспірім жасқа келгенде (7-
сынып), сана-сезімінде маңызды өзгеріс дами бастайды. Ол пайда болған
ересектік сезімге байланысты болады. Ол өзіне және әлемге жаңа қарым
–қатынастағы сезімін білдіреді. Үлкендермен өзін салыстыра отырып,
жасөспірім бір қорытындыға келеді, үлкендермен олардың арасында ешқандай
айырмашылық жоқ. Ол айналасындағылардан талап етеді, оны кішкентай деп
санамауға, оның оған құқығы бар екенін бала түсінеді. Бұл жастың құрылымы –
бала өзін үлкендермен тең қояды, бірақ онда үлкенге нағыз сезім керектігі
жоқ,бірақ онда үлкен арманы бар оны үлкендер арасына қабыл алуы. Мен
мінезін берілген жасында ашу, өзінің индивидуалдығын ұғыну, ол өзінен
кемшіліктерді іздеп табады. Кейбіреулерінде қанағатсыздық пайда болады.
Кейбіреулері өздерінің кемшіліктерін байқайды, ал басқалары өздеріне жоғары
баға береді, бірақ анағұрлым жаман, кейде керісінше, өйткені жасөспірім
басқалардан өзін нашар сезінсе, ол қатты қиналады. Бұл жаста жыныстық
дамиды және жасөспірімдердің сезімдері біршама сезімтал болады. Бұл кезеңде
жағымсыз сатысы болады, жоғарғы себепшісі тітіркенгіштік, еркелік және т.б.
пайда болады. Агрессивтік мінез-құлық немесе меланхолия кейде өзімен
наразылықты білдіреді. Жауабында қайшылықтарды кездестіруге болады. Өз-
өзіне сенімді болу аралық ұялшақтық, көңілді тұйықтыққа ауысады.
Индивидуалдық сезімді жасөспірім дағдарыстан кейін өзіндік сана сезімін
тауып алады. Өзін-өзі тәрбиелеу кезеңі, ұл бала нағыз еркек идеялына
ұмтылып іздейді, ал қыздар нағыз әйел. Жасөспірімдер үлкендерді саналы
және санасыз түрінде байқайды. Қазіргі жасөспірімдер ерлермен және
әйелдермен ғана емес, өмірден және өнерден, сондай-ақ, көркем әдебиет пен
кинода өзара қарым-қатынас арқылы танысуға мүмкіндік болады. Жасөспірім
балалық шақтан шығады. Әйел мен еркектің мінез-құлық байланысындағы
қатынаста жасөспірім олардың кәсіби әрекет түрлерінде қалыптасады. Ерекше
мағыналық байланыс жеке тартымдылыққа беріледі – бұл құрдастарының көзінше
ең бірінші мағынада болады. Үйлеспеудің дамуы ер бала мен қыз баланың
арасында қиналу негізгі қызметінің бірі болуы мүмкін. Ер балалардың төмен
бойлары ұқсас сезімдерді шақырады. Қыз бала, басқалардан бойымен алға
шықса, сапасы толық еместігіне қиналуы мүмкін.[14]
Кіші жеткіншек шақтағыларда қарама-қарсы жынысқа деген қызығушылық
тепе-тең емес формада туындайды. Мұндайда ұлдарға сай қатынас формасына
әдейі тиісу, жаман әрекет-қылықтарды жатқызуға болады. Ал қыздар болса
мұндай әрекеттердің себебін біле отырып, қатты ренжімей, оларға жауап
қайтарады. Ұлдар да оларға оң көзбен қарайды. Кейін мұндай қатынас
күрделенеді. Өзге жыныспен қарым-қатынас ұялшақтық пайда болады, және де
осы кезде қарама-қарсы жыныстағыларға ғашықтық сезімі пайда болады,
қысымдағы қатынас орнайды. Түрлі жыныстағы адамдардың бір-біріне деген
қатты қызығушылық кезеңдері туындайды, яғни кім кімге ұнайтыны белгілі
болады. Қыздарда бұл қызығушылық ұлдарға қарағанда ерте туындайды:
өздерінің сезім ұнаушылықтары жайлы достарына айтады, және өздерінің
құрдастарына айтады. Бірақ та ашық достық қатынастар көрінбейді, өйткені
өзгелері оларға күліп, мазақ етуі мүмкін. Үлкен жеткіншектерде ұлдар мен
қыздар арасындағы қарым – қатынас болып табылады: яғни қарым-қатынас
ортасына 2 жыныс жеткіншектері кіреді. Өзге жыныс өкіліне жақындасу дұрыс
байланыс. Оған көп мән беріледі. Өзге жыныс өкіліне деген қызығушылық әр
біреуінің бағалау әрекетімен рефлексиялық дамуына әкеледі. Алғашқы
қызығушылық өзгені түсінуге ұмтылдырады. Романтикалық қатынастар бірге
өткізілген уақыт кезінде пайда болуы мүмкін: кездескенде, мұражай, театрға
барғанда, бимен шұғылданса, киноға барғанда және т.б. Жеткіншектер атақты
адамдарға ұқсап жүргілері келеді. Өздерінің дене бітіміндегі және
күйлерінде болып жатқан өзгешеліктерді байқайды. Біреулері бұдан ұялады.
Өзгелері үлкен қызу сезімін сезініп,өздерін үлкен деп сезінеді. Жас
ерекшелік психологиясында жасөпірімдік шақ ең алғашқы жыныстық дамудың
кезеңіне байланысты немесе жоғары мектептік шақ (14.5-17-18 жас) бұл
алтыншы кезеңге жатады. Жеткіншек бұл ересек пен балалық шақ арасындағы
өтпелі кезең. Жеткіншектік – бұл тұлға дамуының толығымен дамып қалыптасуын
аяқтайтын кезең. Өз дене бітіміне деген сыртқы өзгерістер, жыныстық
белгілер, бет әлпеттерінің ұлғаюы, мінезінің өзгеруі –осындай ерекшеліктер
бұл кезеңде байқалады. Жеткіншек өз мінез- құлқын таңдалған және қайта
құрылған критерий мен нормаға сай өзгертеді. Ерте жеткіншектік шақ
қайталанбас, жеке даралық сезімді білдіреді: Мен сезімі туындап, жеке
тұлғалық ой қалыптасады, рефлексияның дамуы өмірлік мұқтаждықтың болуы,
өмір мәнін түсіну. Жағымды қасиеттердің пайда болуы мамандық таңдаумен,
қоғамдағы өмірмен байланысты. Жеткіншектер мен қыздардың ойлау қабілетінің
дамуы негізінде, өздерінің философиялық теориялары, бағыттары, махаббаттары
пайда болады. Қыздар махаббатқа тез беріледі, ал жеткіншектер болашақты
ойлайды. Жеткіншектер мен сол жастағы қыздарға есею мен сырт келбеттің
өзгеруі әлеуметтік құндылыққа ие. Олардағы сырт келбеттің өзгеріп,
сұлулануы өзгенің көзқарасына тез түседі. Олар үшін көсем және ұлылық
синонимдес болып келеді. Жеткіншектік шақ бұл ойлау қабілетінің даму
кезеңі. Үлкен сыныптағылар неге? деген сұрақты көп қояды, және оған
қатысты өз ой пікірлерін айтады. Бұл жастағылар принципке сай өмір сүреді,
өздеріне заңдылық құрып белгілі бір фактлерге сүйенеді.
Жеке тұлғалық ең негізгі бір дифференциалды- психологиялық
сипаттамасы- бұл өзін-өзі құрметтеу, яғни өзіне деген дұрыс қарым-қатынас.
Жоғары өзін- өзі құрметтеушілік бұл яғни өзін-өзі қабылдай білу, өзіне оң
көзқараспен қарау, ал төмен дәрежедегі өзін-өзі құрметтеу өз-өзіне
қанағаттанбауды білдіреді, яғни дұрыс емес бағасы. Өзін-өзі құрметтеу –бұл
жеке тұлғаның өзге қасиеттерімен тығыз байланысты тұрақты да маңызды
қасиет. Мұндай адамдар жауапкершілігі мол болады, өзгенің сендіруіне
берілмейді. [15]
Жасөспірім шақта тұлғаның бағыттылығы анық көрінеді. Кейбіреулері
жоғары сынып оқушылары нақты әрекетке: жалпы негізгі іс-әрекет бағыты
анықталмаса да, бұндай оқушылар жетістікке жету қажеттілігімен, алдарына
нақты мақсат қоя білулері мен өз уақыттарын дұрыс жоспарлап, бөлістіруімен
ерекшеленеді. Ал кейбіреулері қиялдың негізімен өмір сүреді, олардың
фантазиясы мен армандауы, көбінесе өмір тәжірибесіне сай келмей жатады.
Үшіншілері қарым қатынас арасындағы өздерінің күнделікті қажеттіліктерін,
эмоциялық жайлылығын, болашақты көп ойламастан өмірдің ағынымен бәсең түрде
жүре береді. Ал төртіншілері барлығымен кішкене араласады. Жасөспірім шақ
педагогикасы өскен, бірақ есеймеген, қалыптасқан, бірақ құзіретті емес
адамдар мен жұмысын көрсетеді.
2.Тарау. Мектеп жасындағы балаларда гендерлік толеранттылықты
қалыптастыруда тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар.
2.1. Мектеп жасындағы балалардың гендерлік толеранттылығына диагностика.
Біздің қоғамымызға жуық уақытқа дейін жыныстық тәрбиенің патриархалдық
түрі болды. Онда ер адамдар сарбаз, қорғаушы, асыраушы рөлін жүзеге
асырды. Ал әйелдер отбасының қорғаушысы болып, бала тәрбиесімен айналысты.
Бұл түсінікте әр бала өз орнымен, жыныстық ерекшеліктеріне қарай: қыз бала-
ана, тәрбиеші, жар, ұл-бала-жұмысшы, жолдас, әке деген түсінікте
тәрбиеленді. Бірақ даму өзінің өзгертулерін әйел мен ер адамның арасында да
енгізді. Олардың отбасы, бала тәрбиесіне деген көзқарастарында, мысалы:
Батыста әйелдер теңқұқылықты қолдап күресуде. Олар үшін ер адам ғана
отбасының асыраушысы болып жұмыс жасауы, әйел үшін үй ғана енші болуын
қорлық деп қабылдайды.
Кеш құрылған некелер, балаға жеткілікті көңіл бөлмеу, сияқты қиын
ара қатынастар өзінің септігін тигізіп, енді балалар да "бәрі тең" деген
заң бойынша тәрбиеленуде: қыз бала өскенде жұмыс істеп отбасын асырауға
құқылы, ер адам сияқты, ұл бала да шаруашылық тәрбиемен айналыса алады. Ер
адам мен әйел міндетерінің арасындағы шекара жойылып, әр қайсысында отбасын
асырауға және бала тәрбиесінде бірдей құқылы. Ал біздің ата-аналарымыздың
тәрбие түрінің негізі не? Олар өскелең ұрпақты қандай сендіру мен
принциптердің негізінде тәрбиелейді.
Біз бұны Көкшетау қаласындағы №2 орта мектебі арқылы балалармен
адамдардың суреті тесті және "қыздар өздерін қалай ұстауы керек?", "ұлдар
өздерін қалай ұстауы керек?" тақырыбында шағын шығарма жазғызу арқылы
анықтадық. Шығарманың бірінші тақырыбын балалар абыржып қояды, ал екінші
тақырыбында сынып біршама жанданып, әсіресе қыздар бір-бірімен сөйлесе
бастады, сыныпта сыбырлар естілді, кейін бәрі бір нәрселер сыза бастады.
Сонымен шығарма бойынша қорытынды кесте:
Қыздардың мінез-құлқы Қыздардың жауабы Ұлдардың жауабы
1)әдепті, сыпайы 2 1
2)ақылды 3 0
3)жақсы 5 7
4)байсалды 3 1
5)адал 1 0
6)таза 2 0
7)ұқыпты 2 0
8)әдемі 3 0
9)төбелеспеуі керек 0 1
10)ұрыспауы керек 2 0
11)көмекші 1 0
12)мәдениетті 1 0
13)білімді 4 0
14)тістемейтін 0 1
15)еркелемеу 0 0
16)қоңырауда жүгірмеу 0 1
17)"5-ке"оқу керек 0 2
18)айқайламау 1 0
19)лайықты 0 1
20)сүйкімді 0 1
2 кесте
Ұлдардың мінез-құлқы Қыздардың жауабы Ұлдардың жауабы
1)қыздарды сыйлау 1 0
2)қыздарды ұрмау 3 2
3)ақылды 1 0
4)үлкенді сыйлау 1 0
5)төбелеспеу 6 0
6)түкірмеу 1 1
7)итермеу, дөрекі 1 0
сөйлемеу керек
8)қыздармен дос болу 1 0
9)қыздарды қорғау 2 0
10)кішкентай балаларды 2 1
қорғау
11)жинастыруға көмектесу0 1
12)жақсы 2 2
13)күшті 0 1
14)әдемі 1 1
15)мазақтамау 3 0
16)"сотка"ойнамау 1 0
17)шаштан жұлу 1 0
18)сабырлы 1 0
19)білімді 0 1
20)мәдениетті 0 2
21)көңілді 0 1
22)қатал 0 1
23)зиялы 1 0
24)тік 0 2
25)ақырын 1 0
26)қорықпау 1 0
27)жігіт болу 0 0
28)зияткерлі 0 1
29)тәрбиелі 1 1
30)ұлдармен дауласпау 0 0
31)жуас 1 0
Балалар міне осындай жауаптар берді. Бұдан мынадай қорытынды
шығарамыз, яғни балалар жыныстық рөлдің қандай болу керектігін әлі дұрыс
білмейді. 7 ұл бала 6 қыз бала қыздар жақсы болу керек деп жазыпты. Ал бұл
нақты сөзбен түсіндірілмеген, мұнда мәселе түсіндіргенде емес, оны сөзбен
жеткізуде.Қыздар үшін қыздың бойындағы маңызды олардың жақсы болғаны, (6),
мәдениеттілігі(4), әдемі(3), ақылды(3). Ұл балаларға қыздардың бойында: тек
жақсы(7).Қыздар үшін ұлдардың бойында: олардың төбелеспеуі(6), олар
төбелеспесе де, мазақтамауы(3), ол да әлі жоқ. Ұл балалардың ұлдар туралы
бір жақты ой жоқ, жауаптың максималды саны 2-ден аспайды, олар мынадай
қасиеттер: қыздарды ұрмау, оларды қорғау, жақсы болу, мәдениетті жігіт
болу. Бірақ бір ұл бала қыздар сүйкімді болу керек деп жауап беріпті, бірақ
ол қалай екенін әлі түсінбейтін шығар.
Кіші мектеп жасындағы балалардың жыныстық тиесімін табу үшін "Адам
суретін салу тесті" өткізіледі. Бұл әдістеменің көмегімен балалар өздерін
жыныстық тиесілігінің бірегейлігін анықтаймыз.
Тесттің нәтижесі №4 кестеде көрсетілген:
Ұлдар саны 13 Қыздар саны 14
Ұлды салғандар 11 Қыздарды салғандар13
Жай адамды 1 Жай адамды 0
Ұлды да, қызды 1 Ұлды да, қызды да 1
да
№4 кестенің негізінде мынадай қорытынды жасауға болады: балалардың
жыныстық тәрбиесі дәстүрлі түрде жүріп жатқанын байқаймыз. Ұлдар ұлдарды
күштің белгісі ретінде бейнелеген; қыздар қыздарды отбасының панасы ретінде
бейнелеген. Қыздар әдетте көпшілігі жас ерекшелігіне тән ханшайым
бейнесінде бейнелейді. Ал ұлдар көбіне заманауи баланы, сөмке ұстаған
баланы бейнелеген. №5 кестеде балалардың салған суреттерінің бөлшектері
және түсініктемесі берілген.
№ 5 кесте
Ұлдар
Суреттің бөлшектері Адамдар саны
Ірі сурет 4
Ұсақ сурет 4
Сөмкемен сурет 3
Адамдардың басы үлкен 1
Қару-жарағы бар 1
Ұл мен қыз жұпта 1
Оқулықтан қарап салған сурет 1
Жоғарыда көрсетілген мәліметтен балалардың әр түрлі мінезі мен
темпераментіне қорытынды жасауға болады. Қыз бен ұлдың жұпта салынған
суреті сол салған жыныс өкілі мен қарама-қарсы жыныс өкілі арасындағы
жарысуды білдіреді. Суретте тек бір оқушы қарулы ер адамның суретін
бейнеледі, бірақ ол батыр немесе сарбаз емес, бақташы. Қалғандары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz