Ақмола өңірінің географиялық атауларының қалыптасуындағы геоэкологиялық құрастырушылар ( Зеренді және Атбасар аудандарының мысалында )
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім
1. ТАРАУ. ТОПОНИМИКА ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АТАУЛАРДЫҢ РОЛІ МЕН
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2. ТАРАУ. ТОПОНИМКАЛЫҚ ҒЫЛЫМ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ҚҰРАСТЫРУШЫЛАР ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... . 22
2.1. Зеренді өңірінің географиялық атаулардағы табиғи ортаның
компоненттерінің
бейнеленуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 22
2.1.1. Зеренді атауы қайдан шықты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.1.2.Географиялық атаулардағы фитонимдер және олардың бейнеленуі ... .25
2.1.3. Географиялық атаулардағы гидронимдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1.4.Географиялық атаулардағы зоонимдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.1.5.Географиялық атаулардағы кездесетін оронимдер
... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.1.6 . Географиялық атаулардың адам есімімен және шығу тегімен
байланыстылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 31
2.1.7. Орыс топонимдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 33
2.2. Атбасар өңірінің географиялық атаулардағы табиғи ортаның
компоненттерінің
бейнеленуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..35
Атбасар ауданының географиялық
атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.2.1.Географиялық атаулардағы зоонимдер және фитонимдер ... ... ...39
2.2.2.Географиялық атаулардың адам есімімен және шығу тегімен
байланыстылығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..42
3. Географиялық атаулардың объект ерекшеліктерімен
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...45
4. Географиялық атаулардағы тұрмыс – салт пен шаруашылық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..48
2.2.5.Орыс
топонимдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 50
3 ТАРАУ ОБЛЫСТЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ОБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ОСЫ КЕЗДЕГІ АТАУЛАРЫНЫҢ
ҚАЗІРГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Пайдалынылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
65
Сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .68
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Кіріспе
Диплом жұмысының тақырыбы: Ақмола өңірінің географиялық атауларының
қалыптасуындағы геоэкологиялық құрастырушылар Зеренді және Атбасар
аудандарының мысалында деп аталады.
Еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің дәстүрлі 2005 жылғы халыққа
арнаған жолдауында ...Мәдени мұра бағдарламасын іске асыруды жалғастыра
беру, сөйтіп өткенді пайымдау арқылы қазіргі замен мәдениетін жан-жақты
дамыту қажет деп атап өтті. Сондықтан ұсынылып отырған дипломдық жұмыс
қалыптасқан ландшафт топонимдерін қазіргі заман талабына сай саралап,
жаңаша ой-пікір бағытында қарастыруға жасалған талпыныс.
Диплом жұмысы: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, сілтемелер,
пайдаланған әдебиеттер, қосымшалар деген бөлімдерден тұрады.
Облыс территориясында кездесетін географиялық атауларды, объектілерді
тізу үшін Ақмола облысының 2007 жылы шығарылған картасы пайдаланылды.
Қазақстан топонимикасының негізгі ерекшеліктерінің бірі-географиялық
атауларда ландшафттың, өсімдік және аң, жануарлардың көрінісі сипаттама
алатындығы. Сол сияқты қарастырылатын аудандардың топонимикасы да осындай
сипатқа ие. Сондықтан осы диплом жұмысының мақсаты аз да болса осы
атауларды анықтап, олардың өзіндік ерекшеліктерін, пайда болу тарихын
зерттеу.
Тақырыпты таңдап алған себебім: өлкеміздің топонимикасында жалпы
алғанда географиялық атаулар тобы ауқымды болып келеді. Сондықтан да оның
зерттелмеген қыр-сыры көп, әрі жалпы тақырыптың өзі қызықты және
де әрине Қазақстан азаматы ретінде өлкелік тарихымды білу мақсатын да
таңдадым.
Диплом жұмысын жазуда өзім де қызығушылық таныттым, себебі өз туған
тұғырыңды, кіндік қаның тамған жердің тарихын зерттеп білу әр ұрпақтың
міндеті.
Ұсынылып отырған жұмыстың мынадай мәселе шешу міндеті бар, ол -
қарастырылатын аудандардың географиялық атауларының геоэкологиялық
құрастырушыларын кешенді түрде қарастыра отырып объектілерінің осы кездегі
атауларының қазіргі мәселелерін де ашып кету.
Тақырыптың өзектілігі - негізінен диплом жұмысының аса актуальдық
проблемасы Ақмола өңірінің географиялық атауларының қалыптасуындағы
геоэкологиялық құрастырушылар болып табылады.
Тарихи атаулардың шығу тегін, оның уақыт өте келе түрленіп өзгеруін
зерттеп зерделеудің практикалық, қолданбалы сипаты тәуелсіз Қазақстан
жағдайында маңызы арта бермек. Ең бірінші ол солақай саясат салдарынан
соңғы жүз жыл көлемінде негізсіз өзгерістерге ұшыраған төл атауларымызды
қайтаруға ғылыми кездегі дәйектер саралап пайдалануға мүмкіндігін береді.
Екіншіден жер-су аттарын өзгерту ісінде өте мұқият, жауапкершілікті
сезінуге тиіспіз. Өйткені ғасырлар бойғы қалыптасқан жер – су атауларының
эстетикалық, тарихи - танымдылық, халықымызға қатысты меншіктік сипаты
терең екендігін әсте ұмытуға болмайды.
Негізгі тақырыбымыз қарастырылатын аудандардың географиялық
атауларының геоэкологиялық құрастырушыларын кешенді түрде қарастыру оларды
саралау мәселесі қазіргі қазақстан география ғылымында аз зерттелінген тың
тақырып болып табылады. Диплом жұмысын жазу барысында жер-су атауларының
этимологиясынада арнайы назар аудардық. өйткені қазіргі кезенде Қазақстанда
байырғы табиғи-тарихи атауларды қалпына келтіру үрдісі жүргізілуде, ел
аумағынан саясат салқынынан пайда болған жөнсіз атаулардан арылту
мәселесімен де байланыстылығын
ескерген орынды. Бір кездері Тың өлкесі аталған өңірде соңғы
жүз,кейінгі елу жылда қаурыт түрде жер-су атаулары өзгеріске түскені
белгілі. Демек Қазақстандағы тәуелсіздіктің алғашқы кезеңіндегі жер-су
атауларын
отарсыздандыру, оларды байырғы атаулармен идентификациялау-сәйкестендіру
заңды құбылыс.Аталған тақырыптың таза географиялық маңызынан өзге мәдениет
танушылық,тарихи-этимологиялық, құқылық, экологиялық сипаттарға ие
екендігін айта кеткен жөн.
Тақырыптың зерттелу деңгейі, жаңалығы - Ақмола өңірінің географиялық
атауларының геоэкологиялық құрастырушылары 2000 жылдарға дейін арнайы
зерттелінбей келді.Аталған тақырыптың жекелеген аспектілерін қарастырған
еңбектер өткен ғасырдың 60-шы жылдарының соңы мен 70-ші жылдары жарық
көрді. Олар: А.Әбдірахмановтың,Т.Омаровтың, А.Мурзаевтың, К.Қаймулдиновтың
Жалпы Қазақстан топонимикасы мен этимологиясына, ономастикасына арналған
еңбектер.
Ономастикаға қатысты бірқатар мақалалар мен зерттеулер қатарына О.А.
Султаняевтың Қазақ ономастикасы, Ж.Мусиннің Тарих және ономастика
еңбектері жатады.
Топонимика, ономастика, этимология, жалпы геоэкологиялық
құрастырушылар мәселелері әсіресе өткен ғасырдың 80-ші 90-шы жылдарынан
бастап орталық, жергілікті баспасөзде тұрақты тақырыпқа айналып көпшілік
қауымның қызығушылығын туғызды. Көкшетау, Қазақ әдебиеті, Ана тілі,
Қазақ тарихы газет журналдарында көптеген ғылыми, публистикалық мақалалар
жарияланды. Аталған тақырып
бағытында жазылған ғылыми диссертация 2002 жылы қорғалған Аяпбекова
Әлия Ескермесқызының Батыс Қазақстан аймағының ландшафт ерекшеліктерін
анықтайтын топонимдер бірлестігі деп аталса, 2003 жылы Омарбекова А.С.
Ақмола облысының географиялық атауларын
қалыптастырушы геоэкологиялық құрастырушылар тақырыбында география
ғылымдарының кандидаты дәрежесін алуға диссертация қорғалды.
Дипломдық жұмыстың деректемелік базасы ретінде аталған тақырып
аясында жарық көрген монографиялық зерттеулер:А.Әбдірахмановтың Қазақстан
этнотопонимикасы, Топонимика және этимология, К.Қаймулдиновтың Қазақ
топонимдерінің этноэкологиялық негіздері.Т.Жанузақовтың Орталық
Қазақстанның жер-су аттары т.б. Сондай-ақ энциклопедиялық басылымдар
Ұлттық энциклопедия, анықтамалық басылымдар: Географиялық сөздік,
Моңғол-қазақ сөздігі, республикалық ғылыми-практикалық конференция
материалдары, жергілікті мектеп,аудан мұрағат материалдары,ауыз-екі дерек
берушілер мәліметтері пайдаланылды.
Сондай-ақ мерзімдік баспасөз материалдарымен ақын-жазушылардың
шығармалары, ономастика комитетінің шешімдері қолданылды.
1. Тарау: Топонимика ғылымындағы географиялық атаулардың рөлі мен орны
Қай халық болса да ежелден елді – мекен, жер, су, өзен, көл атауларының
мән - мағынасына, тарихына ерекше көңіл бөлген. Өйткені елді мекен атаулары-
әр дәуірдің ескерткіші ретінде халық тарихынан, ұғым – нанымнан дерек
беретін, салт- дәстүрден мәңгібақи жадында сақталатын, атадан балаға,
ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын асыл қазына, тарихи жәдігер.
Төменде дипломдық жұмысының мәтінінде кездесетін арнайы топонимикалық
терминдер беріліп отыр:
Топонимика - белгілі бір территориның географиялық атауларының жиынтығы;
Ономастика- әртүрлі типтік жеке атау;
Топоним этимологиясы – географиялық атаулардың пайда болуы;
Антротопоним - адамдардың атына байланысты атаулар;
Зооним- жануарлардың аттарына байланысты атаулар;
Фитоним - өсімдіктердің жеке атаулары;
Ороним - жер бетінднгі рельеф элементтерінің жеке атауы;
Семантика - географиялық атаудың мағынасының
маңызының топонимі.
Тіліміздің барша тарихы мен заңдылығы да осы атаулардың бойынан
табылады. Осыған орай қазіргі таңда ономастика проблемасы
тек тілдің аясымен шектелмей, саяси әлеуметтік, тарихи, мәдени мәні зор,
ұлттық, құқылық, идеологиялық, моральдық шешімді талап ететін өте күрделі
құбылыс болып саналады. Қазақ ономастикасын ғылыми тұрғыдан зерттеу – ең
басты да елеулі мәсле екені дауысыз. Тарихи антропонимдер мен этноним,
космоним, зоонимдердің, фитонимдердің молдығы да еш күмән келтірмейді.
Осындай тарихи ономастикалық атаулардың қыр – сырын
айқындап, жете анықтау этимологиялық тұрғыдан ғана іске асады. Жеріміздің
жер – су аттарының этимологиясы А. Әбдірахманов 1.
Жергілікті топонимикалық мәліметтерді байырғы ландшафттарды қалпына келтіру
(реконструкция) ісінде пайдалану мүмкіншіліктері, топонимдердің белгілі бір
ландшафтты оқу маңында шоғырлану заңдылығына және топонимдердің көп
жағдайда табиғат ерекшеліктерін дәл бейнелейтіндігіне негізделген. Қазақ
топонимдері еліміздің Оңтүстігінде, Солтүстігінде, Батысында Шығысында да
сол қалпында қайталана беруі заңдылықтан туған болса керек. Мәселен Мұқыр
атауы Жетісуда кездесіп Солтүстік Қазақстанда қайталанады. Солтүстік
Қазақстан облысы Ғабит Мүсірепов ауданы, Мұқыр ауылы. Жалпы топонимдердің
табиғи орта мен байланысын В.П.Семенов-Тянь-Шанский, Э.М. Мурзаев, Б.А.
Будагов, Ғ.Қонқашбаев, С. Әбдірахманов, К.Д. Қаймулдинова, А.С. Омарбекова
т.б. еңбектерінде зерттелінген. Х.Л. Хангомедов 1994 жылы географиялық
орта мен топонимдер бірлігін ашуға бағытталған ірі зерттеу Қазақстандағы
ландшафтар динамикасына қазақ топонимикасы негізінде алғашқы зерттеуді К.Д.
Қаймулдинова, А.С. Омарбекова жүзеге асырды. Жер–су аттарының
этимологиясына қатысты құнды зерттеулерді А. Әбдірахманов, А.Рысбергенов
т.б. жүргізген. Диплом жұмысының өзектілігі бүгінгі тәуелсіз Қазақстан
жағдайында жер–су атауларының тарихи аспектілерін ашудың практикалық,
қолданбалы саяси маңызы жоғарылығымен ерекшеленеді. Мәдениеттанушылық сипат
пен қатар туған тарихымыздың шежіресін нақты сөйлетуге ықпал әсері зор.
Біздің қарастырып отырған тақырыбымыз ғылым аралық күрделі бағытқа жатады.
Яғни ол тарихи- географиялық аспектілі ғылыми тақырып. Жұмыстың әдіснамалық
негізі осы заманғы географиялық теориялық қағидаларды негізге алу,
номинацияның жалпы теориясы этнографиялық
саралау табиғатты зерттеу тұжырымдамаларын салыстыра пайдалану, тарихи
құжаттық деректерге сүйену болып табылады. Яғни мен мұнда жалпы
географиялық зерттеу әдістерін тарихи әдіснамамен ұштастыруға тырыстым.
В.Н. Попова, Қ. Рысбергенова т.б. тараптарынан жарық көрген еңбектер де
айтылған. Жалпы топонимикада атаулардың пайда болу сипаты әр түрлі болып
келеді. Оларды атап кететін болсақ:
- Көшпелі өмір бейнелерін көрсететін топонимдер, жер шаруашылығы;
- Жер шаруашылығына байланысты топонимдер;
- Елдің қоғамдық өмірі мен тұрмысы жайынан мағлұмат беретін топонимдер;
- Мал шаруашылығымен байланысты топонимдер;
- Өсімдіктерге байланысты топонимдер;
- Жануарларға байланысты топонимдер;
- Гидронимдерге байланысты топонимдер т.б.
Жалпы қазақ халқы ежелден мал шаруашылығымен, егін шаруашылығымен
айналысқан халық. Сондықтан осындай атаулар тобын қазақ жерінің кез- келген
түпкірінен кезіктіруге болады. Әрине ол атаулар жәй ғана аталып қоймай
оның өзіндік мәні, әрі негізі бар. Адамдардың Қазақстан жерін тас дәуірінен
бері мекендегені ғылымда дәлелденді 2. Оны Қарату сілімдері мен Есіл
жағалауларынан, Сарысудың орта ағысы мен Балхаш жағалауынан және
Маңғышылақтан, Жетісу өңірінен табылған ежелгі тас құралдары толық анықтап
отыр.
Адамдардың алғашқы аңшылық кәсіптен біртіндеп, жер, мал шаруашылығына
көше бастауы көне дәуірде пайда болған еді.Сөйтіп көшпелі және жартылай
көшпелі, мал шаруашылығына ауысу нәтижесінде
көшіп қонуға лайықты үй, сондай ақ малды ұстауға қажетті жабдықтар, мәселен
жылқыны үйретіп, міну үшін жүген, әбзел жабдықтарын жасады. Сөйтіп, мал
басының өсумен байланысты мол жайылым, құнарлы да сулы жер, түйгін шөп
қажет болды. Соған байланысты таулы аймақтар мен жапан түз, кең
жазықтардағы жайылымдарды игеріп, оларды меншікті қонысқа айналдыру
шаралары тарихи дәстүрлерге айналған еді.
Қазақстан тарихында: Қазақ жеріне дәстүрлі шаруашылық саласы
экстенсивті көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен шұғылдану
берік сақталып, көшудің маусымды кезеңдері мен ежелден қалыптасқан бағыт
бағдарлары бекітіліп отырғаны айтылады. 3.
Сол мал бағып күн көрген көшпенді және жартылай көшпенді елдің өмір
тірлігі және олардың көшіп қонып жүрген жерлері мен табиғат құбылыстары
жайлы көзқарастары жер су аттарының да қойлуына әсер етпей қоймағаны айқын.
Мал шаруашылығы жанында молынан мағлұмат беретін ондай жер су аттарын
ішінара жіктеп, бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады:
а) үй хайуандары аттарынан қойылған және олармен байланысты әрекеттерді
білдіретін топонимдер;
ә) Елдің тұрағы (қоңыс, қыстаужұрт) мен малдың жататын орын қора- қонысы,
қотаны атауларын білдіретін топонимдер.
Топонимика (грек- topos- орын, жер және опота - атау) - география,
тарих және тіл білімі ғылымдарының түйіспесінде дамып келе жатқан жаңа
ғылым. Топонимика - географиялық атаулардың немесе жер – су аттарының
шығуын (этимологиясын) дамуын қазіргі жағдайы, мағынасын, граматикалық,
фонетикалық формасын жазылуын және екінші бір тілде берілуін зерттейді.
Топонимикалық атаулардың ең негізгі қасиеті- олардың
тұрақтылығы, сол үшін де мындай атаулар адамзат тарихы, мәдениет және
тіл жөнінде көне де ғылыми мәліметтер береді. Мысалы: географиялық
атаулардың құрамын зерттей отырып, сол аймақта ықылым заманда қандай
тайпалар, халықтар мекендегенін анықтауға болады. Осы мағынада топонимдер
(жер-су аттары, тарих, этнография, археология және тіл біліміне нақтылы
материал береді. Топонимика ғылымының ертедегі жер бедері сипатын өсімдік
пен жануарлар дүниесін анықтауға да тигізер пайдасы мол. Тіл білімі
саласынан алғанда топонимдер лексика-семантикалық, лексика-граматикалық
және этимологиялық тұрғыдан қарастырылады.
Топонимика (грек- topos- орын, жер және опота - атау)- бұдан біраз
жыл бұрын тіл білімінің жер-су және кісі аттарын зерттейтін саласы деген
мағынада жұмсалып келген термин. Қазір бұл сөздің орнына ономастика термині
қолданылады.
Гидронимдер
Топонимиканың күрделі де ірі саласының бірі ғылыми тілде гидронимия
деп аталады. Ол грек тіліндегі гидро-су, оним - атау, ат яғни су атаулары.
Демек, гидронимия - өзендер мен көл, көлшіктер, қайнарлар мен бастау бұлақ,
құдықтардың жиынтық аты.
Қазақстан географтарының мағлұматтары бойынша, республика
территориясында 85 мың өзен, 48262 көл бары белгілі болып отыр. Оның ішінде
аумағы 100 км- ден асатын 21 көл бар 4. Республикадағы көлдердің басым
көпшілігі Солтүстік Қазақстан өңірінде. Сол көлдердің ең ірілері келесі
бетте аталып өтіледі. Республикамыздағы, оның ішіндегі Солтүстік
Қазақстандағы көлдердің пайда болуын, олардың физикалық әрі химиялық
қасиеттерін, тереңдігі мен ұзындығын, алып жатқан аумағы мен көлемін
зерттеген еңбектер саны аз емес. Алайда көл аттарының қойылу сырлары
мен тілдік заңдылықтарын ғылыми тұрғыдан жан-жақты зерттеудің мәні зор.
Көпшілік атаулар көлдердің өзіндік ерекшеліктеріне, яғни түр- түсіне,
суының дәміне, айналасындағы өсімдік пен жан-жануарлар дүниесіне, сан
мөлшеріне, географиялық орнына т.б. көптеген белгілеріне байланысты
аталады. Жер жайын, көлдер мен өзендердің сыр – сипатын байқағыш халық
атты да талғап қойып отырған. Солтүстік, Орталық Қазақстандағы көл
аттарының, негізінен ана тіліміздің етене байырғы сөздерінен жасалғанын
анық көреміз. Сондықтан да олардың мағыналары көпшілікке түсінікті, айқын
да анық. Көл аттары құрамында кездесетін көл, сор, тұз, ащы сөздері
тегінде көлдің үлкен, кішілігін, тереңдігі мен саяздығын, немесе дәмінің
ащы-тұщылығын, соры көптігін білдіріп отырса керек.
Жалпы Қазақстан территориясына тән көл аттары тіліміздегі қарым –
қатынасқа түсіп, күнделікті өмірде кеңінен қолданыс тауып жүрген сөздерден
қойылып отырған. Сондықтан да ол атаулардың мән мағынасы жалпы қауымға
түсінікті де ұғымды. Олардың құрамында дара атаулардан гөрі біріккен
тұлғалы атаулар саны әлдеқайда басым да көп. Ал орыс, араб, монғол және
көне түркі, болмаса Орал-Алтай тілдеріне қатысты атаулар мүлдем аз.
Бұлардың ішінде көне атаулардың шығу төркіні мен мән мағынасы көбіне
көмескі де күнгірт келеді. Сондықтан ондай атауларды тарихи –
этимологиялық тұрғыдан талдап зерттеудің мәні аса зор. Судың адам өмірінде,
табиғатта, өндіріс орындары мен ауыл шаруашылығында алатын орны ерекше Су
бар жерде өмір бар деп халық текке айтпаған.
Біздің планетамызда судың орасан зор қоры бар. Соның бірі көлдер болып
табылады. Адам баласы өте ерте заманнан бастап–ақ оларды өз мақсаттарына
бағындыруға талпынып шаруашылықтың әр саласына
пайдалануға тырысты. Сондықтан да өзен, көл, көптеген құрлыстар салу ісі
қолға алынды, сулары ішуге және жер суаруға пайдалана бастады. Ақмола
облысының жұпар иісті ауасы, шипалы сулы көлдері, көл жағалауының жалпы
көріністері адамды қайран қалдырады. Қарап тұрсаң теп – тегіс
тоғайлы жерлер созылып барып ертедегі қорғандарды адамдар мен жануарлар
пішіндерін көз елестететін қилы-қилы ою өрнекті, гранитті жақпар тасты
құздарға айналып кетеді. Бұл жердің даңқы өзінің тамаша тарихымен ежелден
белгілі.
Батыс Қазақстан өзен – көлдерінің жай-күйіне сараптама жасаған
зерттеуші Аянбекова Ә.Е. мынадай тұжырым жасайды: ... табиғи ырғақты
өзгерістер мен қатар адам әрекетінің зиянды әсері мол 5.
Солтүстік Қазақстан өңірінде көлдер мол. Бұл әрине табиғат жағдайына
байланысты. Яғни әр жерде әр қалай орналасуына байланысты. Бұл диплом
жұмысында кейбір көлдерге сипаттама берілген. Олар географиялық атаулар
топонимдерге байланысты. Көл атаулары антропонимдер, этнонимдер,
фитонимдерге байланысты аталған. Топонимдерге байланысты ол көлдің
физикалық, химиялық қасиеттеріне байланысты. Мысалға айтатын болсақ
Ащыкөл, Қаратомар, Үлкенкөл, Шұңқыркөлл т.б. сияқты көлдерді айтуға болады.
Немесе Есіл өзенінің бір саласы Мұқыр деп аталуындағы сөз түбірі -
мұқыл, яғни бастауы жоқ өзен дегенді білдіреді.
Негізінен алатын болсақ Солтүстік Қазақстан өңірінің көлдері
өзінің әсемдігімен, табиғаттың құдіреттік әдемілігіне байланысты. Яғни
Ақмола облысының көлдері ең алдымен Сексен көл есімізге түседі 6.
Қазақстан топонимиясының негізгі ерекшеліктерінің бірі- географиялық
атауларда ландшафтық, өсімдік және аң, жануар, құс
атауларының көрінісі сипаттама орын алады. Топонимдер құрамындағы аң,
жануар, құс атаулары Қазақстанда аңдардың кейбір түрлері кең тарағандығын
және солардың аңшылық маңызы болғандығын аңғартады. Белгілі орыс зоологы
А.Н. Формязов Қазақстан картасында аңдарға
байланысты атаулар бар екенін айта отырып, аңдардың және аңшылықтың халық
өмірінде атқарған үлкен мән - мағынасын атап өтеді.
Ғ.Қ. Қоңқашбаевтың пікірінше, көшпенділердің күн көрінісіне жер бедері
(рельеф), ауа-райы (климат), су (гидрография), өсімдіктер және аңдар үлкен
септігін тигізген 7.
Қазақстандық ғалым Р.С. Сәтімбеков топонимикалық методтармен кейбір
жануарлардың (құлан, бұлан, марал, құндыз т.б.) Қазақстан жерінде кезінде
кеңінен таралғандығын анықтап отыр.
Қазақстан территориясында өсімдіктердің 5000-ға жуық түрі бар екен.
Сол өсімдік аттарының біразы Солтүстік Қазақстан топонимиясында кездеседі:
қияқ, көкпек, тал, қамыс, қарағай, қоға, қарағаш, қараған, өлең, өрік,жиде,
жусан, жаңғыл, итмұрын, кендір, бидайық, терек, сасыр, шие, ағаш, арша,
бадай, ереймен, селеу, қайың, қурай, тікенек, шеңгел, алма, арпа, қарағай,
шөп, сарымсақ, тобылғы, теріспек, лоза, мойын, мүк, игілік, ырғай,
шырғанақ т.б.
Шет ел топонимиясындағы (Чехославакия, Польша, Румыния) өсімдіктер
және жануарлар аттары арқылы сол өсімдіктер және аңдар түрлерін өткен
тарихи кезеңдерде белгілі территорияда таралғандығын ғылымдар дәлелдеген.
Отандық топонимикада Э.М. Мурзаев және
Е.Л. Любимова топонимикалық метод арқылы емен, қайын т.б. ағаштардың
түрлерінің орыс жазығындағы тараған аймақтарын анықтап отыр 8.
Солтүстік Қазақстан топонимиясындағы арша, қарағай, қайың,
қарағаш, тал атаулары бір кездерде Солтүстік және Орталық Қазақстанда осы
ағаштар өскен ормандардың кең тарағандығының дәлелі болла алады.
Жоғарыда аталған региондарда ормандардың қазірге қарағанда, әлдеқайда көп
болғандығын қосымша деректер растайды. Мысалы, орман табиғатына сай
аңдардың түрлері көп болады.
Мысалы, географ А.В. Афанасьевтің деректері Солтүстік және Орталық
Қазақстанда кезінде орманның көп болғанын және сол ормандарда жануарлардың
көп мекендегенін көрсетеді.
Орыс тілінен енген атауларда кей жерлерде орман болғандығын немесе
бар екендігін тікелей көрсетеді. Солтүстік Қазақстанда өсімдіктерге
байланысты мынадай топонимдер тобы бар:
Өсімдіктер атауларына байланысты топонимдер қатарынан терек, ағаш,
тал, қамыс сияқты, сонымен бірге әр түрлі жеміс жидек атауларының көптеп
кездеседі. Бұл Солтүстік Қазақстан өңірінде осындай өсімдік, ағаш
типтерінің басым болғандығын көрсетеді.
Солтүстік Қазақстан территориясында кездесетін үй жануарларына
байланысты топонимдерді бір бөлек семантикалық топқа жатқызуға болады. Осы
топқа - Малқора, Шошқалы, Текелі көлі, Құлынкөл т.б.
Солтүстік Қазақстан топонимиясында шағалалы атауымен байланысты
топонимдер кездеседі. Мысалға, Зеренді ауданындағы өзен атауы..
Қазақ топонимиясында қырандар тобына жататын құс атауларының
сақталуы сол үлкен өнердің (саясатшылықтың, құсбейліктің) айнымас ізі деп
есептеуге болады. Сол себептен болу керек, Қазақстанның барлық жерлерінде
Бүркітті, Қаршығалы сияқты географиялық атаулар кездесіп тұрады.
Атбасар- негізінен ат және базар деген екі сөзден құралған дейді. Оның
себебі өткен ғасырдың 90- шы жылдары онда Петров, Энаменск
жәрмеңкелері болатын. Сол жәрмеңкелерде көбін ірі қара, ат бастарын сататын
болған. Содан ат базар деген сөз Атбасар атауына айналды 9. Бұл атау
бүгінге дейін сақталған және үлкен Атбасар ауданы болып қалыптасқан.
Бай материал негізінде жасалған зерттеу жұмысы нәтижесінде Солтүстік
Қазақстан жер-су аттарының шығу, пайда болу тарихы, бұл өңірдегі
топонимдердің құрамы мен құрылысы, этимологиясы мен семантикасы, лексика
семантикалық классификациясы, жасалу жолдары тарихи – лингвистикалық
тұрғыдан баяндалады. Солтүстік Қазақстан өңіріндегі мыңдаған жер-су
атауларының бір-бірінен мағыналық та, мәндік те айырмашылықтары бар.
Жергілікті халық өздері мекендеген, көшіп – қонып жүрген, қоныстанған
жердің бет бедеріне, суының ащы- тұщылығына, көлемімен ағысына сай, айдың
көлдің түр тұлға, аумақ көлемі, өсірген малдары, қоныстанған жерінде
кездесетін өсімдіктерге байланысты ат беріп отырған.
Сондай атаулардың аталу сипатын, ерекшелік қасиетін, мән мағынасын
топтап ажырату- семантикалық тәсіл арқылы сараланады. Осы ретте өңір
топонимдерін лексика – семантикалық типтеріне қарай:
1. Қоршаған ортаның физико-географиялық қасиетін көрсететін топонимдер;
2. Адамдардың іс - әрекет, тұрмысы және қоғамдық өмірін көрсететін
атаулар.
Ақмола обласының екі ауданының топонимдерінің құрылымдық типтері
жайлы бай материалды толық пайдаланбағанмен, оларды жинақтай отырып, жұмыс
көлеміне қарай тиісті дәрежеде ой түйінін айттық.
Бүгінгі күнде өлкеміздің өзен - көл, елді-мекен т.б. жер-су атаулары,
олардың мағыналық, тарихи ерекшеліктері толық қамтылды деп айта алмаймыз,
ол мүмкін де емес. Сан мыңдаған атаулардың әр- қайсысының өзіндік
ерекшелігі, қасиеті, тарихы бар. Уақыт озған сайын олардың бірі қолданыстан
шығып, тілімізге күнделікті өмірімізге араласып жатады.
Ономастика – (onomastiks- есіміне қатысты, опота - есім, ат).
1. Тіл білімінің жалқы есімдерді зерттейтін саласы.
2. Жаңа есімдер: жер - су, ру, тайпа, ел, халық, ұлт аттары, кісі есімдері
мен фамилиялар, астрономиялық атаулар мен космостық аттары, туралы ғылым.
Оның басты бөлімдері: топонимика, антропонимика, этнонимика, космонимия,
зоонимия т.б. Ономастика лингвистика, география, этнография және тарих
ғылымдарымен тығыз бірлікте зерттеледі. Көне топонимдер (жер-су аттары)
ертедегі тайпалар мен ел халықтардың белгілі бір аймақта болып өмір сүруін,
таралау, мекендеу шегін, ауысып отыру жайын анықтауға себін тигізеді.
Этнонимдер (ру, тайпа, ел, халық аттары) халықтың этникалық құрамын көне
тайпалар мен елдердің халықтардың тегін, тілі мен имәдениетін, этностық
тобын танып білуге үлкен қызмет атқарады. Антропонимия (кісі аттары,
фамилиялар), космонимия (әлем, аспан жарықтарының аттары), зоонимия
(жануарлар аттары тілдің көне лексикалық қабаттарын және фонетикалық
морфологиялық құрылымын, синтаксистік құрылысын зерттеуге қосымша
материал болады. Ономастика халықтың
ғасырлар бойғы салт - сана, әдет-ғұрып, яғни этнографиясымен тығыз
байланыста қаралып басқа халықтармен жүргізген тарихи, мәдени қарым-
қатынастың сыр- сипатын көрсетеді.) Ономастика ғылым ретінде, советтік тіл
білімінде соңғы он жыл ішінде дами бастады. Бұл сала бойынша қазақ
тілі білімінде бірнеше монографиялық еңбектер жарық көрді.
Қаз. ССР. ҒА – тіл білімі институтында ономастика бөлімі (1971) ашылды.
Орография (oros)- тау геоморфология саласы рельеф формасына, қыратты,
қазан шұңқырды жоталардың орналасу бағытын, олардың биіктігін немесе
кішілігін зерттейді.
Оронимика
Бұл класстағы топонимдер метафоралары өте жиі кездеседі де, олар
сипаттайтын заттың тән пішінінен негізделеді. Топоним- метофоралар
арасында сипаттарына тән келесі типтерді ажыратуға болады.
1. Метафоралар сипаты тау немесе тас туралы адам бейнесінде сүреттеледі
мысалға қарт адамға теңестіріліп, мысалға: Кемпір тау, Старик камень,
Семь Братьев,Богатырь т.б.
2. Метафоралар құрылыс объектілерімен ұқсас, ортақ негізде кездесетіндер,
мысалға: Башня, Палатка, Печка т.б.
3. Метафоралардың кейбір атаулары копно немесе сточқа* ұқсас болып келетін
мысалға: Копка, Стожок, Зарод т.б.
4. Кейбір шыңдарына қарай басқа әртүрлі метафораларды бейнелейді: мысалға:
Шапочка, Гребешок, Игла, Шило, Клыки, Сабля, Карежка т.б.
Солтүстік Қазақстан өңірінің топонимикасы біртекті емес. Бұл төмендегі
себеппен түсіндіріледі, осы облыста 30 астам ұлт өкілдері тұрады. Бірақта
көп бөлігін орыс және жергілікті қазақ халқы құрайды. Сондықтан
топонимикада 2 негізгі тіл ажыратылады - қазақ және орыс.
1. Құрылыс типтері.
Қазақ топонимдері құрылым қатынасына қарағанда көп бөлігі күрделі сөздерден
тұрады. Екі дара лексикалық бірліктен туындаған.
1.а) жиі қолданылатын түрі- 2 зат есімінен құралған, жәнеде екіншісі сын
есім ретінде қолданылады. Мысалы: Айғыр жал (айғыр- жеребец, жал –
грива), Жербцовая грива, Баян ағаш (Баян – жалқы есім, ағаш-лес;)
Баяновлес, Өзенсай (өзен- речка, сай- овраг, Речной овраг, Тасты құдық
(тас – камень, құдық- колодец), каменный колодец т.б.
б) бұл құрылыс әдісі 2 зат есім байланысып –лы,- ты,-ды аффикстер
қолданылады.
Мысалға: құмды көл (құм-песок, құмды- песчанное, Песчанное озеро),
Майлыағаш (май- жир, майлы- жирный; Жирный лес).
Тау аттары (оронимдер). Бір немесе екі үш сөзден де қойылып отырған.
Тау аттары негізінен ана тіліміздегі сөздерден алынған. Сондықтан да олар
жалпы қауымға, түсінікті, мағынасы айқын. Бұл өңір оронимдеріндегі
орографиялық терминдердің кейбіреулері ғана жергілікті халық тілінің
өзіндік ерекшелігіне ие. Олар мыналар: қолат, қорым, құз, қуыс, қия, мүйіс,
өзек, ой, ойпақ, ойпат, өлке, ор, сала, дала, далалық, жазық, жапан,
жартас, жыра, жыраша, жырашық, заңғар, қажағай, қатпар, кезең, кемер,
қобы, бұлтақ, бұдыр, даба, дабан, індер, ола, рай, толағай, хамар, хамур,
аңғар,
алқап, адыр, айыр, айрық, сырт, тақир, тарам, тарау, арт, асу, байтақдала,
байыр, атамақ, ая, ылди, ық, шытырман, ширым, шың, шым, шурат, шүйгін,
шұқыр, шұңқыр, жұқапақ, соран, сауғар, көтерме,құлама, құлау, қыспақ,
жайылма, жар, жарық, жартас,жырық, қағыл, бүгілме, бөктер, бөз,
когал,қоңыр, қоңырқай, көк, қара, борбас, борбастың, борпық, тас, томпей,
төмпейшік, томар, төбе, теріскей, тепсең, тебін, шабарты, айдала,
алаң,алап, алатамыр, алқап, аңыз,былпылдақ, шөл, шөлейт, шоқат т.б.
Орыс топонимиясы
Солтүстік Қазақстандағы орыс топонимиясының бір бөлігі –
оронимдер. Ол оронимикалық атауларды төмендегідей лексика семантикалық
топтарға бөліп қарауға болады.
1. Орографиялық терминдер негізінде жасалған рельефке байланысты оронимдер:
Гребень-төбе, (гребень-жал), Хребтовая- төбе (хребет-қыр, сілем),
Овражный - төбе (овраг-жыра, аңғар, сай). Плато -төбе, биіктігі 168,4 м
(плато-жазық, үстірт), Степь – тау Жезді ауданы, Жезқазған облысы (степь
-дала). Остров- тау, Зеренді ауданы Көкшетау облысы (остров-арал), Горка-
төбе, биіктігі 131,6 м (горка кішкене тау), Низина – төбе (низина-оймақ
жер, ой), Развилка – төбе (равнина-жазық). Камень –төбе, биіктігі 211,3м
(камень - тас).
2. Өсімдіктерге байланысты атаулар: Полынь- тау, биіктігі 395м. Ковыльная –
төбе, Кустарник- төбе биіктігі 134,2 м (кустарник - бұта).
3. Жануарларға байланысты атаулар: Волчья - тау, биіктігі 543,6м. (волчья-
бөрілі), Волчий- төбе, биіктігі 388, Верблюжя- тау, (верблюд- түйе),
Сорочьи Колки*- шатқал (сорока - сауысқан), Рыбьи колки- шатқал, (рыба-
балық).
4. Объектілердің геометриялық ерекшеліктеріне байланысты атаулар: Плоская –
төбе, биіктігі 413,1 м (плоская-жалпақ), Фигурная -төбе, Острая тау,
(острая-сүйір, істік). Овал- төбе, биіктігі 202,7 м (овал- сопақ) т.б.
5. Минерал, қымбат тастарға байланысты атаулар: Мраморная- төбе, биіктігі
518,3 м. Солонец-төбе, биіктігі 129,9 м. (солонец, соль- тұз, тұзды жер).
Солтүстік Қазақстан облысында негізгі қоныстанған халық өкілдері орыстар,
украиндер т.б. басқа ұлт өкілдері. Екінші жағынан шекарасына мән аударсақ
Ресей мемлекетінің шекарасымен шектесіп жатыр сондықтанда орыс
топонимиясының рөлі зор бұл аймақ бойынша. Мысалы: Малая Возвышенка,
Рощино, Степное, Старый Макен, Кружов, Новый Макен, Красногорка, Длинное,
Возвышенка, Лесные поляны т.б. Орыс
топонимиясының орыс географиялық терминдері жиі кездеседі: сопка, хребет,
(Хребтовое – төбе), овраг, плато, степь, низина, равнина, кардон, заммка,
старица, развилок, кут, колок, солонец, поляна, щель, балка т.б. Бұлардың
біразы (сопка, камыш, каменка, остров, горка, низина, равнина, плато,
солонец) жеке топоним ретінде қолданылса, басқа географиялық терминдер
(кут, замка, кородок, балка, щель, речка т.б.) сөз тіркелесу немесе сөз
қосылу арқылы жасалған топонимдер де кездеседі. Осындай күрделі
топонимдердің бірінші компоненті сын есім болып келеді де, географиялық
объектінің түсін, түрін, түрлі ерекшеліктерін сипаттайды: Красная поляна,
Кудрявая сопка, Светогорка т.б. Ал Солтүстік Қазақстан облысында Лесные
поляны, Красногорка, Подгорное, Доброе поле, Бугровка, Жагорная сияқтылар
кездеседі.
Географиялық терминдердің семантикалық өзгеріске ұшырауы топонимикада
белгілі, заңды нәрсе. Көптеген зерттеулер адамзат қоғамының өмір сүруінің
алғы шарты ретінде географиялық орта заңдылықтарын танып, оларды адамның
заттық және рухани қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында пайдалануын
айтады. Осыған сәйкес табиғатты танып білудің құралы ретінде адамның ойлау
қызметін алсақ ойлаудың бейнелеу әрекетін бекітуде тілдің маңызы өте зор.
Осы тұрғыдан алғанда, қазақ халқы топонимдерде жинақталған географиялық
білімі арқылы табиғатты рухани игеруге қол жеткізді деп толық сеніммен
айтуға болады. Бұл өлкедегі тау аттары (оронимдер) қойылу, пайда болу
және тілдік тегі жағынан аса құнды да бағалы материал болып келеді. Өйткені
бұл атаулардың ішінде көне замандар мен орта ғасырлық және қазіргі дәуірге
тән сөздер, лексикалық топтар бар.
Сарыарқаның шығыс және солтүстік жағындағы таулардың ең биік
саналатындары – Қарқаралы, Ұлытау, Баянауыл, Көкшетау, Оқжетпес, Ереймен,
Қызылтас, Қызыларай, таулары. Кей жерлері ұсақ шоқысы, төбелі, қырат,
қырқалы, бел,белесті келеді 10.
Ал Солтүстік Қазақстан облысы территориясы Қазақстанның ұсақ
шоқысының етегін қамтып жатыр. Сондықтан да бұл аймақта оронимдер
ерекшеленеді.
2. ТАРАУ. ТОПОНИМКАЛЫҚ ҒЫЛЫМ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРАСТЫРУШЫЛАР
2.І Зеренді өңірінің географиялық атауларындағы табиғи отраның
компоненттерінің бейнеленуі
Зеренді ауданы – Ақмола облысының солтүстігіндегі әкімшілік бөлік.
1935 жылы құрылған. 1997 жылы Көкшетау аудандарымен біріктірілді. Жерінің
ауданы 8,0 мың шаршы км. Тұрғыны 50,2 мың адам. Аудандағы 85 елді мекен, 11
аудандық, 3 кенттік әкімшілік округтерге біріктірілген. Аудан орталығы
Зеренді ауылы. Зеренді Көкшетау қыратының солтүстігін алып жатыр. Жер
бедері аласа таулы, ұсақ шоқылы, ойлы белесті жазық. Ірі таулары Зеренді,
Жыланды (609 м), Қараүңгір, Қаратау, Қошқарбай, Шымылдықты, Байөтер,
Елікті, Нарөлген. Кен байлықтарынан алтын, қызғылт гранит, доломит, құм,
каолин, емдік саз, т.б. кездеседі. Климаты континенттік, қысы ұзақ, суық,
қары аз, жазы жылы әрі құрғақ. Ауаның орташа температурасы қаңтарда -18о С,
шілдеде +19оС. Жауын-шашын жылдық мөлшері 350-400 мм. Ауданның оңтүстігінен
солтүстігіне қарай Шағалалы өзені мен оның оң саласы – Қылшықты ағып өтеді.
Оңтүстігінен Есілдің оң салалары – Жабайы, Аршалы, Қошқарбай бастау алады.
Аудан аймақтарында көлдер көп. Ірілері: Зеренді, Қарағайлы көл, Айдабол,,
Бірқыз, т.б. Аудан жерінде шіріндісі мол қара және күрең қоңыр топырақ кең
таралған, сортаңдар да кездеседі. Тың игеру жылдары ауданның көп жері
жыртылған. Солтүстік бөлігін қайың, терек шоқтары өскен ормандар алып
жатыр. Қырарттың биік жерлері мен шоқыларда қарағай, Зеренді өңіріндегі
қылқан жапырақты орман, кіші түкті өңірлерде қаыңды, теректі ормандар
өседі.
Ірі елді мекендеріне Айдабол, Алексеевка, Бірлестік кенттері, Зеренді,
Шағалалы, Еленовка, Викторовка, Симферопольское, Ақкөл аудандарын жатқызуға
болады. Зеренді ауданында доломит кеніші, тас ұсататын зауыт, спирт,
құрылыс материалдарын өндіретін, тұрмыстық қызмет көрсететін кәсіпорындар,
астық қабылдау пунктері, нан, май зауыттары бар.
Аудан экономикасының басты салалары егін және мал шаруашылығы. Ауыл
шаруашылығына пайдаланылатын жері 642,4 мың га. Орман 85,9 мың га жерді
қамтып жатыр. Мал шаруашылығының басты салалары сиыр, қой, ешкі, шошқа,
жылқы, құс өсіру.
Ауданда 42 жалпы білім беретін мектеп, музыка, спорт мектептері, 2
кәсіптік мектеп, ауыл шаруашылық колледжі, мәдениет үйлері мен клубтар,
кітапханалар, 80 емдеу-сауықтыру мекемелері, оның ішінде 65 фельдшер-
акушерлік пункт бар. Аудан жері арқылы Алматы-Петропавл, Қостанай-Баянауыл
темір жолдары, Алматы-Петропавл, Атбасар-Көкшетау, Саумалкөл-Шортанды т.б.
автобус жолдары өтеді.
2.1.1 Зеренді атауы қайдан шықты
Әлемде Зеренді атауы бар бір ғана жергілікті жер бар. Әлем картасында
бірдей атауы бар көптеген жерлерді табуға болады, бірақ екінші Зеренді жоқ.
Тек Ресейдегі Нечинск округінде Зеренді атауына жақын Зерентай ауылы бар.
Зеренді ауылының атауы, мұнда орналасқан көлдің атына байланысты шығуы
мүмкін.
Зеренді топонимінің мәні мен шығу тегі жайлы зерттеушілер арасында
бүгінге дейіг тиянақты пікір жоқ. Бұл топоним Көкшетау облысында әрі
ороним, әрі көл аты. Көкшетау облысының топонимдерін зерттеген О.Султаньяев
Зеренді – көл, тау – сайғақты деп түсіндірсе, ал А.Әбдірахманов Зеренді
топонимінің екі арнасы болуы ықтимал деген:
1) көне түркіше Зеренде – Зеренді;
2) Зерен (моңғоша - антилопа) –ді (зат есімнен туынды сын есім
жасайтын қазақ тіліндегі жұрнақ).
Бұл екі нұсқаның қайсысы дұрыс екендігі әлі зерттей түсуді қажет етеді
– деп түйеді. А.С.Қойшыбаев осы көл аты мен тау аты Зеренді екі бөлек сөз
деп танып, Зеренді көл атының Зеренді оронимдерімен байланысы жоқ. Көлдің
олай аталу себебі Иран тілі негізіндегі Зерен (қайқы қылыш) мәндес сөзімен
ұштасқандай дейді. Бұл автордың пікірлері әлі де анықтай түсуді қажет
етеді.
Жергілікті тұрғындардың Зерен – бояу жасалатын шөп деуі шындыққа
саяды. Өйткені Қостанай облысы, Жангелдин ауданының тұрғындары тілінде
Зерендік – бояу шөп. Сондай-ақ көне түркі тілінде Zavanza бет боя шөп
сафлар десе, Махмут Қашғари Zavanza ururi – сафлар дәне деп берген. Бұған
қарағанда тау атының өсімдік атауынан қосылуы да заңды құбылыс. Өйткені
атауынан қойылған топонимдер республикада жүздеп кездеседі. Ал көне атының
Зеренді қойылуы сол өсімдік түсіне байланысты, көлдің бояу түсіне ұқсас
мөлдір көк немесе қара көк, ала-құла боп құлпырып тұруына байланысты
қойылуы ықтимал. Бұл ретте ол Алакөлге синоним болады. Көл аттарының көбіне
көлдің түр түсіне байланысты қойылып отыруы ежелден бар дағдылы дәстүр.
Бұл өңірдегі түсінігі қиын басқа да көл аттарының кейбіреулері
антропогендерден болса, екінші бір тобы ру, тайпа аттарынан қойылып
отырған. Мәселен, Сарман, Наурызым, Айдабол көлдері антропонимдерден
қойылған.
2.1.2 Географиялық атаулардағы фитонимдер және олардың бейнеленуі
Адамзат тіршілігінде өсімдіктер дүниесінің маңызы өте зор. Ерте кезден
бастап-ақ ата-бабаларымыз өсімдіктерді зерттеп, танып-біліп, ат қойып,
олардың жеміс-жидектерін, дәндерін азыққа, ал топырақ, сабақ-гүл тамырларын
дәрі-дәрмекке, тері илеуге, түрлі нәрселер бояуға пайдаланып келген.
Топонимдер құрамында жиі кездесетін жануарлар мен өсімдік атауларын
зерттеудің тарихи географиядағы маңыздылығы зор. Ертеден мал шаруашылығымен
шұғылданған қазақтардың өзіне тән ерекшелігі – олардың көшіп жүргендегі жас
шөп қылтиып көрінісімен қазақтар ерте көктемде көше бастап, қай шөптің
қандай түлікке жұғымдылығын ежелден-ақ аңғарған.
Өсімдік жамылғысына байланысты топырақтар өсімдік тіршілігінің
бұрынғы, қазіргі атаулары туралы және тарихи ландшафттардың келбетін
қалпына келтіруге көмектеседі.
Өсімдік жамылғысының белдемдік таралу ерекшеліктері, оны пайдаланудың
маусымдық жүйесін қалыптастырады. Топонимикалық зерттеулердің ландшафт
өзгерістеріне қатысы да, көбіне фитонимдердің таралу ареалымен байланысты
мәселелерде көрініс табады. Бұл белсенді компонент ретінде өсімдік
жамылғысының палеоклиматтық, палеологиялық зерттеулерде арнайы бағдар
беруші объект бола алатындығымен түсіндіріледі.
Зеренді ауданында ағаш сөзі қатысқан фитонимдер көп. Кейбір
зерттеушілердің мәліметтеріне сәйкес, ағаш және су есімдері сөз
тіркестерінде бірегей атрибутты сөз ретінде қатысады. Ағаш лексемасының су
сөзіне семантикалық жағынан эквивалент болуын Е.Жанпейісов көптеген
зерттеулерді талдау негізінде былай түсіндіреді: судың қозғалатын
белгілеуде ағ = ақ қолданылады. Бұл ағаш сөзінің негізін құрайды.
Сондықтан тарихи тұрғыдан алсақ, бұл сөз су дегенді білдіреді. Айта
кететін жайт, ағаш деген терминмен негізінен жапырақты ағаштар өскен
орман алқаптары аталған. Ағаш термині анықтауыш есім сөздер топоним
құрамында орманның түрлік құрамын сыртқы көрінісін сандық көрсеткіштерін
сипаттайды. Мұндай атауларға мынаны жатқызуға болады.
Дөңгілағаш ауылы – солтүстігінде Сейфуллино ауылы, оңтүстік батысында
Жолдыбай көлі, оңтүстік шығысында Қонысбай ауылы орналасқан.
Қызыағаш – бұл атау екі түбірдің қосылуынан жасалған. Бұл ауыл Зеренді
ауданының солтүстігінде орналасқан. Оңтүстік батысында Қызылсая, шығысында
Жаңатілек, оңтүстік шығысында Сейфуллино ауылдары жатыр. Бұл атаулар түске
байланысты аталған.
Ортаағаш – Зерендінің маңында орналасқан. Ауылдың батысында көктерек,
солтүстік шығысында Пухальское ауылдары жатыр.
Таңағаш – Айдарлы ауылының оңтүстік шығысынан басталып ағады.
Қошқарбай өзенінің сол саласы, Шағалалы өзенінің оң саласы. Шағалалы теңіз
көліне құяды. Бұл атау жаңған орманға байланысты аталған.
Ағаш сөзі кіретін атаулардан басқа да фитонимдер бар.
Қарағайшық – Айдабол көлінің солтүстігіне қарай, Зеренді көлінің
оңтүстік шығысында орналасқан көл. Мұнда кішігірім қарағайлы орман өсіп
тұр. Бұл атау осыған байланысты.
Көктерек – Жолдыбай көлінің солтүстік шығысында, Сейфуллино ауылының
солтүстік шығысында жатқан көл. Көл маңында көктеректер өсіп тұр. Сондықтан
да осылай аталған.
2.1.3 Географиялық атаулардағы гидронимдер
Топонимиканың күрделі де, ірі салаларының бірі ғылыми тілде
гидронимия деп аталады. Ол грек тіліндегі гидро – су, оним – атау, ат яғни
су аттары. Демек, гидронимия - өзендер мен көл, көлшіктер, қайнарлар мен
бастау, бұлақтардың жиынтық аты.
Көкшетау облысында көлемі 1 га-дан 100 га-ға дейін ал 1 шаршы км-ден
жоғары 220 көл бар. Ең ірілері Қарасор, Құмдыкөл, Шағалалы, Кіші Қараой,
Үлкен Қараой, Сасықкөл, Алабота, Жолдыбай, Шалқар, Қопа, Сілетітеңіз,
Зеренді, Шортанды, Жамантұз т.б.
Орталық Қазақстандағы көлдердің пайда болуын, олардың физикалық әрі
химиялық қасиеттерін, тереңдігі мен ұзындығын, алып жатқан аумағы мен
көлемін зерттеген еңібектер саны аз емес. Алайда көл аттарын қойылу сырлары
мен тілдік заңдылықтарын ғылыми тұрғыдан жан-жақты зерттеудің мәні зор.
Көпшілік атаулар көлдердің өзіндік ерекшеліктеріне, яғни түр-түсіне,
суының дәміне, айналасындағы өсімдік пен жан-жануарлар дүниесіне, сан
мөлшеріне географиялық орнына т.б. көптеген белгілеріне байланысты аталады.
Зеренді ауданы аймақтарына тән көл аттары тіліміздегі қарым-қатынасқа
түсіп, күнделікті өмірде кеңінен қолданыс тауып жүрген сөздерден қойылып
отырған. Олардың құрамында дара атаулардан гөрі
біріккен тұлғалы атаулар саны әлдеқайда басым да көп. Бұлардың ішінде
көне атаулардың шығу төркіні мен мән-мағынасы көбіне көмескіде күңгірт
келеді. Сондықтан ондай атауларды тарихи-этимологиялық тұрғыдан талдап
зерттеудің мәні аса зор.
Географиялық атаулардағы гидронимдерге келесі атауларды жатқызуға
болады:
Ащыкөл – солтүстік батысында Жамантұз көлі. Щучье және Зеренді
аудандарының шекарасында орналасқан көл. Ол көл суының тұзды болуына
байланысты осылай аталған
Ащыөзен – Ақ көлінің шығысында Чернига және Сухая өзендерінің
қосылуынан пайда болған өзен. Ол өзен Шағалалы өзенінің сол жақ саласы және
Шағалалы теңіз көліне құяды. Өзен суының ащылығына байланысты аталған.
Далакөл – Сарыөзен өзенінің сол жағалауында, Жолдыбай көлінің
батысында орналасқан көл. Бұл көлдің осылай аталу себебі далалы жерде
орналасқан.
Жалтыркөл – Жолдыбай көлінің батысында, Алабота көлінің оңтүстігінде
орналасқан. Жалтыркөл деп аталу себебі бұл өзенді зерттеген кезде су беті
жалтырлап тұрған.
Қарлыкөл – Шағалалы өзенінің сол жағалауында, Құмдыкөл көлінің
батысында орналасқан. Көл атауы қыста үнемі қарлы болып тұруына байланысты.
Кенжеқаракөл – Ахметтансор көлінің солтүстігінде Жамбыл ауылының
оңтүстік шығысында орналасқан. Бұл көл көлемі жағынан кішкентай сондықтан
да осылай аталған.
Құмдыкөл – Жолдыбай көлінің оңтүстігінде, Приречное ауылының батысына
қарай жатыр. Бұл көлдің түбін құм басып жатыр.
Сарыөзен – Шалқар көлінің шығысынан басталып, Жолдыбай көліне құяды.
Өзен түр-түске байланысты аталған.
Шұңқыркөл – Қопа көлінің оңтүстік батысында Елікті тауының солтүстік
батысында орналасқан. Бұл көлге кірген кезде түбі шұңқыр болады. Сондықтан
да шұңқыркөл деп аталады.
Ұзынкөл – Шағалалы өзенінің оң жағалауында Құмдыкөл көлінің
оңтүстігіне қарай орналасқан. Бұл көл ұзын болуына байланысты осылай
аталған.
Үлкен көл – Айдабол көлінің солтүстік шығысына, Зеренді көлінің
оңтүстік шығысында орналасқан көл. Көлемінің үлкен болуына байланысты
аталған.
Ақкөл ауылы батысында Көкшетау қаласы, оңтүстігінде Кылшықты өзені
ағады, шығысында Қазақстан ауылы.
Жалпы гидронимдер құрамында ащы сөзі жиі кездеседі. Қазақ халқында
бұл терминмен өзен көл бойларындағы сортаңды облыстарды атайды. Ғани
Қошқарбаевтың түсіндіруінше мұндай жерлерде тұз бен ылғал сүйгіш өсімдіктер
өседі, мұндай өсімдік жамылғысы мал үшін жақсы азық болып табылады.
Сонымен қатар гидронимдер құрамында тұз термині жиі кездеседі.
Ғ.Қошқарбаевтың анықтауынша, бұл сөз тұз өндіретін, кеуіп бара жатқан көл
дегенді білдіреді. Осы мағынасында алсақ, термин Қазақстан мемнонимдерінде
көлдердің тұздылық дәрежесі мен деңгейі, тұз кәсіпшілігі туралы мағыналық
жүктемеге ие болады. Мысал ретінде Жамантұз көлін
келтіруге болады. Бұл көл Қылшықты өзенінің сол жағалауында орналасқан.
Кенесары ауылының оңтүстік батысы. Көл өте тұзды.
2.1.4 Географиялық атаулардағы зоонимдер
Зеренді ауданының топонимдерінің арасында зоонимдер көп емес.
Балықтыкөл – Қылшықты өзенінің оң жағалауында, Молодежное ауылының
оңтүстігінде орналасқан көл. Көлде балықтың алуан түрлері кездеседі.
Сондықтан да көл Балықтыкөл деп аталып кеткен.
Журавлинное – Айдабол көлінің солтүстігінде, Зеренді көлінің
оңтүстігінде орналасқан. Көлді зерттеген кезде тырналар жайылып жүрген.
Қошқарбай – Байөтер тауларының оңтүстік батысынан басталып ағады.
Шағалалы өзенінің оң саласы, Шағалалы теңіз көліне келіп құяды. Қошқарбай
деген адам есімімен аталған.
Құскөл – Шағалалы өзенінің оң жағалауында Галчев тауларының
оңтүстігіндегі көл. Құстардың көп болуымен байланысты Құскөл деп аталған.
2.1.5 Географиялық атаулардағы оронимдер
Орталық Қазақстан өңіріне тән облыстың жер аумағы негізінен шексіз
жатқан кең байтақ, сар дала болғанымен оның таулы, ойлы қырлы, жоталы
аймақтары өте көп. Сондықтан ғылыми әдебиеттерде оны қазақтың ұсақ шоқылығы
деп те атайды. Ал тұрғын халық ежелден Арқа немесе Сарыарқа аталған бұл
аймақ туралы Құрбанғали Халиди Таурихи Хамса и Ширхи атты еңбегінде былай
жазды: Алтай мен Оралға дейін созылып жатқан Арқаның ұзындығы 2500 км-ден
артық келеді де екі салаға бөлініп, Оңтүстік Арқа, Солтүстік Арқа деп
аталады.
Бұл өлкедегі тау аттары (оронимдер) қойылу, пайда болуы және тілдік
тегі жағынан аса құнды да бағалы материалдар болып табылады. Өйткені ол
атаулардың ішінде көне замандар мен орта ғасырлық және қазіргі дәуірге тән
сөздер, лексикалық топтар бар.
Сарыарқаның шығыс және солтүстік жағындағы таулардың ең биік
саналатындары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім
1. ТАРАУ. ТОПОНИМИКА ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АТАУЛАРДЫҢ РОЛІ МЕН
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2. ТАРАУ. ТОПОНИМКАЛЫҚ ҒЫЛЫМ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ҚҰРАСТЫРУШЫЛАР ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... . 22
2.1. Зеренді өңірінің географиялық атаулардағы табиғи ортаның
компоненттерінің
бейнеленуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 22
2.1.1. Зеренді атауы қайдан шықты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.1.2.Географиялық атаулардағы фитонимдер және олардың бейнеленуі ... .25
2.1.3. Географиялық атаулардағы гидронимдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1.4.Географиялық атаулардағы зоонимдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.1.5.Географиялық атаулардағы кездесетін оронимдер
... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.1.6 . Географиялық атаулардың адам есімімен және шығу тегімен
байланыстылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 31
2.1.7. Орыс топонимдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 33
2.2. Атбасар өңірінің географиялық атаулардағы табиғи ортаның
компоненттерінің
бейнеленуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..35
Атбасар ауданының географиялық
атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.2.1.Географиялық атаулардағы зоонимдер және фитонимдер ... ... ...39
2.2.2.Географиялық атаулардың адам есімімен және шығу тегімен
байланыстылығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..42
3. Географиялық атаулардың объект ерекшеліктерімен
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...45
4. Географиялық атаулардағы тұрмыс – салт пен шаруашылық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..48
2.2.5.Орыс
топонимдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 50
3 ТАРАУ ОБЛЫСТЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ОБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ОСЫ КЕЗДЕГІ АТАУЛАРЫНЫҢ
ҚАЗІРГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Пайдалынылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
65
Сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .68
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Кіріспе
Диплом жұмысының тақырыбы: Ақмола өңірінің географиялық атауларының
қалыптасуындағы геоэкологиялық құрастырушылар Зеренді және Атбасар
аудандарының мысалында деп аталады.
Еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің дәстүрлі 2005 жылғы халыққа
арнаған жолдауында ...Мәдени мұра бағдарламасын іске асыруды жалғастыра
беру, сөйтіп өткенді пайымдау арқылы қазіргі замен мәдениетін жан-жақты
дамыту қажет деп атап өтті. Сондықтан ұсынылып отырған дипломдық жұмыс
қалыптасқан ландшафт топонимдерін қазіргі заман талабына сай саралап,
жаңаша ой-пікір бағытында қарастыруға жасалған талпыныс.
Диплом жұмысы: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, сілтемелер,
пайдаланған әдебиеттер, қосымшалар деген бөлімдерден тұрады.
Облыс территориясында кездесетін географиялық атауларды, объектілерді
тізу үшін Ақмола облысының 2007 жылы шығарылған картасы пайдаланылды.
Қазақстан топонимикасының негізгі ерекшеліктерінің бірі-географиялық
атауларда ландшафттың, өсімдік және аң, жануарлардың көрінісі сипаттама
алатындығы. Сол сияқты қарастырылатын аудандардың топонимикасы да осындай
сипатқа ие. Сондықтан осы диплом жұмысының мақсаты аз да болса осы
атауларды анықтап, олардың өзіндік ерекшеліктерін, пайда болу тарихын
зерттеу.
Тақырыпты таңдап алған себебім: өлкеміздің топонимикасында жалпы
алғанда географиялық атаулар тобы ауқымды болып келеді. Сондықтан да оның
зерттелмеген қыр-сыры көп, әрі жалпы тақырыптың өзі қызықты және
де әрине Қазақстан азаматы ретінде өлкелік тарихымды білу мақсатын да
таңдадым.
Диплом жұмысын жазуда өзім де қызығушылық таныттым, себебі өз туған
тұғырыңды, кіндік қаның тамған жердің тарихын зерттеп білу әр ұрпақтың
міндеті.
Ұсынылып отырған жұмыстың мынадай мәселе шешу міндеті бар, ол -
қарастырылатын аудандардың географиялық атауларының геоэкологиялық
құрастырушыларын кешенді түрде қарастыра отырып объектілерінің осы кездегі
атауларының қазіргі мәселелерін де ашып кету.
Тақырыптың өзектілігі - негізінен диплом жұмысының аса актуальдық
проблемасы Ақмола өңірінің географиялық атауларының қалыптасуындағы
геоэкологиялық құрастырушылар болып табылады.
Тарихи атаулардың шығу тегін, оның уақыт өте келе түрленіп өзгеруін
зерттеп зерделеудің практикалық, қолданбалы сипаты тәуелсіз Қазақстан
жағдайында маңызы арта бермек. Ең бірінші ол солақай саясат салдарынан
соңғы жүз жыл көлемінде негізсіз өзгерістерге ұшыраған төл атауларымызды
қайтаруға ғылыми кездегі дәйектер саралап пайдалануға мүмкіндігін береді.
Екіншіден жер-су аттарын өзгерту ісінде өте мұқият, жауапкершілікті
сезінуге тиіспіз. Өйткені ғасырлар бойғы қалыптасқан жер – су атауларының
эстетикалық, тарихи - танымдылық, халықымызға қатысты меншіктік сипаты
терең екендігін әсте ұмытуға болмайды.
Негізгі тақырыбымыз қарастырылатын аудандардың географиялық
атауларының геоэкологиялық құрастырушыларын кешенді түрде қарастыру оларды
саралау мәселесі қазіргі қазақстан география ғылымында аз зерттелінген тың
тақырып болып табылады. Диплом жұмысын жазу барысында жер-су атауларының
этимологиясынада арнайы назар аудардық. өйткені қазіргі кезенде Қазақстанда
байырғы табиғи-тарихи атауларды қалпына келтіру үрдісі жүргізілуде, ел
аумағынан саясат салқынынан пайда болған жөнсіз атаулардан арылту
мәселесімен де байланыстылығын
ескерген орынды. Бір кездері Тың өлкесі аталған өңірде соңғы
жүз,кейінгі елу жылда қаурыт түрде жер-су атаулары өзгеріске түскені
белгілі. Демек Қазақстандағы тәуелсіздіктің алғашқы кезеңіндегі жер-су
атауларын
отарсыздандыру, оларды байырғы атаулармен идентификациялау-сәйкестендіру
заңды құбылыс.Аталған тақырыптың таза географиялық маңызынан өзге мәдениет
танушылық,тарихи-этимологиялық, құқылық, экологиялық сипаттарға ие
екендігін айта кеткен жөн.
Тақырыптың зерттелу деңгейі, жаңалығы - Ақмола өңірінің географиялық
атауларының геоэкологиялық құрастырушылары 2000 жылдарға дейін арнайы
зерттелінбей келді.Аталған тақырыптың жекелеген аспектілерін қарастырған
еңбектер өткен ғасырдың 60-шы жылдарының соңы мен 70-ші жылдары жарық
көрді. Олар: А.Әбдірахмановтың,Т.Омаровтың, А.Мурзаевтың, К.Қаймулдиновтың
Жалпы Қазақстан топонимикасы мен этимологиясына, ономастикасына арналған
еңбектер.
Ономастикаға қатысты бірқатар мақалалар мен зерттеулер қатарына О.А.
Султаняевтың Қазақ ономастикасы, Ж.Мусиннің Тарих және ономастика
еңбектері жатады.
Топонимика, ономастика, этимология, жалпы геоэкологиялық
құрастырушылар мәселелері әсіресе өткен ғасырдың 80-ші 90-шы жылдарынан
бастап орталық, жергілікті баспасөзде тұрақты тақырыпқа айналып көпшілік
қауымның қызығушылығын туғызды. Көкшетау, Қазақ әдебиеті, Ана тілі,
Қазақ тарихы газет журналдарында көптеген ғылыми, публистикалық мақалалар
жарияланды. Аталған тақырып
бағытында жазылған ғылыми диссертация 2002 жылы қорғалған Аяпбекова
Әлия Ескермесқызының Батыс Қазақстан аймағының ландшафт ерекшеліктерін
анықтайтын топонимдер бірлестігі деп аталса, 2003 жылы Омарбекова А.С.
Ақмола облысының географиялық атауларын
қалыптастырушы геоэкологиялық құрастырушылар тақырыбында география
ғылымдарының кандидаты дәрежесін алуға диссертация қорғалды.
Дипломдық жұмыстың деректемелік базасы ретінде аталған тақырып
аясында жарық көрген монографиялық зерттеулер:А.Әбдірахмановтың Қазақстан
этнотопонимикасы, Топонимика және этимология, К.Қаймулдиновтың Қазақ
топонимдерінің этноэкологиялық негіздері.Т.Жанузақовтың Орталық
Қазақстанның жер-су аттары т.б. Сондай-ақ энциклопедиялық басылымдар
Ұлттық энциклопедия, анықтамалық басылымдар: Географиялық сөздік,
Моңғол-қазақ сөздігі, республикалық ғылыми-практикалық конференция
материалдары, жергілікті мектеп,аудан мұрағат материалдары,ауыз-екі дерек
берушілер мәліметтері пайдаланылды.
Сондай-ақ мерзімдік баспасөз материалдарымен ақын-жазушылардың
шығармалары, ономастика комитетінің шешімдері қолданылды.
1. Тарау: Топонимика ғылымындағы географиялық атаулардың рөлі мен орны
Қай халық болса да ежелден елді – мекен, жер, су, өзен, көл атауларының
мән - мағынасына, тарихына ерекше көңіл бөлген. Өйткені елді мекен атаулары-
әр дәуірдің ескерткіші ретінде халық тарихынан, ұғым – нанымнан дерек
беретін, салт- дәстүрден мәңгібақи жадында сақталатын, атадан балаға,
ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын асыл қазына, тарихи жәдігер.
Төменде дипломдық жұмысының мәтінінде кездесетін арнайы топонимикалық
терминдер беріліп отыр:
Топонимика - белгілі бір территориның географиялық атауларының жиынтығы;
Ономастика- әртүрлі типтік жеке атау;
Топоним этимологиясы – географиялық атаулардың пайда болуы;
Антротопоним - адамдардың атына байланысты атаулар;
Зооним- жануарлардың аттарына байланысты атаулар;
Фитоним - өсімдіктердің жеке атаулары;
Ороним - жер бетінднгі рельеф элементтерінің жеке атауы;
Семантика - географиялық атаудың мағынасының
маңызының топонимі.
Тіліміздің барша тарихы мен заңдылығы да осы атаулардың бойынан
табылады. Осыған орай қазіргі таңда ономастика проблемасы
тек тілдің аясымен шектелмей, саяси әлеуметтік, тарихи, мәдени мәні зор,
ұлттық, құқылық, идеологиялық, моральдық шешімді талап ететін өте күрделі
құбылыс болып саналады. Қазақ ономастикасын ғылыми тұрғыдан зерттеу – ең
басты да елеулі мәсле екені дауысыз. Тарихи антропонимдер мен этноним,
космоним, зоонимдердің, фитонимдердің молдығы да еш күмән келтірмейді.
Осындай тарихи ономастикалық атаулардың қыр – сырын
айқындап, жете анықтау этимологиялық тұрғыдан ғана іске асады. Жеріміздің
жер – су аттарының этимологиясы А. Әбдірахманов 1.
Жергілікті топонимикалық мәліметтерді байырғы ландшафттарды қалпына келтіру
(реконструкция) ісінде пайдалану мүмкіншіліктері, топонимдердің белгілі бір
ландшафтты оқу маңында шоғырлану заңдылығына және топонимдердің көп
жағдайда табиғат ерекшеліктерін дәл бейнелейтіндігіне негізделген. Қазақ
топонимдері еліміздің Оңтүстігінде, Солтүстігінде, Батысында Шығысында да
сол қалпында қайталана беруі заңдылықтан туған болса керек. Мәселен Мұқыр
атауы Жетісуда кездесіп Солтүстік Қазақстанда қайталанады. Солтүстік
Қазақстан облысы Ғабит Мүсірепов ауданы, Мұқыр ауылы. Жалпы топонимдердің
табиғи орта мен байланысын В.П.Семенов-Тянь-Шанский, Э.М. Мурзаев, Б.А.
Будагов, Ғ.Қонқашбаев, С. Әбдірахманов, К.Д. Қаймулдинова, А.С. Омарбекова
т.б. еңбектерінде зерттелінген. Х.Л. Хангомедов 1994 жылы географиялық
орта мен топонимдер бірлігін ашуға бағытталған ірі зерттеу Қазақстандағы
ландшафтар динамикасына қазақ топонимикасы негізінде алғашқы зерттеуді К.Д.
Қаймулдинова, А.С. Омарбекова жүзеге асырды. Жер–су аттарының
этимологиясына қатысты құнды зерттеулерді А. Әбдірахманов, А.Рысбергенов
т.б. жүргізген. Диплом жұмысының өзектілігі бүгінгі тәуелсіз Қазақстан
жағдайында жер–су атауларының тарихи аспектілерін ашудың практикалық,
қолданбалы саяси маңызы жоғарылығымен ерекшеленеді. Мәдениеттанушылық сипат
пен қатар туған тарихымыздың шежіресін нақты сөйлетуге ықпал әсері зор.
Біздің қарастырып отырған тақырыбымыз ғылым аралық күрделі бағытқа жатады.
Яғни ол тарихи- географиялық аспектілі ғылыми тақырып. Жұмыстың әдіснамалық
негізі осы заманғы географиялық теориялық қағидаларды негізге алу,
номинацияның жалпы теориясы этнографиялық
саралау табиғатты зерттеу тұжырымдамаларын салыстыра пайдалану, тарихи
құжаттық деректерге сүйену болып табылады. Яғни мен мұнда жалпы
географиялық зерттеу әдістерін тарихи әдіснамамен ұштастыруға тырыстым.
В.Н. Попова, Қ. Рысбергенова т.б. тараптарынан жарық көрген еңбектер де
айтылған. Жалпы топонимикада атаулардың пайда болу сипаты әр түрлі болып
келеді. Оларды атап кететін болсақ:
- Көшпелі өмір бейнелерін көрсететін топонимдер, жер шаруашылығы;
- Жер шаруашылығына байланысты топонимдер;
- Елдің қоғамдық өмірі мен тұрмысы жайынан мағлұмат беретін топонимдер;
- Мал шаруашылығымен байланысты топонимдер;
- Өсімдіктерге байланысты топонимдер;
- Жануарларға байланысты топонимдер;
- Гидронимдерге байланысты топонимдер т.б.
Жалпы қазақ халқы ежелден мал шаруашылығымен, егін шаруашылығымен
айналысқан халық. Сондықтан осындай атаулар тобын қазақ жерінің кез- келген
түпкірінен кезіктіруге болады. Әрине ол атаулар жәй ғана аталып қоймай
оның өзіндік мәні, әрі негізі бар. Адамдардың Қазақстан жерін тас дәуірінен
бері мекендегені ғылымда дәлелденді 2. Оны Қарату сілімдері мен Есіл
жағалауларынан, Сарысудың орта ағысы мен Балхаш жағалауынан және
Маңғышылақтан, Жетісу өңірінен табылған ежелгі тас құралдары толық анықтап
отыр.
Адамдардың алғашқы аңшылық кәсіптен біртіндеп, жер, мал шаруашылығына
көше бастауы көне дәуірде пайда болған еді.Сөйтіп көшпелі және жартылай
көшпелі, мал шаруашылығына ауысу нәтижесінде
көшіп қонуға лайықты үй, сондай ақ малды ұстауға қажетті жабдықтар, мәселен
жылқыны үйретіп, міну үшін жүген, әбзел жабдықтарын жасады. Сөйтіп, мал
басының өсумен байланысты мол жайылым, құнарлы да сулы жер, түйгін шөп
қажет болды. Соған байланысты таулы аймақтар мен жапан түз, кең
жазықтардағы жайылымдарды игеріп, оларды меншікті қонысқа айналдыру
шаралары тарихи дәстүрлерге айналған еді.
Қазақстан тарихында: Қазақ жеріне дәстүрлі шаруашылық саласы
экстенсивті көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен шұғылдану
берік сақталып, көшудің маусымды кезеңдері мен ежелден қалыптасқан бағыт
бағдарлары бекітіліп отырғаны айтылады. 3.
Сол мал бағып күн көрген көшпенді және жартылай көшпенді елдің өмір
тірлігі және олардың көшіп қонып жүрген жерлері мен табиғат құбылыстары
жайлы көзқарастары жер су аттарының да қойлуына әсер етпей қоймағаны айқын.
Мал шаруашылығы жанында молынан мағлұмат беретін ондай жер су аттарын
ішінара жіктеп, бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады:
а) үй хайуандары аттарынан қойылған және олармен байланысты әрекеттерді
білдіретін топонимдер;
ә) Елдің тұрағы (қоңыс, қыстаужұрт) мен малдың жататын орын қора- қонысы,
қотаны атауларын білдіретін топонимдер.
Топонимика (грек- topos- орын, жер және опота - атау) - география,
тарих және тіл білімі ғылымдарының түйіспесінде дамып келе жатқан жаңа
ғылым. Топонимика - географиялық атаулардың немесе жер – су аттарының
шығуын (этимологиясын) дамуын қазіргі жағдайы, мағынасын, граматикалық,
фонетикалық формасын жазылуын және екінші бір тілде берілуін зерттейді.
Топонимикалық атаулардың ең негізгі қасиеті- олардың
тұрақтылығы, сол үшін де мындай атаулар адамзат тарихы, мәдениет және
тіл жөнінде көне де ғылыми мәліметтер береді. Мысалы: географиялық
атаулардың құрамын зерттей отырып, сол аймақта ықылым заманда қандай
тайпалар, халықтар мекендегенін анықтауға болады. Осы мағынада топонимдер
(жер-су аттары, тарих, этнография, археология және тіл біліміне нақтылы
материал береді. Топонимика ғылымының ертедегі жер бедері сипатын өсімдік
пен жануарлар дүниесін анықтауға да тигізер пайдасы мол. Тіл білімі
саласынан алғанда топонимдер лексика-семантикалық, лексика-граматикалық
және этимологиялық тұрғыдан қарастырылады.
Топонимика (грек- topos- орын, жер және опота - атау)- бұдан біраз
жыл бұрын тіл білімінің жер-су және кісі аттарын зерттейтін саласы деген
мағынада жұмсалып келген термин. Қазір бұл сөздің орнына ономастика термині
қолданылады.
Гидронимдер
Топонимиканың күрделі де ірі саласының бірі ғылыми тілде гидронимия
деп аталады. Ол грек тіліндегі гидро-су, оним - атау, ат яғни су атаулары.
Демек, гидронимия - өзендер мен көл, көлшіктер, қайнарлар мен бастау бұлақ,
құдықтардың жиынтық аты.
Қазақстан географтарының мағлұматтары бойынша, республика
территориясында 85 мың өзен, 48262 көл бары белгілі болып отыр. Оның ішінде
аумағы 100 км- ден асатын 21 көл бар 4. Республикадағы көлдердің басым
көпшілігі Солтүстік Қазақстан өңірінде. Сол көлдердің ең ірілері келесі
бетте аталып өтіледі. Республикамыздағы, оның ішіндегі Солтүстік
Қазақстандағы көлдердің пайда болуын, олардың физикалық әрі химиялық
қасиеттерін, тереңдігі мен ұзындығын, алып жатқан аумағы мен көлемін
зерттеген еңбектер саны аз емес. Алайда көл аттарының қойылу сырлары
мен тілдік заңдылықтарын ғылыми тұрғыдан жан-жақты зерттеудің мәні зор.
Көпшілік атаулар көлдердің өзіндік ерекшеліктеріне, яғни түр- түсіне,
суының дәміне, айналасындағы өсімдік пен жан-жануарлар дүниесіне, сан
мөлшеріне, географиялық орнына т.б. көптеген белгілеріне байланысты
аталады. Жер жайын, көлдер мен өзендердің сыр – сипатын байқағыш халық
атты да талғап қойып отырған. Солтүстік, Орталық Қазақстандағы көл
аттарының, негізінен ана тіліміздің етене байырғы сөздерінен жасалғанын
анық көреміз. Сондықтан да олардың мағыналары көпшілікке түсінікті, айқын
да анық. Көл аттары құрамында кездесетін көл, сор, тұз, ащы сөздері
тегінде көлдің үлкен, кішілігін, тереңдігі мен саяздығын, немесе дәмінің
ащы-тұщылығын, соры көптігін білдіріп отырса керек.
Жалпы Қазақстан территориясына тән көл аттары тіліміздегі қарым –
қатынасқа түсіп, күнделікті өмірде кеңінен қолданыс тауып жүрген сөздерден
қойылып отырған. Сондықтан да ол атаулардың мән мағынасы жалпы қауымға
түсінікті де ұғымды. Олардың құрамында дара атаулардан гөрі біріккен
тұлғалы атаулар саны әлдеқайда басым да көп. Ал орыс, араб, монғол және
көне түркі, болмаса Орал-Алтай тілдеріне қатысты атаулар мүлдем аз.
Бұлардың ішінде көне атаулардың шығу төркіні мен мән мағынасы көбіне
көмескі де күнгірт келеді. Сондықтан ондай атауларды тарихи –
этимологиялық тұрғыдан талдап зерттеудің мәні аса зор. Судың адам өмірінде,
табиғатта, өндіріс орындары мен ауыл шаруашылығында алатын орны ерекше Су
бар жерде өмір бар деп халық текке айтпаған.
Біздің планетамызда судың орасан зор қоры бар. Соның бірі көлдер болып
табылады. Адам баласы өте ерте заманнан бастап–ақ оларды өз мақсаттарына
бағындыруға талпынып шаруашылықтың әр саласына
пайдалануға тырысты. Сондықтан да өзен, көл, көптеген құрлыстар салу ісі
қолға алынды, сулары ішуге және жер суаруға пайдалана бастады. Ақмола
облысының жұпар иісті ауасы, шипалы сулы көлдері, көл жағалауының жалпы
көріністері адамды қайран қалдырады. Қарап тұрсаң теп – тегіс
тоғайлы жерлер созылып барып ертедегі қорғандарды адамдар мен жануарлар
пішіндерін көз елестететін қилы-қилы ою өрнекті, гранитті жақпар тасты
құздарға айналып кетеді. Бұл жердің даңқы өзінің тамаша тарихымен ежелден
белгілі.
Батыс Қазақстан өзен – көлдерінің жай-күйіне сараптама жасаған
зерттеуші Аянбекова Ә.Е. мынадай тұжырым жасайды: ... табиғи ырғақты
өзгерістер мен қатар адам әрекетінің зиянды әсері мол 5.
Солтүстік Қазақстан өңірінде көлдер мол. Бұл әрине табиғат жағдайына
байланысты. Яғни әр жерде әр қалай орналасуына байланысты. Бұл диплом
жұмысында кейбір көлдерге сипаттама берілген. Олар географиялық атаулар
топонимдерге байланысты. Көл атаулары антропонимдер, этнонимдер,
фитонимдерге байланысты аталған. Топонимдерге байланысты ол көлдің
физикалық, химиялық қасиеттеріне байланысты. Мысалға айтатын болсақ
Ащыкөл, Қаратомар, Үлкенкөл, Шұңқыркөлл т.б. сияқты көлдерді айтуға болады.
Немесе Есіл өзенінің бір саласы Мұқыр деп аталуындағы сөз түбірі -
мұқыл, яғни бастауы жоқ өзен дегенді білдіреді.
Негізінен алатын болсақ Солтүстік Қазақстан өңірінің көлдері
өзінің әсемдігімен, табиғаттың құдіреттік әдемілігіне байланысты. Яғни
Ақмола облысының көлдері ең алдымен Сексен көл есімізге түседі 6.
Қазақстан топонимиясының негізгі ерекшеліктерінің бірі- географиялық
атауларда ландшафтық, өсімдік және аң, жануар, құс
атауларының көрінісі сипаттама орын алады. Топонимдер құрамындағы аң,
жануар, құс атаулары Қазақстанда аңдардың кейбір түрлері кең тарағандығын
және солардың аңшылық маңызы болғандығын аңғартады. Белгілі орыс зоологы
А.Н. Формязов Қазақстан картасында аңдарға
байланысты атаулар бар екенін айта отырып, аңдардың және аңшылықтың халық
өмірінде атқарған үлкен мән - мағынасын атап өтеді.
Ғ.Қ. Қоңқашбаевтың пікірінше, көшпенділердің күн көрінісіне жер бедері
(рельеф), ауа-райы (климат), су (гидрография), өсімдіктер және аңдар үлкен
септігін тигізген 7.
Қазақстандық ғалым Р.С. Сәтімбеков топонимикалық методтармен кейбір
жануарлардың (құлан, бұлан, марал, құндыз т.б.) Қазақстан жерінде кезінде
кеңінен таралғандығын анықтап отыр.
Қазақстан территориясында өсімдіктердің 5000-ға жуық түрі бар екен.
Сол өсімдік аттарының біразы Солтүстік Қазақстан топонимиясында кездеседі:
қияқ, көкпек, тал, қамыс, қарағай, қоға, қарағаш, қараған, өлең, өрік,жиде,
жусан, жаңғыл, итмұрын, кендір, бидайық, терек, сасыр, шие, ағаш, арша,
бадай, ереймен, селеу, қайың, қурай, тікенек, шеңгел, алма, арпа, қарағай,
шөп, сарымсақ, тобылғы, теріспек, лоза, мойын, мүк, игілік, ырғай,
шырғанақ т.б.
Шет ел топонимиясындағы (Чехославакия, Польша, Румыния) өсімдіктер
және жануарлар аттары арқылы сол өсімдіктер және аңдар түрлерін өткен
тарихи кезеңдерде белгілі территорияда таралғандығын ғылымдар дәлелдеген.
Отандық топонимикада Э.М. Мурзаев және
Е.Л. Любимова топонимикалық метод арқылы емен, қайын т.б. ағаштардың
түрлерінің орыс жазығындағы тараған аймақтарын анықтап отыр 8.
Солтүстік Қазақстан топонимиясындағы арша, қарағай, қайың,
қарағаш, тал атаулары бір кездерде Солтүстік және Орталық Қазақстанда осы
ағаштар өскен ормандардың кең тарағандығының дәлелі болла алады.
Жоғарыда аталған региондарда ормандардың қазірге қарағанда, әлдеқайда көп
болғандығын қосымша деректер растайды. Мысалы, орман табиғатына сай
аңдардың түрлері көп болады.
Мысалы, географ А.В. Афанасьевтің деректері Солтүстік және Орталық
Қазақстанда кезінде орманның көп болғанын және сол ормандарда жануарлардың
көп мекендегенін көрсетеді.
Орыс тілінен енген атауларда кей жерлерде орман болғандығын немесе
бар екендігін тікелей көрсетеді. Солтүстік Қазақстанда өсімдіктерге
байланысты мынадай топонимдер тобы бар:
Өсімдіктер атауларына байланысты топонимдер қатарынан терек, ағаш,
тал, қамыс сияқты, сонымен бірге әр түрлі жеміс жидек атауларының көптеп
кездеседі. Бұл Солтүстік Қазақстан өңірінде осындай өсімдік, ағаш
типтерінің басым болғандығын көрсетеді.
Солтүстік Қазақстан территориясында кездесетін үй жануарларына
байланысты топонимдерді бір бөлек семантикалық топқа жатқызуға болады. Осы
топқа - Малқора, Шошқалы, Текелі көлі, Құлынкөл т.б.
Солтүстік Қазақстан топонимиясында шағалалы атауымен байланысты
топонимдер кездеседі. Мысалға, Зеренді ауданындағы өзен атауы..
Қазақ топонимиясында қырандар тобына жататын құс атауларының
сақталуы сол үлкен өнердің (саясатшылықтың, құсбейліктің) айнымас ізі деп
есептеуге болады. Сол себептен болу керек, Қазақстанның барлық жерлерінде
Бүркітті, Қаршығалы сияқты географиялық атаулар кездесіп тұрады.
Атбасар- негізінен ат және базар деген екі сөзден құралған дейді. Оның
себебі өткен ғасырдың 90- шы жылдары онда Петров, Энаменск
жәрмеңкелері болатын. Сол жәрмеңкелерде көбін ірі қара, ат бастарын сататын
болған. Содан ат базар деген сөз Атбасар атауына айналды 9. Бұл атау
бүгінге дейін сақталған және үлкен Атбасар ауданы болып қалыптасқан.
Бай материал негізінде жасалған зерттеу жұмысы нәтижесінде Солтүстік
Қазақстан жер-су аттарының шығу, пайда болу тарихы, бұл өңірдегі
топонимдердің құрамы мен құрылысы, этимологиясы мен семантикасы, лексика
семантикалық классификациясы, жасалу жолдары тарихи – лингвистикалық
тұрғыдан баяндалады. Солтүстік Қазақстан өңіріндегі мыңдаған жер-су
атауларының бір-бірінен мағыналық та, мәндік те айырмашылықтары бар.
Жергілікті халық өздері мекендеген, көшіп – қонып жүрген, қоныстанған
жердің бет бедеріне, суының ащы- тұщылығына, көлемімен ағысына сай, айдың
көлдің түр тұлға, аумақ көлемі, өсірген малдары, қоныстанған жерінде
кездесетін өсімдіктерге байланысты ат беріп отырған.
Сондай атаулардың аталу сипатын, ерекшелік қасиетін, мән мағынасын
топтап ажырату- семантикалық тәсіл арқылы сараланады. Осы ретте өңір
топонимдерін лексика – семантикалық типтеріне қарай:
1. Қоршаған ортаның физико-географиялық қасиетін көрсететін топонимдер;
2. Адамдардың іс - әрекет, тұрмысы және қоғамдық өмірін көрсететін
атаулар.
Ақмола обласының екі ауданының топонимдерінің құрылымдық типтері
жайлы бай материалды толық пайдаланбағанмен, оларды жинақтай отырып, жұмыс
көлеміне қарай тиісті дәрежеде ой түйінін айттық.
Бүгінгі күнде өлкеміздің өзен - көл, елді-мекен т.б. жер-су атаулары,
олардың мағыналық, тарихи ерекшеліктері толық қамтылды деп айта алмаймыз,
ол мүмкін де емес. Сан мыңдаған атаулардың әр- қайсысының өзіндік
ерекшелігі, қасиеті, тарихы бар. Уақыт озған сайын олардың бірі қолданыстан
шығып, тілімізге күнделікті өмірімізге араласып жатады.
Ономастика – (onomastiks- есіміне қатысты, опота - есім, ат).
1. Тіл білімінің жалқы есімдерді зерттейтін саласы.
2. Жаңа есімдер: жер - су, ру, тайпа, ел, халық, ұлт аттары, кісі есімдері
мен фамилиялар, астрономиялық атаулар мен космостық аттары, туралы ғылым.
Оның басты бөлімдері: топонимика, антропонимика, этнонимика, космонимия,
зоонимия т.б. Ономастика лингвистика, география, этнография және тарих
ғылымдарымен тығыз бірлікте зерттеледі. Көне топонимдер (жер-су аттары)
ертедегі тайпалар мен ел халықтардың белгілі бір аймақта болып өмір сүруін,
таралау, мекендеу шегін, ауысып отыру жайын анықтауға себін тигізеді.
Этнонимдер (ру, тайпа, ел, халық аттары) халықтың этникалық құрамын көне
тайпалар мен елдердің халықтардың тегін, тілі мен имәдениетін, этностық
тобын танып білуге үлкен қызмет атқарады. Антропонимия (кісі аттары,
фамилиялар), космонимия (әлем, аспан жарықтарының аттары), зоонимия
(жануарлар аттары тілдің көне лексикалық қабаттарын және фонетикалық
морфологиялық құрылымын, синтаксистік құрылысын зерттеуге қосымша
материал болады. Ономастика халықтың
ғасырлар бойғы салт - сана, әдет-ғұрып, яғни этнографиясымен тығыз
байланыста қаралып басқа халықтармен жүргізген тарихи, мәдени қарым-
қатынастың сыр- сипатын көрсетеді.) Ономастика ғылым ретінде, советтік тіл
білімінде соңғы он жыл ішінде дами бастады. Бұл сала бойынша қазақ
тілі білімінде бірнеше монографиялық еңбектер жарық көрді.
Қаз. ССР. ҒА – тіл білімі институтында ономастика бөлімі (1971) ашылды.
Орография (oros)- тау геоморфология саласы рельеф формасына, қыратты,
қазан шұңқырды жоталардың орналасу бағытын, олардың биіктігін немесе
кішілігін зерттейді.
Оронимика
Бұл класстағы топонимдер метафоралары өте жиі кездеседі де, олар
сипаттайтын заттың тән пішінінен негізделеді. Топоним- метофоралар
арасында сипаттарына тән келесі типтерді ажыратуға болады.
1. Метафоралар сипаты тау немесе тас туралы адам бейнесінде сүреттеледі
мысалға қарт адамға теңестіріліп, мысалға: Кемпір тау, Старик камень,
Семь Братьев,Богатырь т.б.
2. Метафоралар құрылыс объектілерімен ұқсас, ортақ негізде кездесетіндер,
мысалға: Башня, Палатка, Печка т.б.
3. Метафоралардың кейбір атаулары копно немесе сточқа* ұқсас болып келетін
мысалға: Копка, Стожок, Зарод т.б.
4. Кейбір шыңдарына қарай басқа әртүрлі метафораларды бейнелейді: мысалға:
Шапочка, Гребешок, Игла, Шило, Клыки, Сабля, Карежка т.б.
Солтүстік Қазақстан өңірінің топонимикасы біртекті емес. Бұл төмендегі
себеппен түсіндіріледі, осы облыста 30 астам ұлт өкілдері тұрады. Бірақта
көп бөлігін орыс және жергілікті қазақ халқы құрайды. Сондықтан
топонимикада 2 негізгі тіл ажыратылады - қазақ және орыс.
1. Құрылыс типтері.
Қазақ топонимдері құрылым қатынасына қарағанда көп бөлігі күрделі сөздерден
тұрады. Екі дара лексикалық бірліктен туындаған.
1.а) жиі қолданылатын түрі- 2 зат есімінен құралған, жәнеде екіншісі сын
есім ретінде қолданылады. Мысалы: Айғыр жал (айғыр- жеребец, жал –
грива), Жербцовая грива, Баян ағаш (Баян – жалқы есім, ағаш-лес;)
Баяновлес, Өзенсай (өзен- речка, сай- овраг, Речной овраг, Тасты құдық
(тас – камень, құдық- колодец), каменный колодец т.б.
б) бұл құрылыс әдісі 2 зат есім байланысып –лы,- ты,-ды аффикстер
қолданылады.
Мысалға: құмды көл (құм-песок, құмды- песчанное, Песчанное озеро),
Майлыағаш (май- жир, майлы- жирный; Жирный лес).
Тау аттары (оронимдер). Бір немесе екі үш сөзден де қойылып отырған.
Тау аттары негізінен ана тіліміздегі сөздерден алынған. Сондықтан да олар
жалпы қауымға, түсінікті, мағынасы айқын. Бұл өңір оронимдеріндегі
орографиялық терминдердің кейбіреулері ғана жергілікті халық тілінің
өзіндік ерекшелігіне ие. Олар мыналар: қолат, қорым, құз, қуыс, қия, мүйіс,
өзек, ой, ойпақ, ойпат, өлке, ор, сала, дала, далалық, жазық, жапан,
жартас, жыра, жыраша, жырашық, заңғар, қажағай, қатпар, кезең, кемер,
қобы, бұлтақ, бұдыр, даба, дабан, індер, ола, рай, толағай, хамар, хамур,
аңғар,
алқап, адыр, айыр, айрық, сырт, тақир, тарам, тарау, арт, асу, байтақдала,
байыр, атамақ, ая, ылди, ық, шытырман, ширым, шың, шым, шурат, шүйгін,
шұқыр, шұңқыр, жұқапақ, соран, сауғар, көтерме,құлама, құлау, қыспақ,
жайылма, жар, жарық, жартас,жырық, қағыл, бүгілме, бөктер, бөз,
когал,қоңыр, қоңырқай, көк, қара, борбас, борбастың, борпық, тас, томпей,
төмпейшік, томар, төбе, теріскей, тепсең, тебін, шабарты, айдала,
алаң,алап, алатамыр, алқап, аңыз,былпылдақ, шөл, шөлейт, шоқат т.б.
Орыс топонимиясы
Солтүстік Қазақстандағы орыс топонимиясының бір бөлігі –
оронимдер. Ол оронимикалық атауларды төмендегідей лексика семантикалық
топтарға бөліп қарауға болады.
1. Орографиялық терминдер негізінде жасалған рельефке байланысты оронимдер:
Гребень-төбе, (гребень-жал), Хребтовая- төбе (хребет-қыр, сілем),
Овражный - төбе (овраг-жыра, аңғар, сай). Плато -төбе, биіктігі 168,4 м
(плато-жазық, үстірт), Степь – тау Жезді ауданы, Жезқазған облысы (степь
-дала). Остров- тау, Зеренді ауданы Көкшетау облысы (остров-арал), Горка-
төбе, биіктігі 131,6 м (горка кішкене тау), Низина – төбе (низина-оймақ
жер, ой), Развилка – төбе (равнина-жазық). Камень –төбе, биіктігі 211,3м
(камень - тас).
2. Өсімдіктерге байланысты атаулар: Полынь- тау, биіктігі 395м. Ковыльная –
төбе, Кустарник- төбе биіктігі 134,2 м (кустарник - бұта).
3. Жануарларға байланысты атаулар: Волчья - тау, биіктігі 543,6м. (волчья-
бөрілі), Волчий- төбе, биіктігі 388, Верблюжя- тау, (верблюд- түйе),
Сорочьи Колки*- шатқал (сорока - сауысқан), Рыбьи колки- шатқал, (рыба-
балық).
4. Объектілердің геометриялық ерекшеліктеріне байланысты атаулар: Плоская –
төбе, биіктігі 413,1 м (плоская-жалпақ), Фигурная -төбе, Острая тау,
(острая-сүйір, істік). Овал- төбе, биіктігі 202,7 м (овал- сопақ) т.б.
5. Минерал, қымбат тастарға байланысты атаулар: Мраморная- төбе, биіктігі
518,3 м. Солонец-төбе, биіктігі 129,9 м. (солонец, соль- тұз, тұзды жер).
Солтүстік Қазақстан облысында негізгі қоныстанған халық өкілдері орыстар,
украиндер т.б. басқа ұлт өкілдері. Екінші жағынан шекарасына мән аударсақ
Ресей мемлекетінің шекарасымен шектесіп жатыр сондықтанда орыс
топонимиясының рөлі зор бұл аймақ бойынша. Мысалы: Малая Возвышенка,
Рощино, Степное, Старый Макен, Кружов, Новый Макен, Красногорка, Длинное,
Возвышенка, Лесные поляны т.б. Орыс
топонимиясының орыс географиялық терминдері жиі кездеседі: сопка, хребет,
(Хребтовое – төбе), овраг, плато, степь, низина, равнина, кардон, заммка,
старица, развилок, кут, колок, солонец, поляна, щель, балка т.б. Бұлардың
біразы (сопка, камыш, каменка, остров, горка, низина, равнина, плато,
солонец) жеке топоним ретінде қолданылса, басқа географиялық терминдер
(кут, замка, кородок, балка, щель, речка т.б.) сөз тіркелесу немесе сөз
қосылу арқылы жасалған топонимдер де кездеседі. Осындай күрделі
топонимдердің бірінші компоненті сын есім болып келеді де, географиялық
объектінің түсін, түрін, түрлі ерекшеліктерін сипаттайды: Красная поляна,
Кудрявая сопка, Светогорка т.б. Ал Солтүстік Қазақстан облысында Лесные
поляны, Красногорка, Подгорное, Доброе поле, Бугровка, Жагорная сияқтылар
кездеседі.
Географиялық терминдердің семантикалық өзгеріске ұшырауы топонимикада
белгілі, заңды нәрсе. Көптеген зерттеулер адамзат қоғамының өмір сүруінің
алғы шарты ретінде географиялық орта заңдылықтарын танып, оларды адамның
заттық және рухани қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында пайдалануын
айтады. Осыған сәйкес табиғатты танып білудің құралы ретінде адамның ойлау
қызметін алсақ ойлаудың бейнелеу әрекетін бекітуде тілдің маңызы өте зор.
Осы тұрғыдан алғанда, қазақ халқы топонимдерде жинақталған географиялық
білімі арқылы табиғатты рухани игеруге қол жеткізді деп толық сеніммен
айтуға болады. Бұл өлкедегі тау аттары (оронимдер) қойылу, пайда болу
және тілдік тегі жағынан аса құнды да бағалы материал болып келеді. Өйткені
бұл атаулардың ішінде көне замандар мен орта ғасырлық және қазіргі дәуірге
тән сөздер, лексикалық топтар бар.
Сарыарқаның шығыс және солтүстік жағындағы таулардың ең биік
саналатындары – Қарқаралы, Ұлытау, Баянауыл, Көкшетау, Оқжетпес, Ереймен,
Қызылтас, Қызыларай, таулары. Кей жерлері ұсақ шоқысы, төбелі, қырат,
қырқалы, бел,белесті келеді 10.
Ал Солтүстік Қазақстан облысы территориясы Қазақстанның ұсақ
шоқысының етегін қамтып жатыр. Сондықтан да бұл аймақта оронимдер
ерекшеленеді.
2. ТАРАУ. ТОПОНИМКАЛЫҚ ҒЫЛЫМ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРАСТЫРУШЫЛАР
2.І Зеренді өңірінің географиялық атауларындағы табиғи отраның
компоненттерінің бейнеленуі
Зеренді ауданы – Ақмола облысының солтүстігіндегі әкімшілік бөлік.
1935 жылы құрылған. 1997 жылы Көкшетау аудандарымен біріктірілді. Жерінің
ауданы 8,0 мың шаршы км. Тұрғыны 50,2 мың адам. Аудандағы 85 елді мекен, 11
аудандық, 3 кенттік әкімшілік округтерге біріктірілген. Аудан орталығы
Зеренді ауылы. Зеренді Көкшетау қыратының солтүстігін алып жатыр. Жер
бедері аласа таулы, ұсақ шоқылы, ойлы белесті жазық. Ірі таулары Зеренді,
Жыланды (609 м), Қараүңгір, Қаратау, Қошқарбай, Шымылдықты, Байөтер,
Елікті, Нарөлген. Кен байлықтарынан алтын, қызғылт гранит, доломит, құм,
каолин, емдік саз, т.б. кездеседі. Климаты континенттік, қысы ұзақ, суық,
қары аз, жазы жылы әрі құрғақ. Ауаның орташа температурасы қаңтарда -18о С,
шілдеде +19оС. Жауын-шашын жылдық мөлшері 350-400 мм. Ауданның оңтүстігінен
солтүстігіне қарай Шағалалы өзені мен оның оң саласы – Қылшықты ағып өтеді.
Оңтүстігінен Есілдің оң салалары – Жабайы, Аршалы, Қошқарбай бастау алады.
Аудан аймақтарында көлдер көп. Ірілері: Зеренді, Қарағайлы көл, Айдабол,,
Бірқыз, т.б. Аудан жерінде шіріндісі мол қара және күрең қоңыр топырақ кең
таралған, сортаңдар да кездеседі. Тың игеру жылдары ауданның көп жері
жыртылған. Солтүстік бөлігін қайың, терек шоқтары өскен ормандар алып
жатыр. Қырарттың биік жерлері мен шоқыларда қарағай, Зеренді өңіріндегі
қылқан жапырақты орман, кіші түкті өңірлерде қаыңды, теректі ормандар
өседі.
Ірі елді мекендеріне Айдабол, Алексеевка, Бірлестік кенттері, Зеренді,
Шағалалы, Еленовка, Викторовка, Симферопольское, Ақкөл аудандарын жатқызуға
болады. Зеренді ауданында доломит кеніші, тас ұсататын зауыт, спирт,
құрылыс материалдарын өндіретін, тұрмыстық қызмет көрсететін кәсіпорындар,
астық қабылдау пунктері, нан, май зауыттары бар.
Аудан экономикасының басты салалары егін және мал шаруашылығы. Ауыл
шаруашылығына пайдаланылатын жері 642,4 мың га. Орман 85,9 мың га жерді
қамтып жатыр. Мал шаруашылығының басты салалары сиыр, қой, ешкі, шошқа,
жылқы, құс өсіру.
Ауданда 42 жалпы білім беретін мектеп, музыка, спорт мектептері, 2
кәсіптік мектеп, ауыл шаруашылық колледжі, мәдениет үйлері мен клубтар,
кітапханалар, 80 емдеу-сауықтыру мекемелері, оның ішінде 65 фельдшер-
акушерлік пункт бар. Аудан жері арқылы Алматы-Петропавл, Қостанай-Баянауыл
темір жолдары, Алматы-Петропавл, Атбасар-Көкшетау, Саумалкөл-Шортанды т.б.
автобус жолдары өтеді.
2.1.1 Зеренді атауы қайдан шықты
Әлемде Зеренді атауы бар бір ғана жергілікті жер бар. Әлем картасында
бірдей атауы бар көптеген жерлерді табуға болады, бірақ екінші Зеренді жоқ.
Тек Ресейдегі Нечинск округінде Зеренді атауына жақын Зерентай ауылы бар.
Зеренді ауылының атауы, мұнда орналасқан көлдің атына байланысты шығуы
мүмкін.
Зеренді топонимінің мәні мен шығу тегі жайлы зерттеушілер арасында
бүгінге дейіг тиянақты пікір жоқ. Бұл топоним Көкшетау облысында әрі
ороним, әрі көл аты. Көкшетау облысының топонимдерін зерттеген О.Султаньяев
Зеренді – көл, тау – сайғақты деп түсіндірсе, ал А.Әбдірахманов Зеренді
топонимінің екі арнасы болуы ықтимал деген:
1) көне түркіше Зеренде – Зеренді;
2) Зерен (моңғоша - антилопа) –ді (зат есімнен туынды сын есім
жасайтын қазақ тіліндегі жұрнақ).
Бұл екі нұсқаның қайсысы дұрыс екендігі әлі зерттей түсуді қажет етеді
– деп түйеді. А.С.Қойшыбаев осы көл аты мен тау аты Зеренді екі бөлек сөз
деп танып, Зеренді көл атының Зеренді оронимдерімен байланысы жоқ. Көлдің
олай аталу себебі Иран тілі негізіндегі Зерен (қайқы қылыш) мәндес сөзімен
ұштасқандай дейді. Бұл автордың пікірлері әлі де анықтай түсуді қажет
етеді.
Жергілікті тұрғындардың Зерен – бояу жасалатын шөп деуі шындыққа
саяды. Өйткені Қостанай облысы, Жангелдин ауданының тұрғындары тілінде
Зерендік – бояу шөп. Сондай-ақ көне түркі тілінде Zavanza бет боя шөп
сафлар десе, Махмут Қашғари Zavanza ururi – сафлар дәне деп берген. Бұған
қарағанда тау атының өсімдік атауынан қосылуы да заңды құбылыс. Өйткені
атауынан қойылған топонимдер республикада жүздеп кездеседі. Ал көне атының
Зеренді қойылуы сол өсімдік түсіне байланысты, көлдің бояу түсіне ұқсас
мөлдір көк немесе қара көк, ала-құла боп құлпырып тұруына байланысты
қойылуы ықтимал. Бұл ретте ол Алакөлге синоним болады. Көл аттарының көбіне
көлдің түр түсіне байланысты қойылып отыруы ежелден бар дағдылы дәстүр.
Бұл өңірдегі түсінігі қиын басқа да көл аттарының кейбіреулері
антропогендерден болса, екінші бір тобы ру, тайпа аттарынан қойылып
отырған. Мәселен, Сарман, Наурызым, Айдабол көлдері антропонимдерден
қойылған.
2.1.2 Географиялық атаулардағы фитонимдер және олардың бейнеленуі
Адамзат тіршілігінде өсімдіктер дүниесінің маңызы өте зор. Ерте кезден
бастап-ақ ата-бабаларымыз өсімдіктерді зерттеп, танып-біліп, ат қойып,
олардың жеміс-жидектерін, дәндерін азыққа, ал топырақ, сабақ-гүл тамырларын
дәрі-дәрмекке, тері илеуге, түрлі нәрселер бояуға пайдаланып келген.
Топонимдер құрамында жиі кездесетін жануарлар мен өсімдік атауларын
зерттеудің тарихи географиядағы маңыздылығы зор. Ертеден мал шаруашылығымен
шұғылданған қазақтардың өзіне тән ерекшелігі – олардың көшіп жүргендегі жас
шөп қылтиып көрінісімен қазақтар ерте көктемде көше бастап, қай шөптің
қандай түлікке жұғымдылығын ежелден-ақ аңғарған.
Өсімдік жамылғысына байланысты топырақтар өсімдік тіршілігінің
бұрынғы, қазіргі атаулары туралы және тарихи ландшафттардың келбетін
қалпына келтіруге көмектеседі.
Өсімдік жамылғысының белдемдік таралу ерекшеліктері, оны пайдаланудың
маусымдық жүйесін қалыптастырады. Топонимикалық зерттеулердің ландшафт
өзгерістеріне қатысы да, көбіне фитонимдердің таралу ареалымен байланысты
мәселелерде көрініс табады. Бұл белсенді компонент ретінде өсімдік
жамылғысының палеоклиматтық, палеологиялық зерттеулерде арнайы бағдар
беруші объект бола алатындығымен түсіндіріледі.
Зеренді ауданында ағаш сөзі қатысқан фитонимдер көп. Кейбір
зерттеушілердің мәліметтеріне сәйкес, ағаш және су есімдері сөз
тіркестерінде бірегей атрибутты сөз ретінде қатысады. Ағаш лексемасының су
сөзіне семантикалық жағынан эквивалент болуын Е.Жанпейісов көптеген
зерттеулерді талдау негізінде былай түсіндіреді: судың қозғалатын
белгілеуде ағ = ақ қолданылады. Бұл ағаш сөзінің негізін құрайды.
Сондықтан тарихи тұрғыдан алсақ, бұл сөз су дегенді білдіреді. Айта
кететін жайт, ағаш деген терминмен негізінен жапырақты ағаштар өскен
орман алқаптары аталған. Ағаш термині анықтауыш есім сөздер топоним
құрамында орманның түрлік құрамын сыртқы көрінісін сандық көрсеткіштерін
сипаттайды. Мұндай атауларға мынаны жатқызуға болады.
Дөңгілағаш ауылы – солтүстігінде Сейфуллино ауылы, оңтүстік батысында
Жолдыбай көлі, оңтүстік шығысында Қонысбай ауылы орналасқан.
Қызыағаш – бұл атау екі түбірдің қосылуынан жасалған. Бұл ауыл Зеренді
ауданының солтүстігінде орналасқан. Оңтүстік батысында Қызылсая, шығысында
Жаңатілек, оңтүстік шығысында Сейфуллино ауылдары жатыр. Бұл атаулар түске
байланысты аталған.
Ортаағаш – Зерендінің маңында орналасқан. Ауылдың батысында көктерек,
солтүстік шығысында Пухальское ауылдары жатыр.
Таңағаш – Айдарлы ауылының оңтүстік шығысынан басталып ағады.
Қошқарбай өзенінің сол саласы, Шағалалы өзенінің оң саласы. Шағалалы теңіз
көліне құяды. Бұл атау жаңған орманға байланысты аталған.
Ағаш сөзі кіретін атаулардан басқа да фитонимдер бар.
Қарағайшық – Айдабол көлінің солтүстігіне қарай, Зеренді көлінің
оңтүстік шығысында орналасқан көл. Мұнда кішігірім қарағайлы орман өсіп
тұр. Бұл атау осыған байланысты.
Көктерек – Жолдыбай көлінің солтүстік шығысында, Сейфуллино ауылының
солтүстік шығысында жатқан көл. Көл маңында көктеректер өсіп тұр. Сондықтан
да осылай аталған.
2.1.3 Географиялық атаулардағы гидронимдер
Топонимиканың күрделі де, ірі салаларының бірі ғылыми тілде
гидронимия деп аталады. Ол грек тіліндегі гидро – су, оним – атау, ат яғни
су аттары. Демек, гидронимия - өзендер мен көл, көлшіктер, қайнарлар мен
бастау, бұлақтардың жиынтық аты.
Көкшетау облысында көлемі 1 га-дан 100 га-ға дейін ал 1 шаршы км-ден
жоғары 220 көл бар. Ең ірілері Қарасор, Құмдыкөл, Шағалалы, Кіші Қараой,
Үлкен Қараой, Сасықкөл, Алабота, Жолдыбай, Шалқар, Қопа, Сілетітеңіз,
Зеренді, Шортанды, Жамантұз т.б.
Орталық Қазақстандағы көлдердің пайда болуын, олардың физикалық әрі
химиялық қасиеттерін, тереңдігі мен ұзындығын, алып жатқан аумағы мен
көлемін зерттеген еңібектер саны аз емес. Алайда көл аттарын қойылу сырлары
мен тілдік заңдылықтарын ғылыми тұрғыдан жан-жақты зерттеудің мәні зор.
Көпшілік атаулар көлдердің өзіндік ерекшеліктеріне, яғни түр-түсіне,
суының дәміне, айналасындағы өсімдік пен жан-жануарлар дүниесіне, сан
мөлшеріне географиялық орнына т.б. көптеген белгілеріне байланысты аталады.
Зеренді ауданы аймақтарына тән көл аттары тіліміздегі қарым-қатынасқа
түсіп, күнделікті өмірде кеңінен қолданыс тауып жүрген сөздерден қойылып
отырған. Олардың құрамында дара атаулардан гөрі
біріккен тұлғалы атаулар саны әлдеқайда басым да көп. Бұлардың ішінде
көне атаулардың шығу төркіні мен мән-мағынасы көбіне көмескіде күңгірт
келеді. Сондықтан ондай атауларды тарихи-этимологиялық тұрғыдан талдап
зерттеудің мәні аса зор.
Географиялық атаулардағы гидронимдерге келесі атауларды жатқызуға
болады:
Ащыкөл – солтүстік батысында Жамантұз көлі. Щучье және Зеренді
аудандарының шекарасында орналасқан көл. Ол көл суының тұзды болуына
байланысты осылай аталған
Ащыөзен – Ақ көлінің шығысында Чернига және Сухая өзендерінің
қосылуынан пайда болған өзен. Ол өзен Шағалалы өзенінің сол жақ саласы және
Шағалалы теңіз көліне құяды. Өзен суының ащылығына байланысты аталған.
Далакөл – Сарыөзен өзенінің сол жағалауында, Жолдыбай көлінің
батысында орналасқан көл. Бұл көлдің осылай аталу себебі далалы жерде
орналасқан.
Жалтыркөл – Жолдыбай көлінің батысында, Алабота көлінің оңтүстігінде
орналасқан. Жалтыркөл деп аталу себебі бұл өзенді зерттеген кезде су беті
жалтырлап тұрған.
Қарлыкөл – Шағалалы өзенінің сол жағалауында, Құмдыкөл көлінің
батысында орналасқан. Көл атауы қыста үнемі қарлы болып тұруына байланысты.
Кенжеқаракөл – Ахметтансор көлінің солтүстігінде Жамбыл ауылының
оңтүстік шығысында орналасқан. Бұл көл көлемі жағынан кішкентай сондықтан
да осылай аталған.
Құмдыкөл – Жолдыбай көлінің оңтүстігінде, Приречное ауылының батысына
қарай жатыр. Бұл көлдің түбін құм басып жатыр.
Сарыөзен – Шалқар көлінің шығысынан басталып, Жолдыбай көліне құяды.
Өзен түр-түске байланысты аталған.
Шұңқыркөл – Қопа көлінің оңтүстік батысында Елікті тауының солтүстік
батысында орналасқан. Бұл көлге кірген кезде түбі шұңқыр болады. Сондықтан
да шұңқыркөл деп аталады.
Ұзынкөл – Шағалалы өзенінің оң жағалауында Құмдыкөл көлінің
оңтүстігіне қарай орналасқан. Бұл көл ұзын болуына байланысты осылай
аталған.
Үлкен көл – Айдабол көлінің солтүстік шығысына, Зеренді көлінің
оңтүстік шығысында орналасқан көл. Көлемінің үлкен болуына байланысты
аталған.
Ақкөл ауылы батысында Көкшетау қаласы, оңтүстігінде Кылшықты өзені
ағады, шығысында Қазақстан ауылы.
Жалпы гидронимдер құрамында ащы сөзі жиі кездеседі. Қазақ халқында
бұл терминмен өзен көл бойларындағы сортаңды облыстарды атайды. Ғани
Қошқарбаевтың түсіндіруінше мұндай жерлерде тұз бен ылғал сүйгіш өсімдіктер
өседі, мұндай өсімдік жамылғысы мал үшін жақсы азық болып табылады.
Сонымен қатар гидронимдер құрамында тұз термині жиі кездеседі.
Ғ.Қошқарбаевтың анықтауынша, бұл сөз тұз өндіретін, кеуіп бара жатқан көл
дегенді білдіреді. Осы мағынасында алсақ, термин Қазақстан мемнонимдерінде
көлдердің тұздылық дәрежесі мен деңгейі, тұз кәсіпшілігі туралы мағыналық
жүктемеге ие болады. Мысал ретінде Жамантұз көлін
келтіруге болады. Бұл көл Қылшықты өзенінің сол жағалауында орналасқан.
Кенесары ауылының оңтүстік батысы. Көл өте тұзды.
2.1.4 Географиялық атаулардағы зоонимдер
Зеренді ауданының топонимдерінің арасында зоонимдер көп емес.
Балықтыкөл – Қылшықты өзенінің оң жағалауында, Молодежное ауылының
оңтүстігінде орналасқан көл. Көлде балықтың алуан түрлері кездеседі.
Сондықтан да көл Балықтыкөл деп аталып кеткен.
Журавлинное – Айдабол көлінің солтүстігінде, Зеренді көлінің
оңтүстігінде орналасқан. Көлді зерттеген кезде тырналар жайылып жүрген.
Қошқарбай – Байөтер тауларының оңтүстік батысынан басталып ағады.
Шағалалы өзенінің оң саласы, Шағалалы теңіз көліне келіп құяды. Қошқарбай
деген адам есімімен аталған.
Құскөл – Шағалалы өзенінің оң жағалауында Галчев тауларының
оңтүстігіндегі көл. Құстардың көп болуымен байланысты Құскөл деп аталған.
2.1.5 Географиялық атаулардағы оронимдер
Орталық Қазақстан өңіріне тән облыстың жер аумағы негізінен шексіз
жатқан кең байтақ, сар дала болғанымен оның таулы, ойлы қырлы, жоталы
аймақтары өте көп. Сондықтан ғылыми әдебиеттерде оны қазақтың ұсақ шоқылығы
деп те атайды. Ал тұрғын халық ежелден Арқа немесе Сарыарқа аталған бұл
аймақ туралы Құрбанғали Халиди Таурихи Хамса и Ширхи атты еңбегінде былай
жазды: Алтай мен Оралға дейін созылып жатқан Арқаның ұзындығы 2500 км-ден
артық келеді де екі салаға бөлініп, Оңтүстік Арқа, Солтүстік Арқа деп
аталады.
Бұл өлкедегі тау аттары (оронимдер) қойылу, пайда болуы және тілдік
тегі жағынан аса құнды да бағалы материалдар болып табылады. Өйткені ол
атаулардың ішінде көне замандар мен орта ғасырлық және қазіргі дәуірге тән
сөздер, лексикалық топтар бар.
Сарыарқаның шығыс және солтүстік жағындағы таулардың ең биік
саналатындары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz